Key-Problems-Of-Industrial-Development-In-Bosnia-And-Herzegovina-1918-1941 - Content File PDF

You have downloaded a document from
The Central and Eastern European Online Library
The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

research institutes, and various content providers
Source: Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine
The Herald of Archives and the Archival Association of Bosnia and Herzegovina
Location: Bosnia and Herzegovina

Author(s): Salkan Užičanin
Title: KLJUČNI PROBLEMI INDUSTRIJSKOG RAZVOJA
U BOSNI I HERCEGOVINI (1918–1941)
KEY PROBLEMS OF INDUSTRIAL DEVELOPMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
(1918-1941)
Issue: 45/2015
Citation Salkan Užičanin. "KLJUČNI PROBLEMI INDUSTRIJSKOG RAZVOJA
style: U BOSNI I HERCEGOVINI (1918–1941)". Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i
Hercegovine 45:227-251.
https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=416712
CEEOL copyright 2019
dr. sc. Salkan UŽIČANIN izvorni naučni rad

Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli
KLJUČNI PROBLEMI INDUSTRIJSKOG RAZVOJA

U BOSNI I HERCEGOVINI (1918–1941)
Apstrakt: Autor u radu analizira ključne probleme koji su sputavili razvoj

industrije u Bosni i Hercegovini u periodu od 1918. do 1941. godine.
Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Kraljevina Jugoslavija, industrija,

saobraćaj, tržište, porezi, kredit, stručna radna snaga, strana konkurencija.
ELOPMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA PROBLEMS OF

INDUSTRIAL DEV (1918-1941)
Abstract: The author analyzes the key problems that imprisons industry
development in Bosnia & Herzegovina in the period from 1918 to 1941.
Keywords: Bosnia and Herzegovina, Yugoslavia, industry, transport,

markets, taxes, credit, skilled labor, foreign competition.
Uvodne napomene
Ujedinjenjem u zajedničku državu 1.12.1918. godine1, jugoslavenski narodi

su se našli pred brojnim neriješenim političkim i privrednim pitanjima.2 Rješavanje
nekih od njih, poput nametanja centralističkog državnog uređenja Vidovdanskim
1
Službeni naziv novoformirane jugoslavenske države bio je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca
sve do proglašenja Vidovdanskog ustava 28.6.1921. godine, kada je država dobila novi naziv Kraljevina
Srba, Hrvata i Slovenaca, a od 3.10.1929. godine Kraljevina Jugoslavija. U ovom radu će se radi
jednoobraznosti koristiti naziv Kraljevina Jugoslavija za cijeli period koji se obrađuje.
2
Kraljevinu Jugoslaviju pritiskale su brojne društveno-političke i ekonomske poteškoće poput:
pitanja spoljne politike, granica, unutrašnjeg uređenja, problem ishrane i snabdijevanja, izgradnja i
obnova porušenih dijelova države, rekonstrukcija i obnova saobraćaja (prvenstveno željeznica i voznog
parka), rješavanja finansijskog problema (valutno pitanje), teškoće oko konstituisanja zajedničkog tržišta
i slobodne trgovine, pitanje ratne štete, problem reparacija, ujednačavanje različitih zakonodavstava,
agrarno pitanje, likvidacija sekvestriranih dobara neprijateljskih državljana itd. (Извештај Народнe
банкe за 1920, Београд 1921, 9).
227

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

ustavom 28.6.1921. godine, prouzročilo je nove probleme, koji su doveli do stalnih
političkih borbi između protivnika i pobornika takvog uređenja. Uz to, novim
Ustavom, stvarene su nove administrativne cjeline i povučene političke granice
među njima, kojima su razdvajane historijski srasle privredne cjeline, zbog čega je
čitav niz, do tada, različitih tržišta radne snage i robe morao uz velike teškoće da se
pretapa u jedinstvenu jugoslavensku ekonomiju.
Uporedo sa političkom odvijala se i privredna centralizacija zemlje.
Drugim riječima, centralna vlada je prigrabila gotovo sve nadležnosti, ostavljajući
samoupravnim vlastima i lokalnim zajednicama uzak djelokrug i ograničenu slobodu
u rješavanju ključnih pitanja. Tendencija koncentracije uprave na jednom mjestu,
imala je neminovno za posljedicu preopterećenost upravnih organa i sporost u
rješavanju nagomilanih potreba. Navedene teškoće znatno su umanjivale efikasnost
centralizirane države.3
Bosna i Hercegovina se do 1918. godine nalazila u ekonomskom okruženju,
koje se bitno razlikovao od novouspostavljenog, kao jedno od najnerazvijenijih
privrednih područja unutar Austro–Ugarske monarhije. Ulaskom u novo
jugoslavensko privredno okruženje, doživjela je značajne strukturne promjene,
koje su se različito refkletirale na njen dalji privredni razvoj. Neke promjene, poput
proširenog domaćeg tržišta, imale su pozitivan učinak, dok su druge (zamjena valute
iz krune u dinar u omjeru 4:1) imale negativno djejstvo na njenu ekonomiju.
Odmah na početku privrednog života u novoj državnoj zajednici
jugoslavenskih naroda mnoga krupna industrijska preduzeća u Bosni i Hercegovini,
koja su se nalazila u rukama stranog kapitala stavljena su pod državni sekvestar,
odnosno prinudnu upravu s ciljem provođenja nacionalizacije. Osnovu za to davali
su međunarodni pravni akti, a radilo se o imovini državljana Njemačke, Osmanskog
carstva, Bugarske, Austrije i Mađarske.4 Do provođenja postupka nacionalizacije
3
Poseban problem za novu državu predstavljalo je unificiranje privrednog zakonodavstva, jer su
u teritorijalnim cjelinama koje su do 1918. godine egzistirale u tri različite države, još uvijek bili
prisutni zasebni ekonomski ekskluziviteti. Između ostalog, u novouspostavljenoj jugoslavenskoj
državi važilo je šest carinskih zona, četiri različita željeznička sistema, tri bankarska sistema, sedam
različitih zakonodavstava, nekoliko važećih poreskih sistema i valuta itd. Međutim, odsustvo smišljene
državne privredne politike najbolje se uočava u nedostatku izvjesnih zakona vezanih za najvažnije
grane industrijske radinosti. Tako npr. nije bilo jedinstvenog rudarskog zakona na nivou cijele države,
iako je rudarstvo predstavljalo jednu od glavnih grana privrede na kojoj su se zasnivale mnoge druge
industrijske djelatnosti. Nije postojao ni Komentar carinske tarife koji je bio neophodan za sprovođenje
jedne sigurne privredne i industrijske politike. Skoro deset godina trebalo je da željeznički saobraćaj u
Kraljevini Jugoslaviji dobije prvu jedinstvenu saobraćajnu tarifu, a trinaest da se dođe do jedinstvenog
Zakona o radnjama. Zbog takvog nemara izvožene su sirovine i poluproizvodi u inostranstvo, gdje su
prerađivane i ponovo kao gotova roba uvožene u zemlju. (Драган Милићевић, Југословенско питање
и југословенска индустрија, Српски књижевни гласник, Књ. LXI, бр. 8, Београд, 16. децембар
1940, (dalje: Д. Милићевић, Југословенско питање и југословенска индустрија), 605–607).
4
Аrhiv Bosne i Hercegovine Sarajevo (ABHS), Fond Ministarstvo trgovine i industrije Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca – Odjeljenje za Bosnu i Hercegovinu (FMTI), K–79, br. 3684/1925. Земаљска
228

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

nad navedenom imovinom je postavljan sekvestar.5 Postupkom sekvestra bila su
obuhvaćena 84 privredna subjekta.6 U pitanju su bile banke, osiguravajuća društva,
industrijska preduzeća, zanatske i trgovačke radnje, kuće, posjedi i sl.7 Nametnuti
sekvestar stvarao je ozbiljne probleme industrijskim preduzećima, otežavajući priliv
svježeg kapitala neophodnog za proizvodnju, nabavku sirovina, novih mašina,
repromaterijala, ograničenje u poslovanju i trgovini, itd.8 Ubrzo je nakon sekvestra
jedan dio tvornica bio zatvoren zbog potpune nesposobnosti državnih komesara (raznih
policajaca i oficira) da vode ta preduzeća. Prema nekim mišljenjima, zbog sekvestra
je industrijska proizvodnja u Bosni i Hercegovini opala za oko 60%. Ispostavilo se
da je nacionalizacijom napravljeno više štete nego koristi, jer je strani kapital postao
veoma nepovjerljiv prema ulaganju i kreditiranju u bosanskohercegovačku privredu,
a domaći bankarski krugovi nisu bili sposobni za samostalno finansiranje.
Različiti nivoi ekonomskog razvitka jugoslavenskih pokrajina, naročitoga
odraza našli su u razvitku i osnivanju industrijskih preduzeća. Prema dostupnim
podacima u periodu od 1918. do 1938. godine u Bosni i Hercegovini je osnovano
129 tvornica u koje je bilo uloženo 238,844.000 dinara, odnosno 1,851.504 dinara
влада за Босну и Херцеговину Свим окружним областима, котарским уредима, кот. испоставама
и госп. повјеренику за зем. главни град Сарајево, Надзирање имовине поданика непријатељских
држава, бр. 944/през., Сарајево, 11. фебруар 1919; ABHS, FMTI, K–79, br. 3684/1925. Земаљска
влада за Босну и Херцеговину Свим окружним областима, котарским уредима, котарским
испоставама и госп. владином повјеренику за главни град Сарајево, Надзирање имовине
поданика непријатељских држава, бр. 944/1919. през., Сарајево, 26. II 1919; ABHS, FMTI, K–23,
br. 8533/1922; Zbornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, godina 1919, Sarajevo 1920, 73–74.
5
ABHS, FMTI, K–23, dok. br. 8533/1922. Ministarstvo trgovine i industrije, broj 6717, Beograd, 30.
aprila 1919; Zbornik zakona i naredaba za Bosnu i Hercegovinu, godina 1919, Sarajevo 1920, 73–74.
Sekvestracija je privremeno oduzimanje uprave nad cjelokupnom imovinom (tvornice, banke, zanatske
radnje, trgovine itd.) ili nad jednim dijelom imovine osobi protiv koje se vodi sudski postupak, a
imovina, čija je sudbina još neizvjesna, predaje se trećem licu (sekvestru) na čuvanje, koji sa imovinom
postupa kao depozitar. Imovina se trećem licu predaje odlukom suda, organa uprave ili na osnovu
sporazuma stranaka. (Grupa autora, Privredni leksikon, Zagreb 1961, 612).
6
ABHS, Fond Trgovinska komora Narodne Republike Bosne i Hercegovine (FTOK), K–1, omot br.
12. „Sadašnje privredno stanje u BiH“ predavanje održano na našoj konferenciji mira u maju 1919.
god.
7
ABHS, FMTI, K–79, dok. br. 3684/1925. Именик старатеља; ABHS, FMTI, K–79, dok. br.
3684/1925. Земаљска влада за Босну и Херцеговину, Исказ секвестара постављених на наређење
министарства трговине и индустрије од 30.4.1919. бр. 6717, бр. 94.632, Сарајево 14. маја 1919.
8
Među nekim privrednim krugovima postupak sekvestracije i nacionalizacije okarakteriziran je kao
„hajka da industrijska preduzeća stranih kapitalista što pre pregju u ‘domaće ruke’. Taj proces oko
prelaženja stranih preduzeća bilo u državne ruke bilo u ruke domaće buržoazije vrši se na takav način
da će, na kraju krajeva, imati kao rezultat uništenje tih preduzeća. Jer cilj naše buržoazije nije podizanje
produkcije, nego spekulacija i brzo bogaćenje. Danas se već sa sigurnošću može tvrditi da su sva
industrijska preduzeća u Bosni na putu propasti. Ni država, ni privatni kapitalisti nemaju ni volje ni
sposobnosti da ta preduzeća održavaju i razvijaju“. („Konsolidovanje države u Bosni“, Глас слободе,
God. X, br. 53, Sarajevo, 2. mart 1920, 1).
229


po jednom preduzeću. Zapošljavale su 10.332 radnika i imale instalirano 10.077 KS
pogonske snage, odnosno na svaku tvornicu dolazilo je 80,09 radnih mjesta i 78,12
KS pogonske snage. Novoosnovane tvornice bile su manjeg kapaciteta, s obzirom
na visinu uloženog kapitala, pogonsku snagu, broj otvorenih radnih mjesta i nisu
dale značajnijeg impulsa u razvoju industrije u navedenom periodu.9 Da se radilo
uglavnom o manjim pogonima, može se zaključiti na osnovu komparacije naprijed
navedenih podataka sa tvornicama osnovanim u periodu 1878–1918. godine. Naime,
u periodu 1878–1918. godine bilo je osnovano 145 tvornica u koje je bilo uloženo
885,608.000 dinara kapitala, instalirana pogonska snaga od 57.320 KS i zaposleno
20.074 radnika.10 Dakle, na jednu tvornicu dolazilo je 6,128.005,51 dinar uloženog
kapitala, 395,31 KS pogonske snage i 134,44 radnika. U prosjeku, bilo je tri puta više
uloženog kapitala po jednoj tvornici, više od pet puta instalirane pogonske snage i
skoro dva puta više zaposlenih radnika u odnosu na tvornice osnovane u periodu od
1918. do 1938. godine. Uz to pri osnivanju novih tvornica i dalje se ostalo na ranije
utvrđenoj orijentaciji većeg razvoja ekstraktivne i drvne industrije u odnosu na druge
industrijske grane.
Ključni problemi industrijskog razvoja
Niska proizvodnja i slaba tehnička opremljenost industrije u periodu od

1918. do 1941. godine učinili su da je Bosna i Hercegovina spadala u red industrijski
najnerazvijenijih zemalja u Evropi. Od uključenja u Kraljevinu Jugoslaviju, njena
industrija bila je suočena sa problemima neracionalnog vođenja preduzeća, nedostatka
finansijskog kapitala, stručne radne snage, potrebnih sirovina, slabe tehničke
opremljenosti, skupog i nedovoljnog transporta, jakom stranom konkurencijom,
skučenim unutarnjim tržištem i visokim poreskim nametima.
Industrijska preduzeća u Bosni i Hercegovini u periodu 1918–1941. godine
u organizacionom smislu mogu se podijeliti na četiri grupe. Prvu, predstavljaju
preduzeća koja su bila u vlasništvu države i nalazila su se neposredno pod njenim
rukovodstvom.11 Drugu grupu predstavljaju preduzeća koja su osnovana stranim
9
Статистика индустрије Краљевине Југославије са адресаром индустриских предузећа,
Београд 1941, (dalje: Статистика индустрије Краљевине Југославије), 64–65.
10
Статистикa индустрије Краљевине Југославије, 73. Da ne bude zabune, napominjemo da se
u Statistici navode podaci za još 25 tvornica, ali vrijeme njihova osnivanja nije poznato, zbog čega su one
izostavljene iz ove naše komparacije. Sa njima je u Bosni i Hercegovini 1938. godine bilo ukupno 299
tvornica u pogonu.
11
„Država i osiguranje radnika“, Glas slobode, God. XII, br. 50, Sarajevo, 14. decembra 1922, 3.
Najviše industrijskih preduzeća u državnom vlasništvu nalazilo se u Bosni i Hercegovini. Kraljevina
Jugoslavija je od Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu naslijedila 11 rudnika uglja, nekoliko
elektrana, nekoliko ciglana, dva rudnika gvožđa (Vareš i Ljubija), topionicu željeza u Varešu, rudnik
soli i solanu, rudarsku zadrugu Bosnia koja je imala nekoliko rudnika olova, srebra, hroma i dr., najveće
drvarsko preduzeće u cijeloj državi Šipad iz Drvara, četiri tvornice duhana (Banja Luka, Mostar,
230


kapitalom, a bila su organizirana pomoću stručnog i iskusnog tehničkog i poslovnog
vodstva.12 U trećoj su bila preduzeća koja su se razvila iz skromnih zanatskih radionica,
na čijem čelu su stajali ljudi koji su svoje iskustvo i stručnost stekli napornim radom
u podizanju svojih preduzeća.13 Drugim riječima to je bio tip domaćeg industrijalca
koji je bio direktor tvornice, stručnjak za njeno poslovanje, bilo da se radilo o nabavci
kredita i sirovina ili obavljanju poslova sa potrošačima. I četvrtu grupu predstavljaju
preduzeća kojima su rukovodile banke kao većinski vlasnici njihovih dionica.
Organizacija rada u svim preduzećima koja su se nalazila u rukama domaćeg
kapitala bila je slaba.14 Postojeći menadžment u firmama nije bio dorastao zadatku
i teško se nosio sa poslovnim problemima s kojima se susretalo.15 Općenito se
osjećala odsutnost valjane organizacije rada, koja je u razvijenijim industrijskim
zemljama stvorila čitave sisteme, pomoću kojih su se do minimuma reducirali
proizvodni troškovi, a proizvodnja podizana do maksimalnih mogućnosti. Uz to,
poslovanje državnih privrednih preduzeća bilo je sputavano Zakonom o državnom
računovodstvu i sistemom kontrole na kojem se on osnivao.16 To je bio sistem
Sarajevo, Travnik), željeznice, dva najveća preduzeća tekstilne industrije (Oblasne tkaonice beza i
veziva i Oblasne takonice ćilima iz Sarajeva), nekoliko štamparija, te ogromno šumsko bogatstvo. Bila
je i dioničar u tri preduzeća drvne industrije (d. d. Varda, Višegrad 37,5%, a. d. Durmitoru 50%, a. d.
Krivaja 26%), dva preduzeća hemijske industrije (Destilaciji drva iz Teslića 20% i Celulozi drva iz
Drvara 49%), metalnoj (željazara u Zenici 64%) i prehrambenoj industriji (šećerane iz Usore sa 38%).
12
„То су највећим делом предузећа (...) у којима као директори и шефови за стручне, техничке и
пословне гране рада учествују странци“. (Д. Милићевић, Југословенско питање и југословенска
индустрија, 600).
13
Arhiv Jugoslavije Beograd (AJB), Zbirka Vojislav Jovanović Marambo (335), fascikla 19, jedinica
opisa 18. Поглед на привредно стање у Босни и Херцеговини. Industrijalci u Bosni i Hercegovini
bili su „посве незнатни мали људи, за мале послове, без међународних веза, стручног знања и
потребних јевтиних капитала, веома се тешко крећу, дижу се и падају брзо“.
14
ABHS, FŠIPAD. Записник XVIII седнице Надзорног одобора Шумско–индустриског предузећа
Добрљин – Дрвар а. д. oдржане у Сарајеву 20. септембра 1926. у 9 сати пре подне.
15
U jednom izvještaju državnog industrijskog preduzeća Šipad, Nadzorni odbor primjećuje,
da iako preduzeće ima generalnog direktora i više drugih direktora nema dobre organizacije
i adekvatog rukovodstva. Među pojedinim odjeljenjima preduzeća nije bilo one organske
veze, koja je bila neophodna u jednom tako razgranatom preduzeću. „Данашњи директори
не воде посао савремено и са довољно љубави и ауторитетом, немају иницијативе и
вишег погледа на посао и наше народно-господарствене прилике [...]. Чиновнички
кадар премда имаде врсних сила и много ради, није запослен и по својој способности,
јер није сваки на правом мјесту, гдје би развио већу дјелатност са максимумом својих
способности. Опажа се и ту мањкавост и одустност једне јаке управљачке руке и
личности, која би органски организирала и повезала рад свих запослених сила“. (ABHS,
FŠIPAD. Записник XIX седнице Надзорног одбора Шумско–индустриског предузећа Добрљин–
Дрвар а. д. одржане у Сарајеву 20. септембра 1926. у 3 1/2 сата после подне).
16
„Док се на нашим свим приватним рудницима ради пуном паром, дотле се на државним
рудницима врши редукција рада и радника а нарочито на [...] руднику Зеница, а томе је, [...]
криво државно рачуноводство, које спречава руднике у њиховом раду“. (ABHS, Fond Inspekcija
231


općeg nepovjerenja sa pretpostavkom „svako je lopov“, pa je raznim mjerama
kontrole to trebalo onemogućiti. Uz to, zakonom je bila onemogućena elastičnost
poslovne politike preduzeća nepohodne za uspješno konkurisanje privatnoj i stranoj
inicijativi.17 Direktorima državnih firmi ubijena je apriori svaka inicijativa i ambicija,
čime su oni bili degradirani na obične administrativne činovnike. I dok se tako na
jednoj strani, onemogućavao prirodni tok poslovanja preduzeća i slabila njegova
moć konkurencije, na drugoj strani, nije postizan željeni uspjeh. Pokazalo se, da se i
pored svih kontrolnih mjera nisu mogle izbjeći zloupotrebe i da se moglo „krasti“ i
kod zakona o državnom računovodstvu, jer su organi kontrole, računoispitivači, bili
ljudi koji nikada nisu ni vidjeli rudnike ili industrijsko preduzeće.
Još jedan veliki problem pored „korupcije i krađe“ koji je potencirao
nerentabilnost državnih firmi, bilo je zapošljavanje prekobrojnih radnika iz redova
partijskih pristalica. Ovo je, ustvari, bio najveći problem njihove nerentabilnosti.18
Stranačke oligarhije u administraciji državnih nadleštava i privrednih preduzeća bile su
uzele tolike razmjere, da su u javnosti često nazivane „diktaturom partijskih sovjeta“.19
Mjerilo za postavljenje činovnika i radnika nije bila sposobnost i savjesnost, „него
само легитимација“ partija na vlasti.20 Dakle, državna privredna preduzeća bila su
„socijalne” ustanove za zbrinjavanje partijskih poslušnika. Neekonomsko upravljanje
državnim preduzećima rezultiralo je velikim poslovnim gubicima.21
rada za oblast Sarajevsku (FIROS), pov. br. 21/1927. Министарство унутрашњих дела Краљевине
Срба, Хрвата и Словенаца Оделење за државну заштиту Министарству социјалне политике,
Пов. бр. 11794, Београд, 2. август 1927).
17
„Држава као привредник“, Glas slobode, God. XIV, br. 13, Sarajevo, 27. mart 1924, 1.
18
„Партизанство у администрацији државних рудника. Шта пречи напредак државних
предузећа?“, Преглед, Год. I, бр. 10, Сарајево, 13. март 1927, 2–3.
19
AJB, Fond Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Jugoslavije (14)–76–267. Na konferenciji
rudarskih radnika održanoj u Travniku jula 1927. godine između ostalog istaknuto je da „је на
свим рудницима завладало несношљиво партизанство, које су увеле поједине владујуће
политичке странке, које ступајући на власт одмах отпуштају једне а примају друге раднике
као своје партизане и тиме само стварају уличне просијаке“. (ABHS, FIROS, pov. br. 21/1927.
Министарство унутрашњих дела Краљевине Срба, Хрвата и Словенаца Оделење за државну
заштиту Министарству социјалне политике, Пов. бр. 11794, Београд, 2. август 1927).
20
U ugljenokopu u Banjoj Luci upravljali su kao eksponenti „sovjeta“ jedan bravar i jedan rudar.
Jedan računarski pripravnik u rudniku Breza imao je „štampanice“ kao šef nadleštva, pomoću
kojih je naređivao direktoru koga da primi, a koga da otpusti iz službe. Kad je direkcija u Sarajevu
preuzela Senjski rudnik, zatekla je u njemu 1.400 radnika kod dnevne produkcije uglja od 20 vagona.
Za tu produkciju prema tadašnjim standardima bilo je dovoljno 920 radnika. („Партизанство у
администрацији државних рудника. Шта пречи напредак државних предузећа?“, Преглед, Год. I,
бр. 10, Сарајево, 13. март 1927, 2–3).
21
ABHS, Fond „ŠIPAD“ – SOUR šumarstvo, prerada drveta i prometa (FŠIPAD). Извјештај
управног одбoра за пословну 1920/21. годину, поднетог редовној главној Скупштини Шумско–
индустријског предузећа Добрљин–Дрвар а. д. од 29. јануара 1923; ABHS, FTOK, K–2. Zapisnik
redovnе XXVII plen. sjednice od 23. VI 1920. (sa prilozima). Državno industrijsko preduzeće Šipad iz
Drvara je za vrijeme uprave radikala Petra Jankovića advokata, bilo dovedeno do stečaja. Proizvodnja
232


Za razliku od nekih evropskih zemalja, Bosna i Hercegovina je raspolagala
sa velikim količinama sirovina (ugljen, metalne rude, šume) i ogromnim vodenim
potencijalima. Međutim, problem nije predstavljalo nepostojanje sirovina, nego
pitanje njihova dobijanja, prerade i transporta do krajnjih potrošača. Iako je
metalna industrija raspolagala dovoljnim količinama gvozdene rude, ipak, za
njenu preradu bilo je neophodno osigurati velike količine kaloričnog materijala
odgovarajućeg kvaliteta. Ovaj posljednji ima istu važnost kao i prvi, jer ukoliko
neka zemlja posjeduje obilje rudnog bogatstva, a u isto vrijeme oskudjeva potrebnim
ugljem, odnosno koksom, njena metalna industrije mogla se razviti samo do nivoa
zadovoljenja unutarnjeg tržišta. Koks kao uvozna sirovina, spadao je u robu čiji
su transportni troškovi bili relativno skupi, što je opet imalo velikog utjecaja na
proizvodne troškove metalne industrije.22
Metalna industrija u Bosni i Hercegovini imala je obilje ugljena, koji
međutim, nije bio pogodan za iskorištavanje u topionicama i željezarama. Jedina
ljevaonica koja je proizvodila sirovo gvožđe u Varešu morala je koks dobavljati iz
inostranstva (Engleske i Čehoslovačke).23 Transport je bio kompliciran, troškovi
za nabavku bili su veliki, a sve to je povećavalo cjenu željeza.24 Samim tim što
su željezare bile vezane za inostrani koks, omogućavalo je strancima da diktiraju
njegovu cijenu na koju one nisu mogle bitnije utjecati.25 Osim nekoliko plinara
u nekim većim mjestima Kraljevine Jugoslavije, nije bilo drugih instalacija za
proizvodnju koksa (koksare), niti je bilo mineralnog ugljena podesnog za njegovu
proizvodnju. Plinare koje su koks proizvodile kao sporedni produkt pri proizvodnji
plina nisu mogle podmiriti niti 5% cjelokupnih potreba koksa u državi, a za
izvjesne potrebe, naročito za talionice plinski koks uopće nije bio podesan nego
samo talionični, koji se u državi nigdje nije proizvodio. Cijena koksa kao goriva u
topionicama, livnicama, šećeranama i nekim drugim industrijama znatno je utjecala
na proizvodne troškove. Troškovi koksa u topionicama činili su 2/3 proizvodnih
je spala na nivo koji je ugrožavao njegovu egzistenciju. Nesposobni radnici koji su bili postavljeni
na mjesta kojima nisu dorasli, samo su još više naštetili preduzeću. Dok je ranije preduzeće u svom
poslovanju ostvarivalo suficit od 100 miliona kruna, u njegovo vrijeme imalo je deficit 25–30 miliona
kruna.
22
Stevan M. Kukoleča, Industrija Jugoslavije 1918–1938, Beograd 1941, (dalje: S. Kukoleča,
Industrija Jugoslavije), 353.
23
Arhiv Srednjobosanskog kantona Travnik (ASBKT), Fond Željezera Zenica (FŽZ), Akta 1921–1929.
Дирекција државних рударских предузећа у Сарајеву Генералној рударској дирекцији Београд,
Снижење царинске тарифе, бр. 32.947/24, Сарајево, 25. XII 1924.
24
„Industrija gvožđa d. d. – Zenica“, Анализа биланса, додатак „Народном благостању“, Год. II,
бр. 41, Београд, 11. октобар 1930, 178.
25
Dimitrije Bura, O mogućnostima dobivanja metalurgijskog ćumura za željezaru Vareš, Rudarski
i topionički vesnik, Organ rudarske, topioničke, željezarske, teške i srodnih industrija Kraljevine
Jugoslavije (elektro–hemijske, elektro–centrale, cementa i dr.), God. IX, br. 38–39, Beograd, 4–11. novembar
1937, nepaginirano.
233


troškova sirovog gvožđa.26 Upotreba efikasnijih tehnoloških dostignuća u izradi
čelika, odnosno njegova dobijanja na bazi električne energije nije se primjenjivala
zbog slabe elektrifikacije, ali i potrebe za tehničkim preuređenjem postrojenja, što
je iziskivalo velika finansijska ulaganja. Primjena električne energije bila je slaba
i u drugim industrijskim granama, jer proizvodnja nije mogla zadovoljiti potrebe.
Električna energija se uglavnom koristila kao sredstvo za osvjetljenje, a veoma malo
za potrebe proizvodnje. Izuzetak u tome bila je hemijska industrija, koja je najviše
upotrebljavala električnu energiju u svom proizvodnom ciklusu. Drvna i rudarska
industrija kao najrazvijenije industrijske grane veoma malo su kao pogonsku snagu
koristile električnu energiju.27
Slične probleme sa nabavkom sirovina imao je čitav niz lahke (prerađivačke)
industrije, koje nisu imale osiguranu sirovinsku bazu u Bosni i Hercegovini. Među
njima posebno mjesto zauzima tekstilna industrija, koja je uglavnom sirovine (90%
potrebnih količina pamuka, 60% vune, jutu, konoplju itd.), i polufabrikate (predivo)
nabavljala iz inostranstva.28 Za razliku od drugih pokrajina Kraljevine Jugoslavije
u kojima su neke prehrambene grane, poput industrije šećera i piva, mlinske
industrije i drugih, imale obilje sirovina (šećerne repe, pšenice, ječma, hmelja),
bosanskohercegovačka industrijska preduzeća su oskudjevala i tim sirovinama i
bila prinuđena da ih uvoze.29 Teškoće u dobavi sirovina i fabrikata za industrijske
pogone, kočila su industrijski razvoj.
Prema nekim mišljenjima glavni problem u razvoju industrije bio je
nedostatak mašina, koje se u zemlji nisu proizvodile.30 Kako bi pomogla razvoj
industrije, Raspisom od 23. septembra 1920. godine, država je omogućila bescarinski
uvoz mašina, alata i tehničkih sredstava.31 Njime je bilo omogućeno da se vrši uvoz
26
ABHS, Fond Radnička komora za Bosnu i Hercegovinu (FRKBiH), K–3. Izvještaj o radu Radničke
komore u Sarajevu od 1. novembra 1938. do 1. novembra 1939. godine; ABHS, FTOK, K–6, omot br.
1. Izvještaj o radu komore za vrijeme od 4. oktobra do 1. marta 1925.
27
ABHS, FTOK, K–11, omot br. 2. Zapisnik XLIII plenarne sjednice 11. i 12. aprila 1929; ABHS,
FIROT, K–21, dok. br. 6/121. Bosanska Solvay tvornica d. d. (Usines Solvay Bosniaques S. A.) Inspektor
rada za Oblast Tuzlansku Tuzla, Lukavac, 17. oktobar 1925.
28
Tekstilna industrija i tekstilno radništvo u Jugoslaviji, Anketa Centralnog sekretarijata radničkih
komora, Beograd, 1936, (dalje: Tekstilna industrija i tekstilno radništvo), 53; Извештај о привредним
приликама и раду Коморе у години 1939, Сарајево, 1940, 142–143; Народна привреда у 1933.
години, Точидер, 1934, (dalje: Народна привреда у 1933), 19; Извјештај о привредним приликама
и раду коморе у години 1934, Сарајево 1935, (dalje: Извјештај о привредним приликама у 1934),
31; Dimitrije Mišić, Industrija Jugoslavije do Drugog svjetskog rata, Iz istorije Jugoslavije 1918–1945,
Zbornik predavanja, Beograd 1958, (dalje: D. Mišić, Industrija Jugoslavije), 263.
29
Извештај о привредним приликама и раду Коморе у години 1939, Сарајево 1940, 136.
30
ABHS, FMTI, K–17, dok. br. 5102/1922. Inspekcija rada za oblast Sarajevsku, Podizanje industrije.
Izvješće inspektora rada, br. 164, Sarajevo, 12. XI. 1920; ABHS, FIROS, K–2, dok. br. 90/22. Inspekcija
rada za oblast Sarajevsku, Podizanje industrije. Izvješće inspektora rada, br. 164/1920, Sarajevo,
12.11.1920.
31
Шести редовни годишњи Конгрес привредних комора и организација Краљевине Срба,
234


sirovina, polufabrikata, mašina i mašinskih dijelova bez carine.32 Novom carinskom
tarifom iz 1925. godine bescarinski uvoz bio je ograničen, odnosno, dozvoljen je
uvoz mašina i aparata koje nisu proizvođene u Kraljevini Jugoslaviji, što su utvrđivali
nadležni organi.33 Na taj način uvoz je bio još više birokratiziran i povezan sa
velikim vremenskim i finansijskim troškovima.34 Iako je uvoz mašina i druge opreme
vremenom rastao, tehnička kriza označavana je kao glavni nedostatak industrijskog
razvoja u državi.35 Da jedno preduzeće stekne pravo na osnivanje ili na izvjesne
olakšice pomoću kojih je moglo ili trebalo da počne svoj rad, ili da proširi svoju
djelatnost, nametani su komisijski pregledi i ispitivanja koja su katkad industrijska
preduzeća koštala isto onoliko koliko bi iznio izdatak da se potrebna sirovina ili mašina
nabavi bez državne pomoći.36 Do toga je dolazilo, jer je za uvoz mašine ili njenih
dijelova bilo potrebno odobrenje nekoliko različitih službi.37
Хрвата и Словенаца одржан на дане 8. и 9. септембра 1928. год. у Београду, Београд 1928,
(dalje: Шести редовни годишњи конгрес привредних комора и организација), 145.
32
ABHS, FTOK, K–6, omot br. 1. Zapisnici XXXV plenarne redovite sjednice od 20. III 1925; ABHS,
FMTI, K–10, dok. br. 2884/1922. Trgovačka i obrtnička komora za Bosnu i Hercegovinu Ministarstvu
trgovine i industrije Odelenje za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, br. 1207/1922, Sarajevo, 5. aprila
1922; Цветко Грегорић, Наша индустрија, u: Јубилаpни зборник живота и рада Срба, Хрвата и
Словенаца 1918–1928, I, Београд 1928, 157; „Госп. Др. М. Спахо и привредници“, Bosanski Lloyd,
God. III, br. 41, Sarajevo, 12. oktobar 1921, 1.
33
Извештај о привредним приликама и раду коморе у години 1925, Сарајево 1926, (dalje:
Извештај о привредним приликама и раду коморе у 1925), 119; Стални привредни годишњи
конгреси 1923–1927. Извештај сазивача конгреса о резултатима досадашњих пет редовних
конгреса наших привредних комора и организација поднет VI. редовном годишњем конгресу
привредних комора и организација на дан 8. и 9. септембра 1928. године у Београду, Београд,
1928, (dalje: Стални привредни годишњи конгреси 1923–1927), 42.
34
ABHS, FTOK, K–5. M. Fischla Sinovi Prva bosanska tvornica i rafinerija špirita Tvornica ugljične
kiseline i tvornica tištenog kvasca Trgovačka i obrtnička komora Sarajevo, Kreka, 31. august 1925.
35
„Mi [...] zaboravljamo [...] da je naša produkcija naš rad, naročito industrijski, još vrlo zaostao, a to
djelimično baš radi toga, što je s jedne strane naš tehnički uređaj nesavršen“, isticao je potpredsjednik
Centrale industrijskih korporacija 1929. godine. (S. D. Aleksander, Privredno socijalna pitanja u
Kraljevini Jugoslaviji, Југословенски социјални алманах, Загреб–Београд–Љубљана 1930, 68).
36
Eklatantan primjer dezorjentacije organa vlasti kod izdavanja obrtnih dozvola je slučaj preduzetnika
Alibega Džinića iz Bosanske Dubice, koji je 1920. godine tražio dozvolu za gradnju fabrike špirita.
Njegova molba je preko finansijske direkcije dostavljena odjeljenju Ministarstva finansija u Sarajevu,
odatle Ministarstvu finansija u Beogradu, potom na Ministarstvo za agrarnu reformu, pa na Agrarnu
direkciju u Sarajevu, od direkcije na Agrarno povjerenstvo u Banjoj Luci, odakle je nakon dvije
godine stigla Građevinskom odjeljenju u Sarajevu, koje je bilo nadležno za njeno rješavanje. (ABHS,
Fond Građevinska direkcija Sarajevo (FGDS), dok. br. 3701/1923. Ministarstvo trgovine i industrije
Odjeljenje za Bosnu i Hercegovinu Građevinskoj direkciji u Sarajevu, Naprava obrtnih radnja,
potupak, br. 5369/1923, Sarajevo, 16. juli 1923).
37
AJB, Fond Ministarstvo trgovine i industrije Kraljevine Jugoslavije (65)–1010–1900; ABHS,
FGDS, dok. br. 3701/1923. Ministarstvo trgovine i industrije Odjeljenje za Bosnu i Hercegovinu
Građevinskoj direkciji u Sarajevu, Naprava obrtnih radnja, potupak, br. 5369/1923, Sarajevo, 16. juli
1923.
235


Industrijalci su zbog slabe kupovne moći uglavnom pribjegavali nabavkama
starih i već izrađenih i dotrajalih mašina, koje su u industrijski razvijenijim zemljama
već bile izbačene iz pogona.38 Moderne mašine uglavnom nisu nabavljane, jer
su bile znatno skuplje. Nisu samo privatnici nabavljali polovne mašine i uređaje,
nego i država u svojim privrednim preduzećima.39 Jedan od razloga što industrijska
preduzeća nisu uvozila moderne mašine je i preorjentacija nјihove pogonske snage od
uglja ka električnoj energiji. Elektroindustrija je bila slabo razvijena i njena postrojenja
za proizvodnju i distribuciju električne energije nisu mogla odgovoriti potrebama novih
tehnologija.40 Dakle, industrija u Bosni i Hercegovini bila je slabo tehnički opremljena
i prema dostupnim podacima, zapošljavala je 1938. godine 31.158 radnika, koji su
imali na raspolaganju 93.877 KS pogonske snage, tj. 3,01 KS po radniku.41
Privredni i industrijski razvoj Bosne i Hercegovine veoma je zavisio od
željeznice, jer je ona bila glavno prevozno sredstvo. Problemi koji su bili prisutni kod
željezničkog saobraćaja mogu se svrstati u četiri grupe i to: nedostatak lokomotiva
i vagona (nedovoljan vozni park), nepovezanost Bosne i Hercegovine sa ostalim
dijelovima države, odnosno nedostatak željezničke infrastrukture, problem velikog
broja pruga uskog kolosijeka i njihovo uključenje na pruge normalnog kolosijeka
(pretovar robe), te visoka cijena prevoza.
Najvažnija željeznička mreža u Bosni i Hercegovini bila je uskog kolosijeka.
Stoga, kada se govori o bosanskohercegovačkim saobraćajnim prilikama, uglavnom
se misli na saobraćaj na prugama uskog kolosijeka, koji nije mogao zadovoljiti ni
najvažnije potrebe privrede.42 Uz to do 1925. godine Bosna i Hercegoovina je bila u
potpunosti izolirana od ostatka zemlje, jer su njene saobraćajne veze do 1918. godine
išle uglavnom prema ekonomskim centrima Austrije i Mađarske. Glavno čvorište
bosanskohercegovačkog željezničkog transporta bio je Bosanski Brod, koji nije bio
središte odakle su se najracionalnije mogle uspostaviti saobraćajne komunikacije u
zemlji. Glavna saobraćajna veza išla je od Bosanskog Broda do luke Dubrovnika
(599 km), odnosno Metkovića. Pruga je preko planinskog klanca Ivan Planine (750
m) prelazila uz pomoć zupčanika. Pored smetnji koje su predstavljale pruge uskog
38
AJB–65–389–1078. Удружење југословенских инжењера и архитеката Министарству
грађевина, бр. 165, Београд, 16.2.1921; ABHS, FŠIPAD. Извјештај Управног одбора Шумско–
индустријског предузећа Добрљин–Дрвар а. д. о раду и стању пословања Предузећа у пословној
1925/1926. поднешен XXVI. Редовној главној скупштини акционара на дан 14. априла 1926.
39
ABHS, FŠIPAD. Извештај Управног одбора Шумскo–индустриског предузећа Добрљин–
Дрвар а. д. о раду и стању послова Предузећа у пословној 1924/25. год. поднет редовној Годишњој
скупштини на дан 21. фебруара 1926.
40
Statistika električnih centrala Kraljevine Jugoslavije stanje u julu 1932. godine, Zagreb 1933,
(dalje: Statistika električnih centrala), 2–177.
41
Статистикa индустрије Краљевине Југославије, 73.
42
Izvještaj o privrednim prilikama i radu komore u godini 1929, Sarajevo 1930, (dalje: Izvještaj o
privrednim prilikama i radu komore u 1929), 66.
236


kolosijeka, ova zupčanica je predstavljala veliku prepreku, jer je smanjivala kapacitet
željeznice.43
Vremenom su se potrebe prevoza sirovina do prerađivačkih pogona,
kao i gotove robe do potrošačkih centara povećavala i iziskivale hitnu izgradnju
i rekonstrukciju transportnih kapaciteta, naročito za kabastu robu (drvo, rude i dr.).
Posebnu teškoću u željezničkom saobraćaju predstavljale su pruge uskog kolosijeka
i njihovo uključivanje na pruge normalnog kolosijeka, tj. pretovar robe u Bosanskom
Brodu. Prilikom pretovara bruto teret se nagomilavao, a dostava robe kasnila. Do
izbijanja Drugog svjetskog rata i nakon niza planova, peticija, zahtjeva i rezolucija o
moderniziranju željezničke mreže, bosanskohercegovačka pruge ostaju dominantno
uskog kolosijeka,44 a problem pretovara robe neriješen.45
Nedovoljna osposobljenost željezničkog voznog parka stvarala je probleme
cjelokupnoj bosanskohercegovačkoj privredi. Nestašicu vagona pogoršavala je
nemogućnost radionica za opravku vagona da obavljaju svoj posao, jer nisu dobijale
potrebne kredite, zbog čega nisu bile u stanju da izvrše popravke vagona. Prema podacima
Sarajevske direkcije željeznica, dnevna potreba otvorenih vagona 1922. godine
bila je za drvnu industriju 400, rudarsku 450 vagona, što je prema osmodnevnom
turnusu činilo oko 8.000 vagona. U to vrijeme Direkcija je raspolagala sa 4.742
običnih i specijalnih teretnih vagona, od koji je u opravci bilo 1.129 (23,8%), dok
je 1914. godine u opravci bilo svega 16%. Direkcija je mogla pokriti samo 30–40%
potreba transporta bosanske industrije. Za ostatak od 60% bosanska privreda bila je
prigušena i to ne samo u toku sezone, nego tokom čitave godine.46
43
„Saobraćajni problem Bosne i Hercegovine“, Привредни весник, Информативни лист индустрије
и трговине за Балкан, Год. V, бр. 1–2, Sarajevo 1929, 32. Od Sarajeva do Dubrovnika kapacitet ove
željeznice iznosio je oko 500.000 t godišnje. Tokom 1929. godine početo je sa radovima na uklanjanju
zupčanice preko Ivan Planine. Probijen je tunel u dužini od 3.250 m, a izgrađen je u dimenzijama za
pruge normalnog kolosijeka. Pušten je u promet 1. novembra 1929. godine. Korekturom ovog dijela
željeznice povećan je njen kapacitet za 100%, od 500.000 na 1,000.000 t.
44
ABHS, FTOK, K–11, omot br. 11. Привредне прилике у Босни и Херцеговини. Za svo vrijeme
postojanja monarhističke Jugoslavije (1918–1941) bilo je izgrađeno ukupno 1.840 km željezničkih
pruga, od čega u Bosni i Hercegovini svega 176 km. (Grupa autora, Sto godina železnica Jugoslavije
1849–1949, Beograd 1951, (dalje: Grupa autora, Sto godina železnica Jugoslavije 1849–1949),135;
Stjepan Lovrenović, Ekonomska politika Jugoslavije, Sarajevo 1956, (dalje: S. Lovrеnović, Ekonomska
politika Jugoslavije), 80).
45
Izvještaj o privrednim prilikama i radu Komore u godini 1938, Sarajevo 1939, 219–220.
46
ABHS, FTOK, K–3, omot br. 1. Zapisnik redovite XXXI Plenarne sjednice Trgovačke i obrtničke
komore za Bosnu i Hercegovinu držane dne 15. decembra 1922. u dvorani Komore u Sarajevu; ABHS,
FTOK, K–4, omot br. 2. Zapisnici XXXIII redovite plenarne sjednice od 1. IV 1924. god.; ABHS, FTOK,
K–4, omot br. 5. Zapisnik XXXIV redovite plenarne sjednice održan 10. X 1924. god.; „Propadanje
železničkog saobraćaja“, Glas slobode, God. X, br. 150, Sarajevo, 19. juli 1920, 1; „Zastoj u šumskoj
industriji“, Глас слободе, God. XV, br. 4, Sarajevo, 22. januar 1925, 1; „Propadanje željezničkog
saobraćaja“, Глас слободе, od. X, br. 151, Sarajevo, 20. juli 1920, 1. Ovdje ćemo navesti transportne
potrebe samo najvažnijih industrijskih preduzeća u Bosni i Hercegovini. Bosanska Solvay tvornica d.
237


Visoka prevozna tarifa, koja je uključivala sistem prekinutog tarifiranja,
odnosno različito računanje cijena prevoza za pruge uskog i normalnog kolosijeka,
industriji je onemogućavala normalan rad.47 Iako je jedinstvenom tarifom
od 1. oktobra 1925. godine, bilo ukinuto prekidno računanje prijevoza, to za
bosanskohercegovačku industriji nije imalo velikog učinka, jer je važio samo za
pruge uskog kolosijeka koje su bile državnoj nadležnosti.48 Tarifom iz 1925. godine
cijena prevoza na željeznici bila je smanjena, ali je samo dvije godine kasnije (1927)
ponovo povećana za 8%, a od 1. marta 1929. godine za dodatnih 5%. Krajem velike
ekonomske krize izvršena je nova reforma tarifnog sistema, kojom je prevoz za
glomazne artikle (ugalj, lignit, drvo za gorivo, cement, cigle i dr.) bio povećan, dok
je neznatno smanjen za neku robu (žitarice). Ali, samo nekoliko mjesece kasnije
16.3.1934. godine tarifa je linearno povećana za 10%. Korjenitija tarifna reforma
izvršena je 1.6.1938. godine, ali je i ona već naredne godine pretrpjela izmjene tako
što je bila linerano povećana za 5%, a početkom 1940. godine za daljih 15% (izuzev
žitarica, sijena, slame i krompira). Do 1941. godine tarife su porasle za dodatnih
13%.49 Sasvim je razumljivo što se cjelokupna bosanskohercegovačka industrija, bez
izuzetka, žalila na visoke cijene prevoza željeznicom, imenujući ga kao jednog od
glavnih ometača njenog razvoja.
d. iz Lukavca je februara 1924. godine trebala otpremiti oko 300 zatvorenih vagona po 10 tona, ali im
je od strane željezničke direkcije stavljeno na raspolaganje samo 240, usljed čega je u tom mjesecu
nastao manjak u isporuci od 600 tona. Destilacija drveta u Tesliću, trebala je 20 vagona dnevno za svoje
potrebe, a u najboljem slučaju dobijala je devet. Godišnje je za prevoz drvenog ugljena, Destilacija
drva iz Teslića imala potrebu za 5.500 vagona tipa G. H. Direkcija joj te potrebe nije mogla podmiriti,
jer nije imala dovoljan broj takvih vagona. U godini 1923. dobila je 3.076 vagona, što je bilo 2.400
vagona manje od stvarnih potreba. Dioničkom društvu za industriju željeza Zenica usljed nedostatka
vagona pala je otprema u novembru 1923. za oko 30%, u decembru za 20%, a u januaru i februaru
1924. godine za cijelih 50%, usljed čega je i prodaja opala za isti procenat. Dnevna proizvodnja rudnika
prema izvještaju Rudarske direkcijе iznosila je 3.600 tona. Međutim, željeznička direkcija mogla je
transportovati samo 75% tih količina, tako da se redovno na stovarištima nalazilo oko 3.500 do 4.200
vagona uglja. To je rudnicima pričinjavalo veliku štetu, jer se jedan dio proizvodnje gubio usljed
polaganog propadanja kojem je ugalj bio izložen na deponiji i njegova rasipanja tokom ponovnog
utovara. Rudarstvo je trebalo za svoj redovan rad bar još 100 vagona dnevno, tj. umjesto 250–270 da
dobije 370–390 vagona. Šumska industrija je kapacitet mogla povećati za 100 do 200%, da nije bilo
oskudice vagona.
47
ABHS, FМТI, K–75, dok. br. 2445/25. Трговачка и обртничка комора за Босну и Херцеговину
Министарству трговине и индустрије Београд, Извештај о раду конференције Комора и
привредних организација одржана 1. и 15. маја 1925. у Сарајеву, бр. 3149/25, Сарајево, 17. јуна
1925. Na konferenciji Komora i Privrednih organizacija održanoj u Sarajevu 1925. godine, tražena je
između ostalog „заједничка локална тарифа са заједничким даљинаром код чега се има уважити
укидање садашњег ломљења тарифа у саобраћају државних жељезница са бившом јужном
жељезницом и са свим вициналним жељезницама у државној експлоатацији“.
48
Grupa autora, Sto godina železnica Jugoslavije 1849–1949, 299–300. Od uskotračnih pruga u Bosni
i Hercegovini jedino je pruga Podlugovi–Vareš bila pod upravom Ministarstva saobraćaja. (Izvještaj o
privrednim prilikama i radu komore u godini 1929, 78).
49
Grupa autora, Sto godina železnica Jugoslavije 1849–1949, 300–301.
238


Poseban problem industrije u periodu od 1918. do 1941. godine predstavljalo
je pitanje finansijskog kapitala.50 Cjelokupna privreda u Bosni i Hercegovini bila je
suočena sa stalnim nedostatkom novca na domaćem finansijskom tržištu. Ukoliko
se i uspijevalo doći do kredita oni su bili veoma nepovoljni. Najpovoljniju kamatnu
stopu od 6% imala je Narodna banka Kraljevine Jugoslavije, dok su privatne banke,
naročito u manjim mjestima uzimale kamatu od 15 do 40%. Narodna banka koja je
imala ulogu glavne privredne finansijske institucije u državi i najjeftiniji kredit,51
prilikom dodjele kredita nije vodila računa o interesima bosanskohercegovačkih
privrednika. Veoma rijetko im je dodjeljivala jeftine kredite, zbog čega im nije
preostajalo drugo nego sredstva posuđivati od privatnih banaka.52 Visoka kamatna
stopa koju je industrija bila prisiljena da plaća privatnim bankama, učinila je da
su svi njeni proizvodi bili skupi i nerentabilni. Ustvari, nezamisliva je uspješna
proizvodnja u bilo kojoj privrednoj grani, ukoliko je proizvođač prisiljen da plaća
10, 20, 30, 40% pa i više posto na pozajmljeni kapital.53
Nedostatak obrtnih sredstava u zemlji industrijalci su teško uspijevali
osigurati u inostranstvu.54 Zaduženje u stranoj valuti bilo je jako rizično, zbog čega
su se privrednici, industrijalci i bankari teško odlučivali na taj potez. Nastojali su da
inostrane kredite dobijaju u dinarskoj vrijednosti, a to je opet bilo moguće jedino
učešćem stranaca kao dioničara u preduzećima ili preduzetim poslovnim dijelovima.
Ukoliko se uspijevalo doći do stranih kredita, oni su zbog velikog rizika bili uvjetovani
veoma visokim kamatnim stopama.55
50
ABHS, FTOK, K–3, omot br. 6. Zapisnik sa XXXII Plenarne sjednice održane 18. X 1923. god.
51
Nakon ujedinjenja djelokrug Narodne banke Srbije proširio se na cijelu teritoriju Kraljevine
Jugoslavije. Reorganizacija banke izvršena je Zakonom od 26.1.1920, te kasnijim izmjenama
i dopunama od 9.12.1920. i 6.6.1921. godine kada je pretvorena u „Privilegovanu Narodnu banku
Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca“. (Joso Lakatoš, Jugoslovenske privreda, Zagreb 1933, (dalje: J.
Lakatoš, Jugoslovenska privreda), 205; Иво Белин, Критика кредитне политике Народне банке,
Nova Evropa, Књ. VIII, Zagreb 1923, (dalje: И. Белин, Критика кредитне политике Народне
банке), 545).
52
ABHS, FTOK, K–5. Privredni eleborat pročitan na sastnku u „Radikalnom klubu“.
53
Милутин Стакић, Висока каматна стопа и проблеми скупоће. Поводом конференције у Народној
банци за смањење скупоће, Српски књижевни гласник, Књ. XX, бр. 1, Београд, 1. јануар 1927,
386–387.
54
Prilikom potraživanja kredita u inostranstvu, privrednici su nailazili na ozbiljne probleme. „У
иностранству нам не дају новац, који нам је потребан како за развијање индустрије, тако и за
остале ствари, зато што ми код нас немамо у томе правцу правну сигурност. Код нас се мењају
закони свакога дана“, izjavljivali su privrednici. (Шести редовни годишњи конгрес привредних
комора и организација, 154).
55
ABHS, FTOK, K–3, omot br. 12. Nekoliko pogleda na našu oskodicu novčanica. Ekspoze izložen
u konferenciji banaka u Zagrebu, 23. oktobar 1923; Коста Петровић, Наша народна банка, Српски
књижевни гласник, Књ. X, бр. 1, Београд, 1. септембар 1923, (dalje: К. Петровић, Наша народна
банка), 65; I. Belin, Novi zajmovi, 220–221.
239


Posebno teške finansijske prilike u Bosni i Hercegovini nastupile su
u vrijeme velike ekonomske krize (1929–1934), koja je indirektno dovela do
pogoršanja opće privredne situacije, jer se strani kapital djelimično povukao sa
bosanskohercegovačkog finansijskog tržišta. Novčana kriza naročito je zahvatila
banke u Sarajevu.56 Povlačenje stranog kapitala slabim domaćim novčanim zavodima,
oduzelo je mogućnost daljeg samostalnog finasiranja privrede.57 Nedostatak
kapitala doveo je do smanjenja iznosa kredita, povećanja kamata i pooštravanja
mjera pri dodjeli i isplati novčanih sredstava. Bankarska i kreditna kriza pojačale
su krizu u industriji.58 Finansijsko tržište se u periodu periodu od 1935. do 1941.
godine konsolidovalo, ali nije imalo značajniji učinak na razvoj industrije u Bosni
i Hercegovini, jer su, zahvaljujući poremećenim političkim prilikama u Evropi i
svijetu koje je karakterizirala trka u naoružanju, samo rudarstvo, topioničarstvo i
neka preduzeća hemijske industrije u ovom periodu uspješno poslovala, dok je lahka
prerađivačka industrija radila smanjenim kapacitetom.59
U Bosni i Hercegovini postojalo je nekih sirovina čak i u izobilju (šume,
ugalj, željezo), novca je bilo nešto slabije,60 međutim, zapreka intenzivnijem i
postojećim potrebama ogovarajućem industrijskom razvoju, ležala je u velikoj
oskudici kvalifikovanih radnika.61 Nizak nivo obrazovanja stanovništva u Bosni
i Hercegovini uvjetovao je da su većinu kvalificiranih radnika do 1918. godine u
industrijskim preduzećima popunjavali stranci. Propašću Austro-Ugarske monarhije
veliki dio tehničara i kvalifikovanih radnika ili je sam napustio Bosnu i Hercegovinu
ili je, iz političkih razloga, bio protjeran.62 Veoma brzo nakon toga došlo je do oskudice
56
Izvještaj o privrednim prilikama i radu komore u godini 1931, Sarajevo 1932, (dalje: Izvještaj
o privrednim prilikama u 1931), 88; Podnesci, referati, izveštaji i ekspozeјi Šumsko–industrijskog
preduzeća Dobrljin–Drvar a. d. i njegovog generalnog direktora, dr. Milana Ulmanskog, po raznim
važnim pitanjima preduzeća, Sarajevo, 1933, (dalje: Podnesci, referati, izveštaji i ekspozeјi), 35; „Strani
kapital i naša privreda“, Rudarski i topionički vesnik, God. VI, br. 2, Beograd, februar 1934, 39.
57
Podnesci, referati, izveštaji i ekspozeјi, 35.
58
„Udubljivanje procesa raspadanja fašizma“, Klasna borba, (1930–1934, 1937), Beograd 1984, 956.
59
ABHS, FRKBiH, K–3, dok. br. 158/14. Izvještaj o radu Radničke komore u Sarajevu od 1. novembra
1938. do 1. novembra 1939. godine.
60
Vladimir Njegovan, Naša kemijska industrija, Nova Evropa, Књ. X, Zagreb 1924, 439.
61
Koliko je nestašica stručne radne snage ometala rad industrijskih preduzeća, eklatantan primjer je
jedna novopodignuta tvornica porcelanskih i zemljanih predmeta, koja nije mogla otpočeti sa radom
bez obzira što je imala osiguran ugovor za plasman robe za dvije godine unaprijed, jer nije imala
potrebnu kvalifikovanu radnu snagu! Tek pošto je uspjela osigurati dolazak nekoliko kvalifikovanih
radnika iz Češke, pokrenula je proizvodnju. (Годишњак о раду Министарства социјалне политике
у г. 1918–1921, Извештај инспеkције рада за год. 1921, Београд 1922, 53). Centrala industrijskih
korporacija kao glavni zastupnik industrije u Kraljevini Jugoslaviji, upozoravala je nadležne na oskudicu
kvalifikovanih radnika širom zemlje, tražeći da vlasti ne otežavaju dolazak kvalifikovane radne snage iz
inostranstva. (ABHS, FTOK, K–4, omot br. 5. Zapisnik XXXIV redovite plenarne sjednice (nepotpun)
1924. god. održan 10. X 1924. god.).
62
Godišnji izveštaj Privremene radničke komore za Bosnu i Hercegovinu za 1922. godinu, Sarajevo
1923, 10; Vladimir Njegovan, Naša kemijska industrija, Nova Evropa, Књ. X, Zagreb 1924, 439;
240


stručne radne snage, koja je utjecala na obim proizvodnje u mnogim preduzećima.63
Najveći nedostatak ipak, bio je kod hemijske, metalne i prehrambene industrije.64
Nivo ekonomske razvijenosti pojedinih dijelova Bosne i Hercegovine kao
i zastupljenost različitih grana industrije i zanatstva u njima, iziskivao je i različite
obrazovne profile radne snage. Zanatski i industrijski kadrovi školovani u različitim
dijelovima Bosne i Hercegovine svojom kvalifikacijom i profilom nisu mogli naći
posla u svim dijelovima zemlje, jer su potrebe za određenim profilima bile različite.
Usljed nedostatka dovoljnog broja stručnih škola za obrazovanje kvalifikovanog
kadra u zemlji, industrijska preduzeća su bila prisiljena sama podizati nephodan
kadar. S tim u vezi, neka industrijska preduzeća u kojima je kvalifikovana radna
snaga bila potrebnija, osnivala su večernje škole/tečajeve za podizanje neophodnog
kadra.65
ASBKT, FŽZ, Upravni odbor 1920–1928. Zapisnik sjednice ravnateljskog vijeća Industrije željeza d.
d. Zenica održane 1920; „Sarajevska fabrika kapa i šešira“, Босански Лојд, Год. III, бр. 12, Сарајево,
23. март 1920, 2.
63
U jednom izvještaju državnog preduzeća Šipad o uzrocima smanjenja proizvodnje, između ostalog
navedeno je sljedeće: „Пре народног ослобођења били су, са врло малим изузетком, стручни
радници, као: машински бравари, оштрачи, резачи на гатерима, помоћници резача, резачи на
кружним тестерама, мазачи стројева, досељеници [...], те су тако постројења могла да раде
најмање 300 дана у години, а радило се у двема сменама [...]“. (ABHS, FŠIPAD. Извештај
Управног одбора редовној Главној скупштини за пословну 1922/23. годину; Arhiv Tuzlanskog
kantona Tuzla (ATKT), Zbirka Radnički pokret (ZRP), K–10, jedinica opisa 8. Narodna vlada za
Bosnu i Hercegovinu Svim kotarskim odborima Narodnog Vijeća u B. i. H., Oglas radi primanja
radnika za ugljenokope, br. 246008, Sarajevo, 11. novembar 1918. „Usljed odlaska mnogih radnika
iz posla kod bosansko–hercegovačkih zemaljskih ugljenokopa spala je naglo proizvodnja ugljena tako
nizko, da je sasvim opravdana bojazan, da će usljed nestašice ugljenja [...] obustaviti promet bos. herc.
željeznica [...]“. (ABHS, Fond Narodno vijeće SHS za BiH (FNVBiH), br. 208. Narodna vlada za Bosnu
i Hercegovinu Svim kotarskim odborima Narodnog vijeća u B. i. H., Oglas radi primanja radnika za
ugljenokope, br. 246008, Sarajevo, 11. novembar 1918).
64
Topionica u Varešu trebala je ljevara, elektromontera i strojnih bravara; Prva bosanska tvornica i
rafinerija špirita M. Fischla i sinovi iz Kreke potraživala je tokare, bravare, ispitane ložače, nadglednike
strojeva, destilatere, nadglednike za špiritanu i frabriku kvasca; Bosansko d. d. za elektrinu iz Jajca
tražilo je mašinske bravare, tokare, stolare za gradnju kuća i pokućstva; Bosanska Solvay tvornica
iz Lukavca potraživala je mašinbravare, mašinske montere, kotlare (kesselschmiede), elektromontere,
tokare (Dreher), limare, oruđare (Werkzeugmacher), konopare, tapetare (Tapezierer), remenare; Danici
d. d. iz Bosanskog Broda bili su potrebni kazandžije, bravari, tokari, kovači, tesari, električari, zidari,
a posebno stručnjaci za petrolejsku industriju; Šećerani iz Usore trebali su kuhari šećera (za kuhanje
sirovog i rafiniranog šećera), nadglednik ešpodarne i filtracije, bravari specijalisti za Wüferlpressen &
Knippmaschinen, zatim manipulanti za fabriku sirovog šećera i za rafineriju. (ABHS, FTOK, K–3, omot
br. 5. Zapisnik redovite XXXII Plenarne sjednice Trgovačke i Obrtničke komore za Bosnu i Hercegovinu
u Sarajevu. Održane dne 18., 19. i 20. oktobra 1923. u dvorani Komore u Sarajevu; ABHS, FTOK,
K–3, omot br. 3. Izvještaj poslovnog odbora o potrebi kvalifikovanih radnika u našoj državi).
65
Industrijsko preduzeće Šipad pomagalo je „новчано читаонице [...] а на основу наређења
Министарства Шума и Рудника издато је 100.000 Динара на име помоћи шумарским чиновницима,
који се у Француској шпецијализирају за струку, а нарочито за пошумљене голети“. (ABHS,
FŠIPAD. Извештај Управног одбора Шумско–индустриског предузећа Добрљин–Дрвар а. д. о
раду и стању Предузећа у пословној 1927. години поднет XXVII. Редовној главној скупштини на
дан 26. априла 1928).
241


Daleko veći problem u razvitku industrije od nedostatka kvalifikovanih
radnika, predstavljao je nedostatak visokoobrazovanog (tehničkog) osoblja,
sposobnog za vođenje industrijskog poslovanja. Cijela država, a naročito Bosna
i Hercegovina imala je malo lica osposobljenih za samostalno vođenje preduzeća
u ondašnjim uvjetima privređivanja, što je bilo posljedica društvenih i privrednih
kretanja.66 Mali broj visokoobrazovanih ljudi se školovao za privredne smjerove,
jer su im druge profesije otvarale veće mogućnosti za zaposlenje u odnosu na
nerazvijeni privredni organizam, čija je industrija bila u početnoj fazi razvitka.
Ličnosti koje su vodile industrijska preduzeća, a naročito ona koja su bila u vlasništvu
domaćeg kapitala, bila su u proizvodnoj djelatnosti samouci. Oni nisu imali potrebno
obrazovanje, već samo investiciona sredstva neophodna za podizanje i poslovanje
preduzeća. Kvalitet rukovodećih ličnosti bio je stalan problem pri podizanju
industrije u Bosni i Hercegovini. Prilikom podizanja industrijskih preduzeća gdje se
proizvodni ciklus nije mogao obavljati bez stručnog rukovodstva, često se dešavalo
i pored toga, da je njegova kvalifikacija imala sekundarnu ulogu.67
U Kraljevini Jugoslaviji bila je velika konkurencija strane, a naročito gotove
industrijske robe. Da bi se otklonila, bilo je potrebno napraviti adekvatnu carinsku
zaštitu domaćih proizvoda. Prva mjera u tom pravcu učinjena je tokom 1919. godine,
kada je carinska tarifa koja je do ujedinjena važila u Srbiji proširena na cijelu državu.
Njena glavna osnovica bila je uvoziti što jeftinija sredstva za proizvodnju, a gotove
proizvode što više opteretiti carinskim tarifama.68 Ovakvim potekcionističkim
mjerama trebalo je zaštiti domaće tržište od strane robe, a istovremeno podsticati
podizanje novih industrijskih postrojenja.69 Međutim, proširenje srbijanskog
carinskog zakona na cijelu državu nije dalo željene rezultate, jer Zakon nije štitio sve
vrste privredne djelatnosti, s obzirom da ih nije ni bilo u Srbiji kada je zakon stupio
na snagu (31.3.1904, оp. a.). Stoga su sve grane privrede kojih nije bilo u vrijeme
donošenja zakona ostale nezaštićene. Među njima bila je i metalna industrija, koja
66
ABHS, FIROS, K–5, dook. br. 38/1924. Dioničko društvo za industriju željeza Zenica Trgovačka i
obrtnička komora za B. i H. Sarajevo, Zenica, 8. februar 1924.
67
S. Kukoleča, Industrija Jugoslavije, 376–377.
68
Njemačka konkurencija bila je jaka i javila se već 1920. godine, a nudila je svoje proizvode po
znatno jeftinijm cijenama. Zbog toga je željezara u Zenici morala sniziti cijene robi ispod proizvodnih
troškova. (ASBKT, FŽZ, Sekretarijat. Zapisnik sjednice ravnateljskog vijeća Dion. društva za željeznu
industriju Zenica, održane u Sarajevu dne 22. jula 1920; ASBKT, FŽZ, Akta 1921–1929. Редакција
„Привредни преглед“ Београд, Зеница, 12. август 1924; ABHS, FTOK, K–5, omot br. 3. Industrija
gvožgja deoničarsko društvo Zenica Trgovačkoj i obrtničkoj komori, Sarajevo, Zenica, 22. VII 1925.
„Carinske odredbe o olakšicama za trgovinu“, Jugoslavenski Lloyd (Hrvatsku Lloyd), God. XI, br. 73,
Zagreb, 3. kolovoz 1919, 1–2).
69
Миливоје Савић, Наша индустрија и занати. Њине основице, стање, односи, важност,
путеви, прошлост и будућност, Дио I, Сарајево 1922, (М. Савић, Наша индустрија и занати I),
276.
242


je bila izložena jakoj stranoj konkurenciji, zbog čega su njeni zastupnici tražili
povećanje carinske zaštite.70
Carinski zakon iz 1919. godine zamjenjen je 20.6.1925. godine novim
Zakonom o općoj carinskoj tarifi, koji je imao protekcionistički karakter za većinu
industrijskih proizvoda.71 Carinska tarifa iz 1925. godine bila je u prosjeku prema
vrijednosti proizvoda jedna od najvećih carinskih zaštita u svijetu.72 Prije povećanja
tarife 1925. godine carinska zaštita industrijskih proizvoda iznosila je 23% od
vrijednosti robe. Novom carinskom tarifom ona je povećana, a 1927. godine dosegla
je iznos od 32%. Carinski stavovi bili su različiti i za hemijske proizvode inosili su
37,8%, tekstilne 30%, proizvode od kože 33,7%, papira 32,7%, stakla 52%, željeza
41,4% itd.73 Pojačana carinska zaštita i uvođenje trgovinskih restrikcija, naročito su
bili izraženi tokom velike ekonomske krize (1930–1935), a ostali su na snazi sve do
Drugog svjetskog rata.74
Iako je bosanskohercegovačka industrija imala određenu zaštitu, i pored
toga domaća tvornice su vodile stalnu borbu sa stranom konkurecijom, a naročito
tvornice lahke industrije.75 Jaka zapadnoevropska industrijska preduzeća vršila su
svoj izvoz pod „dumping – cijenama”, a kompenzaciju za gubitke nastale nižim
cijenama prilikom izvoza pokrivale su dobrom prodajom na domaćem tržištu, koje
je bilo zaštićeno carinama i potpunim iskorištavanjem kapaciteta čime su smanjivale
70
Миливоје Савић, Наша индустрија, занати и трговина. Њине основице, стање, односи,
важност, путеви, прошлост и будућност, Дио VI, Сарајево 1928, (dalje: М. Савић, Наша
индустрија, занати и трговина VI), 1–2. Usprkos svom prirodnom bogatstvu Bosna i Hercegovina
nije bila u stanju da konkuriše inostranim metalnim industrijama, i to, s jedne strane, jer je konzum u
zemlji bio premali da bi mogao podržavati tvornice visokih sposobnosti, a s druge strane, pak, što je kod
nabavke važnih sirovina bila ovisna od inostranstva. U tom pogledu je industrija gvožđa najviše i trpila,
jer u Bosni i Hercegovini, odnosno Kraljevini Jugoslaviji nije bilo ugljena podesnog za proizvodnju
koksa, usljed čega je pogon visokih peći bio nesrazmjerno skup. Uz to čehoslovačke, austrijske i
njemačke tvornice nudile su gvožđe ispod svojih proizvodnih troškova samo da bi prisilile domaće
valjaonice da obustave pogone. (ABHS, FTOK, K–5. Direkcija državne željezare u Varešu Trgovačka
i obrtnička komora za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, br. 12.469/25, Vareš, 26. oktobra 1925; ABHS,
FTOK, K–6, omot br. 1. Zapisnici XXXV plenarne sjednice redovite od 20. III 1925).
71
Иво Белин, Нова царинска тарифа, Nova Evropa, Књ. XII, Zagreb 1925, 57.
72
Мијо Мирковић, Индустријска политика, Београд 1936, (dalje: М. Мирковић, Индустријска
политика), 297.
73
Dimitrije Mišić, Ekonomika industrije Jugoslavije, Treće dopunjeno izdanje, Beograd 1965,
290; Rudolf Bićanić, Ekonomska politika FNRJ, I, Zagreb 1960, 90; М. Мирковић, Индустријска
политика, 297. ABHS, FTOK, K–5. Direkcija državne željezare u Varešu Trgovačka i obrtnička
komora za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, br. 12.469/25, Vareš, 26. oktobar 1925.
74
Protekcionističku zaštitu države su ostvarivale preko raznih sistema kontigentiranja, sporazuma o
razmjenama, bilateralnih ugovora, zabrane uvoza pojedinih proizvoda, klirinških sporazuma, uvozne
i izvozne takse, kontrole monetarnih operacija itd. (Народна привреда у 1932. години. Извештај
гувернера Народне банке поднет управном одбору на основу чл. 33 банчиних статута, Београд
1933, (dalje: Народна привреда у 1932), 15–16).
75
Izveštaj o radu Centralnog sekretarijata radničkih komora, 64–65.
243


proizvodne troškove. Uz to njihove matične države, davale su im razne vrste subvencija.76
Konačno, zapadnoevropske industrije imale su sklopljene kartele koji su ih štitili od
bilo kakve konkurencije.77 Glavni konkurenti bosanskohercegovačkoj metalnoj
industriji bile su njemačke i austrijske željezare, hemijska industrija se borila sa
njemačkom, italijanskom, rumunskom i engleskom konkurencijom,78 a glavni
konkurenti domaćem uglju bile su Bugarska, Mađarska i Engleska.79 Naročito jaku
konkurenciju na domaćem tržištu drvnoj industriji predstavljala je Rumunija, dok su
glavni konkurenti na stranim pijacama bile ruska, poljska, austrijska, čehoslovačka i
norveška drvna industrija.80
76
Engleska je npr. svojoj teškoj industriji davala subvenciju od 10,000.000 engleskih funti. Također
je i carinska zaštita kod pojedinih evropskih zemalja bila veća od one koja se primjenjivala u Kraljevini
Jugoslaviji. (ABHS, FTOK, K–7, omot br. 2. Zapisnici XXXVII redovne plenarne sjednice od 22. IV
1926. god.).
77
Postojao je kartel francuskih ljevaonica (Office de Statistique de la Production Metallurgique),
potom sporazum između njemačkih i francuskih željezare u vezi sirovog gvožđa, kartel austro–
čehoslovačkih–mađarskih i rumunskih željezara itd. (ABHS, FTOK, K–7, omot br. 2. Zapisnici XXXVII
redovne plenarne sjednice od 22. IV 1926. god.).
78
Hemijska industrija u Bosni i Hercegovini uglavnom je radila za inostranstvo, zbog čega carinama
nije mogla biti zaštićena, i trpila je tešku konkurenciju na svjetskoj pijaci, naročito od njemačke
industrije. Damping cijene kaustične sode i klorovog vapna italijanskih i rumunskih preduzeća, stvarali
su ozbiljnu konkurenciju bosanskohercegovačkim tvornicama. Također, jaka konkurencija preduzećima
u južnim krajevima Kraljevine Jugoslaviji bile su engleske tvornice, koje su nudile kaustičnu sodu po
veoma niskim cijenama i uvjetovale pad cijena njihovoj robi. (ABHS, Fond Velikog župana Sarajevske
oblasti (FVŽSO), br. 5261/27. Привремена радничка комора за Босну и Херцеговину Великом
жупану за сарајевску област Сарајево, бр. 176, Сарајево, 17. фебруара 1926; ABHS, FTOK, K–8,
omot br. 1. Zapisnik XXXIX redovne plenarne sjednice od 25. VIII 1927. god.; ABHS, FTOK, K–12,
omot br. 2. Zapisnik XLVI redovne plenarne sjednice od 16. XII 1930. god.; Извешатј о привредним
приликама и раду коморе у 1925, 52).
79
Industrija ruda u Bosni i Hercegovina bila je u mogućnosti da svojim kapacitetima podmiri skoro
cijelu državu, i pored toga uvoženo je iz inostranstva prosječno mrkog i kamenog uglja oko 30.000
vagona u vrijednosti od oko 200,000.000 dinara. Potrošač tog uglja bila je uglavnom industrija i
željeznica. S obzirom da je ugalj bio glavno pogonsko sredstvo u industriji, njegova cijena bila je
osnov za ekonomičnost industrijske proizvodnje. Industrija je veći dio uglja dobavljala iz inostranstva,
jer je imao bolju cijenu i kvalitet. Dok je kalorična vrijednost stranog uglja iznosila 7.000–7.500
kalorija, dotle je najveća kalorična vrijednost domaćeg mrkog uglja iznosila 4.500–5.500, a lignita
2.500–4.000 kalorija. Cijena domaćeg mrkog uglja bila prividno niža od stranog kamenog uglja i
kretala se u prosjeku od 3.000 do 3.500 dinara po vagonu. Najbolji engleski ugalj sa dvostruko većom
ogrijevnom snagom, potpuno čist od sumpora i od otpadaka, mogao se nabaviti za 4.000 dinara. (АЈВ,
Zbirka Milan Stojadinović (37)–38–332. Подаци о рудницима угља; Izveštaj o radu Centralnog
sekretarijata Radničkih komora u Beogradu za vreme od 10. oktobra 1925. do 1. oktobra 1926. godine,
Beograd 1926, (dalje: Izveštaj o radu Centralnog sekretarijata radničkih komora), 18; Гојко Kруљ,
Искоришћавање нашег угља, Преглед, Књ. IV, Год. III, св. 67–72, Сарајево 1929, (dalje: Г. Круљ,
Искоришћавање нашег угља), 7–8).
80
ABHS, FMTI, K–60, dok. br. 2971/1924. Sresko poglavarstvo u Sanskom Mostu Gradjevinskoj
sekciji u Bihaću, Upit o proizvodnji, trgovini i izvozu drvenog gradjevnog materijala, br. 1753, dne
25. marta 1924; ABHS, FMTI, K–60, dok. br. 2971/1924. Ispostava sreza žepačkog u Zavidovićima
244


U periodu od 1935. do 1941. godine strana konkurencija na domaćem
tržištu bila je slabija, a potražnja robe na stranom tržištu veća. Metalna i hemijska
industrije su tom periodu radile punim kapacitet, jer su strane firme bile zauzete
radom za svoje vojne industrije. Rast njihove proizvodnje i izvoza bio je povezan i
sa vanjskopolitičkom orijentacijom Kraljevine Jugoslavije koja se od 1934. godine
sve više vezala za sile Osovine, koje su imale pojačan tempo naoružanja usljed
svojih ratnih planova. Odusustvo strane konkurencije za veliki broj prerađivačkih
industrijskih grana, koje su radile isključivo za domaće tržište nije imalo velikog
učinka, jer je kupovna moć domaćih potrošača bila slaba i nije omogućavala
povećanje proizvodnje i proširenje industrijskih kapaciteta.81
Nakon formiranja Kraljevine Jugoslavije na njenom teritoriju zateklo se
pet različitih poreskih sistema.82 Heterogeni poreski sistem imao je za posljedicu,
da se u pojedinim dijelovima države plaćalo više poreza od drugih i da su porezni
obveznici jedne pokrajine bili privilegirani u odnosu na druge.83 Dakle, porezni
sistem u Kraljevini Jugoslaviji imao je dva glavna nedostatka. Prvo, porezi nisu bili
ujednačeni u cijeloj državi, zbog čega su i uvjeti za ekonomski razvitak pojedinih
dijelova države bili nejednaki. Budući da se država sastojala iz šest različitih
privrednih područja, to je razdioba javnih obaveza između države, kotara, srezova,
općina itd., u tim područjima bila različita. Drugi nedostatak bio je taj, da je najveće
opterećenje bilo stavljeno na indirektne poreze i takse. Previsoke takse ne samo da
su kočile razvoj privrede, nego su nepovoljno utjecale i na stanje potrošačkih masa,
kako u gradovima tako i selima, jer su izazivale opće poskupljenje robe.84 I mada
je poresko šarenilo u državi bilo u direktnoj suprotnosti i sa Ustavom, 85 njegovo
unificiranje izvršeno je tek deset godina nakon formiranja države donošenjem Zakona o
neposrednim porezima 28.2.1928. godine,86 koji je stupio na snagu 1.1.1929. godine.87
Poglavaru sreza žepačkog u Žepču, Izvoz drvene građe u inostranstvo, br. 558/1924, Zavidovići,
1.5.1924.
81
82
ABHS, FTOK, K–6, omot br. 1. Zapisnici XXXV plenarne sjednice redovite od 20. III 1925;
„Rezolucija skupštine Saveza industrijalaca u Ljubljani“, Босански Лојд, God. IV, br. 22, Sarajevo,
5. juli 1922, 3; D. Pinter, O Porezima, Veliki narodni kalendar „Jugoslavija“ za godinu 1922, Zagreb
1922, 151.
83
Иво Белин, Пореска реформа, Нова Европа, Knj. XVII, Zagreb 1928, 97.
84
Prema nekim mišljenjima takse su 1927. godine bile tako visoke da su kočile pravilan razvoj
privrede u svim pravcima i smetale napretku industrije. (Izvještaj o privrednim prilikama i radu komore
u 1927, 56–57; Никола Костренчић, Наши привредни проблеми, Nova Evropa, Књ. VIII, Zagreb
1923, 315).
85
Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Almanah, sv. I, g. 1921−1922. g., Deo I, II, III, uredio
Viktor Manakin, Zagreb 1922, 41. Prema članu 116. Ustava, poreska obaveza bila je opća, sve „državne
dažbine jednake za celu zemlju”, a porez se trebao plaćati „po poreskoj snazi i progresivno”.
86
Izvještaj o privrednim pilikama i radu komore u 1928, Sarajevo 1929, 47; „Izjednačenje poreza i
opšti porez na dohodak“, Преглед, Год. II, бр. 46, Сарајево, 25. јануар 1928, 4–5.
87
ABHS, FVŽSO, dok. br. 2032/28. Полицијска дирекција за Босну и Херцеговину Великом
245


Porezni tereti pogađali su sve privredne grane u Bosni i Hercegovini, jer su
finansijske vlasti u Sarajevu još neposredno prije Prvog svjetskog rata povećale
poreznu podlogu, tako da su zahvatile širi krug privrednika.88 Kada se tome pridodaju
razni državni prirezi koji su se kretali u pravcu progresije, glavne privredne grane
(industrija, trgovina i obrt), plaćali su na ime direktnih poreza više od 50% svoje
čiste zarade.89 Navedeni porezi su se zahvaljujući dobrom fiskalnom aparatu u Bosni
i Hercegovini u najvećoj mjeri faktički i ubirali.90
Uporedo sa rastom državnih porezа i prirezа rasli su i samoupravni prirezi.
Često su samoupravni prirezi bili tako visoki, da su dovodili u pitanje, ne samo
pravilno prikupljanje državnih prihoda, već i ekonomski razvitak i prosperitet
pojedinih privrednih grana.91 Zbog toga su u budžetskim dvanaestinama za
1925/1926. godinu preduzete izvijesne palijativne mjere za normiranje granica u
kojima se kretalo pribiranje autonomnih prireza, a u finansijski zakon za 1928/1929.
godinu unijeta je odredba o određivanju visine samoupravnih prireza.92 Međutim,
oblasne samouprave nisu se pridržavale tih zakonskih ograničenja, često propisujući
samoupravne poreze iznad dozvoljenog limita.93
жупану сарајевске области у Сарајеву, Јавни збор ЈМО на Вратнику у Сарајеву, Пов. бр. 1771/28,
Сарајево, 26. октобaр 1928.
88
ABHS, FVŽSO, dok. br. 2797/26. Полицијска дирекција за Босну и Херцеговину Великом
жупану Сарајевске области у Сарајеву, Извјештај о политичким догађајима за мјесец децембaр
1926. год., пов. бр. 8/1927, Сарајево, 3. јануар 1927.
89
ABHS, FTOK, K–4, omot br. 2. Zapisnici XXXIII redovite plenarne sjednice od 1. IV 1924. god.;
Prilog proučavanju izvoza i uvoza šumskih produkata u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca za god.
1919–1924–5, Beograd 1926, (dalje: Prilog proučavanju izvoza i uvoza šumskih produkata u Kraljevini
SHS), LXIV; Izvještaj o privrednim prilikama i radu komore u 1927, Sarajevo 1928, 37–39; Цветко,
Грегорић, „Индустрија и непосредни порези“, Nova Evropa, Књ. X, Zagreb 1924, 411–412. Poreski tereti
društava obaveznih na javno polaganje računa bez dvojbe bila su teška, jer su 1925. godine u Bosni i
Hercegovini iznosila 3% tečevinskog poreza, 12% poreskog prireza, 0,60% cestarine, 0,36% nameta za
Trgovačku komoru, 4,68% vanrednog poreskog prireza, 3,12% invalidskog poreza, 2,25% općinskog
nameta, što je ukupno opterećivalo preduzeća sa 26,01% poreza. Da stvar bude gora, tečevinski porez
se dodavao poreskoj osnovici preduzeća i razrezivao se ne samo od dobiti, nego i preko toga od samog
poreza. Tako su preduzeća na svakih 100 dinara dobiti plaćala ne samo 26% nego (100 + 26 X 26%) =
32,76% poreza. (Извештај о привредним приликама и раду Коморе у 1925, 140–141).
90
ABHS, FTOK, K–6, omot br. 1. Zapisnici XXXV plenarne sjednice redovite od 20. III 1925;
Извештај о привредним приликама и раду коморе у 1925, 125–126. Porezni činovnici u Bosni
i Hercegovini su savjesno i striktno izvršavali slovo zakona za razliku od poreskih ureda u drugim
dijelovima države. Oni su ubirali preko 90%, a u drugim dijelovima države od 36% do maksimalno
70% poreza. Izvjesni poreski službenik Gligić, hvalio se da je za vrijeme svoje službe u Bihaću ubrao
95% poreza, dotle nijedan drugi poreznik u cijeloj državi, nije mogao ubrati ni 60%. (ABHS, FVŽSO,
dok. br. 2797/26. Полицијска дирекција за Босну и Херцеговину Великом жупану Сарајевске
области у Сарајеву, Извјештај о политичким догађајима за мјесец децембaр 1926. год., пов. бр.
8/1927, Сарајево, 3. јануар 1927).
91
Prilog proučavanju izvoza i uvoza šumskih produkata u Kraljevini SHS, LXIV.
92
Стални привредни годишњи конгреси 1923–1927, 43.
93
Neposredno nakon zakonskog ograničenja visine samoupravnih poreza oblasni odbor Vrbaske
oblasti izdao je Pravilnik u kome nije zadržao za bazu prirez određen Zakonom. On je prvo zaveo 25%
246


Gotovo sva dobra široke potrošnje bila su opterećena indirektnim porezima
(trošarinom).94 Mnogi industrijski proizvodi su pored državne trošarine, bili
opterećeni i samoupravnim trošarinama (oblasnim i općinskim).95 Općine su najveći
dio potrošnih industrijskih proizvoda opterećavale sa svojom trošarinom radi potreba
svojih budžeta. Sva posredna i neposredna fiskalna opterećenja, prosječno su činila
42% proizvodne vrijednosti finalnog industrijskog proizvoda.96 Ovakvo fiskalno
opeterećenje, dodatno je povećavalo cijenu skupe industrijske robe, čime je smanjivana
njena potrošnja, a time i mogućnost razvoja industrije.97
Potrošačko tržište, odnosno njegov kapacitet i kupovna moć bili su faktori
koji su u periodu od 1918. do 1941. godine značajno utjecali na industrijski razvitak.
Industrija u Bosni i Hercegovini bila je okrenuta isključivo unutarnjem tržištu.
Osim izvoza koji su ostvarivale drvna, hemijska i djelimično metalna, sve druge
industrijske grane bile su upućene na podmirivanje potreba domaćeg stanovništva.
Eksportne industrije izvozile su najčešće sirovine i polufabrikate za proizvodnu
djelatnost strane industrije koja ih je dalje prerađivala i dorađivala. Finalni proizvodi
kao izvozni artikli bili su veoma rijetki. Dakle, najveći broj industrijskih preduzeća
je zavisio od tržišne strukture i kupovne moći unutarnjeg tržišta. Međutim, kupovna
snaga najbrojnih (seoskih) potrošačkih krugova nije omogućavala značajniji razvoj
industrije. Sitnoseljački posjed, koji je bio dominantan u agrarnoj strukturi Bosne i
Hercegovine, obrađivan na primitivan i neracionalan način, nije uspijevao osigurati
višak proizvoda kojim bi se povećao potrošački budžet agrarnog stanovništva.98
U privredi Bosne i Hercegovine koja je bila pretežno agrarna zemlja99 i
orjentirana na unutarnje tržište, naročito je bila važna srazmjera između seoske i
gradske proizvodnje, odnosno između poljoprivrede s jedne, i industrije i zanata s
oblasni prirez na porez, državni prirez i cestarinu od tečevine društava obaveznih na javno polaganje
računa. Već time oblast je prelazila preko odredaba zakona, koji je maksimirao autonomne prireze
na ove vrste poreza do 25% od osnove. (Шести редовни годишњи конгрес привредних комора и
организација, 166).
94
„Господарске биљешке“, Bosanski Lloyd, God. IV, br. 25, Sarajevo, 26. juli 1922, 1. Državnoj
trošarini podlijagao je veliki broj industrijskih proizvoda i sirovina i to šećer, kahva, pivo, špirit, benzin,
električna struja za osvjetljenje, kvasac, sirćetna kiselina, plinsko ulje, ulje za podmazivanje, cement i
hidraulični kreč. (S. Kukoleča, Industrija Jugoslavije, 528–529).
95
„Budžetiranje oblasnih samouprava. Trošarina kao glavni osnov oblasnih prireza“, Jugoslovenski
Lloyd, God. XXI, br. 35, Zagreb, 10. februar 1929, 2.
96
S. Kukoleča, Industrija Jugoslavije, 529–531.
97
„Pravi uzrok naše [...] tjeskobe valja tražiti u našoj finansijsko poreskoj i dažbinskoj politici,
koja neizravnim porezima, daćama, taksama, tarifama, monopolima etc. sve više i više poskupljuje
trgovačku režiju i podržavanje života uopšte“. (ABHS, FTOK, K–3, omot br. 12. Nekoliko pogleda na
našu oskudicu novčanica. Ekspoze izložen u konferenciji banaka u Zagrebu 23. oktobra 1923).
98
„Rezolucija o privrednom i političkom položaju Jugoslavije i o zadacima K. P. J.“, Klasna borba,
God. III, br. 9, oktobar 1928, 66.
99
U Bosni i Hercegovini se prema popisu iz 1931. godine poljoprivredom bavilo 84,13% stanovništva,
a svega 6,75% bilo zaposleno u industriji i zanatstvu. (Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31.
marta 1931. godine, knj. IV, Sarajevo, 1940, 93–303).
247


druge strane. Dakle, bilo je neophodno održavati onoliko industrijske proizvodnje
koliko je to dopuštala kupovna moć poljoprivrede. Međutim, cjelokupna povoljna
poslijeratna konjunktura nije se držala principa ove srazmjere, odnosno proizvodnje
onih količina robe koje je mogla prodati. Tako se „jurnulo da se proizvodi na sve
strane koliko se samo proizvesti moglo, i najedanput je nastupilo to da ima previše
robe“.100 To nije značilo da nije bilo potrošača za tu robu, niti da na selu nije bilo
potrebe za poljoprivrednim i drugim mašinama, ili da nije bilo gladnih ljudi koji
bi pojeli sve što je proizvedeno, već, da srazmjera proizvodnje nije odgovarala
kupovnoj moći tržišta. Opadanje kupovne moći i brzina porasta proizvodnje bili su
u raskoraku, a to je dovelo do otežanog plasmana robe.
Na skučenom unutrašnjem tržištu prepreku za plasman robe stvarala je
i nesrazmjera cijena između industrijske i poljoprivredne robe. Visoke cijene
industrijske i zanatske robe utjecale su na smanjenje broja potrošača, a opadanje
cijena poljoprivredne robe dovelo je do opadanja kupovne moći sela.101 Potrošačka
moć poljoprivrede bila je mnogo važnija za sudbinu gradske privrede, nego za
poljoprivredu potrošačka moć varoškog stanovništva. Prema statistikama selo je
trošilo gotovo 70% svoje proizvodnje, a samo je 30% izvozilo na gradsku pijacu.102
Od ukupne gradske robe koju su proizvodile industrija, zanati i ono što su trgovci
uvozili sa strane, 60% moralo se plasirati na selo. Ukoliko selo nije bilo u stanju
da apsorbira tu količinu robe, kriza u gradskoj privredi, odnosno u industriji bila je
neizbježna.103
Usljed dispariteta cijena industrijske i poljoprivredne robe kupovna moć
seljaštva stalno je opadala. Smanjenje kupovne moći seoskog stanovništva i neprekidno
pogoršanje materijalnih uvjeta radnika, suzilo je unutarnje tržište i indirektno dovelo do
smanjenja proizvodnje kako u zanatima, tako i u čitavim granama industrije (kožarska
industrija iskorištavala je samo 40% svoga kapaciteta, industrija drva i šećera oko 50%,
mlinska oko 20% itd.).104
100
Treći kongres radničkih komora održan 24. i 25. novembra 1926. u Beogradu, Beograd 1927,
(dalje: Treći kongres radničkih komora), 10.
101
Privrednici su upozoravali na skučenost tržišta ističući „У данашњем времену [1926, op. a.] наша
домаћа пијаца је мала, наша груписаност капитала одвећ слаба и техничка израђеност наше
привреде одвећ ниска да би се могло веровати у могућност да створимо неку велику индустрију.
[...] Једна сељачка земља, као што је Југославија, нема велике користи од ширине своје
територије. [...] Без ширења економске заједнице далеко изван државних граница ми не видимо
могућности за велики технички и собраћајни развитак“ (Izveštaj o radu Centralnog sekretarijata
radničkih komora, 72).
102
AJB–37–12–81; Д-р Милан Стојадиновић и препород југословенске индустрије, Београд
1938, 7.
103
Treći kongres radničkih komora, 10–11.
104
„Rezolucija o privrednom i političkom položaju Jugoslavije i o zadacima K. P. J.“, Klasna borba,
God. III, br. 9, oktobar 1928, 66.
248


Svjetska ekonomska kriza (1929–1934) snažno je pogodila agrarno
bosanskohercegovačko društvo. Kriza se ponajprije ispoljila u poljoprivredi, a potom
se proširila i na ostale privredne grane.105 Opadanje cijena poljoprivrednih proizvoda
i uvođenje trgovinskih restrikcija od strane industrijski razvijenijih zemalja, bacili
su bosanskohercegovačku privredu u dugotrajnu depresiju.106 Kriza je dakle, najprije
zahvatila proizvođače, a ubrzo se proširila i na potrošače. Iako je od 1936. godine
zabilježen period oporavka privrede i smanjena razlika u cijenama poljoprivrednih
i industrijskih proizvoda, ipak, poljoprivreda se do izbijanja Drugog svjetskog rata
nije uspjela oporaviti od posljedica krize, a unutarnje tržište ostalo je trajno slabo.107
Zaključak
Industrijski razvoj u Bosni i Hercegovini (1918–1941) bio je skopčan

s brojnim organizacijskim problemima. Ipak, ključni su bili loša organizacija i
menadžment u preduzećima, nedostatak sirovina i mašina, kredita, stručne radne
snage, skup i nedovoljan saobraćaj, skučeno tržište, te velika fiskalna opterećenja.
Dugoročno gledano velika šteta bosanskohercegovačkoj industriji nanijeta je odmah
nakon uslaka u Kraljevinu Jugoslaviju, kada je većina njenih krupnih industrijskih
kapaciteta stavljena pod sekvestar radi nacionalizacije. Nametnuti sekvestar stvarao
je ozbiljne poslovne probleme firmama, jer je otežavao priliv svježeg kapitala,
nabavku sirovina, novih mašina, repromaterijala, ograničenje u poslovanju i trgovini,
itd. Ubrzo je nakon sekvestra jedan dio tvornica u potpunosti obustavio proizvodnju.
Sam postupak nacionalizacije, osim djelimične izmjene vlasničke strukture, nije
donio željene rezultate. Naime, nakon njena provođenja bilo je otežano finansiranje
privrede, jer je strani kapital postao veoma nepovjerljiv prema ulaganju i kreditiranju
u bosanskohercegovačku privredu, a domaći bankarski krugovi nisu bili sposobni za
samostalno finansiranje. Ispostavilo se da je nacionalizacijom napravljeno više štete
nego koristi, jer je odsustvo stranih investicija sputavalo razvoj industrije.
Troškovi industrijske proizvodnje, a time i cijene robe u svijetu su u periodu
od 1918. do 1941. godine bili sve jeftiniji, usljed brzog razvoja tehnike koji se
ogledao u elektrifikaciji proizvodnje, te ogromne koncentracije uprave nad kapitalom
i proizvodnjom. Velike tehničke promjene u sviju obuhvatale su i saobraćaj, trgovinu
i poljoprivredu. U Kraljevini Jugoslaviji o tome nije vođeno računa, zbog čega su
troškovi proizvodnje u odnosu na inostranstvo, zbog nestručne organizacije rada,
zastarjelog načina proizvodnje i tehničke zaostalosti sredstava za rad, bili znatno
veći. Drugi uzrok bili su ogromni javni tereti, koji su iznosili gotovo polovinu
105
Народна привреда у 1931. години, Београд 1932, (dalje: Народна привреда у 1931), 17.
106
Izvještaj o privrednim prilikama i radu Komore u godini 1930, Sarajevo 1931, (dalje: Izvještaj o
privrednim prilikama u 1930), 24–25.
107
249


ukupnog godišnjeg budžeta. Uz to poreski sistem je većim dijelom bio zasnovan
na indirektnim porezima, koji su povećavali cijenu industrijske robe. Država zbog
teških finansijskih prilika nije sprovodila politiku jačanja domaće privrede. Pod
utjecajem finansijskih teškoća bila je okrenuta svojim fiskalnim interesima, stalno
povećavajući poreze u cilju popune budžetskih deficita. Naročite teškoće u radu
imala su industrijska preduzeća koja su prometni kapital osiguravala putem kredita,
jer je kamatna stopa u Bosni i Hercegovini bila deset puta veća u odnosu na razvijene
industrijske zemlje. Sa takvom kamatnom stopom, industrija nije mogla proizvesti
jeftinu robu kao preduzeća u razvijenijim industrijskim zemljama.
Nedovoljna iskorištenost industrijskih kapaciteta bila je direktna posljedica
opadanja kupovne moći poljoprivrede, a također i utjecaja strane konkurencije
i međunarodnih kartelnih organizacija. Najveće gubitke industrija je trpila zbog
opadanja kupovne moći domaćeg stanovništva, s obzirom da je većina firmi radila
za unutarnje tržište. Nerentabilnost poljoprivredne proizvodnje oslabila je i svela
na minimum potrošačku snagu zemljoradničkog stanovništva, a uz to je postojala
ogromna nesrazmjera između poljoprivredne i industrijske robe. Seljačka novčana
kriza nije bila kriza samo proizvođača poljoprivrednih proizvoda, već glavnog
potrošača svih privrednih proizvoda. Skupoćom svojih proizvoda, u do kraja
iscrpljenoj kupovnoj moći nerazvijene poljoprivrede i slabo plaćenog činovništva
i radništva, industrija je tražila puteve svoga razvitka. Međutim, nije uspjela da se
razvije do mjere da uspješno konkuriše stranoj konkurenciji na domaćem tržištu, i da
ovladavanjem domaćeg tržišta počne osvajati i strana tržišta.
Summary
Industrial development in Bosnia and Herzegovina (1918-1941) was fraught

with numerous organizational problems. However, the most important were the
poor organization and management in enterprises, the lack of raw materials and
machinery, credit, professional workforce, and a set of weak traffic, the small market
and large fiscal burden. In the long run great damage inflicted on the Bosnian-
Herzegovinian industry immediately after uslaka the Kingdom of Yugoslavia, where
the majority of large industrial facilities placed under sequestration nationalization.
Impose sequestration was creating serious business problems companies, because
it is difficult for the influx of fresh capital, the purchase of raw materials, new
machinery, raw materials, restriction of business and trade, and so on. Shortly after
the sequestration part of the factory entirely ceased production. The procedure of
nationalization, except partial changes in ownership structure, has not brought
the desired results. In fact, after its implementation was difficult financing of the
economy, because foreign capital has become very distrustful of investment and
lending in BiH economy and the domestic banking circles were not capable of self-
250


financing. It turned out that the nationalization done more harm than good because of
the absence of foreign investment hampered the development of the industry.
The cost of industrial production, and therefore the prices of goods in the
world during the period from 1918 to 1941 were all less expensive, due to the
rapid development of technology, which was reflected in the electrification of the
production and administration of huge concentrations of capital and production.
Great technical changes in all are included and transportation, trade and agriculture.
In the Kingdom of Yugoslavia, have not taken into consideration, which is why the
production costs in relation to foreign countries, due to improper organization of
work, outdated production methods and technical backwardness of operating assets,
were significantly higher. Another cause was the enormous public charges, which
amounted to almost half of the total annual budget. In addition, the tax system has
largely been based on indirect taxes, which have increased the price of industrial
goods. State because of the heavy financial situation has not pursued a policy of
strengthening the national economy. Influenced by the financial difficulties it
was facing its fiscal interests, constantly increasing taxes to fill a budget deficit.
Particular difficulties in the work had been industrial companies that have traffic
capital provided through loans, because the interest rate in Bosnia and Herzegovina
was ten times higher than in developed industrial countries. With such interest rates,
the industry could not produce cheap goods as companies in developed industrial
countries.
Insufficient use of industrial capacity was a direct consequence of the decline
in the purchasing power of agriculture, as well as the impact of foreign competition
and international cartel organization. The biggest losses the industry has suffered
because of declining purchasing power of the population, given that most of the
companies working for the Internal Market. Unprofitable agricultural production
has weakened and minimize consumer power of the farming population, and it is
an enormous disparity between agricultural and industrial goods. Peasant financial
crisis was not a crisis only producer of agricultural products, but the main consumers
of commercial products. Costliness of its products, by the end exhausted purchasing
power underdeveloped agriculture and poorly paid government employees and
workers, the industry is looking for the ways of their development. However, it
failed to develop to the extent that successfully compete with foreign competition on
the domestic market, and the domination of the domestic market began to conquer
the foreign markets.
251

Key-Problems-Of-Industrial-Development-In-Bosnia-And-Herzegovina-1918-1941 - Content File PDF

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Key-Problems-Of-Industrial-Development-In-Bosnia-And-Herzegovina-1918-1941 - Content File PDF

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

You have downloaded a document from

The Central and Eastern European Online Library

The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,

Source: Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine

Location: Bosnia and Herzegovina

dr. sc. Salkan UŽIČANIN izvorni naučni rad

KLJUČNI PROBLEMI INDUSTRIJSKOG RAZVOJA

Apstrakt: Autor u radu analizira ključne probleme koji su sputavili razvoj

Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Kraljevina Jugoslavija, industrija,

ELOPMENT IN BOSNIA AND HERZEGOVINA PROBLEMS OF

Keywords: Bosnia and Herzegovina, Yugoslavia, industry, transport,

Ujedinjenjem u zajedničku državu 1.12.1918. godine1, jugoslavenski narodi

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

Ključni problemi industrijskog razvoja

Niska proizvodnja i slaba tehnička opremljenost industrije u periodu od

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

CEEOL copyright 2019

Ključni problemi industrijskog razvoja u Bosni i Hercegovini (1918–1941)

Industrijski razvoj u Bosni i Hercegovini (1918–1941) bio je skopčan

CEEOL copyright 2019

dr. sc. Salkan UŽIČANIN

Industrial development in Bosnia and Herzegovina (1918-1941) was fraught

CEEOL copyright 2019