Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
1/ Les contenus accessibles sur le site Gallica sont pour la plupart des reproductions numériques d'oeuvres tombées dans le domaine public provenant des collections de la
BnF.Leur réutilisation s'inscrit dans le cadre de la loi n°78-753 du 17 juillet 1978 :
*La réutilisation non commerciale de ces contenus est libre et gratuite dans le respect de la législation en vigueur et notamment du maintien de la mention de source.
*La réutilisation commerciale de ces contenus est payante et fait l'objet d'une licence. Est entendue par réutilisation commerciale la revente de contenus sous forme de produits
élaborés de fourniture de service.
2/ Les contenus de Gallica sont la propriété de la BnF au sens de l'article L.2112-1 du code général de la propriété des personnes publiques.
*des reproductions de documents protégés par un droit d'auteur appartenant à un tiers. Ces documents ne peuvent être réutilisés sauf dans le cadre de la copie privée sans
l'autorisation préalable du titulaire des droits.
*des reproductions de documents conservés dans les bibliothèques ou autres institutions partenaires. Ceux-ci sont signalés par la mention Source Gallica.BnF.fr / Bibliothèque
municipale de ... (ou autre partenaire). L'utilisateur est invité à s'informer auprès de ces bibliothèques de leurs conditions de réutilisation.
4/ Gallica constitue une base de données, dont la BnF est producteur, protégée au sens des articles L341-1 et suivants du code la propriété intellectuelle.
5/ Les présentes conditions d'utilisation des contenus de Gallica sont régies par la loi française. En cas de réutilisation prévue par un autre pays, il appartient à chaque utilisateur
de vérifier la conformité de son projet avec le droit de ce pays.
6/ L'utilisateur s'engage à respecter les présentes conditions d'utilisation ainsi que la législation en vigueur, notamment en matière de propriété intellectuelle. En cas de non
respect de ces dispositions, il est notamment passible d'une amende prévue par la loi du 17 juillet 1978.
.i- e,"
?. ~k
3.d a w
1 ..1 h miy.T.
~< ,i.
~1'
H3 Qa
7 k r.~ .?~
?. ~?'
;°; ~ït&?~
OPUSCULES
ET FRAGMEN TS 1 NËD IT S
DE LEIBNIZ
~'T)'~0~
DU MÊME AUTEUR
ET FRAGMENTS INÉDITS
DE LEIBNIZ
.E~n~ J~ ~MM~r?~ ~~o~~M~r~<? J~MOvre
PAR
Louis COUTURAT
CHARGÉ
Dt:COURS
AL'UNIVERSITÉ
DETOULOUSE
« Quimenonnisiedids
no\'it,
nonnovît.
»
L< àP/a<-<-t~
21fevr.
1696.
(DM/~M,
VI,i, 65).
PARIS
FÉLIX ALCAN, ÉDITEUR
ANCIENNE LIBRAIRIE GERMER BAILLIÊRE ET C~
108, BOULEVARD 108
SAINT-GERMAIN,
Ï903
Tous droits reserves.
A
i. A présentconseillermunicipalde la villedeGênes.
2. Tome II, n° 3, 1899; tome III, !90ï; tome IV, 1902 (Torino, Bocca frères).
Nous profitons de cette occasion pour dire ce que nous devons à M. PEAMoet à ses
collaborateurs ce sont leurs tr~<aux qui ont attiré notre attention sur la logique
algorithmique, et qui nous ont par suite amené à étudier la logique de Leibniz.
Nous tenons d'autant plus à le reconnaître, que ces travaux tendent à réaliser, dans
les mathématiques, la Caractéristique universelle rêvée par Leibniz.
3. Cf. G. VAccA ~Mt MMKo~cW~t Mc~t~ di Z.~Mï~, ap..Bo~MtMo di MMt<~<~
e ~o~Mdelle ~CMM~e MM~tM~tcAe ~899) <' J'ai constaté que Leibniz connaissait les
principales propriétés du signe de négation, attribué jusqu'ici à Segner; l'identité du
signe de déduction entre les classes et entre les propositions; quelques-unes des
intéressantes analogies qui existent entre les symboles de la Logique et les propo-
sitions sur la divisibilité des nombres entiers; enfin, la représentation si suggestive
et si élégante des formes du syllogisme au moyen de systèmes de cercles, que l'on
attribue d'ordinaire à Euler
4..V. l'articleBodemann
auxAbréviations
bibliographiques.
ïttEDtTB DN LBtBNtZ. a
ï! PRÉFACE
I, t5; VIII,ïOO-ÏOt.
VIII,6-7; Cf.PtML.,
t. PHIL.,
2. PHtL.) V, ÏO.
3. MATH., X, Ï 1.
4. Math., VI, 8. Nous ne savons si l'on peut qualifier de Vorstudie un ouvrage
complet dont il existe un brouillon de &3pages et une copie soignée de 59 pages,
revue par l'auteur.
5. Voir à la fin du volume la Liste des fragments datés. En général, les éditeurs
pap~s&ent avoir complètement ncgtigë les morceaux datés, ce qui nous a procuré
le plaisir de voir confirmer par nos trouvailles toutes nos conjectures chronologiques
(V. La f.og't~t<6de Z.6~M< p. x et 3z3).
6. PHtL.,VIII,7t Cf. PtûL.,1,i~, c, 8 (tS~ô).
PRÉFACE II t
tive; ensuite, parce que le seul classement légitime et objectif est selon
nous le classement chronologique; enfin, parce qu'un tel classementne
sera possible que dans une édition complète des œuvres de Leibniz. En
effet, les morceaux datés sont en minorité (bien qu'il y en ait beaucoup
plus, proportionnellement, que les éditions existantes ne pourraient le
faire croire). Par suite, le classement chronologique des manuscrits ne
pourrait se faire (si tant est qu'il soit possible) qu'après une comparaison
minutieuse de tous les papiers entre eux, en particulier avec la corres-
pondance Tant que tous les manuscrits de Leibniz ne seront pas inté-
gralement publiés, on devra se contenter du classement, imparfait sans
doute, mais approximatif et relativement commode, auquel ils setrouvent
à présent soumis, et qui, consigné dans le catalogue Bodemann, permet
de désigner exactement et de retrouver aisément le moindre bout de
papier. C'est pou~uoi nous avons suivi rigoureusement cet ordre, en
indiquant en mal ~e la cote et la pagination de chaque fragment. Seule-
ment, pour suppléer en quelque mesure à l'absencede classementlogique
et guider au besoin le lecteur, nous avons dressé, d'une part, une Classi-
~M~OM~HM~MC, et, d'autre part, une Liste <MCM<f.y datés que
l'on trouvera à la fin du volume. L'une et l'autre fourniront des rappro-
chements assez instructifs. Enfin l~~c~ nominum et rerum permettra
au lecteur de trouver tous les passages où il est question d'un personnage,
d'une idée ou d'une théorie, et de retrouver aisément un passagedéjà vu.
Nous espérons ainsi faciliter l'étude de ces textes et les rendre plus acces-
sibles et plus maniables au lecteur, en attendant l'édition complète et
définitive des œuvres de Leibniz, qui va bientôt être entreprise.
Nous croyons utile de donner ici quelques renseignements sur rinitia-
tive de cette édition, à laquelle nous avons eu l'honneur d'ètre associé.A
l'occasion de la première session de l'MOCM~OMïM~r~M~OM~~y~c~-
démies, qui s'est tenue à Paris enavril i goi M.Jules LACHEUEp, membre
de l'Académie des sciences morales et politiques, fit adopter par cette
Académie un vœu tendant à proposer à l'Association internationale l'éla-
boration d'une édition complète des œuvres de Leibniz; et il voulut
bien joindre à son rapport quelques notes qu'il nous avait demandées
sur l'état des manuscrits et des éditions de Leibniz. La proposition fut
éloquemment soutenue par M. BROCHARD, au nom de l'Académie des
i. NotammentPsRTz(t8~.3-4.7)
et KLOPP
(1864-8~).
2. Comme EMMANM, qui intitulait faussement son édition « Opéra philosophica
quae exstant omnia et GsRHARBT, qui a travaillé 5o ans (1849-99) à la publica-
tion des manuscrits mathématiques et philosophiques de Leibniz, et n'en a pas
publié la moitié, ni même les plus intéressants.
VU! PREFACE;
r. Exemple le Pacidius.PA:&x~t(MATH.,
X, ï i).
2. C'est probablement ainsi qu'il a écrit le plan d'un nouveau De Arte combitlatoria
sur une note d'hôtel (MATH.,I, 27, d).
PREFACE ïX
et pensait telle année, tel mois, tel jour, et, inversement, à quelles dates
il s'est occupé de telle théorie ou de tel problème Cela fait, on aurait
une base solide pour le classement chronologique de l'ensemble des
œuvres.On grouperait autour de chaque opuscule daté, d'abord les brouil-
lons et les notes qui s'y rapportent, puis les opusculesanalogues par leur
contenu; non pas, bien entendu, tous les opuscules traitant le même
sujet (comme faisait Gerhardt, qui rapprochait ainsi des ouvrages de dates
très éloignées), mais les opuscules de la même veine et de la même inspi-
ration t. Pour les autres, les allusions que Leibniz fait à ses travaux dans
ses lettres permettraient de conjecturer leur date avecune très grande pro-
babilité. Sans doute, il y aurait là place pour l'appréciation subjective et
pour l'arbitraire, mais dans une faible mesure car de telles conjectures,
fondéessur la totalité des données chronologiques que nous possédons et
sur l'ensemble des œuvres, atteindraient le maximum de probabilité que
comporte l'état du problème.
Bien entendu, une fois déterminé aussi rigoureusement que possible
l'ordre chronologique de tous les écritsde Leibniz, on pourrait « tricher »
d'une ou deux années pour réunir les écrits se rapportant à un même
ordre de questions, de manière à composer des volumesà peu près homo-
gènes (d'étendue inégale) que l'on pourrait se procurer séparément. Par
exemple, on pourrait grouper vers 1678 tous les brouillons relatifs à la
langue universelle, qui à eux seuls suffisent à remplir un volume, car
c'est à cette époque que Leibniz s'est surtout occupé de ce problème, et
qu'appartiennent ceux de ces brouillons qui sont datés. Ce serait là une
question de mesure, de tact et de goût, et aussi d'utilité et de commodité
pratiques. Il y aurait ainsi des volumes mêlés d'oeuvreset de correspon-
dance, d'autres où il n'y aurait pas de correspondance, et peut-être d'au-
tres où il n'y aurait que des lettres. De même, il y aurait des volumes
entiers de philosophie, d'autres de mathématiques, d'histoire, de droit,
de politique, de théologie, d'autres enfin d'un contenu varié. Ainsi toutes
les matières seraient alternées ou mêlées exactement comme elles alter-
naient et se mêlaient dans l'esprit de Leibniz et sous sa plume, et l'on
aurait par là le portrait exact et vivant de son activité intellectuelle; ou
plutôt, puisque cet esprit fécond et infatigable était toujours en mouve-
ment, et que nous avons comparé ses productions fugitives à des instan-
tanés, on en aurait vraiment la cinématographie.
i. C'est à peu près (toutes proportions gardées) ce que nous avons fait pour ses
travaux de Logique la correspondance nous avait appris qu'à telles dates il s'occu-
pait de Calcul logique, et nous avons en effet trouvé des brouillons de ces dates.
Notre Liste chronologique des fragments datés peut faire pressentir combien la chro.
nologie complète de l'oeuvre serait instructive.
a. C'est ce que nous avons essayé de faire (avec des données insuffisantes et bien
moins complètes) dans chacune des rubriques de notre C~Mt~c~MK ~~MMtMMe
(notamment pour le Calcul logique).
XÏV PRÉFACE
Manuscrits de Leibniz, ( r,
Tiir!.OL. 'THÉOLOGIE
conservésà la Bibliothèque T~OLoeiE (1).
~1
P~' = royale de Hanovre, et classes PH~osopHiE(IV).
PHILOLOGIE dans le
catalogue Bodemann
MAGMATIQUE
~YYYV~
(XXXV).
sousiesrubriquesrespectives:
Bodemann = Die Z.e~M~M<~cAr~CM der kôn. 0~. Bibliothek ~M
Hannover, beschrieben von Dr. Eduard BoDEMANN, Oberbibliothekar
(Hannover, Hahn, 1895)
Foucher de Careil, A == Lettres et Opuscules inédits de JL~M~, par
Foucher de Careil (Paris, i85~.).
Foucher de Careil, B = Nouvelles Lettres et Opuscules inédits de
Le~M~, par Foucher de Careil (Paris, i85y).
Foucher de Careil, 1-VII = ŒM~r~ Z.c~M~ publiées pour la pre-
mière fois d'après les manuscrits originaux, par Foucher de Careil,
7 vol. (Paris, 1850-1875).
~/qpp = Die Wcr~ von I.M~, erste Reihe historisch-politischeund
staatswissenschaftlicheSchriften, éd. Onno Klopp, 11 vol. (Hannover,
1864.-1884.).
Math. == JLc~M~e~ mathematische Schriften, éd. Gerhardt, 7 vol.
(Berlin-Halle, 1849-1863).
Phil. =Die philosophischen Schriften von G. W. f.e~M~, éd. Gerhardt,
y vol. in-4.(Berlin, 1875-1890).
GuHRAUER = G. W. Freiherr von L~t~Mï~, eine Biographie, par
GUHRAUER, 2 vol. in-t3 (Breslau, 184.6).
TRENDELENBURG = Historische Beitrâge ~M~Philosophie, par TRENDE-
LENBURG, 3 vol. in-8 (Berlin, 1867)~.
que nous
t. Ne pas confondrece catalogueaveccelui de ia correspondance,
n'avonspaseu l'occasionde citer Der Brt~gc~e~ desG. W. Le!&M!~n!der MM.
Bibliothek
J~MROtMMOM~ beschriebenvonEd. BoosMANN(Hannover,Hahn, t88g).
2.UnebibliographiepluscomptètedeséditionsdeLeibnizsetrouvedansLa Logi-
quede Let~Mt~,p. 585-6.
EXPLICATION DES SIGNES
~~ZT~ 'P~PO~TYO
est, inesse
pnedicatumsubjecto quantitatem minorem majori vel
aequaÏemaequali
ostenditur
reddendorationem explicandohabitudinem
per analysinterminorumin communesutrique
notiones quantitates
MaecAnalysisvel finitaest, vel infinita.
Si 6nita sit, dicitur
Demonstratio Inventio communis mensuraeseu
commensuratio
Et veritasest necessaria Et proportioest effabilis
Reduciturenim ad
veritatesidenticas congruentmm cummensuraeadem
repetitâ
seu ad principiumprimum
contradictionis
siveidentitatis asquâUtadseorum quas congruunt.
1. Cf. les textes cités dans La Logique de p. ato-~ta, notamment les
GMC~M /~H<~<MM, § t35 (PHÏL.,
VIT, C, 29).
tttttMM DE MHBNtZ.
2 ORIGO VERITATUM CONTINGENTÏUM
t
THEot.vi,2,f. Sin Analysisprocédâtin icHnitum
y nec unquamperveniaturad exhaustionem,
Veritas est contingensquaeinfinitas proportio est ineSabilisquasinfini-
involvitrationes 1 tos habet quotientes
Ita tamenut semperaliquodsit residuum
Cujus iterumreddendasit ratio novumpra?bensquotiectem
Continuataautem analysiprodit seriesînfinita
quaetamenà DEO perfectècogne- CircaquamGeometramultacogno-
scitur scit
Et hase est
scientia visionis doctrinade numerissurdis<~qualis
est DecimoElementorumcon-
tenta~>
disdncta
à scientiasimplicisinteMigentï~6 ab 1 Arithmeticacommuni
utraque tamennon expenmentaus
sed à priori habensinfallibilitatem
et secundumquidemgenus
per rationes certas uni DEO infi- per demonstrationes necessarias
nitum comprehendentiperspec- Geometrsecognitas,numerista-
tas, non necessariastamen men effabilibusnon comprehen-
dendas
nam
veritatumcontin- proportiones surdas arithmeticè
demonstrationes
gentiumdari cognosciseu per mensuraerepe-
tionem~explicari
impossibile est.
ï. Sic.
2. Cf. les textes dtcs dans La Z.o~<<j'«e
de ~e~M<~ p. 233-224.;PHtL.,VIII, 7! et
Je De /< (foM<r de Careil, Bt tyg).
ORDO CARITATIS PACIDIANORUM 3
F. 12. THBOL.,V~2,f.t2.
~T~TT~ P~OPO~TjfO
Suivent 22 paragraphes parallèles, reproduisant presque textuellement
la f. t r, sauf les derniers, que voici
(21) nequeinter has media datur; (2i) neque inter has media datur.
quam verôvocantScientiamMe-
diam' est scientia<; visionis>
contingentiumpossibiHum.
(22) Exbis apparetradicemcontin- (22) Exhis apparetradicemincom-
gentiasesse infinitumin rationi- mensurabilitatisesse infinitum
bus2. in matenaepartibus.
F. i3, recto Mêmetableau que f. 11, recto. i3.
THEOL.,VI,2,f.
verso Sur les ventes contingentes.
jTn~oL~ XX, ïoo, <~M~M~ erant,et ~M~MMJ MM~M~y ~~M~~MM~ ~r~~J~, quod/N~-
~~M dederit,harum f~H~M et ratione ~M~fM~
SM~ ergo<-MW ~M~ ~f~~ sitis, M~Woportebat esse<Ï/~M~, qui hoc
WM~r~~~r~~r, locoomnium~'MMMW D~O ~t~~? Quid
~MMt aliud senex,claudus,nisi celebrareDEUM. Quodsi luscinia
~~MM officiofungerer,si olor oloris. Nunc rationiscum
particepsj~,
DEUS celebrandus MM~ M~~ MMM~< ~~M< nequestationem
bancdeseram,quoadlicuerit,et vosad~M~M~~Ccantilenamexhortor.
} Galenus,lib. 3 de Usu partium< ap. 10 >
Existimo, esse~WM pietatena,non taurorum~~0~~
plurimas~~f~M~, casiasaliaquesexcentaodoramenta ac unguentaJM~H.
migari;sed si MOï/~Mipseprimus, deindeet aliis <n~, qua ipsius
sapientia, ~M<% Mf~, ~M~bonitas.Quodenim cultu conveniente exornare
omnia, nihilquesuis beneficiis privatumessevoluerit,id ~f~~JÏM~ boni-
tatis specimen essestatuo;et bacquidemrationeejus bonitashymnisnobisest
~a:/ HocautemOM<~ MMmM'quopactoomniapotissimumadorna-
~~M~, JMMM<C est, ~CM~ autemomnino~M~ virtutisest
~MW~' M~M. Ne igiturmireris,solemet lunam,et MM~f~~alio-
rum astrorum seriemJMM~M artificiodispositamesse; nevete attonitum
magnitudoeorumvel ~M/fM~ ~KC~ perpetuus,vel circuitionum certa
descriptio reddatadeb,ut si inferiora comparaveris, parva tibi M~M~r
esse,et omninoornatucarere.Etenimsapientiam et virtutemet providentiani
hic quoqùesimilem~~MM~.}
Placuit etiam elegantissimacontemplatioP. FridericiSpee 6 Societate
Jesu, de rationequa DEUSsingulisvelut momentistacito quodampacto
laudari possit, singulis < nostri corporis> pulsibusin hoc destinatis,
ut significentaliquamlaudemDEI
Sed maximèPsalmis Davidicis,et omnino Hebr~eorumconsuetudine
sum delectatus,omniabona semper ad DEUMetiam in
quotidianoser-
mone referentium;nimirumillis < DEUSdat escam,DEUS
aquas com-
movet, DEUSmari limitesponit >, DEUS tonat, DEUS fulgurat,non
casciin nubibus ignes terrificantanimos et inania murmura
miscent;
ï. Cf.Phil.,VII,71,et les autrestextescitésdansLaLogique deLeibnix,p. ï38
notei, et p. 599(~<M<?~<!).
2. Allusion au Guldenes Tugendbuch du P. SpEE, dont Leibniz fait souvent
Cf. La Logique de JLet~M! p. 5o5, 568, 599. l'élose
3. Vers de VïRGtLE Enéide, IV, 20q-210.
SOCIETAS THEOPHït.ORUM j
PML., !4, C~ 7.· nostra caenomena, aliaque in aliis monadibus, pro cujusque modo.
Posset dici possibilisqualitas.Ut figura-ad Extensionem,vis derivativa
ad Entelechiam,ita ~a~nomcnaad lumen; Lumen quodammodoest
materia imaginum. Non potest collocariin sola vi agendi quia acdo
rursus aliquidrelativumest ad statum qui variatur; quaeriturergo tandem
aliquidultimum,id est materiaimaginum,quaesimulhabettransitumab
magine ad imaginem;seu sunt ideaeactivas, et ut sic dicam vivae.Ut
ipsaemonadessunt speculaviva.
Omnia quaehac et ~raecedentipagina diximusoriuntur ex grandi illo
principio,quodpraedicatuminest subjecto;quo a me allegatoaliquando
Arnaldusse tactumqueatque commotum scripsit j'en ay esté frappé;
inquit'.
i. V.Lettre<f~~M<ïMM,
28sept.ï686 «J'aysurtoutestéfrappédecetteraison,
quedanstouteproposition affirmativeveritable,necessaire
ou contingente,
univer-
selleou singuliere,
la notiondel'attributestcompriseenquelquefaçondanscelle
du sujet ~t~tC~MM »Phil., II,64.
inestsubjecto.
SUR LE PRINCIPE DE RAISON ï! 1.
corporenon sint <~nec nisi in anima concipipossint>, est tamen ali- PHM~,I. t5.
bus constet, dum et serieirerum quam elegit, suique adeb decred vim PHH. IV, 3, a, a.
) perfectènovit simulque edam intelligit quid Mentishujus quam ipse a, verso.
in numerumrerum <; extiturarum> admisit,nodo contineat, quippe
quaehanc ipsamseriemrerum ejusqueuniversalissimaslegesinvolvit. Et
quanquamillud unum sit verissimum,mentem nunquam eligere quod
<~imprsesentiarum>apparetdeterius; attamennon semper eligit, quod
impr<esentiarcm apparet melius; quia ampliare et judicium usque ad
ulterioremdeliberationemsuspendere< atque animumad alia cogitanda
avertere> potest. Quod utrum factura sit nullo satis indicio ac lege
pr~nnita astringitur;in his certè Mentibus,qux non satis in bono aut
malosunt connrmatae.Nam in Beatisaliud dicendumest.
Hinc etiam intelligipotest, quaenamsit illa indifferentiaquaeliber-
tatem comitatur.Nimirum uti contingentiaopponitur necessitatimeta-
physicae,ita indifferentianon tantùm Metaphysicam,sed et physicam
necessitatemexcludit. Physicae<;quodammodo~> necessitatisest, ut
DEUSomnia agat quàm optimè(quanquamin nulliuscreaturaepotestate
sit hanc universalemapplicaresingularibus,ullasquehinc consequendas
certas ducere, de actionibusdivinisliberis).Physicaeetiam necessitatis
est, ut confirmatiin bono angeli aut beatiex virtute agant (ita quidem
ut in quibusdam<; etiamà creaturacertô> praedicipossit, quid sint
acturi); physicagnecessitatisest, ut grave deorsum conetur, ut anguli
incidendaeet reflexionissint aequales,aliaque id genus. Sed physicae
necessitatisnon est ut Hominesin hac vita aliquid eligant, utcunque
speciosumet apparensbonum<; particulare>, quanquam< id > inter-
dum vehementissit praesumdonis.Tametsi enim nunquamsit possibile,
dari omnimodam illam metaphysicamindifferentiamut mens eodem
< planè> modose habeat ad utrumque contradictoriorum< et pror-
sus<( aliquid> sit in aequilibriocum tota ut ita dicamnatura >
(jam
tum enim admonuimuspraedicatumetiam futurum jam tum verë inesse
notionisubjecti,nec proindementemMetaphysicèloquendo esse indi&e-
rentem, cum DEUS ex perfecta quam habet ejus notione jam omnia
futura ejus accidentia perspiciatnec Mens nunc ad suam perpetuam
Notionemsit indifferens)tanta tamen Mentisindifferentia< physica>
est, ut ne physicaequidem necessitati(nedum Metaphysicae)subsit, hoc
est, ut nulla sit ratio <; universalis > vel lex naturas assignabilisex
qua ulla Creatura, quantumcunqueperfecta< et de statu mentis hujus
32 VERITES NECESSAIRESET CONTINGENTES
1
PHu.V,6,c,7'S. langue depend de la vraye Philosophie;car il est impossibleautrement
1 de denombrertoutesles penséesdes hommes,et de les mettre par ordre,
ny seulementde les distingueren sorte qu'ellessoientclaireset simples;
1 qui est a mon advisle plus grandsecretqu'on puisseavoirpour acquerir
¡
la bonne science; et si quelqu'un avoit bien expliquéquelles sont les
1
1
idées simplesqui sont en l'imaginationdes hommes,desquellesse com-
1 pose tout ce qu'ils pensent, et que celafust receu par tout le monde,
i'oserois espererensuite une langue universellefort aisée a aprendre, à
prononcer, et à écrire et ce qui est le principal,qui ayderoitau iuge-
1ment, luy representant si distinctementtoutes choses,
}
qu'il luy seroit
presque impossiblede se tromper; au lieu que tout au rebours, les mots
que nous avons n'ont quasi que des significationsconfuses,ausquelles
]l'Esprit des hommes s'estant acoutuméde
longue main, cela est cause
qu'il n'entend presque rien parfaitement.Or ie tiens que cette langue est
<
t
Omnepraeclarumartificiumexperimentovel demonstrationedetectum PtilL., V, 6, C, t0.)
hymnusest veruset realisDEO cantatus,cujus admirationemauget.
HlustrisatqueExcellentissime
Domine,
PatroneMagne.
Quoniam Excellentia vestra delectatur meditationibus de lingua
quadamphilosophica,quam alii Characteristicamet universalemdicunt;
idcirco etiam hic brevibus aperiam, quœ mihi aliquando circa eam
obort~ sint cogitationes.Loco fundamentiautem pono connexionem
titulorummeorum,juxta quam excerptaMethodicaordinandaesse alibi
docui.Commodioremenim et faciliorem,imo cum rebusmagis conve-
nientemordinemnondumreperi, quamvisaliorumordinesinspicerenon
neglexerim.Si autem prascipuisin ordine meo titulis certos charac-
teres adscribam,de reliquis etiam res erit confecta.Sunt in eo tituli
praecipuiDiviTiJE,HONORES, VOLUPTATES. Tribuaturigitur divitiissignum
quadratiD, honoribuscirculi0, voluptatibustrianguliA. Privativeoppo-
sita horumsic designentur,ut significetpaupertatem, contemtum,
A carentiamcommoditatumvitse,cibi scilicetet potus. Sic bonum,
~malum potestsignificare.Intellectusnotetursic :<p,ignorantiasic
voluntasautem sic < Qui accurate perlegittitulos meos,sciet,
quo-
modoad hoscepaucosreliquiomnes,si modonon sint ex revelationesive
Theologiaintimioredesumti,referantur. Reliqui ergo tituli hiscesubor-
dinatiper adjectionemvariamcirculorum,linearum
aliarumquefigurarum
possentindigitari.Divitiarumsignumfuit hoc Q. Denotetergo pecunias
hoc 3, commerciaS, laboreshoc [S, liberalitatemQ, avaritiam etc.
Rebus etiam Theologicissui characterespossent assignari.Deum tale
signumpossetexprimere0, etc. Haselinguaunovelalterodie, quin addisci
possit,minimedubito. Cunctaenationesconsensuquodamfactopossent
omnesres iisdemcharacteribusdesignare.Consenserunt
plera:quegentes
in eo, quod circulumin 360 gradus, Zodiacumin 12
signadispertiantur.
Cum igitur res supra propositapraesentise commendet
utilitate, facile
apudmultos, si modo pneconem idoneum inveniret,applausummere-
30 CONSILIUMDE ENCYCLOP~ENA NOVA
1
Sinicisquecharacteribusquodammodoanteferendavidetur
Plagula i. Consiliuna~.EMC~C/O~MfMMOM
conscribendamethodoinventoria
La p/~M/<ï1 porte la date [25] i5 jun. 1679; la plagula 2 porte la
i date 25 jun. 1672(sic);la plagula 3 porte la date 25 jun. 1670.
recto.
C~ ~EPE mecumcogitavi,hommesmulto quam sunt felicioresesseposse,
J si quae potestate habent, etiam in numeratohaberent,ut cum opus
est uti possent. Nunc vero nescimusipsi opes nostras, similesMercatori
qui librosrationumnullosconfecit,aut Bibliothecaequaeindicecaret.Sed
et, uti nunc agimus, seris nepotibusfortasse proderimus,ipsi laborum
nostrorumfructum non caplemus;sine fine disputamus,sine fine con-
gerimus, raro aliquid demonstrandoterminamus, aut in repertorium
referimus;vix unquam utimurstudiisnostris.Et verendumest, si sic per-
gimus, ut ne aliquandoimmedicabilereddaturmalum,<~ et studiorum
t. Cettelettredoitdaterdela premièrejeunessedeLeibniz Ellecon.
(t666-:672).
tientun essaiencoreinformede la Caractéristique et une
(lepremierpeut-être)
asseznaïvedeaconcepts,
classification sur un fondementpurementmoral,qui rap-
pelle les théoriesde Spinoza.Leibnizconnaîtdéjà les classifications
d'autres
auteurs(KtRCHËR, DALOARNo, peut-êtreWtLK!~),maisil paraîtignorerlesMathé-
matiques.On peutdoncconjecturer quj le «patron et t*Excellence à qui il
s'adresseestle baronde Boineburg, sonprotecteurde ~67à ï6ya.
2. V.La Logique(<f'L6t~MtJj',p.
<28et 5o8.
CONSCRIBENDAMETHODOINVENTORIA 3l1
communemoperaminvitare.
Voloautem omnia ex ipsorumnon minus sententia transigi quam ï, verso. 1
mea; nequealiam quam hortantis personamsumo; caeterapari condi-
tione futurus,operamqueillis eandem offerens,quam ab ipsis desidero.
Itaque ut per gradus eamus, consilia arbitror communicariprimum
debere,ut SocietatisLeges quœ e re videbunturquamprimumconsti-
tuantur,earumqueexecutiomaturetur.
Consiliiautemsive desidemmei summamhic delineabo,quam intel-
ligentibus)udiciîssummitto. De Modo autem dicam paulo distinctius,
conferamquecum illis, qui instituti rationem probabunt, auxiliaque
mutuapollicebuntur 8.
SummaConsiliiest Notitiarumhumanarumpotissimarumdudumcogni-
tarum vitreutilium ordinatioad ~~MM~M~apta. Nam
quemadmodum
in numerorumprogressionibustabula quadamcondita<
aliquousque>
appareresolet modus eam sine ullo labore continuandi(ut si numeros
quadratos,seu qui nunt ex numerorummultiplicationein seipsos,aliquis
quaerat,et in tabula exhibeat,apparebitmox modus Tabularumconti-
nuandifacillimus,per solamadditionemsinemultiplicationeulla
Cf.lesPréceptes
pour<tMtMCe<'
lessciences
(PA<Vit,!6o).
2. Allusion au Cakut tatinitéstmat, évente un
tûyS, pubUé en !<!84. Cf. une
~P- 2tG, et La Logique de .L<?t- p. 84, n. 3.
~t. la Coitsultatiode ~Mf~ C~M~~M~ ap. t'~ M~M~~rOMO~t~
eam MMSocietate Ce~OM ~$~f<~W~d! in
scientias «t'~M~ tM~tM~utiles nostra /<MC-M<!
"~t~ /'oMo~M<M't~te~, ap. FoMC/ Ca~t~ VU, ïo5.ta6.
A~ juin '~o (P/< VII, 553), et La Logique de
LCibai~,p. 2Ü2.
33 CONStUUM DE ENCYCMH~EDÏANOVA
i PH!t. V, 7, f. Numeri o i 2 3 4 5 6 7
Quadrati o i 4 9 16 2$ 36 49 64 8i 100
i
) Din~erenti~scuimpares i 3 $ y 9 nr 13 1$ 17 19
Nam si numerumimparem< 1$> ordine respondentemquadratout
49 addas, habebis<numerum > quadratumsequentem64. sola addi-
tione nec opus est numerum 8 in se multiplicare, idemque est in
< numeris > altioribus.< ubi difficiliormultiplicatioest, ac proinde
Eodemmodo
magnumhabetusum compendiumhoc per additionem>).
inventis<in quolibetgenere rerum velut in Tabula > recte ordinatis,
patebit modus inventa continuandi,<id est inveniendinova> longe
facilior,quam si quis eademsingulatimet a serie sua velut avulsainve-
"i
nire tentaret.
2,recto. Quoniamautem res maximein conspectu sunt et velut in Tabula
cum nude et simpliciter proponuntur, < exutaeomni superflua
apparent
.mole>, ideo conscribend~erit haec Encyclopaediamore mathematico
accurate et nervose conceptas, q uibustamen < subinde>
per propositiones
scholiaadjicerelicebitillustrandicausa,in quibus major erit exspatiandi
libertas. Certum est enim non mathematicatantum, sed et alia omnia
theses quasdam sive enuntiationes < distincte > tractariposse.
per
[Positionesillaedisponendsesunt ordineinventionis. ]
Qu~erend~e sunt quoad fieri potest propositiones< plerumque
distinguendi g radus; sed si fieri potest, in primisadhibendae>
quarum
Universales,et ex universalibusillaepraeferendas sunt qux sunt subjecto
enim maxime u~us est <et> in analysi,cumeaequae
~~roc~iUarum
universalesquidem non tamen reciprocœsunt in synthesisolummodo
fere locumhabeant Et hue pertinentillaelegesphilosophandi,quas tulit
Aristotcles,et Ramistaeolim inculcabant.
in una quaque Scientia sunt vel principia vel conclu-
Propositiones
siones. Principia sunt vel definitiones,vel Axiomatavel Hypothèses
< vel Phaenomena >, exquibusDefinitiones per se quidemsunt arbitrant,
usui tamen accommodari et communisociorumconsensuprobaridebent,
<ne a diversis diversimodesumtae in toto corpore confusionem
pariante.
Axiomatasunt, quae ab omnibus pro manifestis habentur, < et
attente considerataex terminisconstant >.
i. V. les Lettres à Conring de tôyS (Phil., 1) et La Logique de I.et&M~,p. 266.
s
CONSCMBENDA.METHODO tNVENTORÏA 33
PnïL., V, 7, f. 2. ipsi invenissent,quod non est cujusvis.Porro hinc patet> etiam non
[erit] < fore > necessedefinitionesseparatimpraemittiatque axiomata,
et phœnomenasiveexperimenta.Sedea ita assumentur,ut primumnatu-
t
rali ordinemeditandieorum usussese dabit.
Propositionibusordine inventorio dispositissubjicianturIndicessive
catalogi, m quibus inventa jam atque intellectaad facilemusum atque
combinationesinstituendas velut in Tabulis ordinabuntur.Unde multa
nova exurgent,de quibusaUoquinon cogitassemus,etharmonicaquidam
apparebunt series, quarum nlum sequendo ad majora aditus patebit.
Haeclux etiam in Mathematicisdesideratur,itaque quemadmodumalise
scientiaeexemplo mathematicarumad certitudinem eniti debent, ita
vicissimmathematicarumasperitas blandiore quadam tractandi ratione
<( caeterarumexemplo> mitiganda est ut simul et voluntati fidem
extorqueamus,et animocausarumavidoclaresatisfaciamus.
Adhibend~e sunt ubiquefiguraesiveschemataquatenuscommodelicet
verum unum hic observandumest matorisad perficiendasscientiasmo-
menti quamquis facilesibi persuadeat.Nempe et propositioneset propo-
i
sitionumdemonstrationesita concipiendaesunt, ut totaelegi atqueintelligi
possentetiamsischemataabessent.Adjiciendaest, tamenin parenthesibus,
perpetuaad literasschematisremissio.Posteriusnecessarium estad juvan-
dam imaginationem,sed prius necessariumest ad juvandam mentem,
parandosqueconceptusdistinctos, atque animum ab imaginibusabdu-
3, recto. cendum ut discamusetiaminveniresine schematibussola vi animi, et
Plagula 2. ut appareatdemonstrationis[vim]< efficaciam > non penderea figura-
rum ascriptarumdelineatione.Eandemob causamdemonstrationesetiam
sine calculoalgebraicoperficidebent, etsi enim ille summisit usus, et a
me maximifiat, et in iis quaealiterextorquerenon possumusnecessarius
sit, tamen abstinendumeo est quotiescunqueveritates naturali quadam
ratione demonstraripossunt,quaeper ipsasrerum ideas animumducit.
Itaque in constituendisScientiaecujusqueElementis,a calculoAlgebraico
est abstinendum 2. Sed cumScientiamaliquamsatisin potestatehabemus,
calculus postea egregie utilis est, < ad ducendasinde consequentias,
variosquecasusatque applicationes>, et adoblataquasvisquam minimo
animi labore consequenda.Encyclopaedia ergo nostra ita scribendaest,
I. Cf.Atlasuniversalis VII,A,3o).
(PHIL.,
2. Cf. PHtL.,V, JO, f. 59.
CONSCRIBENDAMETHODOÎKVENTORÏA 35
ï. V.LaLogique
deZ~M~,p. 326,n. ï.
2. Ici Leibniz a omis le n" t5.
3. tci Leibniz a omis le n" 17.
4. Suppléer non o. ·
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA
.E'A?:MeM~
CA~c~c~ universalis.
2, recto
EGULA construendorumcharacterumhaecest cuilibetTermino (id
est subjectovel praedicatopropositionis)assigneturnumerusaliquis
hoc uno observato,ut terminuscompositusex aliis quibusdamterminis
respondentemsibi habeatnumerum productum ex numerisillorumter-
minoruminvicem multiplicatis Exemplicausa, si fingeretur terminus
Animalisexprimi per numerum aliquem2 (vel generaliusa) terminus
Rationalisper numerum 3 (vel generalius~) terminus hominis expri-
metur per numerum2, 3, id est 6, seu productumex multiplicatisinvi-
cem 2 et 3 (vel generaliusper numerumar)
Régula usus characterumin propositionibuscategoricis sunt sequen-
tes
Si propositio~w~M Affirmativaest vera, necesse est ut numerus
subjectidividipossitexactèseu sine residuoper numerumpraedicati.
t §
U. A. p succedit,id est numerusS dividiexactèpotestper numerum
§
P. Sive si per fractionem (cujus numerator v. g. 6 sit S
p exprimatur
Ici commence la série des essais d'avril tb7g, datés et numérotés par Leibniz,
qui contiennent son premier système de Calcul logique (système des nombres carac-
téristiques). V. La jC.o~«c de Z.ct&~t7,p. 326-33~.
2. Pour la f. t, voir f. a3 verso, fin.
3. Cf. PatiL.)V, 6, f. t6: « Lex expressionum haecest ut ex quarum rerum ideis
componitur rei expritnendaeidea, ex illarum rerum characteribus componatur rei
expressio. » (BoDEMANN, p. 80-81.)
4. Cf. PmL., VII, B, ttt, 3 (fevr. 1670).
EI.EMENTA CHARACTERÏSTIC~EUNIVERSALIS 43
1
plicissimisterminisconstitutaid est habebitnominatoremr œqualem)PHtL.,V, 8, a, 4.
7~
unitati;sin [minus]divisioA per H exactènon procedat,6'actio r habebit
nominatoremf unitate majorem. <~ Eademomnia proceduntsi numeri
terminispropositionisrespondentessint H. B. et numeri rationem eorum
simpHcissîmë exprimentessint r. y. >
Cumergopropositionemcategoricarumquarumcunqueveritas qua- 4, q verso.
Iitaset qualitas solis numerorum Termines exprimentiumdivisionibus
exactisvel non exactiscognoscipossitper regulasinitio positas,sequitur
hanc < ad terminos minimos> reductionem rationis Numerorum
duorumpropositionisTerminosexprimentiumsufficere<; semper > ad
aequationesconstituendas,propositionibusrespondentes. Nam si fieri
potest divisio vel si fieri non potest certo aliquo modo, propositio
secundumquantitatemvel qualitatemdata, est vera et falsa; et contra si
propositiosecundumqualitatemvel quantitatemest veravel falsa, [fieri]
vel non fieripotestdivi&iodictomodo.
Hincjam oriturTabula propositionumet œquationumrespondentium
hujusmodi
debet numerus(v) subjecti
I. U. A. Omn. H. est A. vH xqu. rA numerummultiplicans
esse
f unitas.
Yr~A~* Tï sufficit alterutrum numerum
II. P. A. Qu. A est H. rA ~qu.
fH ) (r vd terminorumnu-
(vel Qu. H est A) (vel vHaequ.fA) À merosmultiplicantem esse
f umtatem.
TTT rï \T iLT n TT t~ debetuterquenumerustermi-
111.U. N. Null. H est B. yH aequ. rB norum numerosmultipU-
vel (Null. B est H) (vel fB asqu. yH) vans (. y. r) esse major
unitate.
PtttL.,V.8,c,3. unitate; non simul utrumque, neque simul neutrum, itaque alterutra
harum propositionumquas opponidiximuserit vera, alterafalsa.
Eodem modo per intuitum patet ex universali sequi particularem
retentis terminiset qualitate; seu in iisdemterminiseodem situ manen-
tibusex universaliaffirmativasequiparticularemaffirmativam;ex univer-
sali negativaparticularemnegativam.Nam ex U. A. sequiturP. A. quia
si numerus subjecti terminum multiplicansest unitas (ut requiritur in
aequationepro U. A.) utiquenumerusalterutrumterminummultiplicans
est unitas (quod solum requiritur in aequ.pro P. A.). Et ex U. N.
sequiturP. N. quia si uterque numerusnumerumalicujusTerminimulti-
plicansest major unitate (ut requiritur in aequ.pro U. N.), utique et
numerus unum ex terminorumnumeris, nempesubjectinumerummul-
tiplicanserit majorunitate(quod solumrequiriturin asqu.pro P. N.).
Sed illud patet elegantissimèU. N. et P. A. convertipossesimpliciter,
nam in conditionibusearumhoc tantum requiriturut alteruternumerus
multiplicansseucoefficienssit u, vel ut uterquesit majorunitate,adeoque
non exprimiturunusterminuspropositionisprœaltero, itaque nihilrefert
quis eorum sit subjectumaut praedicatum,manentetantum qualitateet
quantitate.
Verùm ut quaeverbisostendimusliterisetiam ostendamus,aliter non-
nihilexhibendaerit Tabula, ita nimirumut ex ipsisliterisdijudicaripossit
sintne majores unitate, an ei squales, quantumscilicetid vi formasdiju-
dicari posse debet. Hunc in finemnumeros qui certo sunt sequalesuni-
tati omittemus,quiaUnitasnon multiplicat,numerosqui
5 verso (barrée).
6 recto (barrée).
6 verso. Verumut quasverbisostendimuscalculoliterali etiam demonstremus,
[distinguendse]aliter exhibendanonnihil Tabula est, ipsaequeliteraeita
distinguendas,ut ex ipsismetappareatsintne majoresnecessariôunitate,
an ei necessariôaequales,an alternative saltem majoresvel aequales.
Quam in rem adhibeantursequentesObservationesvel Canones.
I. LiteraAi~M~M~ significataliquemnumerumrespondentemtermino
(id est subjectovel praedicatoalicujuspropositionisadhibitarvel adhi-
bend~e).
11.LiteraMinusculasignificatnumerum aliquem,Majusculaenumerum
multiplicantem,ad complendamaequationcmquasex propositioneoriri
ELEMENTA CHARACTERïSTK~EUNIVERSALIS
A7
Sic undesdeux«MMM~ts
estpourrationalis.
~8 ELEMENTA CHARACTERISTtC~EUNIVERSALIS
~MM~ Calculi.
au pointdevuedela compréhension.
sontrelatives
t. Toutescesconsidérations
ELKMENTA CALCULI
'i)
5<~ ELEMENTA CALCULI
April.1679.N"2. plâg.2.
Il recto. (16) Hinc itaqueper Numeroscharacteristicosetiam illud scire pos-
sumus, quinam terminus aliumnon contineat.Nam tantummodoten-
tandum est utrumNumerushujus exactèdividerepossitNumerumillius.
Exempli gratia, si Numeruscharacteristicushominis fingatur esse 6.
ELEMENTA CALCUL! 55
PnïL.,V, 8,b,t!. tametsi forte non sit expressum,qualisnamilla sit species; nempe etsi
hoc loco non exprimatureum demum expertum esse prudentem, qui
prastereahabet judicium naturale, sufficit tamen subintelligialiquam
speciemexpertiprudentiaminvolvere.
(19) Imô si notio subjectiin se spectatacontinetnotionempr~edicati,
utiqueetiamnotiosubjecticum addito, seu notiospecieisubjectinotionem
pr~dicaticontinebit.Quod nobis sufficit,quia non negamusipsisubjecto
inesse praedicatum,cum specieiejus inesse dicimus. Itaque possumus
dicere, quoddam metallum in igne (rectè administrato)est liquidum;
etsi potuissemusgeneraliuset utilius sic enuntiare Omne metallumin
igne etc. Habet tamen et particularisassertiosuos usus, velut cumfaci-
liusdemonstraturaliquandoquam generalis,aut cumauditoreamfacilius
recepturusest, quàm generalem,et particularisnobissufficit.
(20) Quoniam itaque ad propositionem particularemaffirmativam
nihil aliud requiritur quam ut species subjecti contineat prœdicatum,
hinc subjectum se habet ad praedicatumvel ut speciesad genus, vel ut
speciesad aliquidsibicoincidensseuattributumreciprocum,vel ut genus
ad speciem,id est habebitsese notio subjectiad notionemproedicati,
vel ut totum ad partem, velut totum ad totum coincidens,vel ut pars ad
totum (vide supra artic. 7 et i ï).
ï2 recto. Ut totum ad partem, cumnotioni subjectivelut specieiinestnotio
praedicativelut generis < verbi gratia si bernaclasit subjectum, avis
prœdicatum>; ut totum ad totum coincidens,cum duo aequivalentiade
se invicemdicuntur, ut cum triangulumest subjectum,trilaterumprae-
dicatum et deniqueut pars ad totum, ut cum metallumest subjectum,
aurum est praedicatum.Itaque dicere possumus qusedambernaclaest
avis; quoddam triangulumest trilaterum (etsi has duas propositiones
potuissemetiamenuntiareuniversaliter);deniquequoddammetallumest
aurum.Aliiscasibuspropositioparticularisaffirmativalocumnon habet.
Ha?cautemita demonstro si speciessubjecticontinetpr~dicatum,utique
continebit vel ut coincidenssibi vel ut partem; si ut asqualesibi seu
coincidens,tunc utique prsedicatumest species subjecti, quia speciei
subjecti coincidit. Sin speciessubjectiprasdicatumcontinet ut partem,
pr~dicatumerit genusspecieisubjectiper artic. 11. itaqueprasdicatumet
subjectumerunt duo genera ejusdemspeciei.Jam duo genera ejusdem
specieivel coincidunt, vel, si non coincidunt,necessaribse habent, ut
ELEMENTA
CALCUUUNÏVERSALÏS 5 7
CalculiuniversalisJ?/~M~M~.
ï. C'estlanotationdeBoom(avecuncoefficient
indëterminé).
58 CALCUL! UNIVERSALIS ELEMENTA
PH!L., V,8,C, t?. exprimeturper numerumindennitum,de quo hoc unum constat, quôd
non sit divisibilisper numerumlapidis.Nam si homo non est lapis, non
erit lapis scissilisuec lapispellucidus,nec lapis pretiosus,adeoque nec
erit gemma,nec marmoretc. Numerusautem qui per numerumaliquem
datum non est divisibilisest ille qui non est divisibilisper numerumpri-
mitivumaliquemper quemnumerusdatusest divisibilis.Exemplicausa
Numerusdividendussit o~~yœqu.~ et divisorsit 8eaequ.g. ita ut omnes
numeri primidivisoris sint <x. y. unus autem divisorissit S qui non
continetur sub his ?. y. patetesse aequ. Itaque exprimendo
os 9
t3 verso. numerosprimitivosper literasgraecas, 1 scribendoque
Z ~qu. 2 <x..
+ ff aequ.-T<
;-)-
~qu.
3
exprimeturesse numerumfractumseu propositiouniversalisnegativa.
0
<(per puncta. idem intelligiturquod etc. et intelligiturin loco vacuo
quoscunquenumeros posse scribi, modo née ? nec ô contineant.> Et
quiapropositiouniversalisnegativaest convertibilis,id quoquehic expri-
/)- s
mitur manifeste,quia aequ. asqu. utriusqueautempar ratio
9 0..net~ CL.
<
est.
Propositioparticularisaffirmativa,ut quidam homo est [bonus] lauda-
bilis, significatbonitatem cuidam homini inesse, seu numerum cu-
jusdam hominis dividi posse per numerum boni Exempli causa
numerumhominis sapientis id ergo de quo agitur sic exprimetur
PtUL., V, 8. c, t~. incertum. Ergo fiet ya aequ.xb. Ergo xb aequ.ya. Ergo xb cst~* seu
propositioerit conversaut postulabatur.
Cunctabaecnunc breviuset distinctiussic cxhibebo
t~ verso. ) (i) Regulageneraliscbaracteristicaenostraeest ut Terminusquilibet,
verbigratia
Animal homo rationale
a b c
f~M~Mf~ numerumquiprodeatexmultiplicatione numerorum terminos
terminumdatum componentes ~r~y~~M~MfM, ita sit numerus b a2qu<ac.
quia homo est animalrationale. Finge numerumanimalisesse 2, ratio-
nalis esse 3, erit numerushominis 6. Hinc sequiturin omni proposi-
tione categoricadeberenumerum subjecti dividi posse per numerum
prsedicati.Exemplicausa homo est animal. b dividipotestper a. seu 6
per 2.
(2) Hinc semperpropositio
mutaripotestin a~M~OM~M, nam si numerus
praedicatiper alium quendam numerum multiplicetur,eum nempe qui
ex divisionesubjecti per praedicatumprodit, oritur numerus xqualis
numero subjecti.Nam si quotiens multiplicetur divisoremprodit divi-
L
aequ. Ergob aequ.ac.
a
(3) Quando non constatquis sit quotiens,quod fit quandounum qui-
dem datur praedicatum,sed non reliquaquasconceptumcomplent, tunc
numerusindefinitusut x. y. poni potest pro illo incognito; ut sit nix
[nivis]subjectum[frigiditas]meteori. seu dicaturn est m, utique dividi
potest ? per <?,seu dici potest aequalecuidam.Sed quia ipsum quale
sit non constat,nequeenim fortèscimusaggregatumreliquorumrequisi-
torum necessariorumad hoc ut meteorumaliquodsit nix, exemplicausa
si sit frigidumspumeum,sensibilitercadens,vocabimushoc incognitum
i. Leibniz
a sansdoutevouluécrire « fMestn ».
63 CALCULI UNÏVERSAHS ELEMENTA
ï. Suppléerper.
2. Leibniz a voulu écrire ~MO~MMt.
3. En marge d'un passage barré, on lit
caritativus
sapiens justusprudens.
CALCULI ~NÏVERSALÏS ELEMENTA 65
PHH.V,8,C, t6. est animal.Ergo Qùicquidest non animalest non homo. Sed hoc nobis
exhibettantum negativaminter genus et speciem, sed nondum inter
April.1679.N"4.
Calculiuniversalisinvestigationes.
PH!L.,V~d, Ï7. m. Si vera est propositiohaec B est non A, tunc vera propositio
est B est non A. identica.
IV. Si vera propositio est B est non-non A, vera propositioest B
est A.
Dennitiones
Terminico~ont sunt quorumsi uni praengiturnon, inde fit alter.
Hincsunt duo tantum, et non non A est idem quod A.
Propositiovera est cujus prasdicatumcontineturin subjectoseu ei in-
est. Hoc est si in locum quorundamterminorumsubstituanturasquipol-
lentesseu exii ex quibuscomponuntur,ostenditurterminos< simul>
~equipollentes praedicatoomnesrepeririinterterminosaequipollentes sub-
jecto. Propositiononveraseufalsaestubi <~id > non fit. }
ï8 recto. i Falsa < autem> propositioidem est quod non-vera.Ita ut hi duo
termini verum et falsumsint contradictorii.Unde etiam ex quibusdam
harum propositionumdemonstraripossunt caeterae.Possumus et altius
assurgereet sumamusexemplicausatantùm hanc Si propositioB est A
estvera,tuncpropositio Bestnon Aest falsa.<( quamin se replicabimus>.
Et quoniamid ipsum jH~cpropositio Best< rursusest subjectumpropo-
sitionis, et praedicatumest vera, Hinc loco subjecti ~~c propositio
B est A scribemus et loco praedicati verascribemus.<x.Et quia fal-
sum est idem quod non-verum (ex definitionetermini) hinc fiet talis
propositio
Si propositio est <xest vera, tunc propositio est non-<xest falsa.
id est
B ¡ <
SI PROPOS1TIO(p) PROPOSITIO est i TUNC PROPOSITIO (~) PROPOSITIO
A <
¡
HJEC EST ¡ H~EC EST
siveut vulgariusloquar,
si verumestaliquampropositionemesseveram,falsumesteamessefal-
lire aliiaulieudeexn.
t. Ilfautprobablement
CAECUM UNÏVERSALÏS !NVESTÏGAT!ONES 69
sam.Id est rursuscontrahendo si propositioest vera falsumest quod sit PmL.~V, 8, d, t8.
e Y Ergo~n~
l~n~ ~n-rj
a.b c.d
~i
Et cumin tam brevi argumentatione<( et simpliciet naturalihabitu
atque situ exhibita> facilèaliquis Mli potuerit,quanto faciliusfalletur
in composita,implicataet perturbata. Itaque res magnaprofecto est
numeros ita excogitare,ut simplicissimisquibusdam observationibus
adhibitis, statim inde judicaripossit, utrum argumentatioaliqua sit
légitimasformaean secus.
Regulaautemsiveobservatio pro argumentationibus sive simplicibus
sive compositis,ordinatisqueaut perturbatis,modo ex propositionibus
i. IciLeibniza oubliéde biffersimplicissima
quadam.
MODUSEXAMtNANM CONSEQUENTIASPER NUMEROS ~5
+!
(11)In propositione
~~M/ ~?~0~ dividihocmodo< ex. gr.
quoddamanimalnon est homo, quia 2 nonpotest dividiper 6 >.
(III) propositioneuniversalinegativavel pro ~r~~o subjecto
<Ï~~O ~r0~> duo scribanturnumeri,MfMM cum signo+, seuplus;
altercumsigno seu minus. hoc MMOO~a~ ut numerus
aliquisin uno
terminoper signum+ affectuscum numeroaliquo%? altero terminoper
signumminus communem habeatdivisorem.Exempli gratia Nullus
homoest lapis< vel Nulluslapis est homo >. Numerus hominesit
pro
1. Cepassage
est très raturéet surchargé.Il fautévidemment
intervertirles
nombresdesdeuxtermes.
y 6 MODUS EXAMÏNANDÏ CONSEQUENTÏAS PER NUMEROS
Oppositioncsinteruniversalemaffirmativamet particularemNegativam
(v. g. Omnis sapiensest justus, et quidamsapiensnon est justus), item
inter
r. La suite est d'une autre encre.
Il .11 1. Il .11, Il
REGULEEDE BONITATE CONSEQUENT!ARUM 77
P
PmL., V, 8, f,
PHIL.,V, 8, f, 21-23 (6 p. in-folio). 2Ï-23.
April.1679.N~6. plagei.
PHÏL.,V~8, f, 23. debent. Quod ut 6at primum ipse medius accommodeturuni extre-
morum, Majori scilicetvel minori termino, sed alter extremuspostea
ipsi accommodetur.Ubi notandum praestaresubjectum accommodare
praedicatoquàm contra, ut ex regulissuperioribusconsideranticonstabit.
Itaque si qua sit prasmissain qua Mediusterminussit subjectum,ab ea
incipiaturet praedicatiejus numerispro arbitrioassumtisaccommodentur
ei numeri subjecti seu medü termini; inventis
jam ita medii termini
numeris, his numerialteriustermini in altera prasmissaetiam accommo-
dentur. Habitis jam <ita > Majorisac Minoristermininumeris charac-
teristicis,facile apparebitan eam inter se legemservent, quam conclu-
sionisformapraescribit, id estan conclusiovi formaeex praemissis
ducatur.
i recto (feuille ) Sed ut hasenumerorumassumtiofaciliusfiat certas quasdamregulas
prise pour cou-
verture). prasscribam.
f
~PtïtL.,
t
V, 8, f, PmL.,V, 8, f, 2~-27(6 p. in-folio).
i 24-27.
Calculusconsequentiarum.
24. recto. D uo sunt quae in omni argumentationedijudicaridebent
Forma,
i nimirum et Materia.Contingereenim potest ut argumentumali-
quando succedatin certa materia quod aliis omnibusexemplisejusdem
formasapplicarinon potest. Exemplicausa si ita ratiocinemur
Cum enim invenissemcuilibet siveTermino sive notioni, suum ascribi PHIL.,V~8, f, 24.;
numerum characteristicum,< cujus interventuidemfuturumest cal-
posse
culareet ratiocinari;> et verè ob mirificamrerum complicationem,
nondumverosnumeroscharacteristicosexhiberepossimantequamsumma
rerum capitain ordinem redegero;consideraviconsequen-
plerarumque
tiarumformamnihilominusin calculocomprehendiac numerisdemon-
strari posse nctitiis, qui loco verorum numerorum characteristicorum
interimadhiberentur Quod ita patefaciam.
In omni propositionecategorica(nam ex bis caeterasdijudicariposse
alias ostendam,paucis in calculomutatis)duo sunt Termini subjectum
et pr~dicatum;Quibusaccedunt copula(est),affirmatiovel negatio,seu
vel quidam seu quantitas.
qualitas,et deniquc signum, id est Omnis
Exempli g ratiain hac Plus est felix,pius et felixsunt termini, ex quibus
e st, 1 Qualitas
Propositionis 2~ verso.
est
pius subjectum, f elixprœdicatum; copula.
est Affirmatiovel Negatio. Ita hsec propositio pius est felix, amrmat,
illavero sceleratusnon est felix, negat. Quantitaspropositionis est uni-
versalitasvel particularitas.Ut cum dico Omnis pius est felix, vel si
dicamnullussceleratusest felix; sunt propositionesuniversales,illa uni-
versalisamrmativa,haecnegativa. Sed si dicam quidam sceleratusest
fortunatus,quidampius non est fortunatus. Propositionessunt particu-
lares,illa affirmativa,haecnegativa.
In omni propositione[amrmativa]praedicatuminessedicitur subjecto,
seuprsedicatinotio in subjectinotioneinvolvitur.[Ut] <Nam in propo-
sitioneUniversaliaffirmativa> cum dico Omnis homo est animal;
hoc volo animalis conceptum involvi in hominis conceptu (nam
hominisconceptusest, esse animalrationale).Et cum dico Omnis pius
est felix,[hoc volo si quis]<signinco eum qui> intelligatnaturampie-
tatis, etiam intellecturumin ea ~elicitatemveram contineri. Itaque in
propositioneuniversaliaffirmativamanifestumest prasdicatumin sub-
jecto per se spectato contineri. Sed si propositiosit particularisaffirma-
tiva, tunc prœdicatumnon contineturin subjectinotioneper se spectata,
sedin subjectinotionecum aliquoadditosumta; id est in aliquasubjecti
specie.Fit enim specieinotio ex notionegeneris,cumadditaaliquadiffe-
rentia. < Similiterin >
i. V. La Logique de I~M~ p. m.
CALCULUSCONSEQUENTÏARPM
PHtL., V, 8, f, 24.
24. In PropositioneNegativacum negamus
proedicatumhoc modo quo
dixl subjectoinesse; eo ipso affirmamus
negationemprédicat! sive ter-
minum pr~dicatocontradictoriumsubjectomesse.Ut cum
dico NuUus
sceleratusest felix idem esse ac si dicerem Omnis
sceleratusest non-
felix, seu non-felicitatemsceleratoinesse. Et cum dico
[quidam]pius
[non] est <non-> fortunatus, hoc volo 70 non-fortunatuminesse
cuidamspecieiseu exemplopii.
Considerandumporro omnem notionem
compositam, constare ex
pluribus aliis notionibus, interdum positivis, interdum et
:to. Exempligratia cum dico numerus
25 recto.
negativis.
primitivus,) intelligohoc numerus
non-divisibilisper majoremunitate. [Et vero sola notio DEI
tiva est, nuI1amquelimitationemseu pure posi-
negationeminvolvit.]Ideô ut gene-
raliter procedamus quamlibetnotionem
exprimemusduobus Numeris
characteristicis,uno cum nota + seu plus, altero cum nota seu
minus. Exempligratia Primitivusest numerus
indivisibilis.Conside-
+22 iy
randumetiam est Terminosomnes
negativos,hanc habereproprietatem,
ut quandopositivi se habent ut
genus et species, contra negativi eorum
se habeant inverso modo, ut
species et genus. Exempli gratia Corpus
est genus, Animal est species.latius enim
patet corpus quàm animal,
< quia corpus continet animaliaet plantas
aliaque,> sed contra non-
animal est latius quàm non-corpus.Omnia < enim
> non-corporasunt
etiam non-animalia; sed non
contra; dantur enim non-animdia qux
tamen non sunt non-corpora,verbigratia
planta. Itaque quemadmodum
plura dantur corpora quàm animalia; ita contra plura dantur non-ani-
malia quàm non-corpora.
His ita intellectispossumusvera ponere fundamenta calculi
nostri.
Nimirumomnis notionis positive
(négative)numerum characteristicum
< positivum (negativum)seu nota + (vel –) affectum> conflabimus
ex multiplicationein se invicemomnium numerorum
characteristicorum
earum notionum< positivarum
(negativarum)> ex quibus ipsiuster-
mini < positiva(negativa)> notio
componitur.
Ita sit animal rationale
+ ï3 S +8–y
t. Ici se trouvent rëpët~s les mots « earum
notionum poaidvarum. M
CÀLCULUS
CONSEQUENTIARUM 87
1
fiet termillihujus homo PHH.V~8,f.25.ji'
Numeruscharacteristicus + 13,8 $,7 13
sive: + 104 33.·
Io4 1
Hoc unum tantùm in ista Numerorumefformationecavendumest ne
idem aliquisnumerus in positivis et in negativiscontineatur, id est ne
et negativusnumerus dividi possint per < unum eundemque
positivus
numerum,seu habeant> communemdivisorem.Nam 1 si sic scripsis- s5 verso.
semus 1
animal rationale
+13–3 +io–7
homo
+ 130–3$
effici
p osse, ut miseriasit in aliqua fortunati specie; in eo scilicet PHIL.,
V,8,f, 26.
patet
Nam speciesaliquafortunatihabetnotionem
quifortuitaaeternispraefert.
compositam ex notione fortunati tanquamgenere, et notione dinerentiae
hujusfortunatiab alio qui miser non erit, haecdifferentiasit 1$ 28.
p~t quidamfortunatus
+13,11–28,9
)
j Ccr~ 2. Hinc etiamstadm sequiturparticularemamrmadvamposse PHK.V,8,t, a8.
convertisimpliciter.quemadmodumde universalinegativadiximus,cui
conditionessubjectumà praedicatonon distin-
opponitur.Nam utrobique
guuntet sufficitnumeroseorumdiversaenotashabere (in Univ. neg.) vel
nonhabere(in partie,an'.) communemdivisorem.J
(V) Si ~r~MM~ Universalisaffirmativa,[debet~CMMnon habere
in prop. univ. ~~MMyreg. 3. (unde omnis univ. affirme
includitpartie.affirmativam0, quam négative opponidiximus) ~~tC-
~r<'<ï]requiriturut numerus~M~~ quilibetdividi possit per ~M~~M~
ejusdemMO~.Et contra si haecduo requisitain condusioms
terminissecundumpraemissasrite assumtis eveniant,tunc ipsa universa-
literaffirmativèex praemissisrectè deducetur.Itaque exemplicausa in
propositione, Omnis sapiensest plus, sit verbi gratia numerus sapientis
-20– 21. numeruspu -t- 10 3. et procedet universalisaffirmativa
< quia in ea duo numeri diversarumnotarum nempe hi duo diverso-
rumetiamterminorum(nam de illisqui sunt eorundemres semperpatet
perreg. i.) -p 20 et 3. item -{- 10et 21. non habentcommunem
divisorem,auoqui> nec hi duo + 10 et 3 < (secundumreg. i) >,
nechiduo + 20 et- 3, nec hi duo 21 et-}- io<( (alioquiper reg. 3
locumhaberetuniv.negativa)> communemdivisoremhabent. 1atvero 2~ recto.
numerussubjecti+ 20 dividi potest per numerum prsedicati-}- 10 et
numerussubjecd 21z per numerum prsedicati 3. (quod pro-
priumest illis terminis quorum unus de altero universaliteraffirmari
potest).
Coroll.i. Hincex E~M~. ~f/%r~.sequiturPartic. ~~f~M.Omnis sapiens
est pius. Ergo quidamsapiensest plus. quemadmodumpatet ex dictis
proximèsub signe Q.
Coroll.2. Univ. Affirmativapotest converti particulariter. Omnis
sapiensest pius.Ergoquidampius est sapiens.Nam si omnis sapiensest
pius.Ergoquidamsapiensest pius. per coroll. procédons.Sedsi quidam
sapiensest pius.Ergo quidampius est sapiensper reg. 4. coroll. 2.
CorollJ. Propos.Univ. ~'MT~KMpotestuniversaliterconvertiper MM-
~~o~MM~M, ut vocant. Omnissapiensest pius. ErgoNullus qui non est
omniaUniv.Affirm.habetcum< qualibet
0 < (Q~ïae affirmativa
> particulari
commune, illiproprium)
sequitur >
9~ METHODUS PHYSICA. CHARACTERÏSTtCA
PtU~, V, 8, f, 29.
9. pius est sapiens. Nam sit propositio
Omnis sapiens est pius
situsprior +20–21 -{-10–3.
Scribaturalia
Nullus non-pius est sapiens.
situsconversus +3 io +-20 2i
per reg. i.
Unde patet + 3 et 21 (item 10 et + 20) numeros diversarum
notarum et diversorum terminorum semper dividi posse
per eundem
numerumnempe 3. nam 3 divis. per 3 dat i. et 2ï divis.
per 3. dat7.
(eodemmodo 10 et + 20 dividi possuntper 10.) quia in prop.Univ.
Affirm.semper numerusqui <in situ priore > est loco21. dividi
potest
per numerumqui est loco 3 per reg. 5. Jam si < in situ posterioreseu
converse > numerus qui est loco 3 et num. qui est loco 21. habeant
communemdivisorem,prop. est Univ. Neg. per reg. 3. Ergo habemus
intentum,< seu > sapiens de non-pio poterit universaliternegari.
(VI) Si prasmissasit particularisnegativa,debet aliquideorumdeesse
quaead veritatem Universalisaffirmativae desideraridiximus. Itaquevel
numeridiversarumnotarum et diversorumterminorum habebuntcom-
munem divisorem(quo casu etiam locum habet universalis
negativa,
unde 3 patet ex universalinegativaparticularemnegativamsequi) vel
numeri in subjectonon poteruntdividi per numeros prsedicati
ejusdem
notas
PHIL.,
3o-3i.
V, 8, g, PHIL.,V, 8, g, 30-31(4 p. in-4").
Brouillon, de la main de Leibniz,du fragmentcataloguéPmL.,V, 6,
c, 9-10(voir plus haut) qui porte le titre
.M~AO~M Physica. Characteristica. Emendanda.
Societassiveordo.
t. Rattacher aux opuscules précédents le fragment PtML.,VII, B, 11, 14, qui en est
manifestement la suite.
2. Ce Mémoire a été publié par Klopp (III, 3o8-3ï2) et par Foucher de Careil
(VII, ïoi-ïo5) sous le titre De /«M~~tCM~ad scientiam provehendam instituenda.
Nous croyons néanmoins devoir le reproduire d'après ce brouillon (en le colla-
tionnant avec la copie revue et corrigée par Leibniz), à cause des passages barrés
(inédits), qui montrent combien les ratures de Leibniz sont parfois intéressantes et
instructives.
MBTHODU8PHYSICA. CHARACTEMSTÏCA ~3
Mailla. PHIL.,V, 8, g,
30 recto.
x proposidonibus quaererumemendandarumcausaRunt, cas maxime
JËl amo, quarumfructusviventibusnobispercipipossespes est. Quan-
enim et glorix et posteritatisrationemhabeatmensgenerosa,juvat
quam
tamenlaborumsuorumpromus frui vivum videntemque'.
[Studiorumratio omnis ad usum quendam dirigidébet, qui mihi tri-
partitus esse videtur, Perfectio animi, Medicinacorporis,et vitaecom-
moditates.
Qpïecunque à nobisdiscendasunt, redigunturad tres classes,Demons-
trationum,Experimentorum,et Historiarum.PeifectioMentis acquiritur
perceptione demonstrationum, et exercitiovirtutum,quarumpraeceptasci-
licetdemonstrationes nobistradidère.
Medicinacorporishactenusnon nisi Empirica < id est Experimen-
talis> fuit,quoniampaucissimorummorborumveraecausse,et paucis-
simorumremediorumverusoperandimodusinnotescit.]
Certumest unum hominemnon satistemporishabereposse ad omnia
invenienda,quaea ratione pendent et certa methodo possunt inveniri,
nequesatishabereoccasionum,ad ea inveniendaquae<~a > casu<; pen-
dent > atque experimentisnon semperobviisdiscendasunt.
Certumest, si omnia utilia quas saltem unius opidi, ne dicam pro-
hominessciuntaut experti sunt, in unum collecta breviterque
vinciae,
exhibitaessent, Thesaurum nos incomparabilemhabituros. Quid si
pluresnationesconsentirent,imô quid si plurium seculorumscientiam
collectamhaberemus?
Si omnia egregiaquaehomines sciunt aut sciveruntannotata atque
cognitaessent,credofelices<~essemus> et plerisquemalisatque incom-
modis humanam vitam urgentibus superiores [essemus], vix enim 3overso.
morbusest, cui non certum aliquodatque exploratumremediumaliquis
expopulonôrit.
Exhis patet hominesnon nisi proprianegligentiaesseinfelices.
Si saltemomniavere utilia atque realia quas in tot libris extant in
unumcollectaexstarentatque indicum<~in collectaneauniversalium>-
opein promtuessent,Thesaurumincredibilemhaberemus.
t. CetteidéerevientsouventchezLeibniz;
v. parexemplePHIL.,
VII,B,vi,ï, fin.
94 METHODUSPHYSÏCA. CHARACTERISTICA
PHM. V, 8, g, 30
Sa~pcnotavi egregia inventa qu% pro novis habebantur postea in
librisveteribusfuisse reporta,sed neglectaaut ignorata.
Si paucorum <aspectusimilarium> corporumnatura
nosceretur,ut
salis communis,nitri, aluminis, sulphuris, fuliginis, olei,
vini, lactis,
sanguinis,aliorumque nonnullorum; pateret inde natura plerorumque
aliorumcorporum,quippequaeex his componunturaut
generantur.
Credibileest naturam corporum aspectusimilarium,ut salis com-
munis,nitri, etc., tam esse simplicem,ut a nobis facillimèintima eorum
structuraintelligeretur,si quis angelusnobiseam vellet revelare
Credibileest, si natura corporumejusmodisimilariumnobis innotes-
ceret, non difficulternos rationemredditurosomniumquaein ipsisappa-
rent, imo pr~edicercposseomnes eorum siveper se sumtorum,sive cum
aliismixtorum effectus. Quemadmodumfacilenobis est proedicere effectus
machinaecujus structuramintelligimus.
Ex his sequiturfacilenobisfore, ex non admodummultis experimentis
intimam eorum corporum derivare naturam. Nam si simplex est ÏMec
natura, experimentaex ea facile sequi debent; et si experimentaex ea
facile sequuntur,debetvicissimetiam ipsa facilesequi per regressumex
sufficientiexperimentorumnumero. <~Talis regressusfit in Algebra,et
in omnibusaliis fieri posset> quodam calculi mathematicigenere, si
modo hominesveramratiocinandiartem tenerent. <~Est enim Algebra
methodus ex ignotis deducerenota, ut aequationeductorumex ignotis
cum datisnotis factaetiamignotafiantnota >3.
Vera ratiocinandiars in rebus difficilibuset non nihil abstrusisquales
3ï recto. sunt physic~ frustra speratur, quamdiunon habeturj ars characteristica
sivelingua [realis]rationalis,quaemirificèin compendiumcontrahitope-
rationes mentis, et sola praestarepotest in physicis,quod Algebra in
Mathematicis.
Ars characteristicaostendetnon tantum quomodo experimentissit
utendum,sedet quasnamexperimentasint sumendaet ad determinandam
rei subjectaenaturamsufficientia <; prorsus~>quemadmodumin vulga-
t. Paragraphe
omispar le copiste.
2. Cette idée de la connaissance angélique, c'est-à-dire rationnelle, est familière à
Leibniz. V. Phil., VII, 19, 62, 265; textes cités dans La Logique de L6<6M~,p. ïoo,
n. 4; p. 25ï, n. 3 et 4.
3. Cette addition, placée au bas de la p. 3o verso, a été copiée à cette place par le
secrétaire, et barrée par Leibniz sur la copie.
METHODUSPHYSICA. CHARACTENSTICA ~5
ç_A_c_B_30 ~.r,r
CM iC donneraACso AB+ BC
2C g, 4 + o..
aw vsv
3C + +
DE LA METHODE DE Ï.~NIVERSAUTË ÏOÏ
3 + +
PHtL.,V,ïO,f. 3.
quoyque indéterminé selon le 3~ et quatriesmecas ou il y aura
13.
~+~(~')~(3~)~3~~)~3~)~3~3)~
par exemple(3~2) veutdire queson signeest le 2- de la
3- equation
ambiguë, estant tousjours marqué du signe opposéà car
le nombre devantle signe signifie celuydek,
l'équation,le nombre apres le signe
signifie le nombre du signe ambigu de cette equation, mais un
à un autre signe
opposé n'entre point dans la ligne du
conte, et n'est pas
considerécommenouveau. Cependant
pour retranchertout ce qui est
superflu,il sera bon de faire en sorte que tousjours
l'equation simple,
(qui n'est que de deux cas possibles)occupe la premiere afin de
ne donner point de parenthesea un place,
signe simple de la premiereequa-
tion item quandle nombreest une
unité, il pourra estre omis, comme
(3 =~=)i aulieu de (3={=
i)i. Enfinposonsqu'ily ait encoreune~equation
dont l'ambiguité est une
n :'0 (3~2)
(3+2)p q
soubs distinction <~ de la
+ p 3 2) q
+~(~~
3 alors son expression
) 3me
pourra estre
~~(3(4~1)2)~(7(4~=3)2~
verso. 1) pour marquer que le signe de p. ou q. premier, ou second de la
4°" equationdepend en quelquefaçon du signe de k ou est le
deuxiesmede la 3~ equation.Et enfin trouvebon de qui
je fermer les paren-
theses par en haut pour les discernerde
quelquesautres parentheses
dont on peut avoirbesoin.On voit la
par l'advantageassez considerable
de cette façon des signessur la
premierequi est de n'estre pas obligé de
fairedes nouveauxqui sont
quelquesfois fort composés, et ennuyeux
DE LA METHODE M L'UNtVERSAUTTS to5
sont egales à des solides, et mesmea des sursolides. Et ï?H!L.,V, 10, f.!P.
raisonqu'elles
ne prevenir mal à propos l'exemple dont nous nous servirons
pour pas
donner un essay de cette methode, on trouvera dansla suite, que
pour
lattistransversism de la paraboledoit estre conceud'une longueurinfinie.
a-t-on remarqué dans les Tables des sinus, que la tangente et
Aussy
secantesont d'une longueurinfinie, quand le sinus droit, et le sinus
entiersontegaux commela tangente et le sinus droit sont infiniment
petitsquandle sinusentier est egalà la secante.
24. Outre cela une lettre ou lignepeut estre poséeegale à une autre, XXIV. Ambiguïté
des lettres à
et par ce moyen la generalitédu probleme ou plustostde l'equation l'égard même
estre restreinteà un certain cas plus particulier,et bien souvent deslignes Unies.
peut
d'une
plusaisé.Celasert quelquesfoisà fairevoird'abordl'irréductibilité
equation, comme Monsieur Huddea remarqué item à examiner l averité
ducalculdansun cas, ou elleest connued'ailleurs.On peut aussyposer
qu'unelettresoiten raison donnée à une autre, ou exprimersa valeur
parunecertaineequation tout celadiminuela generalitédu probleme,
et peutavoirbiensouventdes usages.Maisleur considerationest un peu
tropéloignéede nostre sujet. Les lettres aussy peuventservir à signifier
desExponentsdes Degrezdes puissancespour en faire des demonstra-
trationsuniverselles;maisles exemplesdont nous nous 1 servironsn'en iCrecto.
ontpasbesoin.
25. Apresl'Explicationdes Caracteresleur Usagesera aisé à com- XXV. Operations
simples ou ~4~'
prendre.Il consistedansLESOPERATIONS DELA METHODE DEL'UNIVERSA- ~-t~M~de la Mé-
LITÉ, lesquellesaussy bien que dans le CalculAlgebraiqueen General, thode de FUni-
versalité.
serontsimplesou composées.Les simplessont l'Addition,Soubstraction,
M~OM, divisionet extractiondes Racines;Les composéesse rap-
portentà une Equation,pour la former, pour la polir,pour l'interpréter,
et pourla resoudrepar lignesou nombres;maisnous ne raporteronsque
ce quenostremethodea de particulieren tout cecy.
26. L'MM, Soubstraction n'ont que les mesmes preceptesas:3Z XXVI. Règles
d'Addition et
courtes,et assezaisez.Il y a ou les mesmesgrandeursou des grandeurs Soubstraction,
differentes. Item les signessont ou Homogenes,ou ils ne les sont pas. quandune gran-
Si la mesmegrandeur entre plus d'une fois dansla compositiond'une deurades signes
dinerentshomo-
autreavecle mesmesigne on en fait l'additionen ne l'ecrivant qu'une genes.
seulefois, et en la multipliantpar le nombre d'autantd'unitez qu'ellese
trouvede fois.
~8 DE LA MÉTHODE DE t/UMVERSAUTÉ
~+~±~+~
Si la mesme grandeur entre dans la compositiond'une autre avec
des signesopposés, ces deux expressionsse destruiront
mutuellement
pourveu, que le nombre qui les multiplie soit egal, par exemple'
mais si les multipliantssont inégaux le
moindresera soubstraitdu plus grand, et la grandeurdonnée sera mul-
tiplié par le Residumarquédu signe du nombreplus grandde sorte que
~~+~±~±~. c c
XXVII.Ou même 27. Et commele multipliantpeut estre une lettreau lieud'un nombre
heterogenes. Il sera bon de faireune regle generale, qui
comprendraaussyles signes
heterogenes Sçavoir si la mesmegrandeurentre plus d'unefoisdansla
compositionde la valeur d'une autre, avec des signes differents,alors
elle peut estre écriteune fois seulementavecle
signe + estant conceue
commemultipliéepar la somme des multipliants
particuliers,si elle est
anectéeplus d'une foisd'un mesmesigne; ou par leur
difference,quand
i6 verso. les signes sont opposez;et enfinpar une grandeur
composéedes multi-
pliants, affectez des mesmessignes, si les signessont heterogenes,et
quandil n'y a point de multipliantil faut concevoirla grandeurcomme
multipliéepar l'unité par exemple
=f=3~+~~2~ fait +~, ~4=~+1~=~
c c d ~)
~~+y~0)~~+i-~j~y -l-I'd~y
Car je me sers ordinairementde pour
marquer la multiplication
d'une grandeurpar l'autre, et de pour
marquerla divisionde la pre-
cedentepar la suivante.Et quoyquela reglene
parleque de la multipli-
cation,il est aisé de l'appliquerà la division; car par exemplec'est le
mesmede divisery par d, ou de le multiplierpar
4.
XXVIII. Excep- 28. Il faut pourtantremarquerque cette methode de reduire
tion. plusieurs
ï. Lafinde ce§a étécorrigéepar Leibniz.
2. Cet e est superposé à un y.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !09
d'une mesme grandeur,à une seule, ne reussit pas quand PtHL.,V,Ï0,f. 16.
expressions
cettegrandeurentre dans le dénominateurd'une fraction, ou dans une
racinesourdepar exemple
d
+ y + +V=~y
+ Ta-y
~y~~
de sorte qu'il faut tacher d'en faire une equation, et la purger par
voir ce qui s'en pourroit faire
aprèsdes fractionset racines pour
ensuite.
29. Si deux grandeurs differentesqui composentune mesme gran- XXIX. Quand
deux grandeurs
deurontun mesmesigne ellesse pourrontjoindrepar un vinculum sous differentes sont
ledit signe. Par exemple au lieu de4=~+~=t=c~~= il sera bon affectées d'un
mcme signe ou
d'écrire=~=<! + c + b ~b d. si ces grandeurs differentesont des de signeshomo-
signesopposezet ne sont pas d'un mesmecostéde l'equation, on peut genes, MWMJMM
alors le
a lieu.
les mettre toutes d'un les
costé, pour joindre sous un vinculum, comme
dans le mesme exemple on pourra faire =t=~+c-}-{-~=~o.Si
deuxgrandeursdifferentesont des signesopposez,et sont d'un mesme
costéde l'equation, ou qu'ils ne sont dans aucune equation, on peut
neantmoins les joindre sous un mesme vinculumen mettant + devant
l'unedont 1 nousretenonsle signe et devantcelle que nous preten- 17 recto.
donsde rangersous le signe de l'autre. Par exemple soit une ligne de
valeurde 4= ou la differenceentre a et b l'expressionpeut estre
telle=t=<ï– ou et il est a nous a choisircelle qui nous est
pluscommode.On peut obtenir la mesme chose d'une autre façon en
cachantle et en substituantà la place d'une de ces deux grandeurs
commeb une autre égale à rien moins elle, parexemple en posant
c o b on aura ={=~+~,au lieu de =~ maiscette façon pour-
roitnuiresi la mesmelettre bse trouveroit ailleursdans l'equation de
sorteque la premièreest plus commodeen tout cas.
Sidedeuxgrandeursdontles signessont homogenesl'une est connue,
l'autreinconnue,ou si toutes les deuxsont de differenteslettres incon-
nues,ou de differentesdimensionsd'une mesme inconnue; il ne faut
pasles joindre sous un mesmevinculum, et si elles y sont il en faut
eximerune quand il s'agit de former ou d'ordonner l'équation, car
alors,il faut mettre les inconnues d'un costé, autant que cela se peut.
Maisquandil s'agit de purger une formule analytiquede toutel'ambi-
HO DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTË
PmL.,V, iQ,f.t~.F. guité, l'on ne fait pas scrupulede les joindre, commeon verra
plusbas
car c'est la ou le vinculumferavoir principalementson usage.
XXX. Quand Jes :s 30. Si les signessont de deux grandeursdifferentes,ils ne sc~t
signessonthete-
point
t. &7~<~ soit que ces signessoyent correspondans ou heterogenes
entiere-
rogenes
ment, on n'y peut rien faire, a l'egard de l'addition ou soubstraction,
que de les placer simplementcomme le calcul demande avec leurs
signes,par exemple adjoustéa={=~fait~=~4=~et~~ soubstrait
1ï verso. de, 4= fait =~ j sans aucune autre observationquant à cette
operation,maisil fautse remettrela dessusà la practique.
XXXI. Des Gran- 31. Ce que nous venons de dire de deux grandeurs qui composent
deursquientrent
dans la compo- une autre, s'appliqueaisementà plusieurs, car on en peut tousjours
sition d'une faire deux seulement,en prennant ensemblecelles
autre. qu'on voudra, et en
les considerantcommeune seule. Si plusieursgrandeursau lieu d'entrer
dansla compositiond'une seule grandeur, composentune
equation,on
peut tousjoursfaire qu'elles composentune seule grandeur, en les ran-
geantd'un mesmecosté de l'equationsi ellesn'y sont desia.
De sorte qu'il ne faut que chercherdes equations,et reduire
plusieurs
equationsen une seule pour faire que plusieursgrandeursd'un mesme
calcul entrent en compositiond'une seule, afin que la
practique des
reglesque nous venons d'expliquerpuisse avoir lieu. Bien souventon
peut espargnerla transpositionde l'équation, parcequ'on voit desiace
qui en arriveroitpar exemple,s'il y a, 4= on voit bien
~;=~=~ o.
que celafait c
XXXII. Si les 32. A present en passant de l'addition ou soubstractionà la MuLTi-
signes determi- PLICATION ou DIVISION,
nez sont homo- il est à proposde remarquerune differencecon-
genesou hetero- siderableentre elles, sçavoir qu'en fait d'Additionou Soubstractionles
gènes à l'égard
des ambigus. signesdéterminez-}-ou doiventestre considerezcommeheterogenes,
(: quoyquecorrespondants:) à l'egardd'un signeambigu maisen fait
de multiplicationou divisionon les peut considerercommehomogenes
avecquelqueautresigneque ce puisseestre; parce qu'ils les multiplient
ou divisenttousjoursavecune coalitionen un seul signe, commefont
les homogenesaussy, au lieu que les heterogenesle plus souventrestent
tous deux et nous obligent de les écrireensemble.Par exemplepour
ï. Cetitreetlessuivantssontdelamaindu copiste.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ ï ï
4= (~=) oo (~)
Maisafin qu'on ne se scandalisepas de cette maniere de parler ~XXIV. Qu'on
aura raison de
que les signesmultiplient, et divisent,ou sont multipliezet divisez,je dire que les si-
trouveà proposdela justifierd'autant plus qu'on en peut tirer quelques gnes mesmes
est ou diviserl a multiplient ou
observationsutiles, je dis donc, qu'adjouster multiplier, divisent,etqu'ils
adjouster; (: ou si vousvoulezson signe :) par + i et soubs- sont multipliez
grandeur
i. or ou divisez,
est multiplierou diviserla dite grandeur ou son signepar
l'unitése peut obmettreimpunémentquand il y a quelque autre choseà
la place,puisqu'ellen'apporte point de changement a la multiplication
ou division,doncFon peut dire que les signes multiplientou divisent,
etsont multipliezou divisez.
C'estpourquoy~r~ î~ J'~estmultipUer4=par~j;et
(–)
"~soubstraire4=pde+~)
en escrirele produitdevant auprez de -{-c, pour faire+<~ ~4=~
maispar la regle de multiplicationque nous venons d'expliquer
+ 4=) (4= ( adjouster ), j. r ( c b
oo donc adjouster les termes susdits fait (
.") (~ soubstraire (.T.")
Motsoubliasparle copiste,ajoutéspar Leibniz.
ï 13 DE LA METHODEDE ~UNIVERSALITE
t <t
exemple
=~~(-~fait(4=(~)~
~(~).
=~
a .e..e. (~
T~'b
37. Si deux signes correspondantsse multiplientou divisent,ils sui- XXXVII.Dcdeux
ventl'exempledes Heterogenesa moins que leur nature particulierene signes corres-
pondents.
nousobligeà quelque autre changement.Et quoyque les exemplesen
soyent infinis,il suffira neantmoinsd'en considererdeux, pour estre
instruità l'egard de tous les autres.Soitune mesmegrandeur,c tantost
4= + tantost + =}=b. Et par consequent sa valeur generale
~t= =~- =~c. à present si la suite du calculnous obligede multiplier,
ou de divisera par b, chacunavecson signe, nousauronsen multipliant
+ 4=
9= 2qX-}-qamo
2~ + =~
M
ou si vous voulez -{-
o-a + ûXa
a~ 4=
+ 2aqX
2~jc +
-{- 4=)'~ ostant de deux costez, il vous restera
-t-axa
+ aX'4=
+ 2~jc yq, ou -{-
2aqx=~4=~, + + .L 4=j–=~ CO)'%
Y',ou4=
OU+ ~X'+ 2aX2~ =~=~oy2,
q -= q q
comme nous Favions supposéau commencement.La considerationde
cette operationpeut servird'exempleà la pluspartde nos preceptes.
XL. Grandeurs ~o. H faut pourtant remarquerqu'il y a des certains cas, ou l'on ne
~.ansRacine
sçauroit extraire la racine d'une grandeur anectée d'un signe ambigu,
quoyque on la pourroit extrairesi le signe ambigu estoit changéen +
par exemple4=jc%n'a point de racine, car il n'y a point de grandeurqui
multipliéepar elle mesme, produise4=Jf%pourveu qu'on aye égard aux
signes.La raisonen est, par ce qu'il n'y a point de racine de j~, or
est compris dans4= Mais nous y apporteronsremede dansla
preparationde l'équation.
XLI. Opérations 4.1.Et voila les cinq operationssimplesdu calcul,les composéessont
composées qui la FORMATION, la PREPARATION, et la c~n~~ d'une EQUATION, mais
se rapportent à
l'Hquation. nous adjousteronsla quatriesmequi est particuliereà nostre sujetsçavoir
FiNTERpRETATiON d'une Equation ou formuleambiguëtrouvée.
XLIL L'art de for- 4.2. La formation d'une Equation Universellequi doit comprendre
mer des Equa-
quantité de cas particuliersse trouvera en dressantune listede tous les
tions univer-
selles. cas particuliers.Or pour fairecette liste il faut reduire tout a une ligne,
30 t'ecto. ou j grandeur,dont la valeurest requise,et qui se doit determinerpar le
moyen de quelquesautreslignesou grandeursadjoustéesou soubstraites,
par consequentil faut qu'il y ait certainspointsfixes, ou pris pour fixes,
sontdela maindeLeibniz.
ï. Cetitreetlesdeuxsuivants
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ n5
( car commele mouvement et le repos ne consistent que dans une ï~:IL.,V, I0,f.20.
relation:) et d'autres ambulatoires,dont les endroits possiblesdifferents
nousdonnentle cataloguede tous les cas possibles.Les lignesdont nous
noussommesservisau commencement,le feront comprendreaisement,
et on trouverad'autres exemplesdansla suite. Ayant trouvé cette liste,
il fautsongerà reduireà une formulegeneraletous les caspossibles,par
le moyende signes ambigus, et des lettres dont la valeur est tantost
ordinaire,tantostinfinimentgrande ou petite.J'ose dire qu'il n'y a rien
desi brouillé, et différentqu'on ne puisse reduire en harmoniepar ce
moyeniusque mesmeaux figures courbes de differentsdegrez, car si
l'on me donne une droite, une ellipseet une cissoeide,je pretendsde
trouverpar là le moyen non seulementde faire quantité de theoremes
ou proprietez,dans lesquellesces lignes s'accordent,mais de résoudre
mesmeen elles quelqueprobleme, que ce puisse estre, par une cons-
tructionuniverselle,exceptéles problemesdes quadratures,des centres
de gravité,et autres dont la solution ne consistepas dans la résolution
d'uneequation.
43. Pour en donner un exemplej'ay trouvé a propos de me servir XLIII. Equation
des coniques. commune à
toutes les sec-
Soit une section conique ABY dont le som- tions coniques
metA, l'axe ACet une ordonnéeperpendiculaire <.t son applica-
tion au cercle,
à l'axe XY. soient deux lignes droites données a l'Ellipse et à
a, et q, et AX=~ et XY~, je dis que le lieu l'Hyperbole'.
de cetteequation+ 2~ 4= y~oouk
ligneABYsera une section conique, et recipro-
quementqu'il n'y a point de section conique
dont l'équationne soit 2~ 4= je* =~o.
rCar, a
et estant posées egales, et 4= estant expliqué par nous
avonscette equation 2~=~/ 1 or il est constant que cette equa- 20 versos
tion convientau cerclea estant le rayon,
DA=~DE=M~=~ Demesme
4=estantexpliquépar mais sansdéterminersi et y sont egales ou
inegales,l'equationproduite sera M~ sçavoir celle de FBL-
q
UPSE, estant son latus rectum,q le ~y:~M~. Mais le signe4~estunt
t. Titresde h maindu copiste.
tt6 DE LA MÉTHODE DE L*UNIVERSAMTÉ
1
i¡ PIIIL., Ÿ? t0,f.20.
P!tïL.,V, IO~f 20.
expliquépar +, et le reste posé comme au paravant,l'Equationqui en
1¡
PtUL., V, 10~.31.
faire ~'=~+~~ ou par les regles cy dessus~ i~-t-.y~+~~
donc divisant l'équation par i nous aurons + y -~+
y ou
JL.~±~jL~ Or~~t±J~f. 1
-f)- i i' 'T ~F" –parunemaxime
generaledont nous allonsdonner la démonstration,qu'il n'importe point
dans une fraction,si le signe est mis devant le numerateurou devant ¡
le
nominateur,ou devanttous deux, c'est a dire devantla fractionmesme-
_) t t 1
enfin
–Y– fait et fait + a, par les regles de multiplication
données cy dessus, donc nous aurons +
=~o± + < Pour monstrer J
la verité de cette maxime< susdite>, et
pour fairevoir que + ~4c ou
+
+ ou 4= n'est, que la mesme chose, il &ut faire
q~
+ b ~~+~
I + b'
I i 1
=FI 9=1 est egal a
doncq~ ±-a,b
or~Iest egal àa~, ou àà +4=1
ou i donc ou
ou
I b donc~I 1
+ 1
-{- ù!
a J
ou=}=i ne sont que la mesme chose, dont la premiere
<~
expressionfait la seconde la troisième=}=
XUX. Nécessité 49. Cette observationest de grand usage dans tout le calculde la
de cette transla- Methode de
tion pour l'ex- l'Universalité,par exemples'il y a 4= ~o ={= l'on
traction desRa- ne sçauroit en extraire la racine, car ce seroit une erreur d'en faire
cines. 4=
I V~4= parceque 4= 4= x, fait + et point, 4= afin
22 recto.
donc qu'on en puisse extrairela racine,il faut 4=
changer4=
en 4= + b, et alors nous aurons ~=~~
L. Interpretation $o. L'INTERPRETATION DESFORMULES AMBIGUES se fait à l'egard des
deFAmbiguitë'. lettres, ou
signes.A l'egard des lettres nous pouvonsrejetter les gran-
1 deurs qui sont infinimentpetites au prix des autres mais il a des
y
grandes precautions à prendre la dessus; car par exemple la valeur
generalede xou de l'Abscissede l'Axedepuisle sommet,par l'ordonnée
de la section conique,est 4= est infiniment
y~' 4= tt y =Ê
dr q or~
petit à l'egard de q2 donc le negligeant, nous aurons ~=~4=
ï. Titresdela mainde Leibniz.
2. Cette première phrase du S est de la main de Leibniz.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSAMTE II?
ou o. ce qui est bien vray à l'égard du q, qui est infini, mais il est rPmL.,V,ïo,f.22.
de nul usage, donc il faut se garder de rejetter quelque chose, avant
nettoyé l'équation des fractions et racines sourdes si elles
qu'avoir
infinementpetite.
comprennentla lettre infinieou
A des signes, l'interpretation doit délivrerla formulede LI. I L'Ambiguïté
<;i. l'egard est ou Equivo-
toute l'equivocation.Car il faut considerer que l'ambiguïtéqui vient des cation ou bien
lettresdonneune Univocationou Universalitémais celle qui vient des Univocation
de formule c'est a dire Uni-
signesproduit une veritable equivocation sorte qu'une qui versalité.
n'a que des lettres ambigues,donneun theoremeveritablementgeneral,
maisquandil y a des signesambigus, il n'est universelqu'en apparence,
et à l'égardde l'uniformitéde calcul. Donc l'interpretationdoit delivrer
la formuledes signes ambigus, ce qu'elle fait ou en particularisantla
formule,et en substituant la valeur des signesambigus d'un cas parti-
culierdonnéà leur place, ou en faisantevanouirles signesambigussauf
l'universalité.La première sorte d'interprétation est sans aucune façon
ny difficulté,mais l'autre est aussy subtile qu'importante,car elle nous
donne le moyen de faire des theoremes, et des constructionsabsolu-
ment universelles,et de trouver des proprietezgenerales,et mesme des
definitionsou genres subalternescommunsà toute sorte de choses,
qui semblent bien éloignées l'une de l'autre il est vray que la con- 22 verso.
t. Lesmotsajoutéssontde lamaindeLeibniz.
Ï20 DE LA MÉTHODE DE L'UNÏVERSAUT~
2~4=~=~0
donc 4=~=~–2~
q
et y4 4axy~+ ~=xa
~4~-r-4~
eritque hoc sectionum conicarum definitio generalis sive proprietas
essentialis, ~~M c~M~ ~~<? f~ latere
rectoet abscissasit ad quantitatem,quadratia~~
duplicataratione
lateris recti ad transversummultiplam,demto
quadratolateris recti; ut
quadratum<?~ ~M~Mt ~~a'.
DE LA METHOBE CE L'UNIVERSALITÉ 13t t
a+ a X.
q
oril est manifesteque le lieu de toutes les, a 4= est une lignedroite,
Tf
cequ'ilfalloitdemonstrer.
3$. Avantque de quitter ce poinct~il faut remarquerl'usage que
ï. Motsajoutés
par Leibniz.
2.Apartird'ici,lafinestdela mainde Leibniz.
!33 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ
DE ~4 ~'Fr~M DJ?ru~J~T~~T.P
2:-recto. La Methode de ~UMM~ nous enseignede trouver par une seule
operation des formules analytiques et des constructionsgeometriques
generalespour des sujets ou cas differensdoncchacunsanscelaauroit
besoin d'une analyseou syntheseparticuliere.
Par exemplesoit un probleme proposésçavoir d'un point donnéD
mener une perpendiculaireDB, à une sectionconiquedonnéeABC.On
voit que ce problemeest susceptibled'une
grandevariation,tant à regard de la ligne
ou section donnée qu'a l'egard des diffe-
rents endroits du poinct D. Car quant
l'egardde la sectionou ligne ABCdonnée,
elle peut estre, droite, ou circulaire,ou
parabolique, ou Elliptique~ou Hyperboli-
que, et, a l'egard des lieuxdu point donné,
D, il est manifeste,que ce lieu peut tomber
cu en iD au dessusdu poinct A, ou en2D
vis a vis du dit sommet, ou en 3D, entre le sommetet le poinct B, ou la
perpendiculairedoit rencontrer la courbe; ou en ~D, dans la courbe
même, de sorte que les points D et B alorsreviennenta un seul, ou en
$D, entre la courbe< ABC > et l'Axe AF, ou en 6D dansl'axe même,
ou enfinen 7D de l'autrecostéde l'axe.
s5 verso. ) Toutes ces lignes et tous les endroitsdu point D de chaque ligne,
ont besoin d'un calcula part, car par exemplela ligne estant droite ou
r. Iciseterminele brouillon
deLeibniz(f. ï-8).
2. Probablement antérieur au précédent.
OELAMÉTHOnEOEt.'OMYERSAUTÉ !23
t
PH!t.V,!0,f.32. je les exprimeen mettant + au devant, en tous deux -~=et au lieu
de =~et dont nous auronsbesoindans une autre rencontre.
On voit en fin par la; la grande differencequ'il y a entre le
signe4=,
et tous les autres car le signe simple4= peut subsistertout seul, sans
changement,par ce qu'il ne dit point de relation a aucun autre; mais
tous les autres contiennentquelquerelationà un autre signe provenant
d'une meme equation ambigue, <: et pour cela je les appelle corres-
pondants>. Par exemplesi nous avons deux signesambigus simples,
4=et ~=provenansde l'equation 4= ± y n b, et si dans la suite du
calcul le signe 4=evanouit,commeil arrive en cet exemple, ou nous
trouvons enfin cette equation, n T- alorssi nous nous deter-
minons à abandonnerentierement la premiere equation, avec tout ce
qui en est provenu, hormis cette nouvelle trouvée, dont nous preten-
dons nousservir à l'avenir dans le calcul qui reste à faire; nous pour-
rons sans scrupule changer le signe en 4=, et nous servir de cette
equation, y n 4= + a.
Maispour donnerune reglegeneraleje dissi plusieurssignesambigus
proviennentd'une meme equation ambigue, <( ou sont correspondents
par exemple~= et > et si dans la suite du calcultous les autres
32 verso. evanouissenthorsmis un seul qui reste, alors celuy qui reste, par
exemple-~=peut estre changé en un simple4= < comme nous venons
de dire un peu au dessus.La raison provient de la réponse à une objec-
tion qu'on m'a fait souvent sur cette matiere. car on m'a dit, si tous
signesambigusne signifientque + ou pourquoyen faut il tant, Ma
reponsefut que les signesambigusne signifientpas seulementtousjours
plus ou moins, mais aussi quelquerelation entre eux, sçavoir que l'un
vaut + quandl'autre vaut et vice versa, etc., commeje viens
d'expli-
quer. Par consequentquand cette Relation cesse,c'est à dire quand des
signes correspondentsou qui ont Relationentreeux un seul reste, alors
celuy ci quelquecomposéqu'il puisseestre, deviendrasimple. > Mais
si de trois <; ou quatre ~>signes ambiguscorrespondentsdeux restent,
alors bien que la compositiondu signesera deminuée,le signe pourtant
ne deuviendrapas tousjourssimple. Il n'est pas necessairede
rapporter
des exemplesdu dernier par ce que ces cas sont rares, et embarasse-
roient le lecteur, sans utilité. Il faut seulementremarquerque le 4=
pro-
venu de ce changementne sera pas le même avec le premier4= qui
DE LA MÉTHODE DE ï/UNÏYERSAUTR ï33
Pnu<V, to.f.33.
car(i)F nous donnera FPn + AF+AX+XP
+~AP~"
MF)
FPn–AF+AX 4-XP
p~
+~Tp~~
(4) F FPn +AF–AX–XP
AP
et lequation generaleambigue sera FP n
~= AF AX ~rXP
~Tp~~
par ce que AP est n a + AX + XP. neantmoinssi les lignes AX et
XP sont inconnues toutes deux ou
indéterminées,il ne sera pas à
propos,de les exprimerpar une seule, AP, et il faut plustostles joindre
par un J~~ < à l'imitation des racinessourdes>, et l'Equation
generaletrouvéese pourra exprimerainsi
FPn-~=AF-~AX+XP
puisque ce vinculuma cela de commode, qu'on le peut dissoudre,et
qu'on en peut eximerce qui bon nous semble,au lieu que le vinculum
<t <
d'une racine sourde est indissoluble.
33 verso.
j Je me suis servi tout expres d'un
exemplequi arrive effectivementdans
le calcul du probleme dont j'ay fait
mentionau commencement,et qui me
doit servir d'essay de ma méthode* t
sçavoir de mener la perpendiculaire
d'un point donné D à une section
conique donnée ABC car soit A, le
sommetde la courbe, le point donnéD
du quel soit menée sur l'axe la per-
pendiculaireDF, Et nous aurons les
mêmes points dont nous venons de
parler,sçavoirtrois fixesA, X, P, et un ambulatoireF avecliberté entiere
de se placer en quatre endroits differents. Il est
vray qu'on pourra
conteraussiles cas, qui fonttomberle
point F, dansles poinctsA, ou X,
ou P, comme je les avais contés dessus,mpisla varieté
cy qui en arrive,
Cf.f. 4!-4.aet 6~-65.
LA MÉTHODE NE Ï/UMVERSAMTÊ ï35
DE
sur les lettresou lignes qui deviennent quelques fois infiniment ïPHtL.,V, t0,t.33.
tombe
dont nous parleronspar apres; et point sur les signes.
petites,
Doncsi nous faisons n AX
/nAF
~nxp
nousauronsl'equationgeneraleambigue
Fpnt/+~
Il reste à montrer, que les trois poinctsA. X. P sont fixeset qu'ils ne
de situation, < dans toutes les coniques, et que X
changentpoint
tombetoujours entre A et P > ce qui est fort aisé, car dans l'Iiyper-
boleet Parabole la perpendiculaireYP s'éloignetousjoursdu sommet 34 recto.
A en allantde Y vers P, dans l'Ellipse et dans le Cerclele même axe
a deux sommets< opposés l'un à l'autre, et la perpendiculaireYP
se
s'éloignede l'un et s'approchede l'autre :> donc on peut tousjours
servirde celuyde ces deux sommetsdont la ligne YP s'éloigne,pour
rendrele calculde toutes les coniquesgeneral. On voit doncbien que
si quelquesunes des courbes donnéespour mener sur ellesles perpen-
diculairesd'un point donné estoient< fort >recourbées,qu'alors l'am-
biguité seroit bien plus composée; et que nous aurions besoin aussi de
signesplus composéspour donner une Equationgenerale.Car il pourra
arriveralors tantost que la perpendiculaires'approchedu sommet, et
tantostqu'elle s'en éloigne.
Il y a encor d'autres signesambigusdu seconddegré,ou composezde
trois ambiguitezseulement outre ~=t=et que je viens d'expliquer.
< Et pour en fairecomprendrela nature, > soit une equation trouvée
4=~+ ne
ou -t- 4=
je dis qu'il y a en effect trois ambiguitezcachées la dedans, car en
substituanta la place de 4=sa valeur + ou nous aurons à la verité
4 expressions,maisdont la et 3~ ne sont qu'une même
+)~+~ )
M -F~ n.
(3) +. +)~
(4) + )
ï36 M! LA MÉTHODE DE L'ONIVERSAUtË
VALEURS
REELLES
OU NEGATIVES
FAUSSES
VALEURS OU POSITIVES
i) ACn+AB+BC
2) –AB+BC
3) +AB–BC
4) ACn+ AB–BC 4) –AB+BC psigniReplus
BC(P grand; voyezla
-AB+BC sant $) +AB-BC Table des Ca-
~~AB(rBC)~
6) -AB–BC fAB + BC) M 6) +AB +BC racteres
PHn.V,to,f.33. 5. alors cette valeur peut devenirmoindre que rien. Car dans le
quatrieme
cas soit <AB adjouteemais BC <:qui est posée > F AB
(plus grande
qu'AB)> soubstrait,selon l'equation des faussesvaleurs, c'est à dire
< selon l'equationdes valeursreelles; AB soubstraite,et>BC
adjoutée
(: ou prise reellement,mais en sens contraireversE :) selon l'equation
des valeursreelles; donc puisqueBC est P AB il y aura
plus de soubs.
trait, ou de pris en sens contrairevers E, que d'adjoutéou de pris selon
la demande.Par consequentla difference,<sçavoirAC> tombera du
costé de E. Le meme, mais apres un ecbangedes
lignes, arrive au
cas.Maisau 6metout est pris en sens contraireou vers E, AB aussi bien
que BC. Or prendre en sens contraire c'est à dire reculer, est propre-
35 verso. ment ~M&~M~. Or non seulement
celuy qui a avancépeut reculer,
plus meme qu'il n'ait avance,comme dans le < et 5mecas; mais celuy
aussi qui n'a rien avancé du tout; car en reculant, il avancea
rebours,
et son avancementest moindreque rien
puisqu'il faut encor qu'il avance
< veritablementet qu'il revienne au premier endroit >
pour pouvoir
dire de n'avoirrien fait,comme celuy doit
qui plus qu'il ne possede.Mais
enfin à regard des signes dont il est question
uniquement,il n'y a que
4 cas <:dinerens, sçavoir le i. le 2. le 3 et le 6 >, puisquele est
compris dans le second (: 3~) et le 3~ est compris dans le 3~
(: second)selon les vrayes(: fausses :) valeurs.Je fus pourtant obligé
de rapporter le 4~ et 3~ cas aussi, pour faire voir commentla valeur
d'AC peut estre fausse, sauf les signes; et commentil a tantost
y 3,
tantost tantost6 varietezselonles differentesconsiderations.
Voilal'explicationde < la plus-part > des Signes
Ambigusdont on
peut avoir besoin ordinairement.Car de monter aux compositionsplus
hautes, d'expliquerles varietez qui peuventarriver, quand il y a plus de
trois points employezsur tout quand on y mêle les fausses
grandeurs;
d'expliquerles cas differentsdont on peut avoir besoin, quand nous
supposonsles points tomber dansune circulaireou autre qui recourt en
elle même, au lieu d'une droite indefinie ce seroit
plus curieux
qu'utile, et ne serviroit qu'u. embarasserl'esprit du lecteur puisquece
que je viens de dire, avec ce que je m'en vay d'y adjouter, estant bien
compris,luy suffiraasseurement.Carje pretendsde donnerun moyen de
nous passerde la fabriquede tant de signes nouveauxsur tout
quand ils
seroienttrop composés;<annd'applanir touteslesrudessesde ce
chemin,
MLAMETHODEDEL~UNÏVERSAMTÊ ï3<)
ambiguitèpar ?, et le
representonsle + de cette premiere parw, et nous
aurons n + ( o~) au lieu de n +
~40 DE LA MÉTHODE DE L'UXIVERSALÏTÉ
'~n +/
ou–/+~
de la 2~ et nous aurons
posons égal
e n (W)/(V)~ lieu de n ('~)/(~)~
Soit une 3~ ambiguïtédans le même calcul
~n +~+/
ou +
ou +
posons égal a de la or nous aurons
PHtL~V,!0,f.37.
et nous aurons
~t
~n('~(o~M)M (<xM,o)j&
au lieu de ~n-=~
cette façond'exprimer est assezaisée. j'y adjoute seu-
<~Je croy que
lement cette caution que l'ordre des lettresaussi bien que des equations
est arbitraireen effect; mais estant choisi une fois, il doit
particulieres
estreobservéconstamment,pendantqu'il y a un autresigne de la même
ambigue,à fin que cesdeux signesgardentun rapport entre
equation
eux et puisqu'iln'y a rien qui les discerne que l'ordre des lettres. >
decette des signespar lettresparoistra 3! recto.
38
t <Le grandavantage expression
clairementdansla suite des operations cependant > il est fort aisé d'y
tout ce que je viens de dire de l'expressionpar signes comme
appliquer
touchant le MMCM/M~, item touchant le changementd'un
par exemple
composé dansun signe simple, en cas qu'il reste seul de tous les
signe
autres correspondants.Car si de la 3meEquation susdite le seul signe
ou ~= reste, et l'autre ( w?) ou evanouit, le premier pourra
hvF)
estrechangéen celuy cy (y?) < comprenantles deux premiers cas,
sous un seul tout ainsi que nous n'avions pas feint de comprendre
YY,
sousun seul cas le 3°" et le 3""endroit du point D, da:isla i. ou 7~
>. Mais si des signes de la quatrieme equation le seul signer,
figure
ou (S~) reste, et l'autre =f~- ou (o~o) evanouit, le dit signe (o,~)
ne pourrapas estrechangé en un simple,par ce qu'on ne sçauroitdeter-
minersi ce < signe > simple doit estre j~), ou (~); et par ce que
cettequatriemeambiguitéest une soubsdistinctionde la premiere,et par
les signes de la quatrieme sont correspondents avec ceuxde
consequent
la pr emiere,de sorte qu'on ne peut pas dire, que de tous les signes
correspondants,le seul( 3,~ ) reste, puisque les signes de la premiere
ambiguitérestent encor, commeje le suppose.
A presentje croy qu'il sera tempsd'expliquerla division generaledes
signesen Homogenes,en Correspondants,et entierementHeterogenes
< car l'expressiondes signespar lettressert beaucoupà l'éclaircir.Cette
division est de grande importancedans la suite des operations car
l'Additionet soubstractionde deux signesHomogenesse peut tousjours
faireaveccoalitionde ces, deuxsignesen un seul, et pour cette raison je
les appelle Homogènes,car deux grandeurssont homogenessi on les
'43 DE LA MÉTHODEDE L'UNI VERSALÏTE
PnïL.,V.IO,f.3~.
peut adjoûter ensemble.Si deux signes ambigus homogenesse
multi-
plient et se divisentl'ambiguitéévanouit; en fin si deux
signescorres-
pondentsse multiplientou s'ils se divisent, il s'ensuit tousjourleur coa-
lition en un seul >. J'appelle Homogenes, ceux dont un estant
l'autre s'expliqueaussypar consequence,entierement et expliqué,
tousjours.II est
aisé de jugerpar cette definition,que de tous les
signesil n'y a que ceux
qui soient homogenes,qui sont les memes commeC~T) ou 4=et
('o~
ou item comme( ou et (~") ou ou qui sont opposés,
commet et =t=ou (~) et wx ), ou~=et~ou
(~y) et (~o).
J'appelle correspondants;ceux qui tirent leur origine d'une même
equation ambigue, et quand il ne sont pas hornogenes,alors
l'un estant expliquén'expliquepas l'autre entierementet quoyque
toujours il ne
laissepas pourtant d'en deminuer
tousjoursFambiguitéet même de l'ex.
pliquer entierementquelquesfois. Par exemplesoit AC n -~=AB BC
ou qui revient au même, AC f-!
C~f) AB Cy~-) BC. Posons le cas
o. ) que signifie+, alors l'autre
38 verso.
pourra estre changéen un simple
=1=commeles lettres le font voir. car
puisque le signe (~) ou ( ~=)
signifie +, ou donc le i. ou 3mecas de l'ambiguité sera
choisi; or
dans l'autre signe ~f, ou le i. ou 3- cas sera y ou donc ~=
(~) y,
signifiant+, deviendra(-~ ) c'est à dire 4=. Mais
d'avantageposons
que~, ou un de deux,signifie alors toute
l'ambiguité cessera,
et l'autre sera -{-. commeil est aisé de démontrer
par le moyen des
mêmes lettres.
Les signes correspondantssont d'une même
ambiguité immediate-
ment, ou mediatement; immédiatement,comme dans la
3~ ambiguité
~= et dont je viens de parler, ou comme
( ~=) et ( =t=~
) dansla 4"
mediatement,comme dansla quatrieme,et =<=dansla premiere,
ce que la 4meest une soubsdistinctionde la par
premiere; et se sert de la
premiere en y adjoutant encor une nouvelle
ambiguïté.Il est aisé de
les reconnoistrepar le moyen des lettres, car ceux
qui tirent leur origine
d'une même ambiguïté immédiatement,n'ont
que les memes lettres
diversement rangez; comme(~)
s'exprime par C~Y).etC~) par
(TTf)' et~ s'exprimantpar C~T), s'exprime par fM~). Mais4~
s'exprimantpar ( <~), s'exprimepar (~). Les mêmes lettres font
connoistred'abord, si deuxsignessont entierement ou sans
Heterogenes
DE LA MÉTHODE DE L~UNIVERSALÏTE !~3
t
c'est à dire s'ils naissent d'ambiguitez entièrement sr'ttH.V, ïo~.38.
correspondence;
differentes,et sans dependance, en sorte que l'explicationde l'un des F
Tabledes CaracteresAnalytiques.
6 4 4 0 0 6 0 6 0 a 0 0 0 6 e
.0.0 o
PHtL., V, JO, f.
f
PHïL.,V, !o, f. 43-46 (3p. in.~).
43-46.
L'UNIVERSALITÉ.
1674. Paris.
47 recto.J. GENERALIAGEOMETRICADE MEIS ACCESSIONIBUS
ET METHODOUNIVERSAUTATIS.
Dans la GEOMETRIE DESRECTILIGNES; j'ay trouvé enfin le moyende P PatL~V, ïo< h~7. =
t. Cemotestrépétéparerreurdanslems.
ttohtTS M LNBNtZ. to
i~6 NATURAPRÏORA
5ï. F.5ï
Denionstratio
pure analytica
Quod in multiplicatione in faciat +.
53. F. 53
SIGNORUMAMBIGUORUM
TRACTATIO PER UTERAS
I. Sic.
2. Cf. les f. 37.38.
ÏNFÏNÏTUM
INFINITUM.
~'+~n~'+~
i. Cf. les f. 4.8,4Q, 5î, et PmL., V, 7, 3 recto.
LÏNEÀ !NF!NYTA ESTtMMOMMS 14~
PHH.V,ïO,f.6o.
PHIL.,V, ïo, f. 60(un coupon).
3 januar. 1676.
Pau.V,io,f.6ï.
PmL.,V, 10, f. 61 (un coupon.)
Rationeset Numeri res homogènes sunt, addi potestratio numero,
et ex apparet. Ideo Rationes
etc., quod œquatiombus Algebraicis
sunt genus, Numeri et Rationes < Radices> surdae sunt species.
Rationeslinearumnequenumeri sunt nequeradicessurdae.
PHH~V, ï0,f.63.
PmL.,V, ïo, f. 63 (un coupon).
EXTENSIO INTBRMINATA non debet implicare, quia videntur aliqua
de ea demonstrariposse, ut duas rectas interminatas in eodem piano
sint unum haberepunctum commune.Quod de ter-
qusenon pafallelse,
EXTENHOïNTERMtNATA
PHÏL..V, ï0,f.63. mmaus dici non potest. Sed hoc tamen de terminatis
dici potest, pro
duci posse dum concurrant. Videtur vero
intelligi recta jam producta;
uno rect~ per se mtemunat.ea nobis aut
corporibustermtnantur.
]
PHïï. VI, !o, a.
PHiL.,VI,io,a(3f.in-8~
Leibnitius
s.
F. s. Le 2~feuilletporte quelques indicationsd'ordre
manièred'émettrecertainssons (voyelleset physiologiquesur la
consonnes).
Januar. 168o.
f.M~p ~MoM~Aïc~p
Specimenin Geometriaedendum.
Ut aliquodlingue philosophiez
specimen edam, ac ne videarincre-
dibiliapromittere,incipiamab illis in
quibus id et facilius et securius,
et mirabilimagis effectuprxstatur; nimirum in Geometria.
Revocabo
omnia ad rectarumductus,et facilitatisnunc
quidem causa, non omnia
resolvam; sed conabor caeteraresolverein triangula similia. Ut autem
omniaprocedantfacilius,et quia nondum
metaphysicamistam resolvere
satislicuit, utar flexionibus,particulisac constructionibus
lingue latine.
Sed ipsa vocabulanova effingam,sumta ex natura
ejus quod & dum
lineas ducuntur. Hac ratione ubi primum Elementa
explicuero,gradus
ad cetera omnianon difficiliserit. Nihil autem calculihic
miscebo,imo
nec de magnitudinibus,summis,
differentiis,rationibus rationumque
compositionibus,aut potentiisaut summis caeterisqueque communia
sunt Arithmetic~et Geometriœ,sedsolis
punctis,rectis, angulis,inter-
sectionibus,contactibus,motibussum locuturus,ostendamquequomodo
expressionescalcularesvel mixtasad lineares revocentur.Fructus autem
erit maximus,quoniamhac ratione licebit Geometricasratiocinationes
maximesubtilessine charta, sine pulvere, sine calculo, sola
imagina-
tionis et mémorialvi peragere
Aequalitatemad congruentiamrevocabimus,rationem ad similitu-
dinem. Aequaliaquorum unum in alterumtransformari
potest.
t. Cf.le CM<~cdePLATON.
2. Les sommes désignent ici les
3. a~, Specimen ~tOC~~OMMW intégrales.
mathematicarum sine calculo et ~Mf~ (MATH.,
et
ï, 28) PHïL.,V, 7, f. 3 recto. V. La Logique de
Z.6< p. 404, n. 2.
PREFACE A LA SCIENCE GÉNÉRALE t53
novembr.82.
a.
PuH. Vt, tt, a. umbra terminatur, ut qui per foramen admittitur, quales sunt
plerique
radii coloratorumpermanentium,quia veniunt à corpuscuHs
pellucidis
constitutisinter opaca.
Un autre coupon
PHtL., VI, !Ï, b. veUet'. Intérim hac ipsa Methodo qu:e nullam utilitatis, sed tantùm
veritatisrationemhabet, nihil Rïturumesset utilius, si modo haberetur
nihil enimad sapientiamet foelicitatemefficaciusest quàm causasrerum
F nosse, <; ita enim > sciemus quid nobis expetendumsit, et quibus
P. 3.
modisexpetitaefficipossint.
(de scribendis 1 Optarim autem utriusqueMethodiscriptoresextare <~ et primum
i humanae vitm
quidem > esse qui populariter sed vere tamen et diligenter tradant
` Agendis pro
méthode popu- Agendavitae < (quo titulo memini prodire non ita pridem libellum
1
larî.) Gallicuminscriptum Agendades honnestesgens) >, seu ut Georgius
t
Val!a <; in scriptioneoperis sui ~> vocabat, expetenda et fugienda;
eaque adaptata tum hominibus in universum,tum deinde variis vitx
S
< generibusvel ut vuîgô vocant professionibus.Unius autem ea res non
foret, sed opus essetmultorumconspiratione,et pr~tereaingenti numero
a
u:F figurarum, quale quid alibi sub Atlantis Universalisnomine concepi
atquedescripsi2, quanquampro scopo nostro Manualetantùm aliquod,
gtt
f
v
tanquamcompendiummagnioperis, sufficereputem.
(de analysi notio- Sed ut sdentiae perfectètradantur opus foret accuratis terminorum
num pro Me-
thodi perfec-
omnium qua licet definitionibusac significationibusvocabulorumbene
tione, et quàm constitutis <; tanquam si de integro linguam aliquam condere vel-
¡ utile sit 6ngere
Í
nobis
lemus >, quod ut fiat rectiùs, fingamusquod initio dixi hominemallo-
t docendum
é hominem 1m- glosson, Americanumputa aliquemingenio et discendicupiditatenon
S gu<e nostrœ carentem, sed nostri sermonisprorsus ignarum nobis dari docendum,
S ignarum.)
cogitemusquequanam ratione illi significationesvocabulorumtradere
quàm accuratissimè possimus; eadem enim opera animadvertemus
<; tum > qux sit vocabulorum significatio,<~ tum > quomodo
1 ]notionesaliaeex aliis oriantur, quod est omnis scientimcaput. Itaque
consideremusquomodo effecturisimus ut ille homo intelligat,quid sit
Ens, aliquid, Nihil, Substantia,Qualitas,Totum, Pars, Actio, Passio,
aliaque hujusmodi generaliora; qux considerationos faciet evitare
inanes circulos, quos plerumque in his rebus decurrimus,figeturque
animus et ad certas quasdam constantesque notiones constituendas
cogetur.Quod quanti momenti sit, pauci capiunt, quia pauci conside-
rant, quanti sit prima in omnibuselementaconstituisse.
ï. Cf.p. g~ notez.
2. V. PHIL.,VII, A, 3o Atlas MMW~M/M.
DE ARTE INVENIENMÏN GENERE t6ï I
dgandaTabularumandquitas.
Exhibidones sunt vel [sénés] < columna~>, vel ngurïe,vel Tabulae.
De Columnisseu seriebussimpliciterexhibitis.
De inventariisseu variis earundem rerum coordinationibusseu
indidbus.
J De perfecta inventione omnium specierum etiam subalternarum,
quodfieri non potest per dichotomiasnisi pluribusmodis institutas,sed
tantùmper combinationema priori 1
J De figurisitem Modulis,ita is qui volet exstruerefbrtiâcauonemL< 4 verso.
utiliterconficietModulumomnes loci elevationeset incommodareprae-
sentantem,idem hoc modo &cilë poterit vanis modis eum redigerein
perspectivam.Hue de condendo Atlante Universali seu opere figuris
constante,item de Theatro Nature et Art~ .eu de Modulis rerum
ipsarumconservatoriis<; vivis mortuisve.Mortuisubi exuviae,avulsa,
vivis,ubi res agereet crescerepossunt,secundumsuamnaturam. >
DeRepertoriisseuIndicibusqui vel exhibentpropositiones,vel saltem
quaestiones aut capitatractationis terminorum
vel solumTerminosipsos.
Debis qui Bibliothecasedidêre, seu catalogoslibrorumac de non inutili
consilioeos colligendi.
DePhotianoopere.
De regulaartis [syntheticae]<; combinatoria>, ut incipiamusa sim-
plicionbuset generalioribus.Ut procedamus semper per facilia, nec
unquamprogrediamurper saltum, imb ut revera nunquam quasramus
aliquid,sed potiuspatiamur nos à rei natura duci. Vel si quaerimusali-
quid,ut sciamusid essepraeforibus.
De progressioneserierum, quandocunqueprogressioneminvenimus
opeTabula:a posteriori,utile quidemaliquid et prasclarumegimus,non
tamen processimusperfectè, poteramus enim eandem progressionis
legemreperire à priori, quando eam demonstrarepossumus,indepen-
denterà Tabula. Rare inventioliberaest ab omnicasu. J
Invenire progressionisLegem utile est edam pro consideratione
omniumspecierum,simul enim omnesconnexuimus.
Cf. PmL.,VII, C, 64.
a. V. Pan. VI!, A, 3o ~~s MtttMrM~s.
~4 DE ARTE ÏNVENïENNÏN GENERE
Tf"~uAS partesinvenioArtisinveniendi,CombinatoriametAnalyticam
i~ Combinatoriaconsisdtm arte inveniendiquasstiones;Analydcain
arte inveniendiquaestionumsolutiones.Saepetamen fit ut quaestionum
quarundamsolutiones, plus habeantCombinatoriaequàm analydcae,ut
cummodus quaeriturefficiendialiquidin re naturaliautcivili, tuncenim
mediaquaerendasunt extrarem. tn summa tamen quaestionesinvenire
combinatorias potius,solvereAnalyticaeest.Duoautemsunt generaquass°
tionum,aut cum quaeriturmodusaliquid <; indagandiaut > efficiendi
futurussive prasteritus,aut quaeriturveritaset exameneorum qusesunt
ab aliis indagataaut effecta.Et inter haec duo tantùm est discriminis
quantuminter artem bene scribendivel loquendi,et inter artem bene
de scriptisjudicandi. Examenautem eorum quas indagata sunt; pure
analyticum est; sed ars ipsa indagandiaut efficiendimagis combinatoria.
Hasetamen rursus distingui possunt curatius. Nimirum accuratè
loquendoAnalytica est inquisitio eum rem ipsam quanta possumus
exactitudinein partes secamus; observatis morosè situ, nexu, forma
partium,et partium in partibus.Syntheticasivè combinatoriaest, cum
aliaextra rem ad rem explicandamassumimus.Ita anatomeanimalium
analytica;at animaliain Machinapneumaticasuffocare,et postea disse-
care combinatorium. Distillatione examinare liquores, analyticum;
injectisaliis liquoribusaut pulveribusfermentationem<~ aliam ~> exci-
tantibuscombinatorium.Dices etiam ignem in distillando,cultrum in
dissecandoextrinsecusadhibita. Ita est fateor, et <; qui ~> primus
artem docuitsecandi cultro, aut igne liquores in vaporem evehendi,
haud dubiè combinatorix opus peregit; sed nunc vulgato horum ins-
trumentorumusu, perinde habendum est, ac si ignis liquori, culter
cadaveriperpetuo annectus appictusveesset, cum idea unius ideani
alteriussemper offerat ex quo eas duas res ex humano arbitrio tam
ï. Cebrouilloncontient,outreun plande l'Artd'inventer(diviséenAnalytique
etenCombinatoire), un projetd'Encyclopédiethéoriqueet pratique,fondéesurla
langue oule «caractère philosophique.
2.Cf. MATH.,I, 26, C, d; 27 b.
3. Mot répété par erreur dans le ms.
'68 DEARTËINVENÏENM
PtHL~VÏ, t~C,6. sacpe conjunctas nostris temporibus experimur. Undc tractu temporis
quidam operationesquas erant antea combinatorise,fient analytica-
pervulgatoapud omneseo combinandimore, et tardissimocuivisoccur-
rente. Quare proficiente paulatim in melius genere humano, effici
poterit, < fortasse post multa secula >, ut nemo ampliusà judicü
exactitudinelaudetur; arte analyticaquaenunc vix in mathematicissatis
rectè et generaliteradhibetur, unîversalireddita, in omni materiarum
genere, introducto characterephilosophico,qualemmolior; quo semel
recepto rectè ratiocinari, dato < meditandi> spatio, non erit magis
laudabile,quam magnos numerossine lapsu calculare.Preetereasi cata-
logus historiarum, sive < relationum>, observationum,experimen-
torum fidelis eodem charactere scriptus accedat; et <:
majoris mo-
mend > theoremata(: velut compendiacalculi ex characterevel solo
vel cum observadonibusducta, adjiciantur;fiet, ut artis
quoquecombi-
natorix laus peritura sit. Neque tunc :IUasstimabuntur,
quibussumpto
meditandispatio aliquid invenire aut discutere datum est; cum id in
medio posimm sit futurum; sed lUiquibus extemporanea
analyticaaut
combinatoriaest. Illi vero qui tardioressunt, tum demum
a~stimabuntur;
si tanta in illis sit velut inquirendipertinacia, et
penetrandiimprobus
labor, ut vixalii eum meditandilaboremtolerarevelint aut possint.Unde
si eos qui nunc in pretio sunt reviviscere
fingeremus,post Leth~os
haustus; non idebminus tunc quoque magnosviros fore putandum'est;
nam spretis illis quasnunc ab ipsis inveniuntur,
îongiùs quam alii tune
quoquenon minus quamhodie penetrarent;nec dubitaremArchimedem
si nunc m vivis esset, admirandadaturum; cùm Quadratura
parabole
dimensionesqueconi, et superficierumsphasricarumaut conicarumeo
tempore non minus difficilesfuerint, quàm nunc abstrusissimse analy-
ticaesunt indivisibiliumindagationes.
Neque ergo ideb paucioreserunt
magni vid imposterum,quod tam multa jam ab aliis occupata sunt.
Contraenim alioruminventisvia illisad longè
majora sternetur; et ipsa
in scientiisaut scientiarumpartibusjam pene tritis, novorum
sterilitas,
ad difficilioracoget; magnogeneris humani
bono, cum infinitasemper
restent, nec nisi œgre ad vestibulausque per media senticetaperrepse-
rimus. Portas autemtum demum apertasfore
putandum est, cùm ipsa
Cf.pHiL.,VU,B,n, 53.
MARTEÏNVENÏENM ï6g
+ + + + n o. Aeq. i.
~-t-My-f-t-~
–i .M –~n o. Aeq.(3)
Sive xa -Jt-M~t-p~
~'M
~i
jLy~~
M~ .y ?! -)-~W n o Acq.($)
+ &~ +~n o
fM~'W~~+
iy' Aeq.(6)
–1 i –M
S~e:
c. 4
+~y+~+~
n o Aeq. (7)
~t
m~ i-r 1~7 I
m W
THEOREMATA
DE ARTE INVENIENDI
P
PHM~V!d,8.
jam
Jam
––M
4-
I–n
I i~-t I
~<
facilè demonstr~tur 8.
oequationem
idem sit in c~tens, hinc
Cumquc
i.
nihitdi~efreab aequatione
mvemmus Theorema elegans quod an~cë
Eademqueopera
enuntiaripotest
t
W n
M––? -t-
n I
M~ + ~–M
-r
M––M
_+~ni
I
Etaliud: 1
< –I–ri i.
i I --E-a
'+~ jr
invicem additionem Summa fiet 2. Jungantur per
Jungantur per
erit o. multiplicationem vel divi-
substractionem, summa Jungantur per
i. Ac totidem habebuntur theoremata sane mira,
sionem,summa erit
si demonstrationes cxhibeas non indicato fonte, obstupefacies
quorum
aUquando lectorem.
Aliaratio est investigandiTheoremata. Scis proprietatemquandam,
sive ab alio demonstratam, sive casu et
vel solutionemelegantem, <
calculo analytico,vel ex Geometrico
inductioneinventam>; investiga
174 DE ARTE tNVENtENBtTHEOREMATA
C
Pmi~ VI, t3, e, 9-13 (to p. in-~). PHM.
9-ï3.
VÏ, t3,
Pmt.,VI, ïz,e,o. Je trouva donc qu'il y a des certains Termes primitifs<~ si > non
absolument,au moinsà nostre egard,les quelsestant constitués,tousles
raisonnementsse pourroientdeterminerà la façondes nombreset meme
à l'egardde ceuxou les circonstancesdonnées, ou data, ne suffisentpas
à la determinationde la question, on pourroit neantmoinsdeterminer
[Metaphysiquement] mathematiquementle degréde la probabilité.
J'ay remarquéque la cause < qui fait ~> que nous nous tromponssi
aisementhors des Mathematiques,et que les Geometresont estési heu-
reux dansleurs raisonnemens,n'est que parceque dans la Géométrieet
autrespartiesdes Mathematiquesabstraites,on peut fairedesexperiences
ou preuves continuelles,non seulementsur la conclusion,mais encore
à tout moment, et chaque pas qu'on fait <<sur les prémisses > en
reduisantle tout aux nombres; mais dansla physiqueâpresbien desrai-
sonnemens,l'experiencerefutesouventla conclusion[mais]<~ et cepen-
dant~> elle ne redressepas ce raisonnement,et ne marquepas l'endroit
ou l'on s'est trompé; en Meta~ysiqueet en morale, c'est bien pis, sou-
vent on n'y sçauroitfaire des experiencessur les conclusionsque d'une
maniere bien vague, et en matiere de Metaphysiquel'experienceest
<; quelquesfbis~> tout à fait impossibleen cette vie.
L'unique moyen de redressernos raisonnemensest de les rendreaussi
sensiblesque le sont ceux des Mathematiciens,en sorte qu'on puisse
t0 recto. trouver son erreurà veue d'œil, )1 et quand il y a des disputesentreles
gens, on puisse dire seulement contons, sans autre cérémonie,pour
<
voir lequel a raison.
Si les parolesestoientfaitssuivantun artificeque je voypossible,mais
dont ceux qui ont fait des languesuniversellesne se sont pas aviséson
<
f,
PtttL., VI, 12, f, PniL., VI, 12, f, 1-2 (4 p. in-fol.).
~-2.
Collectaneade inventioneet ~~K~M~M~~ïM.
J Collectaneorumde inventionepars i. Aug. 1676.j1
Pars II Collectaneorum.
La suite manque.
f,
PML., VI, <a, f, sit subjccto; et de materia non potest dici, utrum sit sublata.
aa. Exempli
causadicinon potestanlocussit vacuusan materiapcrfectènuida
plenus;
nihilenim interest. Item si quis fingat< matera > partem essesubla-
tam, relique in ejus locumsuccèdentab omnibuspartibusuniversi,quod
cum sit indefinitum,in extremis ejus quaenulla sunt non potestintelligi
aliquodvacuariin locum spatii repleti quod corpus destructum dese-
ruit. Itaqueomnia erunt ut antè; si quis fingatDEum conservarelocum
Verso. iUumvacuum, perindeest ac si fingamusnon corpusin eo esse des.
1
tructum, sed infinita celeritatemoveri, ut resistatiis quae ab omniparte
ingredi conantur, nec tamen in ipsa agere aliter seu ea repellere,DEo
eum eoect' mdestruente.
t. Cf.PaïL.,V, 9 Der~on~oM
dela Doctrinehumaine.
2. Cet appel à l'évidence sensible n'est guère conforme au rationalisme leibnitien.
SURÏ.E~QUAUT~SSENSÏBLES ~7
t. Cf.PHH.VIII,6 recto.
2. Cf. PHIL.,VII, C, 51. ch. I, §§ et .3.
~1~ verso; MATH.I, V. La Logique de I~~
!88 DïSAHAÏ.YStVERtTATIS
1.Onsaitque lesElementa
veritatis(P~rM~p formerla premièrepartie
devaient
dela«Science
générale
2. Cf. PHIL.,Vt, ï2, e, to recto sqq.
3. Cf. Phil., VIÎ, tQS.
'9~ ELEMENTA VERtTATïS ~TERN~
1. 259;IV,
2. Thomas WHrrg (Voir p. 179, note 1.) 469;VI,349,note;VII,64,324-
~M~ ,33; Math., l,
Leibni; und Spir:o~a, Appendice III (Berlint 1890). 46.; S~,
tS:
5. Cf. Phil., VII, 150,166.
MATHESISRATÏONÏS 19~
F
PH!L.,VI,ï4~.ï-2.
PmL.,VI, i4<f. 1-2(4 p. in-folio).
suntqu~hacplagula,
Proba et sicsatishaberipossunt
proabsçlutis.
i t recto.
MATHESIS RATIONIS'
i. IciLeibnizconçoitnettementla ~MOtM~c~tOH
du prédicat,et la rejette.Ct.
p. 5g,notet.
2. L'un des deux N est mis pour M.
u-
MATHESIS RATIONIS !95
-c-
Idem est ac si dicam quidam canis non est homo, saltem Pm~VI/ï~f.ï
diversum.
canem à quovis homine diversum est 1.
enimdicoquendam
Patet etiam in syllogismocategoricosimplicetres esse terminos,
(16)
tertium aliquid adhibemus, q uod dum uni pariter atquealteri extre-
dum
conferimus, m odum tentamus conferendiextremainter se.
morum
Hic quam ex duabusassumtis deducimus, Conclusio
(17) propositio
ejusque subjectum solet appellariTerminusMinor,praedicatum
appellatur,
TerminusMajor. Tertius autem terminus qui ad extremoshos confe-
rendosinservit,Mediusdicitur.
Et propositiones duaeex quibus tertiam, nempe Conclusionem,
(18)
in quarum una Minor terminusin altera
inferimus,prxmissm appellantur,
cum medio confertur. Praemissa quae Majorem < terminum >
major
continetipsapropositio Major appellatur; quae Minorem< terminum>
Minor. < Medius terminusinest utrique. >
propositio
Ex his patet, Medium Terminum in alterutra ad minimumprae.
(19)
missadebereesse universalem.Nam determinataTermini contentanon
adhibemus, sed vel omnia vel quidam indeterminatè.Itaque si medius
Terminus utrobique est particularis, non est certum contenta
< Medii> quseadhibenturin una praemissaesse eademcum contentis
mediiquaehabenturin altera preemissa,atque ideô nec inde colligiali-
de identitate et diversitate extremorum. Ex. gr. si quis dicat
quidpotest
Quidam homo est felix
Omnis doctus est homo
nihilindeinferripotest. Namidemest ac si diceret,Quidamhomo idem
estcumquodamfelice.Sed omnisdoctusidem est cum quodamhomine.
Hiccumbis occurratquidamhomo, potest alius plane homo intelligiin
unapr~missa,ab eo qui in altera praemissa,unde nullumargumentum
ad conferendumdoctum et felicem duci potest, ut inde de aliquo vel
omnidoctocolligatur,an diversussit vel idem alicuivel omni felici.
(20) Facileetiam intelligipotest Terminum particularem in praemissa
noninferriuniversalemin conclusione,neque enim idem aut diversum
in conclusionecognoscitur,nisi de eo quod idem aut diversummedioin
habitumest. si tantum termini contentum r 2recto.
praemissa Itaque quoddam
contulimus,nihil nisi de hoc quod contulimuscolligerelicet.
1.Sic,pouresse.
t()6 MATHESIS RATÏONtS
PH!L.,VÏ, !4, f. 2.
(21) Nec minus manifestumest, una praemissaexistente negativa,
etiam conclusionemesse negativam,< et vicissim>, quia non alla
tunc adhibeturratiocinatio,quam cujus principiumadductumest artic.
13. Nempe si L idem ipsi M, et M diversumipsi N, esse L diversum
ipsi N.
(22) Quatuor sunt nguras syllogismorumcategoricorumsimplicium
discriminationeex Medii termini situ. Sit enim Minor terminusB,
médius C, major D. Conclusio semper est BD. In praemissispotest
Mediusesse subjectumin priore praemissaet praedicatumin posteriore,
vel praedicatumin utraque, vel subjectum in utraque, vel praedicatum
in priore, subjectumest posteriore.<( Solemusautem majorempropo-
sitionemponere priore loco, minoremprop. posteriore.>
Fig. i. CD. BC. BD.
ng. 2. DC. BC. BD.
iig. 3. CD. CB. BD.
ng. 4. DC. CB. BD.
Sed an quxvis harum figurarum,et quibus legibusprocedat, postea
apparebit.
(23) Literx vocalesA, E, 1, 0 significantnobis propositionum
quali-
(id est an sint amrmativ~vel négative) et ~M~ (an sint
universalesvel particulares).Et quidem
A significat Universalemaffirmativam
E Universalemnegativam
1 Particularemaffirmativam
0 Particularemnegativam.
(24) Coinciduntautem quantitas subjecti et quantitas propositionis;
item quantitas prœdicatiet qualitaspropositionis,per art. 9. 10. il.
< S significabituniversalem,P particularem,V, Y, incertam. Propo-
sitionisquantitas designabiturper subjectisignum, qualitas per pnedi-
cati. Signum itaque SBSD est propositio universalisnegativa. SBPD
universalisaffirmativa.IBSDparticularisnegativa.IBID, particularisaf6r-
mativa~.propositionis quaecunqueuniversalisvel particularisaffirmativa
vel negativasic generaliterexprimiturunurarem W.S. >
i. Lapsuse<~M<, pourtM.
(t666) S
3. L'origine de ces notations se trouve dans le De JLt'~ CoMt&tM~ofM
MATHESIS RATIONIS IC)~
t. Lire:31.
MATHESIS RATÏONÏS ï~~
h Envertudelasubahernat!on.
300 MATHESÏS
RATïONtS
<~ Coroll.Hinc m quarta Figura si major sit amrmadva,minor est PHÏL.~VI, ï~, t 2.
universalis.
la prima inutile fit corollarium, quod fieri posset, sic enim
sonaret in prima si minor sit affirmativa,major est universalis;quod
quidemverumest, sed non satis, cum ibi minorsemper sit affirmativa,
et~>
(41) Ubimediummodo subjectummodo pr~edicatum est, si ea prae-
missaubi subjectumest sit particularis,altera erit negativa.Demons-
tratureodemmodo.
Coroll.Hincin quartafigurasiminorsit particularis,majorerit negativa.
Schol.Utraqueproposidoconjungipotest, cum una sit tantumalterius
conversa. Nempenonsimulpraemissain quamediusestpraedicatumpotest
esseaffirmativa,et in qua est subjectum,universalis.j
(~2)In prima et tertia figura, Minor propositioest affirmativa.Nam
si minor propositioesset negativa, utique et conclusioforet negativa
(art.21). Jam ubi conclusioest negativaet majorterminusest prsedi-
catum< in praemissa>, (ut in prima et tertia ng. art. 22) etiam
majorpropositioest negativa (art. 3 $). Ergo tam major quam minor
pr~emissa foretnegativa,contra art. 1$.
(43) In primafiguramajorpropositioest universalis.Namin ea minor
prop.est affirmativa(art. 40 ~).Ergo et in ea mediusterminusest prae-
dicatumminorisprop. (art. 22) ergo in ea médiusterminusest parti-
cularis(art. I I). Ergo medius terminusest universalisin majore propo-
sitione.Sed medius terminus in majore propositioneest subjectum
(artic.22). Ergo (art. 11) majorpropositioest universalis.< Sequitur
etiamex prop.40 et 42. >
(44) Si Mediusterminus est [prœdicatum][subjectum]in proposi-
tioneMinore,propositiomajor est universalis.Namsi mediusterminus
est praedicatumin propositioneminore, figura est prima vel secunda
(art.22) sedin ng. ï major est universalis(artic. 43) et in ng. 2 major
prop.est < etiam > universalis(artic. 38). Ergo habetur propositum.
(45) In quarta figura non simul major prop. particularis,et minor
prop.negativa.Esto < in ea > per 24 major particularisPD~C, minor
Leibnizallaitsansdouteécrire majoruniversalis,
maisil a dû s'apercevoir
qu'ilnel'avaitpasencoredémontré.Il!edémontrerplusbas(art.4?).
a. Lire 4.2.
3. Lire ~p~tco~MMt.
203 MATHESIS RATÏONÏS
cr*nr\) SBPD AA
OJDJrjL~ <
SCPD fi Barbari 2
( PBPD AI 1 Darii 3
Celarent 4
cr'<?r\ SBPD ÇA
ODfJL/ EA
SCSD 0 Celaro 3
PBPD El 0 Ferio 6
i. Lire WCSB.
2. Lire: conclusione. 0
3. Cf. l'art. 3t.
4. Lire: 39.
5. Voir La Logique de Leibnir, chap. I, § 5 sqq.
MATHESIS RATïONM 2o3
Exverisnon nisi verum sequitur. Hinc quod cum meris verisfalsum 3 recto.
infert,estfalsum.Ope hujus propositionisdemonstraviveritatemsecundo
et tertiofigurx,ut hoc sensuquodammodoindirecte dici possint.
Quartamfiguramdemonstro ex prima accedentibusconversionibus,
sedipsx conversionesprius per figuram2dam et 3tiam demonstrantur.
< In quavisfigurainveni sex modos >
Fig. i< CD. BC. BD.
AAA EAE Ail EIO AAI EAO
Barbara Celarent Darii Ferio Barbari Celaro
Fig. 4.
AAI AEE IAI EAO AEO EIO
Pnn. VI, 14, f. 3. Sed per literas consonas exprimere volunt modum reducendiad
primam
S vult simpliciterverti, P porroper acci,
M vult transponi, C per impossibileduci.
Initialesautem liter.e ostendunt ad quem priméequis 2daeaut 3tix
referatur.
CesareadC~
Camestres ad C~~M~
Festinoad Ferio.
Barocoad Barbara, sed per impossibile,ob C.
C~~frc,Ca~o~ reducunturut Cesare,Camestres.
Darapti ad Dan~
Felaptonad Feriosimiliter.
Disamisad D~m.
Datisiad D~M.
Bocardoad Barbara.
Ferisonad Ferio.
Qjjart~ ûgurae quidam apud ClaudiumClementemhas numerant
Barmari CalerentDimaris F~MO. <; Malim ~> Barmapi ad Barbara
Calmerensad Celarent.
Dimarisad Dan~ c B
Firemosfalsumest, et in nulla figuradatur. D
3 verso. j Ergo pro FiremosscribemusFerimos. D C
Fesisoad Ferio. B
Supersunt duo adhuc modi quarto Hgurïeab aliis neglecti,AEO et
EAO, et quidemAEO consequitur ex Calmeres. Itaque scribemus
C~~r<7~ex Celarent.
SuperestEAO, quod reduciturad Ferio.
Fesapo ad Ferio
Habemusergo hos <; sex > quartse modos ad communemformam
expresso'3
Barmasi,Calmerens,Dimaris,Fesiso,Calmerop,Fesapo.
Superestut consideremusmodosquos indirectosvocant.
.).recto. j Ex his patet quatuor modos prim~ indirectos,qui reveraquarto
sunt, oriri ex conversioneconclusionis< primas~> ·
Itaqueduobusmodis ex prima figuracolligimusquartam, unus est, ut
MATHESïSRATtONtS 205
dissem, < ut ita quolibet Figura habeat sex modos >, cogitavide
<
1nominibus imponendis,quae convenirent regulis
receptis in versibus
jBarbara, Celarent,etc.
v e e
Ici Leibniz rappelle ces règles formuléesen deux distiques(pour les
voyelleset pour les consonnes)
Eadem opera deprehendiNomina modis quartasascriptaregulisnon
satis connrmari.ApudCorneliumMartiniumin Logicahunc versumpro
S.
iis invenio
ii
Sunt Cadereet .F~/o, D~ Fegano,Balanique.
Apud Wilkinsiumin Grammaticarationistalis extat
Barbari, Calentes,Dibatis,Fespamo,~r~~M
e
1 verso.
j Nomina autem quinque modorum veterum <; Figuras > quarto
PnM.VÏ, ï5,f.t. posse per regressum,sed nulluni quarto. Omnes autem quarts modos
ex primaderivariper conversionem,et ipsamconversionemdemonstrari
per modossecundoet tcrtt~ Sed nunc receptam reductionemsequa-
mur, simulquead novos nostros modos applicemus,ut nominarectè
impositaappareat.
2 recto. J~fo~~r~M~p
Barbara ACD. ABC. ABD. C< ECD. ABC. E3D.
D~Wz ACD. IBC. IBD. Ferio ECD. IBC. OBD.
Gabali ACD. ABC. IBD. J~~ ECD. ABC. OBD.
Modi ~ccMM~<r
cz~Hreductione vulgari
Cesare EDC. ABC. EBD. Camestres ADC. EBC. EBD.
ad Celarent ECD. ABC. EBD. exC~r~ ECB. ADC. EDB.
Festino EDC. IBC. OBD. Lesaro EDC. ABC. OBD.
ad Ferio ECD. IBC. OBD. ad Legano ECD. ABC. OBD.
Baroco ADC. OBC. OBD. Gaceno ADC. EBC. OBD.
per~~ ADC. ABD. ABC. per Gabali ADC. ABD. IBC.
Nam si quisneget conclusionem Nimirum conclusionis et alte-
in Barocoqux est OBD, seu statuit rius praemissarumin dato modo
oppositamABD,admittatmajorem reducendosumendaesunt opposite
in Barocoquaeest ADC, in Barbara servataaltera praemissarum.
cogeturadmittereABC,seu negare
OBC, quas est minor in Baroco;
nemo ergo admissis pr.smissisin
Baroconegarepotest conclusionem.
PtML.,VI,ï5, f. 7.
c
jR-~ N. B estC}
<° non est C.
<2.AnonestC.
veIC~ro A A
estB} (
F. 9 (un coupon).
Quarta Figura
CB A E 1 E A A
BA El A A A E CADERE
AC E 0 1 0 1 0
Omne animalest vivens
D SM o 3M p r~ Nullumvivensest lapis
;f h>
6 a s s E o Nullus lapis est animal
M S S M
§ po
?~~0~0
Demonstratiolinearis.
Major Animal prop. o
CI)
Medius Vivens maj. '§
prop. a
Minor Lapis min.
t. Ce n'est pas la seule fois que Leibniz prend un pseudonyme. Sans parler de
celui de Guilielmus Paddius, sous lequel il voulait publier son Plus M~(PmL.,
VII, A, ï), et qu'il revêtait dans ses dialogues (v. MATH.,I, 29, et le Pacidius P.Ma-
lethi, oct. ï~yo, MATH.,X, ït), il avait publié en 1669 son <S~cf)MM~MOM~M-
tionum ~o~<~c<!rMM sous le pseudonyme de Georgius Ulicovius JLt~M<!MtM, qui repro-
duisait aussi 8t~ initiales (G. V. L.) (V. La Logique de Z.~t&M~,Note VIII) et il avait
projeté de publier son ~Mrorot sous le pseudonyme de Guilielmus Pacidius Luben-
tianus. Enfin il publia son de Jure Supi-ematus sous le pseudonyme symbolique de
CAE8AMNU8 FUEMTENERtUS ('677).
AD STATERAM JURIS 2 t t
STATERAM quandamjuris affero, novum instrument!genus, quo non PHÏL., VI, ty.
metallaet gemmae,sed quod illis pretiosiusest rationummomenta
~stimaripossint.Omniumvox est argumentadisceptantium,sententias
autorum,vocesdeliberantium,non deberenumerarised ponderari<~ ab
eopenesquemsupremaest expensisomnibusstatuendipotestas>. Una
gravisratio multasconjecturasdestruere potest, vicissimaliquandoper
se cociemnendasingulatim,ubi cumulum fecere, praegravantlancem.
[Hoclibr~egenus < summas> in omni humana vita [profuturum]
< utilitatis>, [exJurisconsultorumthesauris expromo <; ex Juris-
prudenti~adytis promo. >] Itaque fatentur omnes, extare in rerum
naturahoc Ubr.s < Logometrœ> genus, ubi reperiatur non osten-
dunt. AristotelesLogicseparens non attigit; < interpretes multo
minus>. Qui nostro tempore prœ casterisegregiein logicis versati
sunt,JoachimusJungiuset AntoniusArnaldus hanc partemnon minus
quamc~eteripr~tcrmisere.j Rem ergo summsein omni vita utilitatis
nunctandemex Jurisprudenti~adytispromimus,ubi ita latebat, ut vix
agnosceretur. Nimirumpro comperto< habendum> est, ut Mï~MM-
ticosin~M! sic/Mr~M~M ~K~~M/~M~ Zog~M, rationis
~r~~ ~~Mw~ ~CM~. Hincillorummulta pr<ecepta
de probationibusplenisaut semiplenis,de praesumtionibus,de conjec-
tandissensibus< legum >, contractuumatque ultimarumvoluntatum,
deindiciiscriminum< atque argumentis> ad inquisitionem,ad cap-
tionem,< ad territionem >, ad quœstionemper tormenta < imi,
medii,summi gradus >; accedunt loca legalia argumentorum, quœ
Topicamjuris axiomadbusvel ut vulgoloquuntur maximis instruunt
[quasalii xup~ 36~<x<;vocant] Postremoquid aliud est processusjudi-
ciariusquamforma disputandia scholistranslata ad vitam, purgata ab
inaniis,et autoritate publica ita circumscripta,ut ne divagariimpune
liceat,aut tergiversari,neve omittatur quodcunquead veritatis indaga-
tionemfacerevideri possit.Qua sane diligentiaatque industria,si mor-
talesc~tcrisin rebus uterentur, et quantum < in re pecuniaria,sa2pe
nonmagna~>, fatiganturjudicesaut commissariiconferendoargumenta
argumentis< examinandoscripturas>, interrogandotestes, descen-
teQueLeibniz
considérait
commel'uniqueauteurde laZ.o~<~«?
de~'o~-JRq~
2.Cf.~OMfMM~~M<t!ÏV,XVt,S 9.
2 2 AD STATERAMJURIS
PHÏL.,
VI,ty. dcndo in rem prassentem;tantum in natura investiganda,et < quod
potissimumest > vera aeternaebeatitudinisvia discemendaopéréepone-
retur dubiumnullumest, quin multo magisquam fieri solet et sanitati
corporiset ipsiusanimassaluticonsuleretur.j Ut nihil jam de gravissimis
in republica deliberationibusaut virorum militarium consultationibus
dicam,ubi plerumqueautoritasvel eloquentiapro ratione obtinet,prx-
sertim cum vim rationum agnoscerevel temporis brevitasvel rei per-
plexitasmultiplicitasquedifficilefecit. SaneMedicosconstatnon inditi-
genter praecepissede indicatiombus.Sed longissimeabsunt ea in re ab
axp~e~ Jurisconsultorum,cum tamen ut Plinius ait, periculumsit in
nullo negotio majus. Non contemnendasunt quœ praecepitClaudinus
autor libri de ingressu ad infirmos, aut Sanctoriusin Methodovitan-
dorum errorum in Medicina,sed tenuia apparentsi elaboratisJuriscon-
sultorum operibus conferantur, quale est Rutgeri Rulandi de Com-
missario, quem scriptor iste innumerisinterrogationibuset subinterro-
P. 2. gationibusita instruxit, ut non facile aliquid elabatur. ( Ut
s~epein
mentem veneritadmirarihumaniingeniiperversitatem,quod diligentiam
omnem eo convertit,ubi minus necesse est. De stillicidiis,de lumine
<; aedium> viciniobstructo,de itinere, actu, via per agrum, de tribus
capellis, tractatur magna gravitate summoque studio; viri aliquot
docti et periti < velut de summa rerum sententias dicunt; itur de
tribunaliad tribunal,nequid forte prioresfugerit >, nihilque[omittitur]
negligitur,quod faciat ad controversiamjusto judicio terminandam,
non magisquam si in Romanosenatu deAsiacis Taurummontemaut
de Aegypti regno ageretur. Laudandisunt isti judicesassessoresque
suasindustnas< et religionis>; faciuntofficiumin parvisnon minus
quamin magnis.Edamin tenui laborem[gloria]<~mercesapudDeum>
non tenuis manet [et fieri potest, ut aliquis.[homo de plebe in lud)
homo obscurus in ludo latrunculario, artifex in suo opificio,aut
etiam *]. Sed genus humanum culpandumest, quod '< dum > exiguis
negotiis egregie praevidit, maxima quasque in casum dare solet.
Itaque a Jurisconsultisexemplum petere oportet instruendasrationis
humanaein gravissimisde vita < et sanitate>, de republica,debelli
i. LapenséedeLeibniza dévié,entratnéepar unede sesidéesfavorites,
àsavoir
qu'il y a unefouted'inventions
obscureset mëritoh'esdansi~smétiersetdaMles
~eux.V.La I.Më .Lc~Mt;eh. V,§ iq, et VI, 3c).
AD STATERAMJUMS 2ï3
PHK. VI, ï~. jure nos uti et egere subindenovi Legislatorisopéra multaquesingulatio
in judiciorumprocessuemendationem postulare; quin et alicubi~s~avn
quadamlaborari,et nimia~brm~esolennis cura rem ipsam saepeamitd
lassatislitigantibusexhaustisqueinter judiciorummoras. Sed h~ecosten-
dunt nihil tam egregiumesse, quin abusuipateat. Postremo fateorhanc
quamego profero dijudicandi,et rationeinter se confligentesvelutin à
bilanceexpendendimethodum,nec apudJurisconsultosita
traditamesse
ut novo studio<; nostro > non fuerit opus. Materiamtamenoperisab
illissuppeditatam,et <; ex > diligentiaipsorumhaecnova
qualiacunque
nostrameditamentaenioruisseres ipsaostendit.Certenullialiitot admi.
nicula submiuistrarunt.Nos <~ tamen > in aliis quoque doctrinisnon
perfunctorie versati, fortassecontulimusaliquid ad utilissim~Tracta-
tionis perfectionem,cujusnos qu~rere aditum contentiin novodoctriox
genere, alteri melioribusauspiciisultimammanum impositurolibenter
et candideapplaudemus.
indies necesse sit, quod < promtisquidem, sed > ïPHH. VI, ï8.
turbanimmutanque
p atribus familiasusu venire solet, qui nunquam sibi
parumjudiciosis
singulisnoctibusrerum suarumfamiliariumfaciemstatum-
satisfacientes,
mutare délibérant. Idem < nobis> in scientHsusu venire vidctur, t
que
ubiperpetuareformandiinnovandique libidineprurimus,nec tamen quae-
sitisutimur< sed indigestarelinquentesmox alia captamus>, neque
certi constituimus, cui postea inaedi6caretutô possimus.Nec
aliquid
turbat infinita librorum eadem reciprocantiummoles, de qua
parum
latius< deindc> dicendilocuserit. Duobus ergo nobis opus est, ut ex
illaconfusioneeluctemur,Inventarioamplo suis multipUcibusac fidelis-
simisindicibusinstructo, et libro subductarumrationum, << quorum
HistoriamomnemNature artisque,
operumprius,nempe> inventarium,
et quicquidsensu et relationeconstat dignum memoratuvel contineat,
velindicet,at ) posterius,nimirumLiber rationum,ipsas(vel absolutas, t verso
velcumaliternon licet hypothesinixas), sive veritatis,sive etiam pro-
< maximae> praesumtionisque
babilitatis demonstrationes<~ ex sensu
cognitisductas>, comprehendat.Sedneutrum ego sperandumarbitror,
in tanta humanarumopinionumvarietate,nisi utamur Methodo cujus
hic Elementatradentur, quae omnescontroversiasè medio tollit, effi-
citqueut in rebus etiamà sensu et figura remotissimiscalculoquodam
< ordinequedeterminato> procederepossimus.Ita denique
irrefragabili
imposterum in omnibus disciplinis<; magno reipublicaefructu > fiet
quodin Geometria< dudum factumest > ut ingeniosi hominesfamam
nonevertendismajorumtraditis, sed <; quod jam supra admonui~>
augendis eorum inventis quaererecogantur <; Rationumque semel sub-
ductarum <examinatarumquepublicè> liberirrefractabilishabeatur.>
Et quxcunquein humanam cogitationemcadunt, < nostra notionum
analysi> locum ac sedem constanteminvariabilemque< in generali
Inventario> accipient,licetalioqui< ssepeesedemres ob usumrespec-
tumque> multiplicemad varia loca alia sed obiterdesignandotantùm
< perindicismodum> referripossint.
3t6 DEGEOMETMCA METHODO
GUILIELMI PACIDII
PLUS ULTRA
sive initia et specimina
SCIENTIAE GENERALIS
de instauratione et augmentis scientiarum,
et de perficienda Mente, rerumque inventionibus
ad pK~M~~C~~M.
Le même titre se retrouve f. 6.
PH!L.,VII, A, 24. propriomarte > quaecunquehumanc ingenioex jam datis duci possunt.
Ostenditurscienti~generalisusus in speciminibusadjectis<~etiamJatis-
sime patentibus>, quaesunt primum Geometriacirca problemata
qux
Algebram transcendunt,< et hactenus in potestate non fuere>* et
deinde Elementa Mechanica,quibus machinarum effectûsad
puram
Geometriamrevocatur~ < his enim duobus efficitur,ut
imposterum
de abstractissecuri oysic<cfaciliusoperam dare possimus>.
Denique
adjectaest Logica [civilis]< vita~>, de aestimandisprobabilitatibus,
in
quo plerumquepeccantdeliberantes,cum vel de sanitate,vel de fortuna
hominumnon contemnendisutrinqueargumentiscertatur
Enmarge«rari eruditionem
Meditationi »
conjunxere.
2. Cf. Phil., VU, 65, et PHiL., V, 8, g, 30.
3. C!. le De Veritatibus primis (Phil., viie et le De Synthesi et ~M~<
3. Cf. (PAt~
MrMh 194-5) Analysi «H!-
uf:i-
(Phil, VII, 296). V.
t~W~t~ V. Z.«
La Logique ~-5) et ch. VI,
Lo~MC de L~M~, § 36.
D~~-M~Mt
330 PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE
PHH..)VII, A, a6. aïiorum sensibus offerre, ut cam etiam agnoscere discant. Sed ccm
quis conceptum clarum et distinctum habet, tune habet dennidoncm
Nominalem,quaenihil aliudest quam aggregatumnotarum, quibusrem
unam ab aMadisccmimus.Conceptusdistinctusest vel adaequatus[plus
minusve]vel inadaequatus.Conceptusdistinctus adaequatusest definitio
realis, seu definitiotalis ex qua statim patet rem de qua agitur esse
possibilem, seu qui constat omnibus rei requisitis, < seu natura
prioribussufficientibus>. Conceptusautem < inadaequatus> tanto
[magisadaequatusest} < propior est adaequato>, quanto pauciora
requisitadesunt. Denique conceptusperfectus est, si de omnibusrei
requisitis iterum conceptusadaequatus habeatur Hinc ergo capita
orientur
De discrimineinter conceptusobscuros et claros, ubi ostendendum
saspenos conceptustantumcascosde rebusbaberc,per analogiamet cha-
racteres,aut aliorumingeniofidequeexplicandos.
De discrimineinter conceptus confusoset distinctos,ubi de explica-
tionibusper ostensionemet per definitionem,deque üs quorumdefmi-
tionesnon sunt quaerendae.
De discrimineinter conceptusinadaequatoset adaequatos,sivede&u-
tionum nominaliumet realium, ubi occurrendumHobbesianaedifficultati
< deveritatearbitraria,Canesianae,deideiscorumde quibusloquimur.>
De discrimineinter conceptusimperfectoset perfectos,ubioccumtur
difficultatiPascalii de Resolutionecontinuata et ostenditurad pcr&ctas
demonstrationesVeritatum non requiri perfectos conceptus rerum.
< Signumconceptusimperfectiest, si pluresdanturdefinitionesejusdem
rei quarum una per alteram non potest demonstrari,item si qua veritas
de re constat per experientiam,cujus demonstrationcmdare non pos-
sumus.Et quantoha3C signacrebriusoccurrunt,tanto major est conceptus
nostri imperfectio.Omnes nostri conceptus de rebus completissunt
imperfecti.>
De His quaeper se concipiuntur,seu de Notionibusabsoluteprimis.
De AlphabetocogitationumHumanarum,seu de Notionibus< secun-
i Sic(serapporteà conceptus).
2. Cf. Meditationes de Cognitione, Veritate et Ideis (168~).
3. PASCAL,De rE~f~~<MM~n?Me, section î. V. PmL., VI, ï3, e, t3 recto (p. ï8ï)
et La Logique de I.e~M~ p. i83.
PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE 221
t*
3c.
PtHL.,VH, A, 3c. Res muraria, ubi tractio lapidum,terrarum, calcium. Huc
< stratores
pavimentorumre~utani.>
Res lignaria,ubi tigna, trabes,aliaque id
genus, et quicquidligneiin
aedincandoadhibetur.
Addantur alia quas aedincantibusserviunt, ut vitriariorum
ars, item
tessellataet musaicaopera. Scrimani. Tornatores.
< Pictoria,Sculptoria,Statuaria.Hucscriptoria ars. >
Ferri et plumbi tractatio,per variasartes mechanicas.MetatH
fusoria.
Docimastica.Tota res fodinarum.
Coctoria.Huc coctionesvitrioli,saïispetr.s, salis
communis,aluminis,
saccari, indigo.
Vini, cerevisix,Hydromelis,pomaceiparationes,et tota res culinaria.
Omneschymicaeoperationeset chymicoruminstrumenta.
Reliquares pharmacopoetica,et MateriaHstarum labores.
Opus Botanicum;hortus Eichstetcnsis,etiam variationesqua:ia
plantis
confingunt,et modus colendi.
Anatomia,opus per se magnum. Rumelini tabulasperncienda:.
Chirurgicainstrumentaet exercitia.Anatomiacomparativaet anima-
lium variorumicones.
Rarioranaturaeet artisin Exoticophylaciiscontenta.
Mundusinsensibilis,seude his quassolo
microscopiovidentur.
Analogicaseu de rebus incorporeis,quas corporumsimilitudinepic-
guntur, ubi de virtutibus, vidis, rebus divinis, huc referuntur Hiero-
glyphica.Sinensiumcharacteres.Spha~ramoralis Syllogismometrum.
La carte du Tendre. Deviseschoisies.Emblemataselecta.
HasTabula?tum in unum collectasin
Atlante,tum et separatima multis
quasrcntur,ut in cartis geographicisfieri solet, concinnabituret
aux hommes, sur tout s'il se trouve par malheurou par leur peu PH!L~Vn,B,ï,ï.
temps
deméthodequ'ilsn'en soyentpas fort soulagés,ce qui les feroitretomber
un jour < de la curiosité~> dans l'indifférenceet enfin dans l'igno-
rance.Cependantil est constantque > les Mathematiques,<: qui sont
le chef-d'œuvredu raisonnementhumain >, ne sont jamaisallé si loin
et si laMedecinen'avancepas encor à proportiondesbellesobservations
de physique,il ne tient peut estre qu'a un bon ordre, que les souverains
y pourroient mettre <; afin de faire un peu mieuxvaloirles avantages
quele genrehumaina déjà eus sur la nature >. L'Histoirecivileet tout
ce qu'on appelleles belles lettres, se trouvemis dansun grandjour. Et
quoyquece qu'on peut tirer des Grecs et des Latins ne soit pas encor
entierement épuisé,et qu'il y ait de quoy fairedesbeauxspicileges,on
peutneantmoinsasseurer que le principal est éclairci. Depuisquelque
tempson travaillea~l'Histoire du moyen-aage,on tire des layettesdes
Archifset de la poussieredes vieux papiers,quantité de croniques,de
diplomes, et de mémoiresscrvansà éclaircirles origines,les changemens
et lesdemelésdes souverains.Dans peu il faudraallerfouillerchezles
Chinoiset Arabes,pour acheverl'Histoiredu genrehumain, autantqu'on
la peuttirer des monumensqui nous restent, soit par écrit, soit sur des
pierresou metaux,soit même dans la memoiredes hommes, car il ne
fautpasnégligerentierementla tradition; et je tiens que de tout ce qui
estnon-écritles languesmêmessont les meilleurs<; et les plus grands
restessignificatifs> de l'ancien monde, dont on pouïfoit tirer des
lumierespour les originesdes peupleset souvent << pour celles > des
choses Je sçayqueplusieursphilosopheset Mathematiciensse moquent
de cesrecherchesdes faitsmais on voit de l'autrecosté que les gens du
monde<; n'aimentordinairementque l'étude de l'Histoireet > mepri-
sentou laissentaux gens du mestiertout ce quia l'air d'un raisonnement
scientifique; < et je croy qu'il y a de l'excès dans ces jugementsde
parter d'autre>. L'Histoireseroit d'un grand usage,quand ellene ser-
viroitqu'a entretenirles hommesdans le desir de la gloire,qui est le
motifde la pluspart des belles actions; et il est seur que le respectque
les souverainsmêmesont pour le jugementde la postérité,faitsouvent
unboneffect.Je veuxque [souvent]l'Histoiretienne <<quelquesfois >
t. VoirLaLogique
deZ~M~,p. ï5g et notes.
tSÉOtM M Ï.MONM. ï$
226 NOUVELLES OUVERTURES
pHH.vn,B,
ï, un peu du Roman, sur tout quand il s~agitdes motifsqu'on prendsoin
de cacher, maiselle en dit tousjours assez pour nous faire fairenostre
profit des evenemens; on y trouve par tout des leçons excellentes,
< données par les plus grands hommesqui ont eu < des bonset des
mauvais;> succès~> et rien n'est plus commode que d'apprendreau
depens d'autruy. L'Histoire de l'Antiquité est d'une necessitéabsolue
pour la preuvede la veritéde la religion,et mettantà part l'excellencede
la doctrine,c'est par son origine toute divine, que la nostrese distingue
de toutesles autres, <~ qui n'en approchenten aucune façon>. C'estlà
peut estrele meilleurusagede la plusfineet de la plus profondecritique
que de rendreun temoignagesincereà ces grandesveritéspar desanciens
auteurs exactementverifiéset si les Mahometanset payenset mêmeles
i verso.libertins
j f ne se rendent point <: à la raison>, on peut dire quec'est
principalementfaute de ne pas sçavoirl'histoire<; ancienne,aussiceux
qui l'ignorent entierementsont tousjours enfans, comme cet Egyptien
qui parlaà Solonjugeafort bien des Grecs*>. Maissi je fais grandcas
de ces bellesconnoissancesHistoriquesqui nous font entrer en quelque
façon dansle secret de la providence,je n'estimepas moinsla voyedes
sciencespour connoistreles grandeursde la SagesseDivine, dontles
marquesse trouvent dansles idées que Dieu a mis dansnostre ame,et
dans la structuredes corps,qu'il a fournisà nostre usage.En un motj'es-
timetoutesortede découvertesen quelquematiere que ce soit et.je vois
qu'ordinairementc'est faute d'ignorer les rapports et les consequences
des choses,qu'on meprise les travauxou les soinsd'autruy < quiestla
marque la plus seure de la petitessed'esprit> Les gens de meditation
ordinairementne sçauroientgouter cette multitudede veueslegeresetpeu
seuresdont il se faut servirdans le train desaffairesetdansles sciences
practiquescomme sont la politique et la medecine; mais ils ont grand
tort. C'estde ces emploiscommedu jeu, ou il fautseresoudreet prendre
party lorsmêmequ'il n'y a nulle asseurance;il y a une sciencequinous
gouvernedans des incertitudesmêmes pour découvrirde quel costéla
plusgrandeapparencese trouve. Maisil est étonnant qu'elle est presque
inconnueet que les Logiciensn'ont pas encor examinéles degrésde
probabilité ou de vraisemblance< qu'il y a > dans les conjectures
2~M! 2SB.
PLATOM,
NOUVELLES OUVERTURES 227
qui ont < pourtant > leur estimation aussiasseurée F PHn.VÎÏ,B, <,t.
< ou preuves >
les nombres; cette estimationnous peut et doit servirnon pas pour
que
une < certitude >, ce qui est impossible maispour
venirà [asseurance]
le raisonnablement q u'il se peut sur les faitsou connoissances
agir plus
nous sont données.Apres quoy on n'aura rien a nous reprocher,et
qui
moins nous reussirons le plus souvent, pourveu que nous imitions les
au
et les bons marchands qui se partagenten plusieurspetits
sagesjoueurs
de se commettre trop à la fois aveck fortune, < et
hazardsplustostque
ne s'exposentpasà estre debanquéstout d'un coup >. Il y a donc une
sciencesur les matieresles plus incertaines,qui fait connoistre demons-
trativementles degrés de l'apparenceet de l'incertitude l'habiletédes
consiste souvent à connoistre par routine le
personnesexpérimentées
choixqu'ils doiventfaire; cependant,comme ils ne laissentpas de juger
le plus souvent, les philosophes et les mathematiciensleur
legerement
estre d'un grand secours, s'ils examinoientdoresnavantces
pourroient
matieresde practiqueet ne s'arrestoientpas à leur speculationsabstraites
toutesseules;mais commeleur défautest de vouloircreuser là ou il ne
fautque sonder le fonds; On voit de l'autre costé que souventles gens
d'affairesdonnenttrop au hazardet ne veuillentpas memes. la
le conformeà leur t
sonde.< Choisissant temerairement le parti plus genie
ouàleurpreventions,soitqu'ilssedeterminentà agir,soitqu'ilsdemeurent
dansl'irrésolution.> Car les politiquesvulgairesn'aiment que les pen-
séesaiséeset superficielles,telles qu'un homme d'esprit trouve souvent
auboutde la langue; et quandil s'agit de méditer, ils se rebutent. D'ou
viennentque les sciencesprofondesqu'ils considerentcommeun mestier
peinible ne sont pas à leur gout; mais ils se trouvent punis de cette
des
paresse< dans leur propre jurisdiction, et dans le maniement
aSaires > car pendant qu'ils courent apres des negotiations < de
paroles> et après des veuespeusolides,ils negligent< souventce qu'il
y a de plus secdans leur mestier,sçavoir> les finances,et la milice,
quisonttoutesdeuxpresquetoutesmathematiques,commele commerce,
lesmanufactures,la marine, l'artillerie,et autresmatièresle peuventfaire
juger.La jurisprudencemême est une scienced'un tres grandraisonne-
ï. Unmotmutiléauborddu papier.
a. Mot incertain; on pourrait lire aussi ~oM~.
3. Mot incertain) on pourrait lire auasi ~Mf.
228 NOUVELLES
OUVERTURES
¡
PHïL.,VII, B, n, t (i p. in-fol.). PIiIL.~ VIh B~ Ih I.
PHiL.,V!I,B,n,t. j1
dentMe. 1
¡
~o~ r. A continetB et B continetC, ergo A continetC.
dem. A oo AB, B oo BC, Ergo A oo AC.nam pro B in priore pra~
i. Suppléerest.
2. Suppléer est.
PMMAMA CAt.CUI.! !.QCtCt FUNHAMENTA
Parumconsulitimmortalitatianimorum
Nuperaaut novantiquaCartesu
et Gassendiphilosophiaex
Epicuro, Democritoet Lucretio
qu~ omne genus Formarumet generationum interpolata,
substantiauum,quafit Ens
per se exularejubet, frigidissimaexceptioneaddita
generationishuma~
et animasrationalis,quam unam
prêter omnium aHorumordinemesse
res erit suspectaet à verisimilitudine
remota, neque sanè uUamnovimus
speciem, qux nullo genere contineatur. In hunc sensum vide
Vinc.
Baron.ord.p~dic.inTheoIogiamoraIipart.idisp.sect~.§3.pag.3i4'
Tres gradusfirmitatisin sententus certitudo
logica,certitudophysica
qu~ est tantum probabilitaslogica, probabilitas
physica.Prim~ exem-
plum m propositionibus~tern~ veritatis,secundo in
ex propositionibus
qu~ inductionecognoscunturver~, ut omnis homo est namet
bipes,
aliquandonati sunt uno pede vel nullo; tertio austrumesse
pluvium,qux
plerumqueve~, etsi non raro fallant.possesplura
distinguere,quidam
nunquamfalluntnisi supernaturaliter,ut ignis urit. 1
i. Aug. 1690.
3 recto.
propositiocategoricapotest concipiut terminus
~MNis cui tantum adjicitur est vel non est incomplexus,
(secundi adjecti) ita omnis
homo est rationalis, sic concipi
potest Homo non rationalis(non est,
seu est) non Ens 0
Quidamhomoest doctus dat Homo doctusest Ens.
j
Nullushomo est lapis dat Homo
lapis est non Ens.
Quidamhomonon est doctusdat Homo non doctusest
Ens.
Hinc statimapparentprimo
aspectuconversioneset oppositiones
1
1. Mot répété dans le ms. J
2. H faut évidemment lire « (non est non-Ens.
3. Cf. PHtL., VII, B, ïv, 3 verso. est, seu)
PMMAMA CALCUL! LOGIC! FUNDAMENTA 333
t. Lire ZA.
z. DeArte combinatoria(Phil., IV, 55 Math., V, 33). Cf.
3. Mode Cesare. 2VoMMMM~M<ÏV,n,S
4. Lire « négatives.?
PRÏMAMA CAMUM LOCïC! F~N&AMENTA 235
PHM.V!B,M,3. .3. (n) Si sit A oo B, cric AC oo BC. < Sed non sequiturACooBC,
ergo A oo B. Sit enim A oo BC, fiet AC oo BC per 10 et 6. >
(i2) CoinciduntA oo ABet non B oo non B non A.
(13) Si sit A oo YB, sequiturA oo AB. Hoc ita demonstro.A coYB
(ex hyp.) ErgoABoo YBB(per 10) ooYB (per 6) oo A (ex hyp.).
Universalisaffirmativasic exprimipotest
A oo AB vel A oo YB
Particularisaffirmativasic YA oo YAB,vel YA = ZB, <~vel etiam
ABooAB,seu ABest EnsvelstareinvicempossuntvelA non ooA non
B. >
Universalisnegativa NullumA est B, sic A oo Y non B. SeuA ooA
non B <( seu AB est non Ens. >
Particularis negativa Quoddam A est non B, A non oo AB,vel
A non B est Ens.
Sed videamusan ha:csola sumciant
Univ.Aff.A ooAB,Part. Neg.A non oo AB,Univ.Neg.A oo Anon
B,
Part. Aff. A non ooA non B.
Si A oo AB. Ergo A non oo A non B. Seu ex Un. Aff. sequiturPart.
Aff.
Demonstratio Esto enimA ooA non B (ex hyp. contraria.)Cumergo
sit A oo AB (ex hyp.) fiet A non B oo AB, Q. E. abs. per Velsic
brevius A non B non ooAB(per ~) in qua pro ABsubstituoA (équi-
valentenim ex hyp.) et fiet A non B non oo A. Q. E. Do
Si A oo A non B, Ergo A non oo AB. Seu ex Univ. neg.
sequitur
part. Neg.
Demonstratio A non B non ooAB (per ~). Pro A non B substitueA
(nam équivalent ex hyp.) et fit A non ooAB.
AequivalentA non oo A non B et B non ooB non A, seu particularis
affirmativaconvertipotest simplicitcr.
Demonstratio ex A nonooAnonB sequitur(per 9) B nonoo BnonA.
Ergo et vicissimvel statim A oo A non B coinciditcum B oo B nonA
(per 9). Ergo et coinciduntearum contradictoriae.Q~E. D.
Ex A oo A non B videamusan aliter ducere possimusB oo B non A.
Si A oo A non B, Ergo AB oo ABnon B. Ergo ABest non Ens. Quod
si jam exhoc AB est non Ens ducamusA oo A non B, pari jure et duce"
remusB oo B non A, hujus reciprocam.
Portasse sic nihil supponendo sit AB ens Ergo A non oo A non B,
PMMAMA CALCUL! LOCÏC! FUNDAMENTA 237
1
namsi foret Aoo A non B, foret AB oo AB non B, adeoqueAB foret PHH.VÏÏ,B,M,3.
nonEnscontraHyp. Et pari jure B non oo B non A. Cum diciturAB
est Ens vel non Ens, subintelligiturscil. A et B suppositisEntibus.
Videamus an vicissimostendi posset A non oo A non B, Ergo AB est
scilicetA et B Entibus. Nempe si positis A et B Entibus,
Ens,positis
foretABnon ens, ergo oportet unum ex ipsisA velB involverecontra-
dictorium ejusquod involvitalterum, ponamusErgoA involvereC, et B
involverenon C. (unde vicissim sequitur B involvereD et A non D,
D oo non C). Sit ergo A eo EC, et B oo F non C. Jam EC oo EC
posito
nonF non C seu EC continet non F non C (seu quicquidinvolvitC, id
involvitnegationemejus quod negat C). Id est A ooA non B contra
Ergo Aequivalent seu ex se mutuo sequuntur AB est Ens et
Hyp.
Anon oo A non B, et B non eo B non A. Similiteréquivalent AB est
nonEns,A oo A non B, B oo B non A.
Atqueita clavemreperimus ut liceat uti reductionecomplexorumad
incomplexos 1.
Remnieliusergo ordinavimusschedasequente2 Aug. 1690
[Inomni termino inest A vel non A. < Si non inest A, inerit non A,
et contra,adeoque~équivalentnon inesse A, et inessenon A. > Seu
~équivalentA oo Y non B, et Anon oo ZB,vel aequivalentA oo A non B
et Anon ooAB.Ergomale]
Non~Binest in non B seu Non B oonon B nonAB.
Si A ooBC, an A C oo B, ut intelligaturC removendumex A?
Reductioad primitiva,sit B oo CE, fit A oo CEC, seu A ooCE, ergo
A C non est semper ooB. Itaque hoc tantum proceditin primitivis.
Ubicunque est generalisEB, ut E intelligaturquaecunquc,potest subs-
tituiB, namsumendoE pro B, fietEB oo BB,oo B.
SiNonABnon oo A non B, erit Non ABco B non A. Et contra, seu
équivalentNon AB non oo A non B et Non AB ooB non A.
i. Cf.GeMe~M (t686),§§ïo8,109et ï38 (Pmï. VII,C, 27,sg);
laquisitiones
B,M,63,§ t3.
PHtt.VIÏ,
2. V. PH!L.,VII, C, 97 J~MM<~MMenif«
Calculi logici.
DE VARIETATIBUS ENUNttATÏONUM
5 recto.
P~~cM~C~~nc~
~est~ cnonest~ ~est~ei~ ~est~et~est~, Anonestcet<
P~~û~M~
Si est sequitur quod e est d
Si a est non est
Si~ non est ~estaf.
Si non est c non est d.
PHM.VntB,Mt7'
Fuit. VII, B, n, 7 (2 P' ~L)
veroc~~o. et Negatione,et de contradictoriis.
Affirmatione
De ·
CALCULUS RATIOCINATOR
seu «rft~MM~Cï~ infallibiliter ratiocinandi.
Res hactenusignorata.
e e e e o s s
C'estun brouillondu SpecimenCalculi universalis(v. ci-dessous).
j Haeeergo Soliusdefinitioest.}}
Si solumb est a, tunc a erit b.
Si solum a est b et solum b est erunt a
a, et b idem. Nam si solum
a est b, tunc b est a, et, si solum b est
a, tunc a est b. < per solius
definitionem>' J~ si b est a, et a
est b, erunt a et b idem; per supra
demonstrata.
Termini~sunt,
et trilaterum. quibusressigmncantureœdem, ut triangulum
Terminussimplexest in quo non nisi est
unus, ut a. Terminus
positusest qui constatex pluribus,ut
}
Terminusprimitivus(~) est cujus nullus
ut (auquis) compositus
~mvalet, si ponamusipsi a ~quivaÏere
bc, ipsique b oequivalerede,
ipsi autemc nullum~quivaÏerecompositum,erit a terminus
sed c erit simplex. [compositus!
itemqueb,
Hoc illustraripotest
exemplo numerorum primitivorum.Sit a trice-
nariuset b quindenariuset c binariuset d
ternariuset e quinarius,pateta
idem esse quodbc, seu tricenario
~quipoUerequindenariumbinarium;
et b idem essequod~ seu
quindenario~uivaÏere ternariumquinarium.
Patet ipsi binario (generaliter et
absolutë sumto) nullos alios < in-
r. Ce m~tne tableau se trouve dans
Ad Specimen Calculi Universalis Addenda
2. ctcst ce renvoi qui nous a
-s~
permis de retrouver la suite.
SPECIMEN CALCULI UNIVERSALIS S~t
<.Leibniz
a vouludire quindenarlus
».
3.
Lire « a ipsius b ».
tt~MTS DE t.BtNKM. ï6
&~2 8PEC!MEMCAÏ.CUMOMVERSAHS
PHH. VM, B, ~t, (etsi enimnon omni juste competat,tamcn soUjuste compedt.Ita ratio
<0.
est propriumviventium,solis enimviventibuscompedt.
<
t,
PHM. VII, B, M, Epithetonest adjectivumsubstantivocum rectione aequalijunctumin
12.
eundemterminumseusine copula.
Adverbia.Petrus scribitpulchrè.Id est Petrus scribit aliquidpulchrum
< seu Petrus scribit, et quod Petrus scribitest pulchrum. > Petrusstat
pulchrè.id est Petrusest pulcherquatenusest stans.
Pluralis. Hominesscribunt,id est Titius est scribens,Cajusest scribens.
Titius est homo. Cajus est homo. Vel Homines scribunt, id est Unus
homo scribit. alius homo scribit.
Pronommest nomen positumin locumalteriusnominis, seu designans
aliud nomen, non tamen explicandoejusattributumaliquod; sed tantùm
denominationemextrinsecamad ipsam orationemrclationem Ut Me
id est monstratus.dictus. praesens.Illeet hicdifferuntut propiuset remo-
tius. Ego< id est >>nunc loquens. Tu id est nunc audiens, dictumut
audias.
Omnes illationes obliquaeexplicandmex Vocum explicanonibus~.
Ex. gr. Petrus est similisPaulo. Ergo Paulusest similisPetro. Videantur
talia ex Jungii Logica'. Reduciturad propositiones Petrus est A nunc
et Paulusest A nunc.
Explicandas omnesflexioneset particule; reducendaqueomniaad sim-
plicissimasexplicationes,quae semper salvo sensu in locumsubstitui
possunt.< Ex quibus condendaedefinitionesomnium. >
Suiventdeslistesd'auteursauxquelsLeibnizemprunterales définitions
destermesdessciencessuivantes4
G~MM~M~Ï.Physica. 1~ Metaphysica.
Geometria. Astronomia. Musica
~OM. Optica. Mechanica.
ŒcoMow~.JE'~t~. Politica.
p asqu. Tc~qu.
PHtL.,VII, B, M, ~oraequ.~
14- jj~ ~qu.f~
es ïequ. tATC
~ïpqu. A
vel reducibilesl
-aequ.
+ –Ts
in propositionem nibil refert in subjectoqualisnam
j Mutata~quaHone
sitp nequein praedicatoqualisnamsit x. Hinc si sit propositio
Omnis homo est non lapis
undefietaequatio
~–p<raequ.– Tc-t-
Ergo +P~ aequ.+~ jJ
Au verso du fol. ï5 (nunc 17), théorie du syllogisme,au moyen
d'équationsanaloguesà la précédente.
Noteau bas de la page
Exhoc calculoomnesmodi et nguraederivaripossuntper solasregulas ï5 verso (nunc
i7).
vi
Numerorum.Si nosse volumus an aliqua figura procedat formas,
videmusan contradictoriumconclusionissit compatibilecum praemissis,
id estannumerireperiripossint satis&cientessimul praemissiset contra'-
conclusionis;quodsi nulli reperiripossunt,concludet argumen-
dictorias
tumvi ibrma~
PHtL.,VII, B, M,
PHIL., VII, B, n, t8-i9 (s p. in-folio).
18-19.
Essaisde schèmeslinéairesdes syllogismess.
t8 verso.
A.CD B t–t E.CD B.
A.BC
A.BC c'< A.BD A.BC Ct–
A.BD D' ~'CD E.BD D 1
E.DC B A.DC B
A.BC c. E.BC c, t
E.BD D E.BD D.
E.DC B A.DC B
I.BC c, 1 O.BC c 1
O.BD D ,< 1 o.BD D<
E.DC B. A.DC B 1
A.BC c. E.BC c. 1
O.BD D o.BD D<
i9 recto. t Forte hase melius exhiberi possent,v. g. semper appareredebet,
utrum terminusaliquisconclusionemingredienssit universalisvel
parti-
cularis,nam si est particularisin prasmissis,erit et particularisin con-
clusione, et si sit universalisin conclusione,erit et universalisin
pr~.
missis.Quandolinea termini extreminon tota lineataest, terminus
ipse
est particularis,et talis est tam in praemissa
quam in conclusione.
Mediumsemper limito utrinque, quia utrum sit universalisan
parti-
cularisnil refertad regulas quasde termînoin
prasmissaargumentantur
ad terminosin conclusione.Videnduman modus
semper ex lineamento
deducipossit. videturnisi quod non discernesBarbari et
Barbara,quia
eaîdemprsemissae. idem in reliquistalibus.
Haecmethoduslinearum procedit in argumentatione
tritermina;sed
non videtur asquefere procedere,cum plures
propositiones,et cumter-
minusconclusionissit item medium.
Nempe cum condusionesuppressa,
novaque assumta prasmissa,fit alia condusio quas solum sequiturex
tribus.
Applicandahaec ad actuales argumentationesautorum.Ita possunt
esse 4 termini, imo plures.
AD SPBC!MEN CAMUM UNtVERSAMS AB&ENDA a~
Enmarge PH!L.,VII, B, K,
i g.
Barbara. Disamis.
I.CD B_
(commeplus haut) A.CB C 4
LBD l)
Autresschèmes
i
PmL.,VII, B, ï~ 3t (un coupon). PHtL., VII, B, tt, 1
1
Princepshabet 1000 subditos et 100 milites, quorum aliqui sunt
simulsubditi,aliivero extranei quxruntur illi qui sunt militeset subditi 1
simul.Colliganturin unum et milites.
Collectisin unum militibusdicatur exite subditi, vel collectisin
unumsubditisdicatur exitemilites.
Sedsi hoc solo postulatouti permissumsit, ex A 0 L detrahereA,
siceritprocedendum. Colliganturin unum militesAet subditiLet a toto
detrahanturA milites<; per postulatum>, restabuntmeri subditi,qui
cuminsintomnibussubditiset sint dati, dabunturj 1etreliqui<~ per idem Verso.
postulatum >. Seu datur quaesitum.Scilicetpostulatumtale est, a dato
detraheredatumquod ei inest.
Vel aliterut utrumque A et L eodem modo tractetur. Ab A Q) L
t. Lire L.
2. V. La Logique de Z.e<~Mt~,p. 38 ï sqq.
3. Ce fragment se rattache, comme le précédent et le suivant, à la série du Non
n'" XIX et XX de GERHAR&T
inelegans.SpfCttMCM, (P/< VII. 228 sqq., a 36sqq.).
252 D~FtNtTtONS LOGIQUES
PHIL., VII,
32.33.
B, M, PHIL.,VII, B, n, 32-33(~p. in-foL).
Un brouillonde Calcullogique.
Nonest définipar le fait que non-nondisparaît~.
Nihil est définicommesuit
PH!L.,
VII, B, n, 4.0(un coupon). PHIL.,VI!, B, Il,
40.
de Aliquid,Nihil, Possibile,Positivum
Définitions
PHiL.~
VII, B, n, 4.! (un coupon).
PH!L.,VII, B, H,
ConversioLogica. 4t.
Non Animal
Non homo
Animal
l
Homo (omn:s)
x.
SUR L'ÉCAUT~ LOGIQUE 255
PtUL., VIÏ, B,
PHiL.,VU, B, n, 43 (un coupon). 43.
PHtL.,VII,B,!t,
Pmt. VU, B, M,44 (un coupon). 44.
Surla définitionde Conferens.
PHtL., V!t, B, n,
PHIL., VII, B, n, 45 (2 p. in-8").
45.
Ordinis ~oct temporis~r~cM~.
Remarquesgrammaticales.
Dans ce fragment Leibniz aepl~é Bys~mattquenientau point de vue de Pextert'
sionil considère uniquement les individus, « exemples Mou cas particuliers, au
pointde subordonner les propositions universelles aux parUcuUeres.
2. Cf. MATM~ ï~, t; PHtL..VH, B. tv. n, et tes CM~M /M~M~<~OHM de t686
(PHtt. VU,C, 21 verso). V. La Log'~ de Le~Mt~, p. 338.
~56 THEOREMATASUNT TACHYGRAPHï~E
¡
PHïL.,VII, B, ii, 5~.(s p. in-4."). tPH!L., Vil, B, M,
54. ¡.
Duxlineaesimilesse continerenon possunt,nisi sint rectae,sic arcus 54-reeto.
5
circulinon potest esse pars alteriusarcussimilis.
Etiamduae superficies< similes> continere se non possunt nisi
sintplanae.Lineaeautem et superficiesdissimilesse continere possunt,
imonecessariolineae<~curvae> et superficiesgibbaequaese continent
suntdissimiles,alioquipeccareturcontrapraedicta.(Verte) sed corpora 54 verso.
et similiaet dissimiliasese continere possunt, seu possunt sesehabere
ut totumet pars.
Ratiohujusdiscriminisest quod corporaintusdemtis scilicetextremis
similiasunt, et qui in medioversaturnon discemitan sit in globo an in
c ubo.Sed lineaset superficiesubique habent varietatemsuam, quia
ubiquesunt termini
Autrenote
Ex omnibusextensisunius hoc rectaeproprium est, ut pars quaevis
sit similistoti. Itaque sola recta semper et aliasres similaresquantitate
praeditas,figuracarentes,repraesentat,in quibusetiam <; quœvis> pars
estsimilistoti.
Le resteest une notesur la continuité.
ï. Cf. De
Analysi <t<M~(Math., V, tyS), Euclidis Ttp&Tet
(Math., V, ï83) et
MATH.,t, i, a. V. La Logique de Z~~a~ P.414.
fiorra M LEtMtz.
ïy
358 ~fOTESDE LOGIQUE
Componendonihilnovifieri potest,
r. Ex duobusA, B, si contineanturin uno ex ipsis, ita enim binio
coïnciditcum continente. < Namternio et quaternio est inutilis,quia
repetitioest inutilis.>
2. Ex tribusA, B, C, si neque binio neque temio aliquid novi faciat,
nam altiorescombinationesut semeldicamsunt inutiles.
t,
PtUL., VII, B, il, (i~) AAidem estin hoc calculoquod A. Exemplicausa sit B ooAC
6a.
et D oo AE, ont BC ce ACAEoo ACE. < vid. 8. >
(1$) A est B, idem estac diceresi L est A sequitur quod et Lest B~.
Hoc demonstrabimus Assumamushanc propositionem J?. dico
hincinferrisi L est A, sequiturquod L est B. <; Hocita demonstro >
Quia A est B, ergo A oo ABper 8. Jam si L est A, etiam erit L co LA.
Ubi (pro A substituendovaloremAB) fit L LAB. Ergo L est AB.
Ergo L est B per 8.
Ergo demonstratumest, ex hac A est B, inferri hanc si L est A,
sequitur LestB. Nunc inversedemonstremus,ex hac Si L est A sequitur
quod L est B, vicissiminferriA est B. Intelligiturautem L quicunque
terminusde quo dici potestLest A.Ponamusilludesseverum, et tamen
hoc esse falsum, quodsi inde sequitur absurdum, utique infereturhoc
ex illo (per Lemma prop. sequentis).Statuatur ergo hase enuntiatio
<2Aest non B. Jam QA est A. ErgogA est B (quia QA comprehenditur
sub L) ErgoQA est B non B quod est abs.
(16) Si A sit propositio<: vel enuntiatio >, per non-A intelligo
propositionemA essefalsam.Et cum dico A est B, et A et B sunt pro-
positiones,intelligo ex A sequi B. Sed demonstranduserit harumsubs-
titutionum successus.Utile etiamhoc ad compendiosedemonstrandum,
ut si pro L est A dixissemusC et pro L est B dixissemusD, pro istasi L
est A sequitur quod L est B, substituipotuissetC est D. in précédente.
Si A est B dicatur C, eri: C idem, quod A esse B. Itaque cum dicimus
Ex A est B sequitur E est F, idem est ac si diceremusA esseB est E
esse F DifferttamenA esseB, et BeitasipsiusA, quiahaecsignificat A
esse B quatenustale. Itaqueetsi ex hoc quod Deus est sapienssequatur
quod Deusest justus, tamen non ideo Dei sapientiaest Dei justitia.Et
licet omnis sapienssit justus, et adeo sapientem esse, sit justum esse,
non ideotamen sapientiaest justitia.
'1
62 verso. 1 (17) In Numero i~ assumsimussi posito A, sequitur B, exnon
B sequi non A. Vel generalius secundum nostrum Hypotheticassub é"
Categoriciscomprehendendimodum, assumsimushanc consequentiam »
A est B, [Ergo non B est non A. Hoc jam demonstremus A est B,
t. Lire BD.
2. V. La Logique ~Le~H! p. 3~.7,note 2; p. 35~, note 6.
3. V. La Logique de Z~M!?, p. 355.
ax.
DECALCUL
ESSAIS LOGIQUE 261
A oo AB. [si jam.] E rgo non A oo non AB]. Ergo falsumest 1PML., VII, B~ M,
idemquod 6a.
Non Best A. A non B oo nonB.
nonB esseA. Demonstratio.Esto Ergo
SedA est B ex concesso.Ergo A oo AB. Ergo AB. non B co non B.
implicat.E rgo (per n. 6) falsumest non B esseA, posito A esseB.
quod
Alitersine aequipollentia,per solam substitutionsm unilateralem.
A est B ex hypothesi, dico < falsumesse ~>(2") non A esse B.
(!')
Namquiapro A substituipotest B (per i~) subsdtuaturin 2" net non B
estB. quodest falsumper n. 6.
Supra dictum est, demonstrandum esse A non est B et QA est
(18)
nonB coincidereseu dicere A non est B, idem esse ac dicere datur
tale ut QA sit non B. Si falsum est A est B, possibileest A non B
Q
< per n. 6 >. Non B voceturQ. Ergo possibileest QA. Ergo QA est
nonB, itaque posito falsumesse A est B ostendimusQA esse non B.
Jamcontraex hoc ostendamusillud QA est non B, ergo falsumest A
estB.Namsi verumessetA est P, ~ossetB substituiin locum ipsiusA,
et fieretQBestnon B, quod est absurdum.
PtHL.~VH~ B.H,
63. { Si AB est non Ens, sequitur {Acontinerenon B] A oo A non Bvel
B oo B non A, posito A et B Entia.Praestatabstinereterminis possibilis
et impossibilis.
EtsiABessetEns, tamen etiam NonAB potest esseEns. J
($) Falsa Enuntiatioest si e~ci potest ut ipsa concessaex terminis
possibilibusadmississequatur admittiimpossibile quod tamen ipsanon
concessaex positis non sequeretur. autem est ex qua nihiltale
sequitur.
{ Enuntiationegativa nihil aliud est, quam quœ falsamdicit Affirma-
tivam. Hypothedcanihil aliud est quam categorica,vertendoantecedens
in subjectumet consequensin prxdicatum.Ex. gr. A estB, ergoC estD.
A esse B sit L, et C esse D sit M, dicemusL est M Itaque sufficerent
categoricae amrmativae.}
(6) ParticulaNon hunc habet usum, ut significetTerminumvel enun-
tiationemcui praengiturnon habere locum, et hincsi sibi ipsi praeËgitur
semet destruit, quasi ipsamet posita non fuisset. Itaque Non, A est B,
vel A non est B, idem est quod falsa est enuntiatio A est B. Et Non
Non A idemest quod A. et A non non est B, idemest quod A estB.
(y) AAidem est quod A. Exempligratia Omnisciuset spiritussapien-
tissimus coincidunt.Hinc si dicas spiritus omniscius,et pro omniscio
substituasspiritumsapientissimum,fiet spiritusspiritusomniscius sed
inutilisest <naec~> reduplicatio,et sufficitdici spiritussapientissimus.
quod secusestin numeris, et magnitudinibus,ubi repetitum A designat
non idemsed asqualcpriori.
(8) A est B idem est quod A continet B, et quidemsimpliciter,ut
adeô dicereliceatA est B idemesse quodA o~ AB,namcum sit A ooA
per 2. et A contineatB simpliciterex hyp. pro A substituipotest AB,
quoniam per 7. geminatio nihil mutat, seu ex A oo A fieri potest
A oo AB. Itaque cumdiciturDEusest zelotes,etiamdici potest DEusest
DEus zelotes;et haecduo coinciduntinter se. Ita rem ab Enuntiatione
traduximusad aequipollentiam, quaecalculonostroest aptior. Idemaliter
conficipoterat hocmodo cum A est B dici potest A oo LB, nempesi
ï. Cf.PHiL.,
VII,B,n, 62,$$t3 et î6; VII,C, 9 verso,35verso;29 verso;et
surtoutPHtL.,
VII,C, 73-74.
2. Lire Mp!CM)~MM!M
au lieu de omniscius.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~63
PML., VII, B, il, (t6) A est B, et B est C, ergo A est C. Demonstratio.(i) (ex
63.
A est B. Ergo (per num. 8) (2) A oo AB. Similiter hyp.)
(3) (ex hyp.)
B est C. Ergo (per num. 8) (4) B oo BC.Hinc
(per 2 et 4) (S) ABoo
(ABBCseu per num. 7) oo ABC. ex $ per num. 8. (6) ABoo C'. Et
deniqueex 6 per 2. (y) A est C. Quod erat dem.
(17) A est BC. Ergo A est B. Dem. Ex Hyp. (i) A est BC. jam
per
num. 1$ (2) BC est B. Ergo ex i et 2 per num. ï6
(3) A est B. Quod
erat dem.
(18) A est B et A est C. Ergo A est BC.
A oo AB,A oo BC'.Ergo(AAidest)Aoo
(ABBC'oo)ABC.Ergo
(per num. 8) A est BC.
(19) Hinc similiterA est B et A est C et A est D, Ergo A est BCD.
(20) Ex 17 et 18 patet coinciderehas duassimul A est B et A est C,
cum ista A est BC. idem est in pluribus.
(2t) A non est B idem est quod A est non B. Nempe si A non est B,
falsaest A est B. Ergo falsa est A oo AB.Ergo per num. AB est non
4.
Ens. seu A oo A non B. Ergo per num. 8. A est non B. RursusA est\
(21) A est B et B est A, idem est quod A oo B. Nempe < per
num. 8 > A oo ABet B oo AB. Ergo A oo B, et rursus A oo B.
Ergo
AA oo BB seu per num.7 A oo B.
(22) A est B. Ergo non A est non B". NamA est B ex hyp. Ergoper
num. 9 non B non est A. Ergoper num. 21 non B est non A.
(23) Non non A oo A. Nam non non A est A et contra < prius
ostendimus> scil.A non non A oo A. hoc ostendendum.Qu~erituran
reperiripossitQ non non A quod non sit A.
PtUL., VII, B, n, (19) Hinc quodneque Nihil est, neque aliquid,impossibileest per
6~. 17
eti8.
< Notandum omnem Terminum ut A vel B, intelligi
aliquidet
possibile,nisi contrariumadmoneaturaut probetur. >
(20) Si A est Nihilet B est Nihil, erit A oo B. seu duo Nihilacoin.
cidunt.
(21) Si A est Nihil et B est Nihil, eritA -}- B oo A per 21 et n.
< seu nihil additumnihilofacit Nihil. >
(22) Si A + A non oo A, erit A impossibile.< seu impossibile est
quod additum sibi ipsi facitnovum.> Nam pono A essedeterminatum
seu unum certum. Unde per 11. A + A oo A. Jam A + A nonoo A
ex hyp. Ergoper 6, A non oo A. NotandumA ne quidem hoc casufore
Nihil, nam et si nihilo apponatur nihilum coincidunt,quia per 20.
Nihilum Nihilo coincidit.
(23) Si Aoo B etiam A+CooB+C.< Nam si in A+ C pro
A substituasB, ex defin. Eorundem,fit B + C. >
(24) Continenscontenti est continens condnentis seu quod inest
inexistenti,inest ei cui inexistit; seu contentumcontenti est contentum
continentis,seu si A est in B, et B est in C, etiam A est in C. Nam
A + Y oo B ex hyp. per 9. et similiterB + Z oo C. Ergo
(per substit.)
A+Y+Zoo C,sitY+Zoo V(per2$).EritA+Voo C. Ergo
A est in C per 9. Quod Erat Dem.
(25) Postulati instar est, ut liceat pro pluribus quotcunqueponere
unum aliquodipsis < collectis> coincidens.Hoc tamen ostendi
potest
ex alio postulatoclariorequod pro pluribusutA et
BpossitponiunumC,
ira ut sit A + B oo C, si scilicetnihil in uno reperiatur,
quod sit in
alio, <~ verbigratia>, si post ea omniasumta quaesunt in A sumamus
ea omnia quae sunt in B, et ita omnia simul < collecta > dicamus
constituere C, < eorum aggregatum in quo unumquodqueeorum
insit >. Sedhinc tamen sequituridem fieri posseetiamsiB et A habeant
commune aliquid quod insit utrique A et B, ponamusenim id esseD,
et A esse co D + E, et B esse oo D + F, < ita ut D, E, F nullum
habeant commune contentum.> Dico fieri posseA + B oo C. Nam
fiet D + E + D + F oo C. JamD + Dco D. Ergonet D + E F ooC.
+
ï. Lire 20.
2. Leibniz a voulu dire Continens continentis est continens contenti.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7
t. Leibnizavaitd'abord<îcrit
A partoutoùil y a D.
&.Lire D.
3. Ici encore D a été substitué à A.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE 269
ab alio P
inexistentenon potestdiscerni,nisi accedenteconsiderationePHtL., VII, B, u,
pars 63.
similisvel congrui,de qua suo !oco*.
Speciatim consideranda sunt contentaejusdemw~w~MM~M~M
~7)
interse. Si sit L in A et M in B, atque inde sequitur L non oo M~
dicenturA et M~CMW«M~M~.
(ï8) Cumaliquiddiciturcoinciderepluribus,ssepiusincommunicanti~
intelligeresoleo.seu contentaejusdemquaecontinensconstituunt,intel-
Ii~isoientincommunicantia.
Si A et B incommunicantia et A + B oo C, non erit A oo C.
(20)
Namalioquierit A + B oo A. ergo (per 1$) erit B in A. contra
aut Berit Nihil. quod etiam est contra Hypothesin.Communi
Hypoth.
sermone,si contentaincommunicantiasimul coincidantcontinenti,non
poMstunumeorum coinciderecontinenti.
Si A et B nihilhabentcommune,itemqueL et M, et A non sit oo L,
nec Berit M.
Si L et M habent aliquid communeet A + B sit oo L + M, poterit
esseAoo L, licetB non sit oo M, ut si A + B oo A + B + A, et si
Lsit A etMsitA+B.
SiAet Bincom. itemL et M, et nullumhorum coincidatulli illorum,
non potest simul utrumque utrique inesse, sed si A inest L, non
f 1 f
M.
[injent B in
(~o) Si A + B + C oo L, singula contenta, ut A vel B vel C, voco
contenta co~M~ ipsum autemL c~~M~w.
Coincidentiaassignaretalia Efficereut ab ipsis detrahendo eadem
residuanon coincidant.
G+M+M+HooG~M+H ) l
A B A )
(41) Si M est in C et N est in C, erit M + N in C, seu cui singula
insuntetiam ex ipsis constitutuminest. Nam quia M est in C, ergo
M+Roo C.SimititerN+Soo C.ErgoM+R+N+Soo C+C
ooC. Ergo(per 11) M + R + N + S oo C. Ergo M + N in C. Quod
eratdem.
(42) Si M est in A, et N est m B, erit M + N m A + B. seu consti-
1.V.Phil.,VII,a~; J~t., VÏÏ,274;et La Logiquedef~t&M~,
p. 30G.
2. Ufautsansdoutetire B.
370 KSSA!$
DECALCUL
LOGIQUE
PHÏL., VII, B, i,
H, PHIL., VII, B, ii, 70-71 (4p. in-8"),
70-71. 'j
70 recto.). i consideremusuniversaliaut aggregata individuorumdisjunctiva,
C~ poterunthac quoqueratione propositionesprobari
Omnis homo est animalH -}- X oo A. hoc est individuahominum
sunt pars mdividuorumanimalium.
Quidam homo est animal YH -{- X oo A. NuUushomo est lapis
YH + X oo non L. quotcunque scilicet individuaaddantur et qua:-
cunque ad YH seu quendamhominem, semperfiet non Lapis.
Sed quomodoexprimemus quidam homo non est lapis? H + X 00
non L.
i. Application du principe de raison.
2. Dam; ce fragment Leibniz se place au point de vue de l'extension, et conçoit
(par exception) l'addition logique comme l'addition des extensions. V. La Logique
de JLet&M!?,p. 363.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7'
C~r<f ut A.
[C/~r~] <~ ~~<HM~> NegativusNon A.
A~ repetitumtollitse ipsum ut Non-Nonidem est ac si Non stetplane
omissum.Et Non-Non A idem est quod A.
~WTM~~ A oo B. quorum scilicetalter in alterius locumsubstitui
pot<:st.Hinc si A oo B, etiam erit B oo A <; et si A oo non C, erit
Coo non A~>etsi Aco B et BooC etiamerit AooC. item, si A co nonC
et C oo D erit A oo non D.
D~MK~M~ ut A non ooD undeetiamD non oo A. Et si A oo nonC
erit A non oo C, < et contra si A non oo C erit C non oo A. > 1
Continensvel M~M~Mesto A, contentaseu quaeinsunt ipsi A sint B
et C, dicetur A oo BC. <( Intelligenturautem B et C conjungiper cha-1
racteristicamaequiformem(v. g. per additionemmultiplicationempnedi-
cationum, ubi loca commutaripossunt, non per disquiformem,ut siB
et C conjunganturper divisionemseu si A oo B C, ubi non licetcom-
mutare.) >
Contentaautem omnia simuldicipoterunt cointegrantia,<~ scilicetsi
B dicaturcontentum,erit C ipsi cointegransrespectu A. Cointegrantia
autemsimul dicenturvalor, et si plura sint cointegrantia,ut A oo B.C.D,
d!d[tur]poterit B essecumC vel cum D, licet B et C non sint cointe-
grantia. >
Dicetur et C adjici ad B, et licebit fortasse cum sumi generalius
PML.,VII, B, m, 3 (2 p. in.8"). I
PHÏL.,VII,B,ÏH,3.
Lingua generalis.
Febr. 1678.
M,e ce, ci X1
2~8 UNGCA GEKERAUS
PM~V!B,ïH,3. Quoniam vero in numeris non est tot opus elementis, sed tantum
numeris
i. 2. 3. 4. $. 6. y. 8. 9. 10. ïoo. ïooo. ïoooo.
quodsi sic i
1 10 100 ÏOOO ÏOOOO
i. 2. 3.4.5. 6. 7. 8. 9.
erit ~o~~M seu MH~
8i374 8:374
Nam hoc modo patet syllabisutcunque transpositiseandemmanere
vocem2. Unde ingens variationumcampus et allusionumac poematum
elegantissimorumsalvosensu praesertimcum et duplicareliceat alicui
literas, et adhiberediphthongos.Adde syllabasquaeper consonastermi-
nantur, poterit fieri ut .consonaex fine sit signumfinisvocis. Namid
quoqueexpnmendum.
Nota M~/<ww erit tam intelligibilis quam ~M~< assueto huic
linguœ, ut in numeris non minus facile intelîigimus dicentes i tausend 300,
vier siebenzig achzig tausend, quam dicentes achzig tausend i tausend 3
hundert siebenzig vier Hinc merœ variationes. Item aliquando majoris
Lingua universalis.
t. Ici Leibnizs'est trompé humida vaut 60 8o3 ou bien 608 030. L'erreur vient de
ceque les voyellesa, e, <,o, u représentent ici les puissances de to(ï0t to0) 1000~
to ooo, too ooo),tandis que dans le fragment précédent (Lingua generalis) elles
représentaientles unités décimales (t, 10, ïoo, iooo, toooo). Cette confusion tend à
prouver que les deux fragments sont de la même époque, ce qui ressort du reste de
l'analogiede leur contenu.
3So DE GRAMMATICA RATIONALI
Grammatica.
Videtur~M~~ inutilis in Lingua rationali. Personaaccipit etiam
nominibusex sententiaVossii.Nam Titius significatvel ego Titius, vel
illeTitius.VocativisemperpersonaBsecundae.
Varias~ïM~M~~ inutiles.
Comparatioetiam pronominis,ut ipsissimus.Possit et verbis tribui,
utsummecurrere,currissimare;si jocarilibet.
Cf. PatL.,VI, t2, f, M; VII, B, t0.
3. Cf. Ana(ysisMM~M<M*MM, « septembre 1678 (PHtL.,VII, C, 9-10).
SUR WILKÏNS
·
8.
PHtL.,VÏI,B,!u,8. ~M~ nota rei sub temporel Rêvera verbum est
quod involvit
affirmationemaut negationem.
Omnia verba activavel passiva,quaeinvolvunt
mutationem; at ou~
statumsignificantneutra. Ad activavel
passivavidenturet referriposse,
quaenegantactionemvel passionem,ut abstineo.
Gerundium,studio adeundi patrem, idest~ou adire
pacem Trojano a rege petendum patrem.VM.
Supinain eosimilia spectatumludos, id est ad -cospectareludos.
Tempora<: in verbis > accurateexplicanda.
[hem] casusin nomi-
nibus.
Suit une étude des différentstemps du verbe en
latin, qui se termine
ainsi
DifferentiaapudGallosinter hxc duo Il a fait
cela, et, il fit cela.
PHÏL.,VII, B, !M,
pHiL.,VII, B, ïn, t3 (un coupon.) t3.
Copied'un passageextrait de
WiUiamMarshallDr of Physick in London, in the first answer
ofhisbookentitled Answersupon severalheadsin philosophy,London,
8'. Habeo librum. (Verte) Putem huic scopo inservire Verso.
1670. pag. 14.
etiamposse Becheri characteremuniversalem,in quo promittit unius
dieiinformationeita scriberealiquem docere, ut ab unoquoquein sua
adhibitis scilicet Lexicisqui numeros (pro charac-
linguaintelligatur,
teribusuniversalibus< hic > sumtos) in quaque lingua interpretantur.
Eademautemopera pr~estarepotuisset, quod erat adhuc mirabilius,ut
in < > ipsa lingua ignota scribere; modo
quisposset [sua] quaUbet
Lexiconquale opus est, cum paucis quibusdamprasceptis necessariis
dentur.Quaeut dixi intra diei spatiumdisci possunt.
PHIL.,VII, B, M',t
PH!L.,V! B~m, ï4.(un coupon). 14.
res
Quodet Ut differunt ut intellectus et voluntas, intelligo quod
aliquanon sit, volo tamen sit °.
P<!M<VII, B, Mï,
!5.
PuïL.,VII, B, tu, ï5 (un coupon).
Extrait du Journal des Sçavans, t3 juin 1680.(Discoursde M. Char.
pentiersur le Dictionnairede /c<cyMM~~M~Mc).
l,
P«H. V!I, B, Ht, PHIL.,VII, B, nt, !7-i8 (3 p. in-fol.).
i7-t8.
Ënumérationet définitiondes catégories.
Ergo3 M 3 ~cit 9.
Notandumautem est, linguam hanc esse judicem controversiarum,
sedtantumin naturalibus,non vero in revelatis, quia Termini myste-
riorumThéologierevelatasnon possunt recipereanalysinistam, alioqui
nec ullum in HUsesset mysterium. Et quoties
perfecteinteHigerentur,
vocabulacommunia ex necessitate quadam transferunturad revelata,
aliumquemdam induunt sensum eminentiorem. Itaque qui termini
combinaripossint secundum &cuTCM<y~ uY~~6vcMv Ecdesix
dennitionibuscharacteribusque
judiciorelinquendumest, non ex usitatis
ducendum* ·
Si characteresquoslibet molirer, sive effabiles, sive non, faciliora
multaessent,Uceretenim characterumpartes variis lineolisconnectere,
simul in charta visuntur, cum soni evanescant,et ideosonusprior
quia
adposterioremreferrinon queat, nisi aliquid in se habeat [similepriori]
respondensei quod fuit in priore. Itaque errat Dalgarnus,qui putat
sque facileesse Linguam et CharacteremMutum comminisci.Itaque
nonabhorreoa tentando primum charactere.Hoc enim perfectodeinde
fortead linguamlicebit progredifacilius verso.
24
Putem aliis casibuseliminatisgenitivum,qui simplicissimumcon-
tinetobliquitatisrespectum,posse retineri. Nam accusativusquem regit
verbumpotest mutari in genitivumquem regit nomen verbale. Ita Ego
laudoTitium, idem est quod Ego sum laudator Titii.
Pwt. VU,
a5.s6.
B, jn, PHH. VII, B, m, 25-26(~p. in-fol.).<
GnMMM<~C<P
cogitationes.
to.
a 5 recto. Définitionsdes parties du discours.
PH~ VII, B, t!
Ad;Ex, In, Antc, post, prae,pro, secundum, juxta'
27. supra, super,ia&a
sub, praeter, trans, uhra.citra, tenus.
<
De syntaxitW~MCr~MMC~
CCM~~M~t~MW.
A in B A apud E
C circaA E cumD
A intra C Ainter Det E
E extraD Aante E
E post A
Propositiouniversalisaffirmativa
OmneB est C
< B
Omnis homo est animal
c
designatïo
designatio [
quaeostenditomneshominesin omnibusanimalibusessecomprehensos'.
Sed quia propositionon est simpliciterconvertibilis,hinc
oportetrec-
tam B 3 esse majorem, non enim omnia animaliavicissimin omnibus
hominibuscontinentur; <: sed tantum quidam animalia,partemsdHcet
ipsiusB contineriin A>
Propositio
particularisnegativa.
Q~oddamBnonestC (B
QuidamhomononestRusdcus C
Nonproduximus<; dextrorsum> rectamB ne inde inferaturcon-
versio,et concludat aliquis quendam Rusticum non esse hominem
propositioenimparticularisnegativanuUamhabet conversionem.
Notatudignumhic apparet, in propositioneaffirmativa,sive univer"
salisiveparticulari,vi fbrmsepraedicatumnon totum affici, sed parti
tantumpraedicaeiinessesubjectumsivetotum in universali,sive pro sua
partem particularipropositione. Sed in negativapropositione totum
i. Leibniz
veutdirequea pars»inclut« totum»,c'est-à-dire
que la particulière
comprendl'universelle
commecasspécial.
a. Lire C.
294 DE FORMEELOGÎC.E COMPROBATÏONE
ï verso.
FIGURA1.
Barbara
A OmneCestB B
A OmneDestC c major
j conclusio.
A E.OmneDestB D minor
< Nempe omne D quod est C >
Lineaepunctatas connectuntHneas proximas
significantqueenuntia-
tiones factasex medio termino et altero extremorum.Sed linea tractu
continuo facta significatconclusionem.in minore termino C
duplex
lineola, si totum terminum occupat, universalis est propositio,sin
minus, particularis.
~~n
A Omne CestB B~
A Omne DcstC c; i
1 E.Q~oddamDestB Dll
< nempe quoddamD quod est C>
Non differtschema a priori, nisi sola recta continua conclusionem
significante,quas a conclusioneminus abscinditquam necesseest.
c~
E NullumCestB B
A Omne DestC C
E E.NulIumDestB D
< nempe omne D quod est C >
ï. Cf.PHIL.,
VI,t4,§6.
2. Lire D.
PER LÏNEARUM DUCTUS 29 5
Celaro PH!t.VII,B,ÏV,t.
E NuUum C est B B-
A Omne Dest C c
0 E.QuoddamD non est B D
< nempequoddamD quod est C >
D~M
A Omne C est B B
1 QuoddamD est C C
I E.QpoddamDestB D
nempeomne D quod est ~mj C.
Ferio
E NullumC est B B
I Qu. Dest C C
0 E. Qu.D non est B D
FIGURAII
Cesare
E Null. B est C
A OmneD est C
E E. Null. Dest B
Idemschemapro
nempeomne D quod est [in] C
Cesareet Celarent.
C~~o
E Null. B est C 1 B-
A OmneD est C C
0 E. Qu.Dnonest B 1 D
nempequoddamD quod est C
L~~M~f~ 2 recto.
A Omne Best C B
E Null.Dest C C
E Erg.Null.Dest B D
nempeomne D quod non est [in] C.
~9~ M FORME LOGICIE COMPROBATIONE
PM!L.,VÏÏ,B,tV,Z. Camestros
A OmneB est C B
E NuH.DestC c
0 Erg.Q~.DnonestB D
nempequoddamD quod non est C.
jr~wc
E NuILBestC B
1 Qu. DestC c
(3 Qu. DnonestB D
nempeomneD quodest [in] C.
Baroco
A Omne BestC B
0 Qu. Dnon est C C 1
0 Erg. qu. D non est B D
nempe omne D quod non est [m] C.
FIGURATERTIA
Darapti
A Omn.CestBB B
A Omn. CestD C
1 Erg. quodd.Dest B D
nempe omne D quod est C.
.M~M
E Nutl.Cest B B
A Omn.CestD C
OErgoQp.DnonestB D
nempeomneu quo<test(J.
D~~M
1 Q~CestB B
A Omn.CestDc
1 Erg. Qu.Dest B D
PER LINEARUM DUCTUS 2 97
jD~M! PHÏÏ.VI!,B,ÏV,2.
A OmoeC est B B
I QM. CestD C
I Qu. DestB D
nempeomne D quod est C.
Datisi< et Disamis> mereretur venire ante Darapti, et Bocardo
j
< et Ferison> ante Felapton,quia Darapti sequitur ex Datisi vel ex
Disamis,et Felaptonsequitur ex Bocardovel F<'n~M.}
Bocardo
0 Qu. C non est B B 1
A Omn.CestD c
0 Qu. Dnon est B D
nempequoddamD quod est C.
J~~CM
E Null.Cest B B.
1 Qp.CestD c
0 Qn.Dnonest B D
nempeomne D quod est C.
FIGURAQUARTA
Co~~
A OmneB est C B
E NuU.C est D C
E NuU.Dest B D
nempeomneD quodnonestC.
nec
jHic moduseandemconcludendivim habet quam Camestres,
schematediSert.J
Callentos
A eodemmodo,non differtschematea C~Mestros.
E
0
3~8 DE FORM~LOGiCjE COMPROBATMNE
Fessapmo
1 E NullumB est CC B.
A Omn. C est D C
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.
Fresisom
E Nul!. B est C B_
1 Qu. C est D c
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.
PropositioUniversalis~f~~M.
anima! ta!e
Omnis homo est animal) B Homo
–1_
Omne B est C )C~ 1 Homoidemestquod
animal animal tale.
Propositio
particularisaffirmativa.
Quidam homo est sapiens Sed hanc vidéo ut notionaUterexpri-
Quodd. B est C )matur plane<a!iam> in formam redigi
debere.Nempeformandaest notio non sapientis talis et
negandumest
eam homini aequivalere.Ita prodibit talis expressio Homo non est
non sapiens tale. Propositio Homo est non sapiens, est universalis
affirmativa< (qualis mox fiet ex universali
negativa) > sed eam
negatur esse veram.
PropositioUniversalis
Negativaest
Nullus homo est lapis
Null. B est C
Haseredigitur in aliam formam,nam fit inde
Homo est idem quod non-lapistalis.
B non-lapis talis == Homo
C non-lapis
Propositioparticularisnegativaest
Quidam homo non est sapiens
Ou. e B est C
PHu.VH,B,tv,3. Pf~. t/M~. Omnis homo est animal. Ita stabit HomoMCM animal
non est seu non datur.
Prop.P~K-. Qu. Homo est sapiens.Ita stabit Homosapiensest
seu datur. t
P~. Neg.Nullus homoest lapis. Ita stabit ~WMlapisnon est.
Prop. Partie. Neg. Quidam homo non est sapiens. Ita stabit Homo J
nonsapiensest.
Videamusan hinc duci possintratiocinationes
syllogisticm.
Barbara. Omne C est B. Omne D est C.
Ergo omne D est B.
C non B non est. D non C non est. Sed
quomodohinc concludemus:
D non B non est ? Ita haecquoque
expressionon est apta ,i
Redibimus ergo ad oequationes et quidem Universalis
expressionem< priorem> tenebimus. OmneC est B, id est C ==YB.
Ansic Omne Cest B. C==BC. Qu CestB J
Sed /M:~CM~~affirmativaQu. C est B sic
exprimetur
XB=YC.
UniversalisNegativaNullum C est B, sic exprimetur
C===Y non-B ut ante.
Particularis Qu. C non est B sic exprimetur
XC==Y. non B.
Sic jam procedetdemonstratiosyllogismorum
Barbara Omn. C est B. Om. D est C. Erg. Omn. D est B.
C==XB D==YC Ergo D==YXB.
Celarent Nullum C est B. Omn. D est C. Ergo Null. D est B.
C ==XnonB. D == YC. Ergo D==:YXnon-B.
D~rM:Omne C est B. Qu. D est C. ErgoQu. D est B.
C==XB VD==YC. ErgoVD==YXBquodprocedi:.
Ferio NuliumC est B. Qu- D est C. Ergo Qu. D non est B.
C==XnonB. VD===YC. Ergo VD=YX non Bquodprocedit.
Barbari Omn. C est B. OmneD est C. Ergo
quodd. D est B.
C = XB. D == YC. Ergo VD = VYXB.
i. Cf. ~<aMf«! C<t~CMMJLo~tCt~HM~nM~,
t<" août têgo (Pmt. VU, B, H, 3). 1
pBRMUEÀRUMOuetus 3o3
P. A.
A Onan.CestD
ï Ergo Quodd.B est D
A Celarent Omn.BestC
E NuU.CestD
E Ergo NuU.BestD
A Celaro Omn.B est C
E NuU.CestD
0 Ergo Qu. B non est D
I D~M Qu. B est C
A Omn.C est D
S
I Ergo Qu. B est C
1 Ferio Qu. B est C
E Null. C est D
0 Ergo Qu. B non est D
A Cesare Omn.B est C
E Null. Dest C
E Erg. Null. B est D
Cesaro ut Cesarepraeter Ergo Qu. B non est D.
E CamestresNull. B est C
A Omn.D est C
E Ergo Null. B est D
Camestrosut Camestrespraeter Ergo Qu. B non est D.
1 Festino Qu. Best C
E Null. Dest C
C) Ergo Qu. B non est D
~?9 Qn.BnonestC
Omne D est C
Erg. Qu. B nonest D.
i. Nous nous dispensons de reproduire les figures des autres modes, qui sontt
identiques aux premières renversées, avec cette seule différence que, comme
Leibnizvient de le dire, les paire~ de traits verticaux partent toujours du terme
supérieur.Il avait tracé d'abord des figures à traits doublés et même triplés, pour
indiquerles parties des termes affectéesdans les prémisses et dans la conclusion
puisil les a barrées pour leur substituer des figures à traits simples.
Lire Qu. B est D.
3t~ DEFORMEE
tOGM~COMPHOBATtONE
,9
PM!t~Vn,B,!V,n. ~brmae,quàm apparetvi conclusionis.Nempe ~oritur ex~~a
sic < Barbaraait > Omne B est C. Omne C est D.
ErgoOmne
B est D. Ergo Quodd. D estB. < Itaque fit > OmneCestD.
~f~
Et omne B est C. Ergo Qu. D est B. Hinc Baralip et Barbara
idem
schema habent, transpositistantùm pra~missis,et reperitur iUaD
aux
sunt B esse ea omnia D quae sunt C. Et ideb in Baralip
conclusionem
habere majoremdistributumnon vi fbrmaepropositionis,sed vi
~rm$
syllogismi.Interim suffeceritnotari si spectemusregulas générâtessobs
ad judicandumde terminodistributovel non distributo; in
figuristribus
primariismajorem semper esse distributumin conclusionesi sit di$tn-
butus in praemissa.Imô in omnibus modis exceptomodo
Baralip.ubi
reveraetiam verares est, sed ex generalibusregulis non
apparet.Et did
potest in universumregulariterterminum distributumin prxmissaesse
et distributumin conclusione,et in minore termino solosex modis
per-
fectis Disamiset Bocardofacere exceptionem,in majore < exomnibus
modissolum> Baralip exceptionem facerevideri,sedin speciemtantùm.
9 verso. ) HactenusindagavimusquandonamTerminussit minusrestrictusin
conclusionequàm in proetnissa;sed generaliterdici potest terminumnon
posse-3 ampliorem in conclusionequàm in pramiissa,alioquiid quodnon
venissetin ratiocinationem,ea nempepars termini,quaein prxmissanon
afficitur,veniretin conclusionem.Nempe id solumde terminoextremo
quod praemissaapplicatmedio, id ope mediiapplicaripotestad alterum
extremum.Atque hoc est quod vulgb dicitur Terminumnondistributum
(universalem,totalem)in pramissanecposseessedistributumin conclusione.
Hinc quiasubjectumpropositionisUniversalisdistributum,ctpraedicamm
propositionisnégative itidem est distributum,si conclusio est universalis,
Minorempropositionem esseuniversalemin figuris ubi terminusminor est
<M~ yM~~> subjectum,scilicetprimaet secunda,et negativam, nempe
in figurisM~minorterminus~~<c~M~ J~M~ scilicet~tiaet
quarta. Item sequitur, Si conclusio est negativa,majorempropositionem esse
negativam,nempein figurisubimajorterminusest yM~M~~<«M,
scilicetprima et tertia; et universalem,nempein ~nj major tertninus
est ~M'/w~M~MM, scilicetsecundaet quarta.
PMM.~V! B, <vcidant
to.
aliqua ex majore terminorc aut minore. Unde nequeenidetur
ut coincidataliquid minons et médit
Manifestumetiam est ex meris negativis propositionibusnil
sequi.
Nam solaexdusio ejus quod est in termine extremoab eo quodestin
medionon infert utique <; ullam coincidentiam,sed ne quideminferre
potest ~> exctusionemejus quod in uno extremoab eo quod est in alio
extremo.Ponamusenim aliquemtotumextremumcoincideretotiextremo'
id stare potest, etsi uterque extremustotus
excludaturà toto medio. Multo facilius ergo
stabit, si partes tantum extremiet mediiexclu..
mal.
'o~ duntur invicem. Et si exclusionesmeraein
praemissisnon impediunt tota extrema < totis > coincidere,mutto
minus impedientpartem toti aut partemparti coincidere.
Demonstrandumetiamest conclusionemsequiprsemissamdebiliorem.
Et primumostendendumest, si una prsemissarumsit particularis,etiam
conclusionemesse particularem.Idque in meris amrmadvis,quiaqux-
cunque negativa propositio revocari potest ad affirmativamprasdtcati
infiniti,et syllogismihoc modo demonstrariqueunt,ut moxostendemus.
Supponimusconclusionemesse affirmativam,quia omniareduximusad
affirmativas.Quodsiergo conclusioaffirmativasit universalis,minorest
distributusin conclusione,Ergo et minor est distributusin propositione
minore, quascum sit affirmativa,debet in ea esse subjectum,alioquisi
essetprœdicatumforetin ea non distributus. Ergo mediusin ea est prae-
dicatum, adeoque medius est non distributusin minore prop. Debet
ergo essedistributusin majore prop. Ergo cum major propositiositaffir-
mativa, nondebetin ea esse prsedicatumsed subjectum,sedsi subjectum
sit distributum,propositioest universalis.Ergo major etiam est univer-
salis. Ergo in af6rmativissi conclusioest universalisutraque praemissa
talis crit, aut si alterutra praemissaest particularis conclusioeam
sequetur.
Pari fortassemodo demonstrabimusex puris particularibusnil sequi
<quia sufficitid demonstrariin affirmativis.> Nam si ambaepraemissae
sunt amrmativasparticulares,habeant ambaeomnestermines non distri-
butos, Ergo medius non erit distributus m alterutra pr~missarum.
L~M~M&M~.
z. Leibniz a voulu dîfe Mt~orM.
PER UNEARUM DUCTUS 3ï9
ï. Lire oo S.
a. Ure non est p oo8. Dans ce paragraphe, Leibniz a substitué la forme « non
est y ao p ta forme À y ~on w
3. Lire Fr<p<<<M<<.
320 DE FORMEELOGÏC~: COMPROBATIONE
PML., VU, B, tV, et (quia Null. D est C seu NullumC est D) Omne C est non D.
tO. Ergo
Qu. B est non D. Barocoex Darii. Qu. B est non C et (quia Omne
D est C) Omne non C est non D. Ergo Qu. B est non D.
Da~ Qu. B est C (quia Omne C est B) Omne C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. < vel si malumusresidere figuram(quod in secunda
non licuit) in Darapti Omne C est B. Omne C est non D.
ErgoQu.
B est non D. Bocardoex Disamis.Omn. C est B. Qu. C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. Ferisonex Datisi. Qu. C est B. Omne C est non D.
Ergo Qu. B est non D. C~M~ ex Barbara.Nempe C~A~ ita stat
Null. C estB. Omn. D est C. Ergo Null. B est D.
Transpositisprxmissis
net Omn. D est C. Omn. C est non B. Ergo Omne D est non B. seu
Null. D est B, unde convertendoNull. B est D.
Fessapmout reducatur
ad Baralip, modum ejusdem ngurae,sola enim
qualitate ubique diffe-
rentem, oportet in universalinegativa subjectum facere infinitumseu
negativum, quod licet*. sic ergo Omne C est B. Omne non-Dest C
(quiaNull. D est C) Ergo Qu. B est non D. Fresismonon habet modum
ejusdemBguraesola qualitate ubique differentem.Revocabimusergoad
< D~M > prima: ngurœ. Nempe Qu. C est B (unde Qu. B est
C)
Null. D est C (unde Omne C est non D) Ergo Qu. B est non D. Rem
ergo habemusin omnibusmodiscomprobatam.
Ex hoc principio etiam ostendemusex puris negativis
sequi aliquid,
sedconclusionemhabere quartumterminum.In
syllogismisigiturnostris
manet regula quod ex puris negativisnil sequatur. Aliter autem
aliquid
inde sequi sic ostendemus Nullus homo est lapis. Nullus homoest
angelus.Ergo quidam non-angelusnen est lapis.Res ostenditurreduc-
tione negativarumad meras affirmativashoc modo Omnis homoest
non-lapis. Omnis homo est non-angelus.Ergo quidam non-angelusest
non lapis, vel quidam non-lapisnon est
Angélus, ubi sunt non nisi
tres termini". Vel sic Quidam non lapis est homo. Omnis homoest
non angelus.Ergo quidam non lapis est angelus vel contra.Videamus
an aliquidetiam ex universaliet particulari
negativissimul sequatur.Et
ï. C'estta une erreur NulD n'estC (ou NulC n'estD) donne ToutD est
non-C(ouToutC estnon-D), maisnon Tout non.Dest C, ce qui estuneconver~
sionstmpïe(Hiégitime)del'U.A.
z. Leibniz aurait dû écrire est non w.
3. Syllogisme en .DdMp~.
4. Lire non'angelus ».
ÉLÉMENTS DE CALCUL MG!QUE 3 2! I
quidni?Nullushomo est lapis. Quidam homo non est sapiens. Hinc PtHL..tO.
VII,B,ÏV,
Omnishomo est non [lapis]< angelus >. Quidam homo est non
sapiens.Ergoquidamnon sapiensest non angelus.Sedhaecnihil mutant
in figurasyllogistica.Neque oper<spretium est hœc amplius deduci,
nam~ci!è ex his quae constant colligantur.Videri tamen possunt quae
habetCl. Sturmius in suo quem vocat Euclide catholico, quem olim
juvenisin Batavisdedit, et quem adulescenslegere memini.Etsi nostris
non satisfaceret.< Possumusjungcndo veteraneaElementa
desideratis
decontinenteet contento haecin demonstrationesformales redigere
duplicivia,exemplariet ideali. >
(i) Propositio
categoricaest Enuntiatio de toto aut parte termini unius S
Scheda $
< nempe> quod [coincidataut non coincidat]< idem sit aut diversum 1i recto.
eiquodinest seu > contento termini alterius. Terminus de cujus toto
autparteenuntiatiofit est (2) Subjectum et ponitur primo loco. ut B, et
si de toto tunc in propositioneponitur (3) OmneB; si de parte tunc
ponitur(4) QuoddamB, et priore casu propositiovocatur(3) universalis,
posteriore (6) particularis,et in hoc dicitur consistere (y) Quantitas
propositionis. Alter terminus velut C dicitur (8) prmdicatum;et, si
< identitasseu > coincidentiaenuntiatur, adjungitur subjectoper
(9)est,velutiOmne B (aut quoddamB) est C, et (ro) propositio ~~M-
tivadicitur.Sin enuntiaturdiversitas
[non-coincidentia]unius ab altero,
hocfit per T;o(n) non est, veluti Omne B non est C, aut Quoddam B
nonest C, et propositiovocatur (12)
Negativa.Et in hoc diciturcon-
sistere(13) Qualitaspropositionis.< Caeterumloco
hujus > Omne B
nonest C, solet etiam dici (14.) Nullum B est C. Postremo ~nM~M~
cujustotumidem alicuiaut diversumdiciturposset dici universalis,sed
soletdici<iis> distributus;sin
parte tantùm, possetdici particularis,
sedsoletdici non distributus.Nos alterutrum indiscriminatim
usurpa-
bimus 3.
Ce qui suit est un autre essai,
2t Sic. indépendant du précédent.
3. Entre les deux
lignes on croit lire JCMODLION.
~MM DE MtBNtZ.
2 1
3 33 ~iLÉMENTSDE CALCUL LOGIQUE
"'l'
P!UL<,VU, B. !V, PropositiouniversalisaffirmativaOmne B est C veluti Omnishomo
ï!.
est animal vel quod eodem redit, < Omnes homines sunt
animalia
sive > Tota multitjdo hominum [coincidit]<~ eadem est >
contento
in multitudineanimalium. ut linea B respondet contento in lineaC.
Malumus tamen dicere totum B idem esse con-
tento ipsius C, quam parti. Nam interdumfit ut
totum B coincidat toti C. Ut si dicam (de
piano
intelligens) Omne triangulum esse trilaterum, quia ambo termini
acquèlatè patent; Et vicissim Omne trilaterum est triangulum.Sed
receptoloquendimodo quempropositionescatégories <~anirmativx>
sequuntur, nulla prxdicatis (perinde ac subjectis)adjiciunturuniversa-
litatis vel particularitatissigna, atque adeo dissimulatur,an ad partem
tantùm prœdicadan verôad totumpertineatcoincidentia.Ideôvi expres-
sionisseu forméeid relinquiturin incerto. <~ et cum totum praedicatum
hoc loco afficitur,id diciturpcr accidensfieri. > Sanède partepr~dicati
fes certa(cum et in casu totius coincidentispars coincidat,quippequ~e
in toto continetur).Itaque vi formaenon attingitur nisi parspr~dicati.
Propositioparticularisaffirmativaest QuoddamB est C velutiQuidam
homo est sapiens, vel quod eodem redit, pars multitudinishominum
coincidit< eadem est >- cum contento in multitudinesapientum. Uti
pars Imeas B respondet contento in linea C. Et
pars quidem subjecti respondebit parti pr~edicati,
si alii quam homines sint sapientes<; (velut genii
ipseque Deus) >; toti vero, si solis hominibus sapientiaconvenire
intelligatur. Ita si dicamus Quosdam homines esse imperatores,pars
hominumtoti imperatorumseriei coincidet.Sedvi formasid tantùmin
propositione<~ affirmativa~> particulari certum est, partemprédicat!
affici,et coinciderepartisubjecti.
n verso. PropositioUniversalisNegativaest Nullum B est C, siveOmneB
non est C. veluti Nullushomo est lapis, sive quod eodem reditOmnes
v t v
homines non sunt lapides. vel tota multitudo homi-
num exclusa est à tota multitudine lapidum neque
assignari potest pars multitudinis hominum qua:
coincidatparti aut contentomultitudinislapidum. Hic consideratu
dignumest subjectumnon minusquam praedicai~m totumafficienun-
tiationeessequeadebuniversale
seudistributumut vocant.
ELEMENTS DE CALCUL LOGIQUE 3s3
v,t
?HtL., VII, B, ÏV, Quodlibetsibi inest, aut sibi exclusumnon est. Coincidunt
ïï. quorum
contenta eademsunt. Et vicissim.Hinc si A insit ipsi B et B
ipsiA
coincidentA et B.
Coinciduntduo cum quodviscontentum unius inest contento
alterius.
Nam si inest contentoalterius, etiam idemerit alicui alterius
contenter
ri
PniL., VII,. B, ïv, PHïL.,VII, B, ive ï5-2o (6 p. in.~).
t5-20.
t5 recto.
Affirmatioest cogitatiode duobus [conceptibus]quatenus conceptus
unius conceptumalteriuscontinet.
Affirniatioabsolutaest cum conceptusrei continetconceptumrei.
Subjectumest res continens.
Prardicatumest res contenta.
t6 recto. Propositionesintellectualesprimitivae Si subjectumet preedicatum
sit idem,veraest propositioafnrmativaut a est a. Ex. DeusestDeus.
gr.
Si antecedenset consequenssit idem, vera est propositioaffirmativa,
ut si A est < verum >, certè A est < verum >. Ex. gr. Si Deusest
sapiens certè Deus est sapiens. vel si sapiens non est miser, certë
sapiensnon est miser. Hinc
Si a estb, certè a est b.
Si a nonest certè a nonest b.
Si quidem si a est b < c est utique c estd.
Si quidemsi a est bnonstatimc est utiquesi a estb statimcestd.
Si quidemsi a nonestbcertèc nonest d, utiquesi a nonest b M~ H~
est t~
Si quidemsi a nonest bcertèc estd, utiquesi a M~ c~ c estd.
t. Cf.MATH.,
ï, t),i; PH!L.,
VÎI,B,U,42.
NOTES DE CALCUL LOGIQUE 335
Si quidemsi a est b certèc nonest d, utique si a est b titiquec ?0~ Pt PHïï. VII,
16.
B, <?,
estd.
Siuna contradictoriarum est vera, altera est falsa. '< verso.
t6
j
Sia est certè a K~ non-estb.
Sia nonnon-estb, certè a est b.
t (i) Ens, ut a corpus 2. b sentiens 3. c rationale S. d seu a~. ty recto.
Animalseu corpus sentiens. 6 seu 2,3. seu abc seu de. homo seu
corpussentiensrationale, seu animalrationale. 30 seu 6,$ seu 2, 3, $.
kpis.g. Petrus.
(2) Nota P aut voxest < (ex. grat. e P vel 30 r 6. homo est
animal)> significatin locume vel 30vel hominissubstituipossed vel 6
velanimal.
(3) Et perindeest sive scribamuse P sive e.
(4) Si e P d et d P a, tunce y a. Si homoest animal, et animal est
corpus,tune homo est corpus.
Namquiad r' a exhypothesi, ergo pro d substituipotesta per artic. 2.
Jame r d ex hypothesi, substituaturergo a pro d, fit e P a. Quod erat
demonstrandum.
($) Si/ P e et e P et P a, tunc f P a.
NamP et d P hypothesi,ergo e P per artic. 4. quod est
primum.Porro/ P eex ~o~~ et e P perpartempn~w ~M/M~ demons-
trationis.Ergof P per artic. 4. Quod erat dem.
(6) Eodemmodo procedipotest in infinitum ï7 verso.
(8) Nonita significat si verum est e P d, falsumest e non P d. et
si verumeste non P d, falsumest e P d.
(9) Sie p et f non P d, tunc f non P Nam < per antithesin>
sity p est < autem > e P per hypothesin. Ergo f P per artic. 4,
quodest falsumseu contra hypothesin,posuimusenim f non p Fal-
sumest ergo P e. ergof non P e. per artic. 8. Quod erat dem.
Si non et non a
(10) positod P f P sequiture P f
~M~. 30. 6,$. a, b. t8 recto.
<~ Homo AnimalRationale>'
t. Signede t'tnegatité, correspondant à > (plus gT<n«<~«e) ou plutdt (v. p. 3z6,
~ote2)A~ (supérieur ou égal à).
?. Le n" 7 manque.
3. Sic (inachevé).
326 SUR LA CARACTÉMSTIQUE
j
PMt. VII, B, ïv, 7<~M.30 n 6,$ < n > significat30 et 6,5 sibi substituipossc.
18.
i Ut hominemet animalrationale.
¡
<ïn < Homoest homo. Patet per se.
Si a n b et b n c, erit n c.
<; patet ex significationeipsius n.
P significatd substitui posse in locum ipsius c. Idem significat
etiam c. <; Ut si c sit homo, d sit animal, vulgo sic enuntiatur
Homo est animal.>
c F* significatd substituipossein locum ipsius sed non contra.
Hinc si c r* d, erit c P d et d non F c.
j Si c non n d et c non r* d, eritc non P ~.}}
Si a n erit a fi b et b f' a, et erit a non n b et b non P a.
Contrasi a p et P a, erit a n b.
Si a r et b r c, erit b F c.
ut si homo sit animalet animal sit [corpus, tunc homo erit] substantia,
homo erit substantia.
bc.Significatsi anbc, erit a r~ et erit a n
Hincsi d F erit d P et d P c.
Si a P erit a n ~y.
Si a non n et a non n b, erit a non P b.
Le!bniza sans doute voulu faire le second signe en sens inverse du premier,
maisil les a faits pareils. Le même
signe se retrouve PaM. VII, C, t44.
.329 DEFWmo
'v,
PwL., VII, B, tv, 2.Medium subjectoexclusumetiam pra~dicatum se includenssubjecto
26.
excludi ostendit
Haecpertinent ad propositionesuniversales.
Et hinc particulariumusus colligitur,
quia particularisaffirmativa
est
negatioexdusionis,et particularisnegativaest negatio
inclusionis.
Les particulièresdérivent donc des universelles
Maiselles en dériventaussi par subalternation. par contraposition.
v,
PHIL.,VII, B, ÏV, PHIL.,VII, B, iv, 28 (un coupon).
28.
D~o.
In omni definitioneconstare debet id
quod definitur esse possibile,
interdumetiam quasntur, ut actu existat, ut in
definitioneMorborum.
Ita si quis febrimdefiniat per
frequentiampulsuum pr~tematuralem,is
refutaretur,si qua daretur tertiana, in qua omnia observanturet
Verso. homines)1 vulgo agnoscunt
qus
febrem,nec tamenpulsusesset 6-equentior
Si quis tres constitueritAtrophia
species, unam in qua pinguedosola,
aliamin qua caro sola, tertiamin qua
utrumquedeficit,is simulasserere
videtur,unam quamqueharumspecierumaliquando
contingere.Itasiquis
definitfebreshecticas,malignas,simul asserit eas
observari.In his qux
distinctenon intelligimusopus
experientiaad constituendasdefinitiones.
Cf. Elementa
NovaJ~~Me<M
Universalis VII,B,V;,9-10).
(PHtL.,
~0 CATALOGUS!NVENT!ONUM
PtUL..
32.
V!ï, B, Pmi~ VII, B, tv, 32 (un coupon).
CatalogusJ~~M~OMM~.
[In Metaphysi]
Z~~M. Plato invenit usum definitionumet divisionum.Architas
praedicamentaseu classesrerum. Plato Algebram,seu
suppositionem
qu~sid velut dati. Aristotelesformaspropositionumet syllogismorum
absolutorum,et Loca Topica seu fontes disserendi.Lulliusartem disse-
rendi de quovis lon~iusproduxit.Petrus
Hispanuset summuHst~Gnm-
maticamphilosophicamseu doctrinamde
supposito.Joh. Suissetcalcu-
lator aestimationemseu Logicam Mathematicamcirca rerum
gradus
Joh. Hospinianusenumerationemmodorumabsolutorum'.PetrusRamus
demonstrationemconversionumsuppositisidenticis<~ et
figuris>, vel
aliarumfigurarumex primasuppositisidenticiset conversionibus
Idem
Leges universalitatis,necessitatis,et perfectionisin propositionibusseu
x~ ~~K, xxT'<xuTo et x~o~ou ~M-?ovab Aristotele
propositasursit.
Idem Dichotomiaset in universum Tabulas seu divisionumet
subdivi-
sionum catenas frequentari fecit; quem secuti
ZwingerusFreigius
KeckermannusAlstedius,aliique solidiores. <Joach.
Jungius> No-
tionum species varias exquisitiusconsideravit,
ostenditque non omnes
consequentiasrevocariposse ad syllogismos
PHtL.,VII, B, V,
1-10.
PHIL.,VII, B, v, i-io (5 feuillesdoublesnumérotéespar Leibniz).
De~c~M~ 10 april. 1679.
Ubide Potentia,Actione,Determinatione.
Suite de dénnitionspsychologiqueset morales.
F
PHM. VII, B, V,
PHiL.VU, B,v,ï a (in-folio) ï3.
est charitativus s imilis sapientiquatenusest charitativus. 12 recto.
Justus
Charitativus est benevolus,similiter se habens erga quemlibet, qua-
tenusest benevolus.
.8~ estamans,confirmatusquatenusamans.
est inclinatus, magnus quatenusinclinatus.
Co~'w~M~
7~M~~ est facilisquatenusvolens.
Yolens est cogitans< et tendensad id quod cogitât > conans ad ali-
quidquatenusidem repraesentans.
(Enmarge,définitionde Tendens.)
Cogitansest repraesentans,et conans quatenusfepraesentans.
Conans< ad aliquid > est determinatusquatenus agens. < seu
determinatum quatenuspotest essenovum. >
Determinatus est habens < omnia> requisitaabsoluta quatenus est
habens.
J~MM~ est habetuest habensqu~ semelexistentiasup-
quatenus
positanon involvuntaliud < subjectumultimatum >.
e e · a e
estcharitativushomœosophus.}
j C~n~ est benevoluspantotropus.S
Patetexhis nobisverba aptadeesse.}
o
e e e a e e e
t. Cf.PmL.,Vin, 4.-5.
2. V. La Logique de Z.et&M~,p. 436.
NOUVEAUPLA~ D'UNE SCIENCE CERTAINE 6
Discours
surun nouveaud'uneM«'H~
certaine,
P~ ~T~ inteldigeras
(publié
p ar
p. 90); Pxrr. VI, Il, a; VI, 12, e; VU, B, x,
1.
.0-, .e~.
~t.
a.Cf.PHn.VIT,B,v!, 4 recto.
33~. NOUVEAUPLAN D'UNE SCtENCE CERTAINE
PH!L.,VII,B,Vï,2.,2. pas un échantillonde la nature divine, puisque rien n'est plus reel
av
plus divin la
que vérité, et l'entendementqui luy repond. Ceuxquisont
versésdansles profondesContemplationsde Geometrieet de
Nombres
ou la véritése montre toute nue admirentà tout moment l'ordre
des
choses; et quand ils envisagentquelque progressionen rang des gran-
deurs ou il paroist de l'irrégularité, ils trouvent tousjours
apres une
exactediscussionque tout est admirablementbien [réglé]<~
disposéet
que ce desordreapparentfait par apres la plus grande beauté. > Il y a
biende l'apparenceque la nature gardepar tout cette
coustume, <quece
merveilleuxentendement[n'aboutirapas à rien] qu'elle a donné a nostre
amene sçauroitaboutirà rien, > et que la sagesse,la justiceet la bonté
de l'auteur deschosesne se feroitpas moins connoistredansle
gouverne-
ment des hommes que dansleur formation,si nous etionsaussi
capables
d'envisagerl'harmonie universellecomme nous sommes en etat d'exa.
minerla concinnitéparticulierede la machinede nostre
corps.
Maiss'il yavoit autant d'incertitudede part et d'autre, ne seroitil
pas
a proposde faire<~ au moins > un essayde nostre pouvoir,avant
que
de desesperer du succès. Ne voyons nous pas < tous les
jours >
des nouvellesdecouvertesnon seulement dans les arts mais encordans
la philosophieet dansla medecine; pourquoyne serat-ilpas
possiblede
venir à quelque soulagementconsiderablede nos maux On me dira
que tant de sieclesavoient travailléavec peu de fruit. Maisà biencon-
siderer les choses,la plus part de ceux qui ont traité les sciencesn'ont
fait que se copier, ou que s'amuser; c'est presque une honte au genre
humainde voir le petit nombrede ceux qui ont travailléveritablement à
fairedes découvertes;nous deuvons presque tout ce que nous sçavons
(les experiencesdu hazard misesà part) à une dixainede personnes,les
autresne s'estant pas seulementmis en chemind'avancer.C'est pour-
2 verso.
quoy 1apres les lumieresque nous avons aujourdhuyje croissi un grand
Monarquefaisoitfairequelquepuissanteffort, ou si un nombreconside-
rablede <~plusieurs~> particuliers<~ capablesmais ~> dégagésd'autres
considérationss'y prannoient comme il faut, que nous poumons faire
des grands progrésen peu de temps, et gouster nous même le fruitde
nos travaux,qui de la maniereque nous nous y prenonsapresentfroide
et languissante,seraréservéà la posterité.
ELEMENTA RATIONIS 335
B,v!, 1 verso.
'.Cf.PHtL.,VII,
=.Cf.p~V,6,f.Q.,o. 6
Cf.pHn., V, e, 8¡w88.
~Cf.PM~Vït,C,~88.
4. L'unde ces deux mots devrait être barré.
'SËDtTS
t)Bt,Ktt)t!)Z. ~2
338 ELEMENTS RATÏOMS
PmL.,VII,B,vt, 4. vel quale est TeÏescopiumoculo, quo scilicet non tantum dirigamur
< in judicando>, sedet < ad inveniendum> promoveamur.
o.
4.verso. EquidemVeteresprœstitissenonnihilin hocgenerenegarinonpotest,
jamque ante PJatonemfuit aliquis non sanè contemnendusdiaîectic~
< artis > usus, ut vel ex hujus dialogisintelligi potest. Aristoteles
autem adjutus antiquiorum meditationibus,primus quantum constat,
Logicamipsamin formamMathematicae cujusdamscienti~adornavit,ita
ut demonstrationumsit capax. Eoque nomine <; vel ob
exemplum
fateor > multum illi debere genus humanum, quanquamipse parum
Logicataliextra Logicamusus videatur,planequeignoraverit,quomodo
eademratione ad Metaphysicam<; et rem moralem > aliasqueratioci-
nationesquascunqueab imaginationeper se independentes[characteris-
tica quadam sive] combinatoriaquadam arte ita progredi liceret,ut
<~ e~ > vicariis characteribus, alphabetiqueliteris imaginationiad
numerorum atque Algèbre instar subjici possint. Quod arcanumni
fallorin haectemporaservatum,nunc primumprodit.
Porro etiamhoc negari non potest, si hominesin ratiocinandopariter
ac disputando<; semper~> inexorabiliquadamatque indefessaseveri-
tate formislogicorumuterentur, nihil pro vero assumendo,quodnonvel
experientiavel ordinatisrite argumentisesset comprobatum;posseeos
[si non invenireveritatem]saltem evitareerrorem < in ratiocinatione,
et ubi vera deprehenderenon valent, caverene &Isa dicant>, multa
etiamdemonstraturosesse, quœ nunc dubiahabentur; sedille argumen-
tandi rigor < plus difficultatishabet quam quis putet, prasserdmob
< fallacissimas>' ambiguitatesverborum quibus hominesutuntur>
atque insuperabile< prope > taediumprolixitatiset coccysmorum 1, si
quis eo more qui in scholis receptus est, uti velit in longa rationum
catena. < Videmus plerisque hominibus vix satis ad meditandum
patientiasesse in obviis facilibusque,quanto minus, ubi prolixitaset
difficultasconjungerentur.>
Auxitquemalumfalsa persuasio,quod creditumest nullam argumen-
tationis formam, si severiùs agas, probari posse, quae non puerilesde
scholaformulassequaturBarbaraqueet ~<? sapiat. Mihi veroomnis
ratiocinatioqusevi ibrmacconcludit,hoc est quaesempersuccessura est,
x,Chantducoucououdu coq;aufiguré,criailleries.
ELEMENTA
RATIONIS 33~
i. Comparer cette revue historique aux passages suivants: PmL., VI, t2, e, to sqq.;
VI, 12, f, 27; Vil, B, iv, 32.
ELEMENTARATIONÏS 3~!
i. V.La Logique
deLet&Mt~,
ch. ïx~§§5-8,et lestextesquiy sontcités.
ELEMENTA RATÏONÏS 3-).3
i. V.LaLogique
de Le~Kï~ch.vu,§§4,6, n, et ch. ïx, § n.
~44 ELEMEKTA RATIONIS
i. AHusion
à l'J~~t~MC
deSpïNozA,
publiéeen 1677.
ELEMENTARATIONIS 3~5
i. Cf. jPAt~,VII,t86; PH!L.,VII,B, iv, 32, et les autres textes cités ap. Z.« Z.og'~
deLe~M! p. 74, note, et p. 94.
?4~ ELEMENTARATÏONIS
ElementaMatheseos
<UmversaIis> taliaessedebentut prodesse
possint
etiam
ad
Cryptographemata ad ludumSchaccorum
interpretanda, ludendum, et aliaidgenus.
1
9 recto. TTAEc ElementaMatheseosuniversalismulto plus differunta
Speciosa
i. hactenuscognita, quam ipsa SpeciosaViciasaut Cartesiidifferta
Symbolicaveterum.
Ostendeturhic MethodusCalculumGeometricumad illa
quoquepro-
blemataporrigendiquasAtgebram(hactenus
receptam)transcendunt.
Tradetur et Synthesis et Analysis, sive tam Combinatoria
quam
Algebra
MathesisùniversaHstradere debet Methodum
aliquid exactedetermi-
nandi per ea quaesub imaginationemcadunt,sive ut ita dicam
Logicam
imaginationis.Itaque hinc excludunturMetaphysicacirca res pureintel-
ligibiles, ut cogitationem,actionem. Excluditur et Mathesisspecialis
circaNumeros,Situm, Motum3.
Imaginatiogeneralitercirca duo versatur,Qualitatemet Quantitatem,
sive magnitudinemet formam; secundum
quasres dicuntursimilesaut
dissimiles,squales aut squales 4. Et vero similitudinisconsiderationem
pertineread Mathesingeneralemnon minusquamsequalitatis,exeopatet
quod Mathesisspecialis,qualis est Geometria,saepeinvestigatfigurarum
similitudines.
Similiasunt qux per se singulatimdiscerninon
possun~
I. Cf.MATH.,I, g, a.
2. Cf. MATH.,I, 27, a.
3. Cf. MATH.,I, 26, a.
4.Cf.PHtL.,VtIt,56recto.
5. Le contenu de cet essai est
analogue à celui des opuscules publiés par GEMARBT
'9~ V et et cités dans La Logique de
f.~Mt~ chap. vu et tx (notamment
p. jga~.
ELEMENTA NOVA MATHESEOSUN~ERSÀUS 3~
Operationesconstantadditione,subtractione,Multiplicatione
problemata.
etdivisione,potentix <( vel formula > constitutioneet radicisextrac-
tione,< Numeriabsolutiet logarithmiinventione,> SerieivelTabula
constructione,et clavis investigatione,serieidifferentiaet summa. Et
1.Cf.MATH.,
1,g, f; 1,26,a; 111,B, t8, b.
Ici une addition en marge sur la regula j!<t~. Cf. A~)fAë~ t<M~<?t'M~
(~<!(h.,vn,66). V. La Logique de Lët~M~,p. 228, et note t.
3. Cf.Initia ~!Wt MM)'<?MM~MfM!M Mt~tM. (Af~/t.,\'II, a3.)
350 ELEMENTA NOVA MATHESEOS UNI VERSAHS
n septembr.1678.
Analysis /~M<!rMM
A D inventionemac demonstrationemveritatumopus est analysicogi- <
9 recto.
~&. tationum,quœquiarespondetanalysicharacterum,q uibusadsigni-
ficandascogitationesutimur <; cuilibetenim charactericerta respondet
> hinc analysincogitationumpossumussensibilemreddere,
cogitatio,
et velut quodam filo mechanicodirigere; quia analysis characterum
quiddamsensibileest. ~M~w~r~c~Mw fit, cum charactenbus
quibusdamsubstituimusalios characteres,qui prioribus usu asquipol-
lent hoc uno tantum observato, ut pro uno multos, pro paucioribus
plures(qui tamen inter se non coincidant) substituamus.Utiqueenim
constabitetiam cogitationesquœ characteribussubstitutisrespondent,
priorischaracterisqui resolvendus proponebatnrsignificationiaequi-
pollere.Hocautemope characterumtacHiusfit, quam si nulload charac-
teresrespectucogitationesipsas aggrediamur; nam intellectusnoster
filoquodammechanicoregendusest, ob suam imbecillitatem quod in
Cf.MATH.,t, 26,a; et La JLog'~«c
deJL~t&M~,
ch.vm,gt2.
2. Le titre et la date sont
répétés sur les deux feuilles.
353 ANALYSÏSLÏ~fGUARUM
PML.,VH,C, 10.
tibusquehominum quaecrebriusoccurrunt. Inde ad Mathematica pro-
grediendum,ac deniquein Physicaet Historiaterminandum
Condendusest Nomenclatorrerum omniumex his scientiiscollectis,
disponendusqueeo rerum ordine, quem definitio cujusquemonstrat.
[Optime investigenturomnes speciesper dichotomias.]Conscribendus
est liber historiarum, seu propositionumuniversaliumex singularibus
ductarum,vel etiatnsingulariumin quibus aliquid evenit praetermorem
atqueexpectationem, id est quasa praejudiciisnostris,seu ab universalibus
jam formatis abeunt. Denique scribendusest liber practicusde modo
scientiasad praxintransferendi,qui constaredebet problematisexordine
dispositis,quo faciuntad felicitatemnostramalienamve
suaeEditionem2 dansanno
Joh. Henricus AlstediusEncydopasdiae
i63oJoh.Gabrie!iBethlemoTranssylvanopnncipidedicat.
Notes jogico-grammaticales.
Distinction du droit et de l'oblique.
C~c/o~ïOMïMC~LMWo,Gr~orMyb/OMMO.
ï. Cf. C&<c~rM~M M~«~ (Pmt. VII, C, 159 verso) et îe début des G~M~ra~
~«Mt<MMM(PtHL., VII, C, 20).
t
356 GENERALES INQUISITIONES
GENERALESINQUISITIONES
DE ANALYSINOTIONUMET VEMTATUM. l686.
1
Hic egregie progressus sum.
PHI
Entiaperaccidens.Nam res iliaque dicitur Homo, non potest desinere PHIL.,VI!, C,
20.
i. Cf.PHiL.VII,B,m, 26.
=a
35~ GENERALES ÏNQU:S!T!ONES
manifestum
?H!L.,VII, C, 20. sit ingrediobliquos.Partialesergo, itemqueparticule
qu~
obliquis additaeinde faciunt rectos, et partialibus additaefaciuntinte-
grales, prius explicaridebent quàm integrales, qui in partialeset par-
ticulasresolvuntur.Sed tamenante partialeset particulasexplicaridebent
< illi > integralesqui aut non resolvuntur,aut non nisi in integros.
Et tales integralesa partialibusindependentesutique esse necesse
est,
saltemgenerales,ut Terminus, Ens. nam his ip~i partialesindigent,ut
transeantin integrales,ultimum enim complementumpartialis< vel
obliqui >, ut in integralemtranseat, cum sit intégrale,rursus in inte-
gralemet partialemresolvinon potest.Talium integralium< in obliquos
et partialesnobis irresolubilium> enumerationeopus est, quamreli-
quorum Analysisdabit, et initio satiserit eos enumerare tanquampurè
integrales, quorum resolutionein non-integrales minus opus videtur.
Resetiam eô reducendaest, ut paucisadhibitisintegralibusper partiales
et obliquoscompositis,reliqui omnesinde recta seu similaritersivesine
obliquiscomponipossint. Et ita constitui poterunt pauci integrales,vel
sanè certi definitiaut definitaserie progredientes,qui poteruntconside-
rari tanquamprimitiviin recta resolutioneex quibus reliquimagiscom-
positi deindeorianturut numeri derivativiex primitivis.Eaque ratione
cuilibetNotioni < quatenussine obliquitateresolvitur > suus posset
numeruscharacteristicus assignari.
20 verso. j Habemusigitur i~ T~~MMO~ irre-
<: integrales> primitivossimplices
solubiles,vel pro irresolubilibusassumtos,ut Terminum intelligo
integralem,nam partialesfiunt ex integraliet particula,ut parsestEns
in aliquo, etc. 2~ Particulassimplicesseu syncategoremataprimitiva,
ut 7~. 3~ Terminos<; integralesprimitivos~> compositosex meris
Terminis simplicibus,idque recta seu sine interventuparticularumvel
syncategorematum, ut ~J5. Particulascompositas ex merisparticulis
simplicibus,sine Termini (cat-egorematici)interventu, ut cum-in.qua
particula uti possemusad designanda(si categorematicis< postea>
adjiciatur)rem quascumaliquoest in aliquo. $"'< habemus> Terminos
< integrales~> ~M simplices.Appello autem derivativosqui
oriuntur non per solam compositionem,scilicet similarem,seu recti
cum recto, ut AB, sed per flexioniscujusdamaut particule sivesynca-
tegorematiciinterventum,ut A in B; ubi A et B dissimilariterterminum
compositumex ipsis,nempe'coA in B, ingrediuntur.Quam di~crentiam
DE ANALYSI NOTIONUMET VERÏTATUM 359
).
P!UL.,VII, C, 20. mantur, donecpauladmad ulterioremresolutionemviase sponteaperiat.
Sub particulisedam hoc loco comprehendononnullaprimitiva
pardalia
si qua sunt quaein aliaprimitivapartialianon possint resolvi.Sed
revera
puto ea fieriex Entevel alio integralitermino cum particula.
2 recto.
) Terminiprimitivisimplicesvel interim pro ipsis assumendi,sunto
Terminus(quo comprehendotamEnsquàm Non-Ens).J?~ <( seu
pos~
sibile > ( intelligoautem semper concretum, quia abstracta
tanquam
non necessariaexclusi). Existens(licet revera reddi
possit causa exis.
tenti~e,et definiri possetExistens, quod cum pluribus compatibileest
quàm auodîibetaliud incompatibilecum ipso*.Nos tamen his tanquam
altioribusnunc abstinemus.)~M~ (Etsi enim Ens omnereverasit
individuum,nos tamentcrminosdefinimus,qui designant,vel quodlibet
individuum dat~ cujusdam nature, vel certum aliquod inviduum!
determinatum, ut Homo seu quilibet homo, significatquodlibetindi-
viduumnature humanasparticeps.At certum individuumest
Hic, quem
designo vel monstrando vel addendonotas distinguentes(quanquam
< enim > perfectèdistinguentesab omni alio individuopossibilihaberi
non possint,habenturtamen notaedistinguentesab aliisindividuisoccur-
rentibus).) (est aliquid peculiare,et difficulterexplicabilein hac
nodone, ideô cumintegralissit, ponendam< hic > putavi.)
Sunt etiam Termini primitivi simplicesomnia illa
phaenomecacon-
fusa sensuum, quae clarë quidem percipimus,explicareautem distincte
non possumus,nec definire per alias notiones, nec designareverbis.Ita
cœco quidem multa dicere possumusde extensione,intensione,
figura
aliisque varietatibusquaecolores comitantur, sed praeternotionesdis-
tinctascomites est aliquidin colore confusum,quod caecusnullisverbis
nostrisadjutus conciperepotest, nisi ipsi aliquandooculos
aperiredetur.
Et hoc sensu, album, rubrum, flavum, caeruleum,
quatenus in illa
inexplicabili[imagine]< imaginationisnostraeexpressione> consistuot,
sunt termini quidamprimitivi. Utile tamen erit eos, cum confusisuit,
ratiocinationemquenihil adjuvent, evitare quoad licet, adhibendoloco
definitionumnotionesdistinctascomites, quatenusex sufficiuntadcon"
fusasinter se discernendas 1. Interdum<; et> miscereambasmethodos
i. Cf.le fragmentPHïL.,
VIII,71(~décembre t676).
2. Sic, pour « individuum. »
3. Nous doubtons la parenthèse.
4. Cf. PHIL., V, 7, f. recto; VI, ~2, f, 26.
ME ANALYS! NOTÏONUM ET VERITATUM 361
inter se utile erit prout commoditas dabit, itaque primarüs istis proprias t
P!t!L.,V!I, C, 21.
PH!L.,V!Ï,C, 2Ï. primum mihi inquirenti occurrit est idem.Idem autem esse A ipsiB
significatalterumalterisubstitui possein propositionequacunquesalva
veritate. Videnduman posito A ubiquesubstitui posse ipsi B, etiam
vicissimsequatur B ubiqueposse substituiipsi A; sanè si terminiistise
similariterhabeantin relationeinter se invicem,utique mutua est subsd-
tutio. Quodsi non se habent similariter,nec ad tertium quodlibetplane
eodem modo se habent, nec proinde unum alteri substitui poterit*.j1
Nam respectus illi per propositiones sive veritates explicantur.Sic
AlexanderMagnus, et rex Macedoniaevictor Darii. Item triangulum
et trilaterum, sibi substitui possunt. Porro haec coincidere ostendi
<~semper~> potestsemperresolutione,si sciliceteo usqueresolvantur,
donec appareatà priori esse ipsapossibilia,si etiam formaliterprodeant
iidem termini, tunc diversitermini sunt iidem. Sit TerminusA et ter-
minus B, si pro utroquesubstituaturdefinitio,et pro quolibetingrediente
rursus definitio, donec perveniaturad primitivossimplices,prodibitin
uno, quod in alio seu formaliteridem, Ergo A et B erunt ~M~M~, seu
iidemvirtualiter.Sic ergo definiripotest 1
CoinciditA ipsi B, si alterum in alteriuslocum substituipotestsalva
veritate,seusi resolvendoutrumque per substitutionemvalorum<( (seu
definitionum)> in locum terminorum, utrobique prodeunt eadem,
eademinquam formaliter.ut si utrobiqueprodeat L. M.N. Salvaenim
veritate fiunt mutationesquasfiunt substituendodefinitionemin locum
definitivel contra. <; Hinc sequitur,si A coinciditipsi B, etiamBcoin-
cidit ipsi A. >
Proximanotio, ut A sit subjectum, B ~M~, si B substituipotest
in locum ipsius A salva veritate, seu si resolvendoA et B, eademquas
prodeunt in B prodeuntetiamin A. Idemaliterexplicaripotest, ut Asit
B, si OmneA, et quoddamB coincidant.
Habemusigitur Notas Coincidens ipsi B. ~M~c~Met Est.
Omne.Quoddam
Si dicaturQuoddamA est B, sensusest quoddamA et quoddamB
coincidunt.Undcet sequiturQuoddamB est A.
Si Omne A et quoddamB coincidunt,etiam quoddamA et quoddam
t.C.f.PH!L.,VIÏ,B,tI,42.
a.Leibniza écritparerreur MrTe~ puisverietate.
nEANALYSïNOTMNUMETVEMTATUM 363
recom-
ï. Renvoi à un § eSacé (cea premiers paragrfphes ont été raturés et
mencés).
DE ANALYSI NOTIONUMET VERITATUM 365
omissioni utriusque
Demonstratur etiamexhis omnempropositionemaut veramaut falsam
esse.Seusi L [non] est <~ non > vera, est falsa. Si est vera est non
falsa;si est nonfalsaest vera; si est falsaest non vera. Omniaper 3.
Propositiones autem i, 2, 3, 4. faciunt officiumdefinitionum,unde
sineprobatione sunt assumtx, indicantenim usum quorundamsignorum
nempeveritatiset falsitatis,< affirmationiset negationis.>
esse seu contradictionemcontinere, sive
j Dicoaliquidimpossibile
terminussit incomplexuscontinensA non A, sive sit propositio quae
rursusvel dicat coincidere ea quorum unum continet contradictorium
alterius, vel contineatterminum incomplexumimpossibiletn; namquo-
tiescoincideredicunturea quorum unum continet contradictoriumalte-
rius,utiqueidem continet terminum contradictorium;quoties aliquid
continetid cujus contradictoriumcontinet, utique continet terminum
contradictorium. Itaqueadhibitapropositioneimpossibiliprodit terminus
contradictorius incomplexus.
A est B (seuipsi A inest B, seu ipsi A substituipotest B). 22 verso.
Pt!!L., VII, 2.
C, 22. Porro A ut dixihoc loco significatTerminumvel propositionem.
hinc
non-A significatcontradictoriumtermini vel contradictoriam
proposi-
tionis.
(14) Si propositioponatur, nec adjicituraliud,intelligituresseveram.
Coinciditcum i.
(15) NonBcoinciditipsinon B.est corollariumipsius10.posito NonB
coincidereA.
(16) Propositio< Affirmativa> A est B < siveA continetB >, seu
< (ut loquitur Aristoteles)'> ipsi A inest B (in rectoscilicet).Hocest
si pro A substituaturvalorprodibit A coincidereipsi BY. Ut homoest
animal, seu homoidemest quod Animal. nempe Homo idemestquod
Animalrationale.Nota enim Y significoaliquid incertum,ut proindeBY
idem sit quod quoddamB seu Animal. (ubi subintelligiturrationale, y
si modo sciamus,quodsubintelligendum sit) seu quoddamanimal.Itaque
A est B idem est quod A esse coincidenscuidam B. seu A==BY.
j Notabileest pro A===BYposse etiam dici A==AB~et ita non opus
est assumtionenovaeliteras~.Pr~supponit autem hase notatio quodAA
idem est quod A, oritur enim rcduidantia.
(17) Hinc coincidunt A esse B, et quoddamB coincidereipsi A, seu
BY=A.
(18) CoinciduntA et AA, et AAA, etc. ex natura hujus characteris-
tica~ seu Homo, et Homo Homo, et Homohomo homo. Itaquesi quis
dicatur esse Homo pariter et animal, resolvendoHominemin animal
rationalepariterdiceturAnimalrationaleet Animal, id est animalratio-
nale.
{Hinc patet etiam ex AC==ABD non licere inferri C==BD. patet
enim et in A==AB non posse utrinque omitti A. Si ob AC= ABD
inferripossetC = BD,prassupponendumesset,nihil quodcontineturinA
contineriet in C quin contineaturet in BD, et contra. J
(19) Si A sit B, pro Aponipotest B, ubi tantumde continendo agitur.
ut si A sit Bet B sit C, A erit C. D~monstraturex natura ~oincidentiœ,
nam ëôi~cidenti~substitui sibi possunt (nisi in propositionibus quas
dicerepossisformales,ubi unum ex coincidentibusita < &rmaliter>
t. Cf.§§83,ï~2.
2. Cf. le § 83; et PHM. VU, B, n, 3; 6a, § 8; 63, § 8.
3. Cf. PHtL., VII, B, !v, 6 recto (p. 309-3to).
DEANÀLYSINOTïONUMËtVEMTATUM36y
(continere)A.
NamAessë'B===BY==A (per i7)=BY==AY(per 24)= Quoddam
BesseA (per 17).
(26) Admonendaadhucquaedamcirca hunccalculumquseprœmittcre
debueramus.Nempe quod de quibuslibetliteris nondum usurpatisasse-
riturgeneralitervel concluditur,non tanquamHypothesis,idde quotlibet
alüsliterisintelligi.Itaque si A = AA, etiamdicipoterit B==BB.
Quoddam B = YB. Itaque similiter qu. A == [YjZA nimirum
(27)
licethoc quidem dicere ad imitationemprions (per 26) sed nova assu-
mendaest indennita pro posterioriaequatione,nempe Z, ut paulo ante
fueratY.
(28) Terminussimpliciterpositusa me solet usurpari pro universali,
utA est B, id est omne A est B, seu in notione A contineturnotio B.
(29) A est B, Ergo quoddam A est B (sive ~4continere B, infertseu
continetQuoddam A continere B). Nam A est B==AY est B (per 24).
368 GENERALESïNQU!8tTÏONES
Pnn. VU,C, a:. (30) A esse B et B esse A idem est quod A et B coincidere,siveA
coincidereipsi B quodcoinciditipsi A. Nam A==BYet B==AZ.Eroo
<~ (per 31) > A=AYZ. Ergo YZ sunt super~uïe< seu Z continetur
in A. Ergopro B===AZ dicipotest B==A. >
(31) Scilicetnotandumet hoc est, si A==AY, tune < vcl > Y est
superfluum,<< vel potiusgenerale ut Ens ~>, et utique impuneomitti
potest, ut Unitasin multiplicationeapud Arithmeticos,<~ velY inestin
A. Imô revera semperinest Y in A, si dicaturA = YA. >
(32) PropositioNegativa. A non continet B, seu A esse< (conti-
nere) > B falsumest.
J NB. Si B sit propositio,non B idemest quodB est faisum<; seu
B essefaîsum.non B, intelligendoB de propositionein materianeces-
sanat vel est necessariumvel impossibile.At secusestin incomplexis.
>
Notionemsumotam pro incomplexaquam complexa.Terminumpro
incomplexacategorematica.
(32) B. non-B est impossibile,<~ seu si B. non B=C, erit C impos-
sibile ~> Impossibile in incomplexisest non-Ens, in complexisest
faisum~.j}
(33) Hinc si A==non B, erit ABimpossibile.
(34) Quod continet Bnon B, idemest quod impossibile. seuEBnon B
idem est quod impossibile.
(3S) Propositiofalsa est, quaecontinet ABcontinerenon B, (positoB
et A essepossibiles).<~ IntelligoautemB et Y tam de Terminis,quàm
de Propositionibus.>
AcontinereBet AcontinereC idem est quod A continereBC Hinc
si A continet B, etiam continetAB. Hinc si AB continet non B, etiam
ABcontinebitAB non B. }
(36) A==B. Ergo A est B, seu A==B continet quod A est B, Namsi
Y sit superûua, net A==BY. id est A = B. Idem aliter demonstratur:
A==B idem est quod A==BY et B==AY. Ergo A=B continet
A==BY.< RemA = B ergo AA==BA.ErgoA ==BA.ErgoA est B.>
(37) B est B. namB==B (per 10). Ergo B est B (per 36).
t. Cf.PHïL.,
VII,B,n, 36;62;VII,C, 07.
z. Cf. § 75.
3. Cf. PML.,VII, B, H, 33.
BE ANALYSÏNOTtONUMET VERtTATUM 36~
i. Leibniz
penseicià uneloideprogression, à celled'unesérieinfinie.
analogue
Cf.§65.
2. Cf. Phil., VII, 83; PniL., VI, 12, f, 23; MATH.,I, 2. V. Lo~Mc Z.e~:7,
chap. vt, §
3~3 GENERALES !NQU!SïT!ONES
4.
pMt. VH, C, 24. nullamoccursuramesse > contradictio.Indeenim sequetur omne possi-
bile esse verum. Equidem Terminum incomplexumqui est possibilis,
voco verum,et qui est impossibilisvocofalsum.At de Termino complexo,
ut A continere B seu A esse B, ambigipotest. Resolutionemautem
termini complexi intelligo in alios terminos complexos. Scilicetsit
AesseB==L, et sit B==CD, et A esse C = M,et AesseD==N, utique
fiet L==MN. Licetautem subjectumA resolvatur, non potest pro A
substitui pars valoris, sed substituendusest valor integer, quod obiter
moneo. Et si C==EG et D==FG, et A = EFG, poteritM resolviin has
duasA==EFG==P etEFG==EG=Q, seu erit M=PQ; et similiterN
in has duas resolvi poterit A==EFG==P, et EFG==FG==R. ergo
L==PQR. quaesunt primo verae,namP estHypothesis,Definitioscilicet
vel experimentum,R et Q sunt axiomataprima. Verùm si porro per-
gamus,requiritur ad definitionem,ut constet eam esse possibilem,seu
necesseest ut demonstreturA esse possibilem,seu ut demonstretur,
EFG non involverecontradictionem,id est non involviX non X. Quod
cognoscinon potest nisi experimento,si constetA existere,vel extitisse,
adeoque esse possibile(aut saltemextitissealiquidipsi A simile, quan-
quam rêvera hic casus fortasse non possit dari, nam duo completa
nunquam sunt similia, et de incompletis sufficitunum ex duobus
simiiibus existere, ut incompletum, id est denominatio communis
possibilisdicatur (imô <; tamen > videtur esse utile, seu si sphxra
una extitit, dici poterit rectè quamlibet sphaeramesse possibilem))
Cujus simile possibileest, id ipsum et possibileest Unde patetrem
eodemmodo procederein Terminis complexiset in incomplexis.Nam
probare verumesseterminumcomplexumest eum reducerein alioster-
minos complexos veros, et hos tandem in terminos complexosprimb
veros, hoc est in axiomata(seu propositionesper se notas), definitiones
terminorum incomplexorumquos probatum est esse veros; et experi-
menta. Similiter Terminos incomplexosesse verosprobaturreducendo
eos in alios terminos incomplexos veros, et hos tandem in alios
terminos incomplexosprimoveros,hoc est in terminosper se conceptos,
vel in terminos, aut terminos1 quos sumus experti (aut quorum
similes sumus experti. <~ Quanquam id adjici opus non sit, nam
ï. Cemotest répétéparerreur.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VËRtTATUM 373
i. Lirepossibilia.
3/4 GENERALES INQUISITIONES
5.
Pb'L., VII, C, &5. Ensseupossibile,et aliquidpraeierca.Omnibusautemconcepds,nonvideo
quid aliudin Existenteconcipiatur,quam aliquidEntis gradus,quoniam
variisEntibusapplicaripotest. Quanquam nolim dicere aliquid existere
< esse ~> possibileseu Existentiampossibilem,haecenim nihil aliudest
quàmipsa Essentia;nos autem Existentiamintelligimus<( actualem,
seu > aliquid superadditumpossibilitatisive Essentia~,ut eo sensu
existentiapossibilis<; futurum> sit idem quod actualicaspraescindens
ab actualitate,quod absurdumest. AjoigiturExistensesseEnsquodcum
plurimis compatibileest. seu Ens maximepossibile,itaque omnia co-
). existentiaaequèpossibiliasunt. Vel quod eodemredit, existensest quod
25 verso.
ï. Suppléerici A.
2. En marge de cette phrase KB. Cf. § 5~, et PniL. VI, 1l, a (p. :58).
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 3~
'j-
bomo.BY===AZ. Ea etiam potest in hanc mutari BY==AB<( Y ~>, PmL.~ F VII, C, a6.
seudicipotestquoddamanimal esse hominem, idem esse quod, animal
esse hominem-animal.Patet ex 83. Nihilrefert enim quod Y
quoddam
incertaest,qua~cunque enim illa sit, fingaturnosci, et adesse,tunc utique
locumhaberetratiocinatio.
) (oo)C~terumetsi hocmodoin Pr~dicatovitarisemperpossitinde- s6 s verso.
6nitaY, nontamen potestvitariin subjecto,et prxstat inpr~dicato etiam
relinqui,ob inversionemmanifestiorem.Et omnino quia non prorsus
eliminari possuntindennit~, pr~stat eas relinqui.
j Imoputo posse eliminari.J
(~i) A est B tunc A non est non B~. Esto verum A esse non B. si
quidemfieripotest, jam A est B ex hypothesi.Ergo A est B non B, quod
estabsurdum.< addeinfra99 >
j Hicratiocinandimodus, seu ducendiad absurdum,jam in praeccden-
tibuseststabiUtus.
(92)< Non valetconsequentia > Si A non est non B, tunc A est B.
seuOmneanimalessenon hominemfalsumest, quidem,sedtamenhinc
nonsequiturOmne animalessehominem.
(93) Si A est B, non B est non A. Falsum esto, '< si fieri potest >-
nonBessenon A. seu non B non esse A, verumerit non B esseA. Ergo
A est non B. falsumest Omne A esse contra 3
quoddam Ergo B, Hyp.
(9~)Sinon B est non A, A est B. Falsumesto si fieripotestA esseB.
ErgoA eritnon B. Ergo quoddam non B erit A (per conversionem).
Ergofalsumest quoddamnon Bessenon A (per 31) Ergo multo magis
falsumest omnenon B essenon A, contra hypothesin.
(93)A esseB idem est quod non B esse non A, patet ex 93. 9~
juncto30. Videnduman non propositio 93 demonstraripossit per se,
sine93et 9~ <( hoc prasstiturarticulo98 >
(96)NonnonA=== A.
(97)NullumA est B idemest quod A est non B (per 87).
i Voirlanotedu §()~.
2. Lire too.
3. En marge une addition barrée, contenant une autre démonstration.
4. Lire gi. Cette conséquence est évidemment fausse (comme le théorème § Ot)t
puisqueles deux particulières peuvent être vraies à la fois (par la règle dos subcon-
U'aires).Néanmoins la conclusion est vraie (par la règle des contradictoires).
5. Lire gg. On lit en marge d'un § 06 barré
Nullumnon-A,idemestquodsolumA.»
380 GENERALES ÏNQUÏSÏTïONES
PH!L.,VIÏ, C~2C. (98)OmneA est B idem est quod NullumA est non B, seu quoddam
A non esse non B. patet ex 97 vel 87, tantum pro B ponendonon B
et
pro non B ponendo non non B seu B. l
(99) A est B. idem quod A est non non B (per 96) et hoc idem
< (per 87) > quodNullumA est non B (87) id est nullumnonB estA
(per conversionemuniversalisnégative) id est (per 87) Omne nonB
est non A <==A est B >. Quod erat dem.
(100) Si A est B, sequiturA non esse non B, seu falsumesseOmne
A esse non B. Nam si A est B, utique nullumA est non B, seu falsum
est quoddamA essenon B (per 87). Ergo(per 101) multo magisfalsum
est Omne A essenon B. Adde91.
(loi) Si falsumest aliquodA esse B, falsumest Omne A est B.seu
quod idem est, aliquod A non est B. Ergo omne A non est B. Nam
ponatur < si fieri potest > omne A esse B. Ergo quoddamA estB
(per 29). Sedhoc est contra hypothesin,adeoquefalsum,ergo et falsum
prius.
27 recto. (102) Si A est B et A est C. idem hoc est quod A est BC.
(103) Si A est non B et A est non C, idem hoc est quod A estnonB
non C.
(10~.)Non B est non BC. demonstratumest 76. sed non semper
non BCest non B. Excogitandusesset modus propositionisformalis,seu
generalis,quasi dicerem falsumest omne negativumcompositum esse
negativumsimplex,seunonYX non = non ?, ita ut ? et X significent
quaslibetsimiliterse habentes.
(103) Si A est non BCnon ideô sequitur< vel > A essenon B, vel
A essenon C < potest enim fieri ut B sit = LMet C = NP, et ut Asit
non LN, quo facto A erit non LMNP seu Non BC. > Interimhinc
sequiturfalsum esse simul A esse B et A esse C, seu A esse BC.Patet
0x91 vel99*.
(106) Patet exhis nonà sua litera < vel formula > cui pnengtturin
calculodivelliminime debere.
(107) Omnis complicatiopropositionumita generaliterreprœsentan
potest ABCDetc. < vocarepossumusXB==L,EC~M,MU==N>
ponendoaliquahorumsimiliterposse resolviut L velM vel N, et eain
1. Lire too.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 38t t
t
7~9
i 2 3 4 3 6
A B CD E F
Undeintelligi potest quam miris modis terminorum relationes et
denominationes vadari possinttam ab ordine si respiciassolam disposi-
tionemnumerorum,quàm a valorecujusquenumeri, si vel soliusquan-
titatisetqualitatishabeaturlocus.
(108)Omnisterminus etiam incomplexuspotest haberi pro proposi-
tione,quasiipsi adjectum esset ~0 [vcrum]< hoc > Ens, ut Homo
perinde sumipotest,ac si dicereturHomo < idem > est < quod hoc >
Ens,< scilicetest id ipsum quod est, seu > vel potius generalius,
perindeeritac si adjectumesset verum,ut Homo est verum. Homo
estanimalest < hoc > verum et -?o< hoc > verum facit hoc loco
officium quodunitasin Arithmetica,ad supplendalocaseu dimensiones.
si scilicetponaturquodlibetquod cum aliquocopulatur tot modis esse
subdivisum quo id cum quo copulatur,ne terminusnisi asquecomplexo
velincomplexo jungiponatur, vefumseu UnitasscribaturV. ex 0 fiet 3
I. Leibniza écritparefreur 5 etB.
3~2 GENERALES ïNQUtSÏTtONES
.c~
7.
PmL., VII, C, 27. ubi loca sunt suppleta. dici enim potest A esseidem quod hoc
v~u~
esse idem quod hoc verum, est hoc verum sed notandum
ipsumY
suppletumubiquedeberemutari A===A verumseu A ==verum*t
En marge: 3)
'o.
2 y verso. !(i09) Quemadmodumautem quilibetterminusconcipipotestinstar
propositionis, t explicuimus,ita et quaeUbetpropositio concipipotest
instar Termini, ut Hominemesseanimalest verum, est propositio,est
tale quid, est causa,est ratio, etc. Quasserviuntad universalissimas
con-
dendasenuntiationesde his complicationibus.
(110) Possuntetiam novi Termini reflexivicondi, qui similitertrac-
tari possunt ut directi, ut subjectumpropositionistalis, taie.
potest
appellarialiquonomine. Et videndum quomodobas et ipsasdenomina-
tionesrursusinterse per literasexplicaripossint.ut si subjectumpropo-
sitionisuniversalisamrmativassit prasdicatumalteriuspropositionis affir-
mativas,cujus subjectumest praedicatumprioris, subjectumdicituresse
idem cum praedicatoejusdempropositionis.Si quis autem velitrigorosè
rem enuntiari ad morem communemlogicorum< aut etiam hominum
vulgoloquentium> in propositionibussatis difficultatisinveniet,utsi
dicere velitsubjectumpropositionisuniversalisamrmativae,cujusprxdi-
catumestsubjectumpropositionisuniversalisamrmativas,in quasubjectum
est prasdicatumprascedentispropositionis,est idem cum praedicato dictae
propositioniscujus est subjectum.Ac ne sic quidemrelativum,~~ve!
~~J~~ potest evitari,quantosatius, brevius,clariusque< dicemus>
si A est B et Best A, A est idem cum B. Cujus etiam demonstratiofacilè
dari potest, quemadmodum super à nobis data est, adhibitisscilicet
literis. At verbishaud dubiè foret satis perplexaet opus foretpecuîiarem
adhiberecuramin illisrecte disponendis.Nam si rectèconstitutaessent,
credo idem prasstarent;licetnesciaman pari claritate, similiteret con°
sequentiasex literisfacilèducuntur. ut statimhic patet ut A diximusesse
i. Leborddu papierestusé.
383
DE ANALYSI NOTIONUMBT VERITATUM
A w===
Omne A est B
OmneAestB
B t.t )
I.Cf.PHÏL.,VII,B,M,4ï.
1
2. Sic, pour COMfM~M~MM.
3. Leno i3o se trouve répété.
388 GENERALES INQUISITIONES
le
cetteformuledu principede raison,et cellede soncorollaire,
1. Remarquer
desymétrie,
principe quisuit.
2. Cf. § 74.
3. Ce qui suit est d'une autre plume.
4. Cf.§ 75; PHIL.,VII, B, H, 62; VII, C, 73.74'
5.Cf. pHtL.,VÏI,B, H, 62, § ï6; 63, § 8; VII, C. 73.
6. Leibniza interverti deux fois par erreur C et D.
3~0 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES
PHtt. VII, C, 29. animal? An per hoc Animalitasomnis bominis? Quae longé
utique
differtab omnianimalitatehominis.Nam modo aliquis homo sit
doctus,
omnis doctrinahominis est terminus verus; at nisi omnis homo sit
doctus, eruditioomnishominisest terminusfalsus.< Nisi quis intelligat
terminumexclusivè,ut aliquandoGéomètre, quando sub omni motoid
cujus celeritas est infinitè parva seu quod quiescit. > Videtureru-
ditio omnis hominis etiam efferri posse eruditio humanitatis. Sed hoc
tamen nolim,si insistimussupra dictis, quod humanitasalicui nihilaliud
sit quam 'coaliquidesse animal -b
< (140) An quia ex eo quod quidam homo est doctus sequitur
quoddamdoctumesthomo dicerelicebit doctrinahominisest huma-
nitas docti?Ita puto. >
(141) Quomodoexplicabimusquantitatemin abstractis,verbigratia
quandoA est duplo calidiusipso B, seu < quando> calor ipsiusA est
dupluscalorisipsius B? ScilicetA essecalidumest calor ipsiusA. Itaque
si ïo A essecalidumsit ad -coB esse calidum,ut 2 ad i. erit caloripsius
A duplus calorisipsius B. Sed porro videndumest, quomodo 'c&A esse
calidum possit esse ad ToB esse calidum ut numerus ad numerum.
Hoc ergo contingit quod causa quasA esse calidum uniformiactione
efficit tali actione < adhuc semel > continuata efficiatB esse
calidum,vel signumex quo cognoscimusaliquidesse calidumsit conti-
nuum, et in uno alteriusduplum.Sed in his multa opus est circumspec-
tione, unde thermometra etsi signa sint graduum caloris, non tamen
sunt aequaliterdividenda.}
(142) Sed quomodo abstractisefferemuspropositionesnegativas;ut
quidam Homo non est doctus? nempe ut negatio hominis est non
humanitas,ita negatiodoctrine hominisest non doctrinahominis.Etsi
dicatur nullus homo est lapis, abstractumejus seu (nullushomoest
doctus)efferendumerit [non-doctrina]non-lapideitasomnishominis;an
verô dicere licebit lapideitasnulliushominis? seu lapideitasnon-homi-
nis. Non puto; neque enim id exprimitnullum hominemesse lapidem.
(143) Illud jam videndumest, an cum abstractorumprxdicatiocibus
consentiathaecdoctrina, et quidem viriditasest color, prasdicatiobona
est, cur ita? An quia sequitur qui est viridis eundcm esse coloratum?
i Lire homo.
DE ANALYS! NOTIONUMET VERITATUM 3~1i
PHtL.,VII, C, 30.'P~~<? ~M ~~M adjecti Omnis homo est seu existit peccato
obnoxius,ha~cscilicetest propositioexistentialisseu contingens.Propo-
sitio~M~~M/Msecundiadjecti Homo peccato obnoxiusest seu existit, z
seu est ens actu'.
143. Ex omni propositione [secundi]< tertii > adjecti fieripotest
tertii t
propositio adjecti, si prxdicatum cum subjecto componaturin
unumterminum, isque dicaturessevel existere,hoc est dicaturesseres,
siveutcunque, sive actu existens.
146. PropositioparticularisaffirmativaQuoddam A est B transfor-
mata in propositionemsecundisic stabit AB est, hoc est, AB est res,
nempe vel possibilisvel actualis,prout propositio est essentialisvel
existentialis.
147. Propositio UniversalisAffirmativain propositionemsecundi
adjectihoc quidem modo non .equë commode transformatur,nam ex
Omne A est B non licet commodefacere Omne AB est. Cùm enim
ABsit idem quodBA, pari jure dicere liceretOmne BA est; et proinde
etiamOmne B est A. Itaque sic dicendumerit Omne A continensBest.
Quomodoautemalia ratione propositiouniversalisaffirmativaad secundi
adjecti enuntiationemreducaturmôx patebit.
1~.8.PropositioParticularisNegativaQuoddamA non est B sictrans-
formabiturin propositionemsecundiadjecti A, non B; est. HocestA
quodnon est B est res quasdam;possibilisvel actualis,prout propositio
est essentialisvel essentialis3.
149. Universalis negativa transformatur in propositionem secundi
adjectiper negationemparticularisamrmativïe.Ita verbi gratia Nullum
A est B, hoc est AB non est. seu AB non est res. Posset etiam sic
enuntiari NullumA est B, id est OmneA continensnon B est.
i$o. Universalisaffirmativatransformatur in propositionemsecundi
< adjecti> per negationemparticularisnégative ita ut OmneAestB,
idem sit quod A non B non est seu non est res. vel etiam (ut dixi
n. 147) A continensB est res. Quod tamen posterius ut jam diximinus
aptumest, etsi verum sit, quia est superfluum,jam enimB in A conti-
netur, sed si non omneA sit B, exABfit novares.
t. Cf.PHi~VII,B,u,3,C,97.
~94 GENERALES INQUISITÏONES
PHtL.,VH,C,3o. sima. < Coincidit cum non A== non B. et si negetur dici
poterit
Anon===B.>
i$8. D==ZC est Univ. Aff.
1~9.YA=ZC est Partie. Aff.
i6o.D====nonE Universalisnegativa.
161. XE = nonF particularisnegativa.
162. Supersunttermini quosingrediunturnon YA, hocest nontaleA
(seu quoddamA non) qui differuntà non quoddam.Nempealiudest
dicere falsumesse, quoddam A esse B. Aliud est dicere falsumesse
tale A esseB. Inde cumhic oriatur xquivocatioaliqua, satius eritliteras
Y prorsus eliminare,et hinc orientur tales propositiones.
163. A==B item non A==non B [pnmîtiva]simplicissimx.
16~ A==AB universalisaffirmativa.
163.AB==AB, posito AB esse rem, particularisAffirmativa.<seu
YA==ZB.>
166.A = non B universalisaffirmativa
167.A non B = A non B, posito A non B esse rem, particularis
M~~M.
168. Si A non == B, tunc vel A non B erit res, vel B non A
erit res.
169°. ABest res xquivaletQu. A est B, et Qu. B est A.
A non B est res asquivaletQu. A non est B vel Qu. A estnon B.
A non B est non res asquivaletUniversaliAinrmativœ OmneAestB.
ABest non res aequivaletUniversaliNegativae nullumA est B,vel
nullum B est A.
170. Interim opus est tamen, ut propositionemQu. A est B discer-
namusa propositionc QuoddamB est A, et similiterNullumA estB,
à propositionenullumB est A.
171. Principiasunt <M > A==A.
< ~M~ > non A==non A.
< ~M>AA==A.
< Quarto.non non = omissioniipsiusnon ut > non non A==A.
< < > Si A==B erit AC==BC.
ï. Suppléer ici A.
z. Lire ~«<<M.
3. Cequisuit est d'uneautreplumeet d'uneautreencre.
DE ANALYSI NOTIONUMET VERITATUM 3()5
Lire 7.
s. Cf.§ 16,marge;et PnïL.,VH,B, 3; 63.
3. Le
mot <Mest répété dans le ms.
~9~ GENERALES
!NQUtSÏTtONES
VII,C,3t.
PUIL., t. sic si dicam non, quidam homo est animal idem est
quod falsumest
quendamhominemesseanimal.
186. Quidam homo non est lapis significat quidam homo est
non
lapis. [similiter]istud Omnis homo non est lapis videtur significare
Omnis homo est non lapis; Itaque generaliter sic
interpretabimur
ante est quasi praedicatumnegativum. sed si ~o
pr~ponitur signo,
intelligemuspropositionemnegari
187. Jamsupra monuiquaead propositionespertinentsic posseillustrari
et quasi ad numerosrevocari,ut concipiamusTerminum seu Notionem
instar fractionisverbi gratia non non ? ==H >
j~===HJ <:
quodsignificatHcontinerea, et b, sed idem H continerenon 1 et non?'
observandotantùm ut aa idem sit quod a, <; et non a non a idem
quod
non a, et non non a idem quod a >, et ut nunquam idem terminus
contineat simul a et non a, seu ut terminus qui contineta non dicatur
continerenon-avel contra < Deniquequi continetab continereetiam
a,
et qui continet non a continereetiam non al. >
[188.j J
189. Principiaergo haseerunt < primo > <M==~(unde patetetiam
non ~==non b, si ponamusnon b = a).
secundo non non ~===~.
tertionon idem terminus continet a et non a <; seu si unumest
verum, alterumest falsum,aut certèterminus ipse talis dicetur nonverus
sed falsus. >
Quarto [abcontineta] < A continere idem est quod A esse==~.>
Quinto non a continet non ab, seu si continet a, non a continebit
non
<~ Sexto. Quaecunquedicuntur de Termino continente terminum,
etiamdici possuntde propositioneex qua sequituralla propositio.>
<( Septimo> Quicquid ex his principiisdemonstrarinon potest,id
non sequiturvi formas.
190. UniversalisAffirmativaOmn. A est Bidem est quod A continere
L<seuA==XL>.
Particularis Affirmativa quoddamA est L, idem est quod A cum
I. Cf.PHIL.~
VII,B,H,72.
2. V. §§ ï2~î2g.
DE ANALYSÏ HO. JM ET VERITATUM 397
PtHL.,VII, C,3!. batur A verum esse, A non verum esse, solet etiam simpliciterdiei
A esse, A non esse. 6"Veri seu ~u esse adjectio relinquit, at falsiseu
Tounon essein oppositum mutât; itaquesi verum aut falsumquidesse
verum dicatur, manet verum aut falsum; sin verum aut falsumesse
falsumdicatur, fit ex vero falsum,ex faisoverum. 7" Propositioipsafit
Terminussi terminoipsiadjiciaturverum aut falsum; ut sit terminus
et Aest vel verumest, sit propositio, verum,seu ~~«~ ~y~,seu
esseerit terminusnovus, de quo rursusfieri potest propositio.8"
Propo-
sitionemex propositionesequi nihil aliud est quam consequensin ante-
cedenticontineriut terminumin termino, atque hac methodoreducimus
consequentias ad propositiones,et propositionesad terminos.<( 9"Acon-
tinere idem est quod A = xl. >
Omne B est C. B non C non est.
0. A est B. A non Bnon est.
0. A est C. A non C non est.
Sed haecconsequentiaex mens negativis etsi proba sit non tamen
apparet,nisi re reductaad affirmativas.Unde apparethanc reductionem
universaliumad negativas non esse adeô naturalem. Quemadmodum
A continet B et B continet C etiam A continet C, ita si A excludit
non B, ergo includitB, et B excludit non C ergo B includit C, itaque
deniqueA includit C. Si adhibeamusAB est, A non B est pro particu-
laribus, et A continet B vel A continetnon B pro universalibus,pote-
rimus carere propositionibusnegativis. Sanè negativus non afficit
copulam nisi quando dicitur propositio esse falsa,alioquiafficitprsedi-
catum*.1
199. Propositioparticularisaffirmativa ABest. Particularisnegativa
A non B, est. <( Et posito A et B esse ~>Universalis affirmativaA nonB
non est. Universalis Negativa AB non est. Hincstatimpatet necnumero
plures dari, et quasnamearum sint oppositioneset conversiones.Nam
P. A. et U. N. opponuntur, item P. N. et U. A. Patet etiam in propo-
sitione ABest vel AB non est utrumque terminum eodem modose
habere, et idée locum habere conversionemsimpliciter.Addi posset
non A nonB est,vel non A nonB non est, sed nihil differta LMest,vel
LM non est, posito non A esseL et non B esseM. U. A. seu A nonB
i. Cf.PmL.,VII,B,M,72.
TABLES DE DEFMÏTIONS 3~
Tablesystématiquede conceptsgénéraux.
En marge,une note énumèreles omissa ce sont les mêmesque ceux
deWiLKÏNS
Tablessystématiquesde définitions.
PaiL., VH,C,47.
PHIL.,VII, C, 47 (i p. in-fol.).
ETSPECIES,
Tablede définitionssous les rubriques GENERA CAUSEE,
effectus.
PH!L., V! C, 48.
Si B sit A et C sit A, et idem sit B quod C, erit M~MA. si non
49'
sint idem, erunt~ }
Table de définitionsde conceptsmathématiques(quelquestermesfran-
çais et allemands).
Surles paradoxes.
ïPHÏL.,VII, C, 64.
PHiL.,VII, C, 64 (2 p. in-8").
Novembr. 1678.
T~M~P. Divisiones.Methodus.
Generaet species~M~M<P.
Utileest pluriumeandemrem tractantiummethodosin tabulasredactas
interse conferri,ita enim pro varüsdispositionibusvariasrerum inter se
cognadones, ac varia genera subalterneanimoa speciebus imis abstracta,
comparebunt.
Cunctainveniri possunt per divisiones,imo quia quotcunque spe-
1.Suppléerreddi.
8 74. PHïL.,VII, C, 25 verso; VIII, 6-7.
2. Cf. GeM~~M~~MMt~oMM,
~0~ GENERA ET SPECÏES SUBALTERNE
GENERA
TERMINORUM.
Listede catégories.
SUBSTANTUE.
Définitions.
PHIL.,
VII, C, 71-72(2 p. in-fol.). F
PHIL.,VII, C, 7t-
72.
Définitionsde Ens, possibile, Existens, Compossibile,perfectius,
Necessarium, Contingens,iidem,diversi, multa, unum,duo, tria, qua-
tuor(démonstrationde 2-t-2==4.),~w~ totum, magnitudo,similia,
congrua,positio, locus, tempus,ordo, etc.
convcnientia,
Possibile.
Verapropositio
est A [est] continet B, si A non-B infert contradictio-
nem. Comprehenduntur et categoricaeetHypotheticœpropositiones,v. g.
siA continetB, C continet D, potest sic ~brmari A continereB con-
tinetC continereD; itaque A continereB, et simul C non continereD
m~ertcontradictionem~ 0
Verapropositio
categorica< affirmativauniversalisest > A est B,
si Aet AB coincidat,et A sit possibile,et Bsit possibile.
Hiuc sequitur, si A est B vera propositio A non-B
est, implieâre
PHÏL.,VII, C, 80.
PmL.,VII, C, 80 (un coupon, 2p.).
in absolutum, i n quod cogitationumobjecta resolvi
Inquisitio aliquid
oportet.
PHÏL.,VII, C, 8t.
VII, C, 81 (un coupon.)
PHIL.,
Lamédecineétant la plus empiriquedes sciencesa besoinde recueils
et de répertoires.
d'observations
Pt!!L.,VU, C, 82.
PHiL.,VII, C, 82 (un coupon).
de l'essenceet de r~~MC<?.
Définitions
I, 3, a; 5, d.
t. Cf. MATH.,
4~0 DEFORM!SSY~t.OQ!SMORUM
;3-
PML., VII, C, 83. PHIL.,VII, C, 83-8~.(4 p. in-folio).
84.
De formis syllogismorumMathematice~MÏM~M f
83 recto. ~YEMiNEM harum rerum inteUigentemdubitare arbitror, quin
Logiez
1 pars quaede figuriset modis syllogismorumagit, ad geometricum
rigoremrevocaripossit. Et sanè non pauci hominesingeniosijam in eo
ostendendo studium posuêre; mirum tamen est verum, modorum
utilium numerum nondum determinari haberi~ quod nunc facere
aggredimur,nec indignum Geometra putamus. Nam si laudanturqui
corporumregulariumnumerum definiêre,quorum nisi ad contemplandi
jucunditatemusus nullus est, si Conchoeidisaut Cissoeidisalteriusve
ngurae rarb usum habentis proprietates elegantiores eruisse dignum
ingenio mathematiciexercitiumvidetur, quanto potius erit ratiocina-
tionem humanam qua neque praestantiusneque utilius
quicquam
habemus, sub Mathematicasleges cogere. Nec proinde culpandisunt
Logiciquod ista sunt prosecuti,sed quod istis puerosfatigârunt.< Nos
autem non tantum pro contemplandiexactitudineostendemuscur tres
tantum sint nguras directse, quarta verô indirecta; et in
unaquaque
directarummodi sex, in indirecta autem [octo] < novem>, sed et
juvandis discentiumingeniis Canonem Logicum subjiciemusmirifici
usus ad agnoscendumè vestigio solis tribus lineisrectis ductis, utrum
propositusaliquismodussit concludens, sine ullo figurarum et regu-
larum logicarumrespectu >
FundamentumSyllogisticumhoc est Si totum aliquod C cadatintra
aliquod D vel si totum C cadat extra aliquod D, tunc etiam id quod
i_Cf.PHïL.,
VI,14,t5. Unelonguenotemarginale
est consacrée
à la Logiquedu
P. FABRY.
Sic.
3. Cf. PHM. VII, B, IV, Ï-ÏO.
MATHEMATÏCEDEFINÏENMS 4"
t. Sic.Lire B.
MATHEMATÏCEDEFINIENDIS ~t3
Dm! prima: ACD IBC IBD D~nt primas ACD IBC IBD
Regr. ACD EBD Regr. IBC EBD
Ergo EBC Ergo OCD
HincCaM!M~~ Hinc Ferison
secundo ACD EBD EBC tertio EBD IBC OCD
Sic. Lire I.
2.c.Lîre:D.
4~4 DE FORMIS SYLLOOMMORUM
PH~ VII, C, 84.Barbari primas ACD ABC IBD Barbariprimae ACD ABC IBD
Regr. ACD EBD Regr. ABC EBD
Ergo OBC Ergo OCD
Hinc CoM~~w 1Hinc ~~OM
secundo ACD EBD OBC tertio EBD ABC OCD
HHnc f acile etiam sein potest ad quem primaemodum datusaliquis JPHK. VII, €,84.
j
secundoterd~vemodusreducatur, hoc distichoobservato
Alteramajoremsed tertia formaminorem
Ex prima servatquandoregressuserit.
UtjamampliusbarbarisvocabulisCesare,Camestres<~ etc. > reduc-
tioniscausainventisopus non sit, modo quis intelligatnihil aliud hic
regressum appellari,quàm supposita falsitate conclusioniset veritate
uniuspraemissae concluderefalsitatemalteriuspraemissae.
Res generaliter
itapatet,< dissimulandoqualitatemet quantitatem>
in prima CD. BC. BD.
Regressus CD BD
Ergo BC
Hincin secunda CD BD BC
in prima CD BC BD
Regressus BC BD
Ergo CD
Hincin tertia BD BC CD.~}
Haecsecundaetertioequeûgurae demonstratiosimul continet earum
originem à priori, seu modum quo potuêre inveniri,quaedemonstrandi
ratiooptimaest, syntheticaenim est sive combinatoria,non verb analy-
tica,quaefigurasistas jam datas assumit.Praevidenetiam hac methodo
potestquot modi et Hguraeoriantur, nam unus modus nguraeprimae
unumdatsecundae unumquetertio. Fecitautem,credo,neglectusnovorum
à meadditorummodorumprimaset secundaengurae,ut haecmethodus
nonobservaretur;alias enim non apparet ejus universalitasin modis
tertioexprimaderivandis,unde Logici communiterutuntur conversio-
nibusad demonstrandossecundaeet tertiaenguraemodos; sed ita simul
incidêrein modos quartae.Haecvero nostra Methodusfigurasdirectas
secundam nempeet tertiamex prima ducit per regressum,at modosindi-
rectos,nguraescilicetquartaeper regressumsolum obtinere non licet,
sedconversiones sunt adhibcndse,quaetamen ipsasper secundamtertiam-
quc&guram debent demonstrari,ut nunc ostendam.Unde hac methodo
veraratio apparet, cur quana figura a figurarum directarumnumero
excludatur,< et secundaetertiaequcsit postponenda,quandoquidemnon
nisiperillasdemonstratur.>
6 A L'ENCYCt.OPEME
PRÉFACE
(PHtt.VII,
B,Vf,4),et leJ~MtOt~~O!<t*
des~rj?OHMM
~<t'~ !')!
&OHMe
<!0'!(fOMC/
de Careil,A,27~-292).
Cf. la (PHtL.,VII, B, VI, ï6).
~g~O~MS~t~M~M~t
!NKMTS DE LEIBNIZ.
27
') i
PRÉFACE! A L'ENCYCLOPÉDIE
~l8
Vid.
o B
rariores
bservationes enevenii c
editas um dodo~.f
Remberti
Observ.
ï.
PRÉFACEA L'ENCYCLOPÉDIE
~g
sunt voluntatis, videntque quantum industria humana possit, ple- ïPmL., VII, C,8y.
rumquevel rerum domesticarumcogitatione,vel publicisnegotiis dis-
trahuntur.Multasunt prasterea,praesertimin naturaeinquisitione,qux
impensas postulant,nec nisi multorumConspiraHoncquœstaripossunt.
Posteriusobstaculumest imperfectio 1~ ita enimsentio, Logicam
quaehabeturin Scholis, tantum abesseà Logica iUa utili in dirigenda
mentecircaveritatumvariaruminquisitionem,quantumdiffertArithme-
ticapuerilisab Algebra pra:stantisMathematici.Quemadmodum ergo
anteTractatusde bello et pace habendos,agi solet de pr~Ïiminaribus,
etquemadmodum apud veteresRomanosprœtorligitandbus*<~initio>
prxscribebat formulam, secundum quam postea judicic experirentur,
denique quemadmodum, qui mari se committunt( nontantùmcommeatu8~ 88 recto.
se instruunt,sed et pyxidemnauticam et Tabulas Hydrographicas,et
Navigationum descriptionesdiligenter<: confectassecum ferunt, ne à
rectocursu aberrent > ita frustra < inchoamus > inquisitionem
moxabrumpendam,aut in errores,vel inveniendi desperationemdesi-
turam,nisi certumiter, et biviisin itinere oblatis,certum <~ futurum >
v!aeindicemdeligamus,et < similiter > temere cum atiis in
dispu-
tationemdescendimus,quae vel in jocum < aut fallendi sive potius
perdendi temporisexercitamentum>, vel in lites, convicia, pugnas,
abibit,nisi antea conveniamus,de norma quadammanifesta,et contro-
versiisnon obnoxia,quae dissentientesin concordiam
redigerepossit.
Et sanè si quis acta colloquiorum <~ cum cura >
inspiciat, qualia
fuêre,Ratisbonense; Montisbeligardensc,aliaque hujusmodi, depre-
hendetnullumexitum potuisseobtineri, quia circa Modum
disputandi
nonconveniebatur.Et in congressibuspoliticis
deliberationibusquede
bello,pace aliisquegravissimisargumentisapparebit,saepeimperfectis
enumerationibus laborari, et alüs multis modis peccari contra artem
rationis,in judiciis autem, cum ipse processusjudiciariusnihil aliud
quamspecialisquaedamLogicasit, manifestissimum est quantumLogiez
imperfectione laboretur, nam < saepe,ut alia infinitataceam >, non
constat 9 cuinam incumbat probatio, sa~pc etiam indiciis utrinque
pugnantibus, deest statera quscdam,ad quam argumentaquoqueexpen-
dantur,ut appareat a qua parte stet major probabiutas Ut jam de
Sic,pourlitigatZti6us.
2.
Cf. Ad Stateram Juris
(PHtL~VI, 17); Elementa Rationis (p. 339).
~.20 PRÉFACE A L'ENCYCLOPÉDIE
Jt.Sic.
FUNDAMENTACALCUL! LOGÏCÏ
~ï 1
VII, C, 97 (i p. in-fol.)'.
PHIL., t',
î'HtL.,VII, C, 97.
2 Aug. 1690.
FMM~fMCM~
Calculi Logici.
PHïL.,VII, C,Q7. A oo B, etiam non A et non B substitui possunt mutuo seu 6eri
non A oo non B. Eodem modo jam ut ex A ooB demonstravimus
non A oo non B, etiam ex non A oo non B demonstrabiturnon non
A oo non non B seu A oo B. Ergo demonstranturha&veritatesex se
mutuoseu oequivalent.
[(12)] < (i3)> B non oo non B, imogeneraliusABnonoo CnonEB
< et eodemmodo (omissis>
Demonstratio.Esto enim (i) AB oo C non EB, jam (2) ABooABAB
(per artic. 3.) et ABABoo ABC non EB (per num. i. articulihujus).
Ergoa primis ad postremaAB oo ABCnon EB quod est absur~m per
artic. 9. nam ABforetterminusfalsusseu implicans*.
[(i3)] < (12) > Si A oo B fit AC oo BCdemonstraturex 5.
Sed non sequitur AC oo BC ergo A oo B si < modo > enimesset
A oo BC fieret (per 3) AC oo BC.
(14) Si A oo B sequitur EA non oo C non FB. Nam EAnon ooC
non FA (per 13.) Ergo pro ultimo A substituendoB (ex hyp.)fit EA
non oo C non FB. Quando negatur aliquapropositio,non refert.
(1$) Si A oo FB, sequiturEA non oo C non FGB.
NamEA non oo C non GA < per 13. > Ergopro A substituendo FB
fit EA non oo C non FGB.
(16) Si A oo A non B, erit A non oo AB.
NamA non oo AB non B < per 9. > Ergo < (pro A substituendo
A non B ex Hyp.hic) > A non B non oo ABnonB. Ergo AnonooAB
(17) Non B oo non B non AB. SeuNon B continetnon AB,seuNonB
est non AB.
Hoc superesccalculenostro demonstrandum.
(18) C oo C non A non Csequiturex 17. pro B ponendonon C.
(19) AequivalentA oo AB et non B M non B non A. < Estconversio
per contrapositionem.>
Nam si (i) A oo AB, cumsit (2) non B oo non B non AB(per 17)in
num. 2. pro AB ponendo A (per i) fit non B oo non B non A. Rursus
si (i) non B oo non B non A, cum sit (per 17) (2) non B oononB
non AB,jungendoi. et 2. fit A oo AB (dubia tamen nonnihilMRse-
ï. Danstout ce t'Ea 6téinséréaprèscoupentreMOM
et B.
2. Ici Le:bn!x paraft condure deAC~BC&A~B, ce qui n'est pas possibleen
général, comme il le dit § tz, mais seulement dans le cas spect6é§ tg.
NOTATIONESGENERALES 423
:,®
p er schol.ad 12. nempe fit quidem B non A oo B non AB,sed PmL., VII, C, 97.
quentia
anhincsequiturA oo AB?Sanesi BC oo BD, tum demumcertoC oo D
si C et Bnil habent commune)'.
(20) AequivalentNon AB non oo Y non B, et Non AB oc Z non A,
< seuéquivalentNon AB non oo non AB non B et Non ABoo nonAB
nonA. pronon ABpone X ab uno latere >
NamNon XB alterutrumhorum saltem continetnon A vel non B.
Ideosi non contineat unum, continebit alterum, quod tamen non
probibetquincontinerepossitutrumque
J. Danstout le § 19, Leibniz a mis la barre sur B non A, B non AB. Mais c~est
uneerreurdont il s'est rendu compte lui-même, car au §
ty il avait d'abord mis la
barresur B non AB, puis il l'a effacée pour la mettre sur non AB seulement.
2.Et en effet, Leibniz a écrit X au'dessus de non AB dans le membre des
deuxformulesprecëdentef.. premier
Ici Leibnizse trompe Non ABest coM~MM à la fois dans non A et dans non B,
au sensoù il entend le
rapport de contenance, c'est-à-dire au point de vue de la
compréhension(v. § ty). Il est vrai que, d'autre part, non AB= non A+ non B
(c'est-à-direnon A ounon B), de sorte qu'on peut dire (toujours au sens de Leibniz)
coM~M<l'alternative « Non A ou non B, Mqui n'exclut pas le cas
NonA nonB c'est-à-dire « ni A ni B )). Cf. GcMe~M
/~M~<<<OMM, 8 104.
4~4 LOGICA DE NOTIOMBUS
LOGICADE NOTÏOMBUS.
i. Ce raisonnement de l'infini)n'estpas
(fondésur l'impossibilité
Leibniznel'auraitpasadmisplustard.V.lesGenerales ft~M~t~OMM deït)86,?
(PHIL.,
64~ VIÏ,C, 24verso).
&.Ce per devrait être effacé.
DE ORGANO S!VE ARTE MAGNACOGITANDI <i).3!
Allusion
à HoBBES. Vit,A,26verso;VIII,3; et PM., IV,4~5;VII,t
Cf.PHïL.,
Nouveaux
~95; IV,v, §a; M< IV,48~.
EM<tta,
4~ CHARACTERÏSTÏCAVERBALIS
PML., VII, D, Il, bus v. g. calet valde, vel est calidus valde, id est, habens calorem
a,f.t.
magnum < Distinguendumautem hinc apparetinter Ens concretum
(de quo agitur), et terminum concretum.Nam cum caloremmagnum
dicimus, tunc ~M~MM! ~oeest Ens abstractumnempe calor; sed
magnum,terminusest concretus>.
Accidens est ens abstractumderivativum,et opponiturabstractoprimi-
tivoseu constitutivo,quod vulgôvocantformam substantialem,et voce
Aristotelisdiciposset xx~~o~v Entelechia.
Substantiatatè sumtaet Ens concretumest idem.et comprehendittum
Substantiamveram,quaeuna res est, tum et substantiasseu d~r~
substantiarum,sive unum per accidens< verbo, substantiatum >, uti
est grex, omnisque massa corporea. < Soient vulgô duo memorare
Entia per accidens,nempe per aggregationem,quod dixi, velut grex,et
per inhaesionem,veluthomo doctus, tanquamcompositumex homineet
doctrina. Sed sciendumhominem doctum non esse novum Ens, cum
idem homo sit, qui anteafueratindoctus.Itaque homo doctusvel homo
musicusseu uno verboCantornon est ens novum, sed tantum terminus
alius.Dantur ergo termini per se, ut homo, et per accidens,ut cantor,
poëta. < sed solaaggregatasunt entia per accidens».
Corpusest extensumresistens.
Spiritusest substantiacogitansincorporea.
Cogitansest, quod est consciumsuarumactionum seu habet actum
renexivum.
Ro~Mest animalcogitans,seuestcogitanscorpore organicopraeditum.
C~M~M~ est machinanaturaeperfecta,seu cujus quasvispars machina
est.
co~c~~r~ ~~ny~c~Tzc~
CoMC~~Mt Ms~MM~MfM est Extensumsine resistentia.
Extensumest continuumcum situ seu cumcoëxistentiumordine.
2. ) CoM~KMM~ est totum cujuspartes sunt < extrapartes, et > inde-
terminatœ. < Nempe ~> extra partes,id est separatimperceptibiles, ut
distinguaturà GradualiToto, cujus partes se penetrant cum aestimâtur
intentio qualitatum <; M~~fMi~~ vero sunt partes continui, quia
profunditatis.
TABLE BED~HMTtONS
~3
i. LIIedeWight.
444 TABLE DE D~FïNtTïONS
pMt.. vn, D, M, et ulteriusirrigatain lutum. Aliter Terra est, qu~ aquisdilutaet quicti
:,f.6.
relicta residentiamfacit. Ex terra fertili separari potest pinguisJ~
remanentibuslapilliset arenis.
Margaest velut extractumterraefertiliset quasi terraeadepsin antris
montiumconstipatus.
~MMO~ sunt margacsubtiliores, ut boli et terréesigillats,sed
saxisinclusse.Bolusoptimabutyri instar in ore dilabitur.
Figularesterraepropius acceduntelementaribus,quia violentosigoes
sustinent.
Argilla, dictaolim candida terra, hodie tenax, ex qua operafiglina.
Impuriornon aequefictilibusapta, lateribuscoquendisinsumitur.
Terranieraquod nec liquabile,nec fusile,nec inflammabile, nechala-
bile.
Terravulgariscorpus, quod in aqua non liquatur quidem,dissolvitur
tamen, eamqueturbidam reddit, in eaque tandem, si sibi permittatur,
subsidit.majoriparte constatex pulvereilliquabiliet illiquefactibili.
Terrapinguisquaetrita digitiscohasret,seu quseaquismollitaet humo
iUisanon faciledissipatur.}
Mineraliasunt liquida aut sicca. < Sane ut terrae,ita et aquaesunt
succismineralibuset metallisinfectae.> Liquidasunt combustibilia aut
incombustibilia.Incombustibilevelnativumvel factitium.NativumMer-
curius est seu Argentumvivum, quod est liquidum non madefaciens
manus, seu non madefaciensnisi ea, quaein igne ad ipsiusstatumreduci
possunt,nempe Metalla.Est et liquidum ponderosissimum,multisque
aliis modisdefiniriposset. < Atque illud praealiis liquidishabet,quod
sublimatumabit in siccum seu flores. > Mineralialiquidacombustibilia
sunt, pinguedinesaqua gravioressulphureigeneris dici possunt.Sunt
bitumen<~ (etsi hocet liquidum et concretuminvenitur:) > et Petro-
leumseuolea mineralia,quaepuritate differunt.
Gradus ab aquis non facile extingui hoc Flagrareabsque
ellychnio hoc M~ Ignem rapere hoc naphthsecxquisitas. Liquidum
bitumensimiledemTheerpici; dicitur.B~~ distillatumdat petroleum.
est excetacei medulla in aqua non nec
flagrat, sine
~M~ spinali.
ellychnioincendipotest, -< pertinetad animaliumpartes>.
calcinandi.
LapidescombustibilesLithanthraceset gagates, an quia bitumine
praegnantes? examinandarecrementa.
Lapidesqui cotibusattriti succumdant lacteum,ut galactites,morocli*
thus,haematites,et dulcemmelititesv. Georg. Agric. Morochthusalias
durus,aliasmollis, qui terras quam lapidisimilior,nonnullisLeucog~a.
Lapidisduri partesnon durae,ut filamentaamianthi,lamina talci.
Metallarefrigeratain pristinamredeunt speciem, sed lapidesfusi in
vitrum;an quod antea etiam vitrum, tantum nonnullisaliis mistum?
Suntlapidesnempe calcarii qui igne in pulveremfatiscunt vel calci-
nantur.Sunt denique qui nec liquantur, nec in
pulveremfatiscunt,ut
adamas et rubinus orientalis,amianthus,magnetesseu talcus tam albus
quamrufus.Sedsummo igne per collectionemradiorumtandem omnes
funduntur.Suntt qui non immediateeant in pulverem,sed in alium
lapidem (sedfriabiliorem)cretam,calcem,h~maticamfactum(ut Georg.
Agric.testaturper artemex magnetede Nat. fbssil.lib. 5. c. 6).
~8 TABLE DE DÉFINITIONS
Pun. VII, D, u, Later (vei testa) igne coctus, validiore igne nuit in scoriam.<~Et
p umexvideturesse lapisustus.>
3,f.
tinui lapidesnaturam vitri habere soient > vel terris vel arenis seu Pn!L.. VII, D, n,
lapillisvitrescentibus,granosa sunt et fibrosa,qu~ colligant,ut ligna 2~f.ïo.
sunt et. quas superficiescolligant.Formati aut uniformesaut
splitter
figurati. Uniformes,ut sunt vitriformes,quorum fragminacomponunt
arenam.
Figuratisunt < qui regulam servant, quales inprimis> crystalli-
formes, pr~ditiangulis[velfbliis],aliquandoet < fbliisin anguloscom-
positis>. Dissimilaressunt ex variis concreti,ut rupes,aut in rupibus
M~ variamineraliaet metallasimul complexe,Germanice
jE~. Talis
natuneest lapis Calaminaris,< et > Pyritx < qui sunt >
lapides
sulphurosi.
Soientet dividilapidesin vulgares,medioset sunt
pretiosos.Vulgares
autminusduri, ut saxa structurisapta, lapidesscissiles,
pumices,tophi,
< aut> durioresut silices,cotes, lapideslydii, smiris,spathum.
Lapidesmediiaestimanturvel ob eîegantiamvel ob usum. Ob elegan.
tiamvel nativamcrystalluset selenitis(qui taici
genus purius) vel ob
inductam politura,< sic> marmorumgenera,velutimarmorcommune,
jaspis,agates, porphyrites < qux autem politura nitescunt duritiem
habent >. Ob aliosusus < aestimantur> Magnes,Amianthus.
Lapidespretiosi< seu gemmas> distinguunturduritie, aqua seu
perspicuitate et colore. < HactenusLapides.>
Ductileseu malleabileest < Metallicum,et > aut semimetallumaut
metallum. Illud faciliusevaporat,ut antimonium,bismuthum,tutia seu
zincum.Ex Antimoniosulphur fieri
potest. BismuthumAgricolavocat
plumbum cinereum.< Arte> mistumex stannoet regulo antimoniiest
mistura typothetarum.alii ex stanno et bismutho.Agricolaprius habet
Lb.i. c. 2 posteriuslib. 8. c. 12. Ferri etiam fusionem
adjuvatstibium.
i Quidammetallicamalleabilitatemamittuntrefrigerationismodoaut
mixtura. j
Postât fortasseà fusionedistinguerelapides
et metalla,illain fusione
tenacia sunt,haseliquidaseu terminosnon servantia,ut rectiusdici
queat
lapides (ut vitra) liquescere,metallafundi.J
Metallum quod magisresistit est aut nativumaut factitium.Nativum
perfectum, nempe aurum et argentum, qu.e cineritio resistunt, aut
imperfectum, ut reliqua. Omnia metalla sunt mercuriale
congelatum.
namm igneeam habentnaturam,
quam Hydrargyrumextraignem. Sed
'KÉOt-fB
Ot!t.EtBMtZ.
29
~50 TABLE DE DÉFINITIONS
I!.
) Animatumest quod praeditumest anima et corporeorganico.
Non alia animata nobis sunt nota, quam quse se nutriunt et simile
produceresoient, quod vegetare appellant.
Animatumest aut vegetanstantum, quod diciturplanta; aut sentiens
quoque, quod animalappellatur.
P~M~ spectatursecundumspecieset partes. Secundumspeciesplanta
vel non habet stipitemlignosum,quae dicitur herba;velhabetstipitem
lignosum; et vel pluribusstipitibuslignosisexitexterra et dicitur~~
vel uno et vocaturArbor.
Herbs distingui possunt vel usu vel in se. Ab usu aliasserviunt
corpori animali,aliae ad usus extraneosadhibentur. Corpori serviunt
vesca?et medicamentosse, quibus addi possunt odorat Usus extranei
sunt velut ad tingendum, carminandumetc. Sed rectius dividunturab
intrinseco, et quidem vel a generationepartibusqueeo pertinentibus,
flore, fructu, semine; vel a nutritione et eo pertinentibus,radice,
nuid~
stipite. Vel pro divisionisfundamentofolia, succi aliaequepartes
aut solide addi possunt. Et sane flores foliaquesunt quasi planta iti
Hodie commodissimam putant divisionem secundum formam
planta.
ita tamen ut ad subdividendum, vel ubi acres notabilesnon
florum,
sunt, alia discriminaa fructibusmaximeseu seminibusadjungantur.
TABLE DE DEFINITIONS
45 ï
PWL., VII, D, M, qui alias partem tantum floris formarent, Et misti habent discumex
2,f. t2. flosculisperfectis compositum,coronamvelut radiatamex imperfectis,
unde floresradiati dicuntur. Compositisunt exflosculisperfectis(velut
in carduo, cinara (<ï~M~~), cyano, carthamo, lappa, absynthio,arte-
misia,tanaceto,scabiosa).Ex imperfectis(velut in lactuca, scorzonera,
cichorio). Ex utrisquefloresnempe radiati (velut in Enula campana seu
Helenio, Tussilagine, doronico, corona solis, belide, chrysanthemo,
matricaria,chamaemelo,millefolio,caltha).
Sed sunt et plantas,in quibus nullifloresobse~antur, et seminatamen
notari possunt. Horum aliquibusfructus in foliorumtergo nascuntur
(velut in filice,polypodio,adianto,linguacervina),aliquibuspeculiariter
colliganturin fasciculooviformi (velut in osmunda, quaepartimad
lunariosrefertur), in cellulis (velut in Ophioglosso)vel capsulissemia-
pertis (velutin lichene, qui genusest musci).
Sunt ali~ plantas,in quibus nec flores nec seminaspectari,nisiforte
microscopiopossunt, etsi semina adessenon sit dubitandum,velutin
muscis, fungis, tubere, fuco, alga, corallio, madrepora, corallina,
spongia, alcyonio.
Arboresex floribusdistinguentes< eas > ab arbustisseu fruticibus
non distinguunt.Itaque arboresrursus floresvel stamineosvel foliaceos
habent. Stamina interdum affixa fructibus, ut in fraxino, siliqua,
interdumseparata sunt, sed in eodem tamen pedunculo, ut in buxo;
interdum diversisunt pedunculiflorum stamineorumet fructuum,utin
therebintho,lentisco.
Sunt et florespannosi, seu panniculivillosiforma,velutcaudafelis,unde
chatonGallis hi partimstamineipartim foliaceipartimmisti ita cotylus.
In his fructus in eodem pedunculo,sed separatotamen a paniculisloco
nascuntur. Et fructus vel osseum habent involucrum,(velut in nuce,
seu Gallis vel coriaceum, ut glans (velut in
corylo, carpino charme)
ilice, fago, castanea) vel squamiforme, velut in abiete,pinu,
qucrcu,
larice, quorum paniculiin staminumsummitatibusmanifestumpollinem
tum in betula; vel baccifbrme, Bayes ( in
velut
habent, alno, cypresso,
cedro et junipero,taxo, moro) fructussicciet conglomerati(in platano).
ï3. t Sunt et arboresvel arbusta, ubi paniculiet fructusdiversispediculis
sustinentur(velutin salice,populo).
Flores arborum foliacei rursus unius sunt folii aut plurium. Unius
TABt.EDE DËFÎNÏTMNS ~53
PmL., VII, D< n, cauda,hic brevi), minores (longa caudacercopithecus,et facieei simile
~,f.t8.
animal ignavum). Hominiformiafacie et auribus hominem nonnihil
referunt,pedibusanterioribusut manibus utuntur, quatuoriis incisorcs
lati, et binidentesocularesnihilo reliquislongiores.
Qux leporinisunt generis, binoshabent dentes oblongosin inferiore
mandibulabinosque oppositos sed paulo minus longos in superiore.
Pleraque ruminantibus accensentur, quod ubi incisorum ope os cibo
implevere,rursus molaribuscomminuuntalimentum. Sed verè tamen
ruminantianon sunt, cum non nisi uno sint praeditastomacho,unde
cibos non revocant.Sunt majora,media, minora. Majora aut pilosaaut
calamata.Pilosavel in aperto(ut lepus) aut subterranea(velut cuniculus,
cui longasaures, breviscauda aut mus alpinus, cui contra)aliacalamos
pro pilishabent (ut major, histrix; minor, echinus).
M~ generis(ut arborumhabitatorampla caudasciurus).
Minoris(sorex, mus et talpa, cui minuti oculi, pedes lati instar
manuumaliaqueunde apparetnon optime huc referri). Muribusvesper-
tilio accenseripotest.
'9' ( <( Bestiasunguibus armataerapaces, felini generis canini,illa.
rotundocapitehaseoblongo ~>.
Rapacia felini generis corpore sunt proportionepedum aut minus
oblongoaut oblongo.Non oblongomajoraet vel robore insignia(leo,
ursus),vel maculis(rotundistigris, oblongispardus),visu (lynx).Minora
(ut catus domesticus,civetta) Oblonga se in foraminainseruntet sunt
terrestriavel amphibia. Terrestria aut pellibus vilioribus (ut viverra,
quascuniculiscapiendisadhibetur, putorius,qui mâle olet), aut pretio-
sioribus(major ut martes, minor ut mustela, quaeHermine).Amphibia
meliore pelliceo(castor) deteriore(lutra vulgo Otter). Rapaciacanini
generisBuropseavel exotica. Europseaterrestria(ut canisqui docilitate
et obsequio,lupusqui contrarapacitate;vulpesquassubtilitatelaudatur.
His addi taxus potest) exotica (ut Armadilliseu tatii), amphibia(ut
phocas).
Oviparasbestiseaut gradiuntur et quadrupedessunt aut repunt.Gra-
dientia sunt lata aut oblonga.Lata habent crustam(ut testudoterrestris
vel marina) vel pellem (ut rana; et buto, qui venenatusnec saltat).
r. Répétitionv. p. ï8.
TABLE DE M&FÏMTÏONS
~.6t
Hodana
a ëcrit ~-o~o~.
tM~MTSM
LËtSNtZ. 90
<~66 TABLE DE DEFÏNÏTÎONS
VARIA.
SUPELLEX
C~ est prisma cavum ut canna. Sub prismate cylinder conti-
netur.
FHMM est prismaflexilevel cylinderflexilis,sed cui firmitasadest.
Theca est repositoriumportatile.
Aciculaest instrumentumperforandiexiguum.
Acusest simulinstrumentumperforandiet aliquidsecumtransducendi,
ut filum,lardum.
Forfexest compositumex duobus cultris, angulum mobilemfacien-
ùbus,ut interceptuminter ipsos secaripossit.
Pecuniaest materia pretii noti apta ad aliarum rerum pretia, ad
exiguasusquepartes, mensuranda.
Mensaest planum horizontale super pavimentum erectum infra
hominisaltitudinem aptum ad sustinenda, quœ manibus tractare
volumus.
C~~ est cylinderex materia combustibili,ellychnium per longitu-
dinemejus transiens circumdante,id est, filum, quod faciliusadhuc
ignemconcipitquam ipsamateriacandelae.
est continens diffluentisin summo apertum. Itaque liquida et
aridaex partibusexiguiscompositacontinerepotest.
Cathedraest sedes altior, ut qui sedet spectari audirique faciliùs
possit,addocendumferè comparata,etsi latiussumipossit.
Sportasportulaest vas contextumex flexilibuscrassioribusKorbut ex
palea,juncis,et firmafacerepotestetiam ex non firmis, ut ex stramine.
Arca est receptaculumundique clausum utcunque portatile, cujus
tectumarcuatuminstar Januaesursumvers~ aperiripotest.
Lectusest locus horizontalisstratus, ut in eo commodequiescipossita
jacente.
~0 TABLE DE DEFtNtTIONS
¥
PtUL., VU, D, M SUPELLEX RUSTICA.
2, f. 2 r.
~f~M est mobile corpus, quod aciem habet, qua terramproscindit
ut seminainjicipossint.
Occainstrumentum est, quo g!eb.c confringanturet sata rursus
operiantur.
Ligo est instrumentumconstans angulo recto, cujus una extremitas
manu tenetur, alteraferro armata est, ut penetrare in terram apiceet i
radicesvepriumeruerepossit.
Currusest corpus ex receptaculovel sustentaculorerum transportan-
darumet rotis compositum,ut faciliustrahatur.
~f~M~M~ est liquor niger, quo literaein chartaduci possunt.Corn-
ponitur ex solutionevitrioliet gallarum.
Chartaest superficiesflexilisexlinteis vel laneistusis, maceratisatque
expansisrursusquesiccatis.
Liberest compositumexmultispaginisparallelisinscriptibilibus paral-
lelcsibi affixis,ut apeririet claudipossintquiescenteextremitate,quibus
committuntur.
Organum~M~w est instrumentummusicum, in quo aër per
fistulastransienssonumfacit.
Lyra instrumentum musicum portatile, chordis instructum, quas
digitispulsantur.
Panduraest instrumentummusicumchordisinstructum,quaechordx
alia arcu tensa tangunturGeige.
Tympanumest instrumentumsonorumcavum, cujussuperficiestensa
pulsatur.
Tuba instrumentum musicum ore inflatile majus incurvum ex
metallo.
Campanaest instrumentumcavumex metallo,quod alio corporeduro
pulsantesonum reddit. Pulsanssi intus suspensumsit totoque pulsato
pulset, pistillusvocatur.
Ludus est exercitium incerti exitus, quo certatur delectationis
gratia.
Picturaest similitudorerumsolidarumin superficie. S
Spectaculum est actio publicaubi factisdelectantur<( vel saltemaffi- g
ciuntur > spectatoresnon verbistantùm. S
TABLE DE DËFINÏTÏONS 47 ï
n
sunt instrumentanocendi per vim manifestam.Ita venena F a, f. VII,
PML., D,
26.
ubi vis non apparet.
excluduntur,
crassitieminore,
Gladiusest ferrum oblongum,mediocrilatitudine,
habens.Omnis gladius aciem ha~ct,non omnisacumen.
aciem
Bombarda est fistula, ex qua per expansionempulverispyrii ejicitur
globus. vim
est compositumex linea, quaeextremisper chordamtractis
missilepropellit.
elasticamaccipit,eaquedimissase restituens
Telasunt arma missiliabrevia, acumenhabentia.Sagitt~ appellantur.
J~~ est Jignumoblongum,acumineduro armatum.
est m agn~ parti corporis obtensacui non adh~ret,
Clypeus superficies
tamfirma,ut armisperrumpifacile non possit.
27.
~CCJDET~ CO~~U~L~
est coinferens n atura prius illato.< Interdum dicemusC~Mf-
Causa
sumitur.>
rens,cumcausade concurrentepotiore
est inierens pâtura prius illato. Saepe causanomine
< Causasufficiens
intelligitur vel paene sufficiens.Causaper se,
simpliciterposito
est coinferens (inferens) natura prius, modo
(itemcausasufficiens perse)
nihilimpediat.>
cum alio vel aliissumtum constituitinferens.
Coinferens
quod
aliquid ponitur. Omne inferens est coinferens.
f~~ est, quo posito infert.
se
Namsi per infert, edam cum aliis non impedientibus sumtum
non omne inferens causa est, cum etiam ex effectu inferatur
Porro
causa.
Coinferens idem est quod conferens.
Connexa suntquorum quodiibetnecessariôinfertalterum.
ex eo est inferens natura prius < vel saltem
Oririaliquid dicitur, quod
coinferens natura prius seu causaprimaria.>
primarium
natura < vulgo causa sinequa non.>
Requisitum est suspendens prius.
est immediatum, seu sine medio illationis
< Constituens requisitum
vel probadonc.ita pars constituensest totius, puncta etiam etsi partes
nonsint, tamensunt constitueutiacorporis.>
non aliud non ponitur; <dicitur et conditio.
Suspendens est, quo posito
suntquidam suspendentianon absolutè,sed secuQdumcertum produ-
47~ TABtJE DE D~FÏMTIONS
MODI EXÏSTENDI.
PERFECTIO. e
est magnitudorealitatis.
Perfectio
Bonumquod confertad perfectionempercipientis,<~ seu conveniens
percipienti.>
~ï/M~ quodad imperfectionem.M~f~~ quod neutrum.
Pulchrumcujus contemplatiojucundaest.
Deformecujusmolesta.
Purumcui non admiscentur,quaereddunt imperfecdus.
Impuriuscui admiscentur.
TABLE DE DÉFINITIONS ~5
CONSENTANEAET DISSENTANEA.
GRADUS COMPARATIONIS.
f
RELATIO NUMERI.
P~ unius aut
quorundam.
~CCZD~~T~ ~~T'HC~~TfC~ J!
ApFECTIONES PRIM.E.
Zo~~M~ (~<:) in quo via magna (parva) secundum cam plagam, qua
in eo maxima esse potest.
Zd! ~M~ secundum plagam, maxima esse S
qu.e post priorem
potest, anguloque est ad priorem recto.
C~~M~ rursus ut ante, anguloque ad planum a prioribus plagis
factum recto.
.¡;;
~~M~ quod via minima incedit.
C<~M~ quod alla.
?
D~K~ est vias inter duo minimal magnitudo.
CoM~MM~Mubi extremitates partium non determinatae. secus m
Si superficies ~M~ non sit (seu cui non recta, sed
ubique congruat
~~) erit unum latus ~mKw~ alterum ~MM~M~. S
C~M~ est, quod est a parte plani aut rcctag C~MM
tangentis.
contra. ~S
TABLE DE DÉFINITIONS ~y
SITUS.
ï. ~) pourposterioris.
TABLE DE BÉFINÏTMNS 479
extremumhabet, ubique enim attingi potest. Sed alio sensu extremum PmL., VII, D,
.~f.3!.
tt,
~CC~~T~ 'P~MfCU~
MAXÏMë COMMUNIA.
~<e,pOU!'motus.
~80 TABLEDE DËFÏNÏTÏONS
MODIMOTUS.
Gravitasest tendentia ad centrum longe remotum, unde fit, ut direc-
tionesgraviumcenseanturnon convergentessed parallelae.
I~M~yest conatusa centro.
Celeritaset Tarditasest, quod aestimandumest in motu ex composita
ratione longitudinisseu spatü directaet temporisreciproca id est, cum
TABÏ<E M: DËFtNÏTIONS ~8ï
MOTUS
SIMPLEX.
Flexumesse,cujuslineacurvaest; potest dicide corporeet motu. Flec-
tensest, quod facit,ut linea alicujussit curva.
rertereest motumflecterevelmutare plagam.
Obvertere corpusdicitur aliquamsuperficiemei, cui accederetid quod
excorporeper eam superficiemexiret.
jacereest in piano horizontalilongitudinesua esse. 3
33.
MOTUS
SEPARANS. PtUL.,VII, D, H,
a,f< 3~.
~<ï~~ est ex cohaerentibusfacereincohserentia,seu quorum unum
abalio removeripotest. In ~M enim pars una sine alia movetur,sed
nonab ea removetur.
vel secareest ita separare,ut extremitasutraque nova separa-
torumsitlocusmotussuperficieiseparantis,seu ita ut separanscontinua
interpositione sit causaseparationis.Locus motus posset uno verbo dici
~M~.
Aciesest linea (seu extensiolongitudinis'notabilisexpers)qux incipit
interponi.
Scissiosolet strictius ita sumi, ut ~~w ab ea superficiescindendi
penetret,in qua signaturlineaseparationisa latitudinenon a crassitie,ut
facitculter. Secansvero ut serraa crassitiepenetrat.
Pcn~ cavum in corpore exitum habens ad superficiem, etsi non
utrinque.
C~f~M est cavum in corpore, quod nullum exitum habet, ut in
pumice.
Frangereest partesrigidiseparareflectendo.
Flectere est mutare curvitatem.Nam et ille flectit, qui ex curvo rec-
tumfacit.
Lacerareest separare distrahendo,quo fieri solet, ut superficiesnova
sitirregularis,quia, ubi separatacob~cserant, uniformitasnon erat.
Forareest facereforamen.Est autem~M~ locus vacuus pervius in
pleno.Nempe uti perviusita ut ab uno latere pleni separantisad oppo-
situmlatus perveniripossit.
Ligatasunt unum ad aliud, qu~ eidemline~eflexilinrmsecohœrent.
Porrout flexilealteri cohasreat,efficimus,dum flexilecircumdatcorpus
(quemadmodum armillabrachium) sed ita, ut ligatum se educere non
possit.
Cm'MK~~se duaslineasin se redeuntes,si posita earum firmitate, et
si flexilessint, tamen una ab alia removerinon possit ut linee A et B,
itemlincacCDECet FGHF. Fieritamen potest, ut circumdationon sit
mutua,velutisi lineasCDECpars DCE auferaturremanenteparte DE,
ï. Lire /~M<<tHt~.
~8~ TAULE DE DÉFINITIONS
PntL., VH, D, u,
i\ 34.
ipsaquidemlineaDEcircumibitura lineaFGH, sed nor contra. Qn<entur
ergoqux:pars auferri possit a CDEC salva circumdatione.Dico igitur,
si linea etiam non in se rediens OIKLMNPita sita sit, ut duo m ea
puncta sumi possint velut in N, quibus in recta eadem a se invicem
diductiscrassitiesalteriuslineae DE perfectamflexilislinese inter duo
puncta intercepta intercepta auctionetn impediat, linea OIKLMNP
MOTUS RETENTIO.
CÏ~ZJT~ ~~T~Z~L~ 2
56.
C~Mw est, quod per se aërem dilatat. Frigus quod aërem per se
contrahit.Hoc comprobaturThermometro. Per accidensfit, ut frigore
86 TABLEDE MEFtNÏTÏONS
~fM~M est, cujus frictio exigua est, ut aqua glacies. Itaque et navis i
PmL., VH. D, u,
a.~36.
aquam, cttrahae per glaciem facilèmagnaponderatransferunt.
per
Lubricumsiccumest laeve,cul opponiturasperum.
Lentumcujus partes extenduntur prius quam separentur, ut vimen.
Idemest elasticum,cum redeunt ad statum priorem, ut chorda. Etiam
mollepotestesse lentum, ut cera, et humidum,ut glutensolutum.
) T~Mtxest, quod alterifacilèadhaeret.Tale non tantumesthumidum, 37.
sedet siccum,ut cum cornucerviustum labusadhaeret.Item unicornu
fossile.
G~m est humidumtenax.
Inûexu,quaepars inter alias duas priusnon interpositaerat, nec nunc
interjectaest. Idem fieripotestin Tensione (condensationenempeet dlla-
tatione).Sedin humido, aut semihumidout cera, turbaripossuntpartes.
Flexilia< dura > saepe prorsum et retrorsum nexa tandem fran-
guntur.
Molletransformabileest semihumidumseu proximumhumido. Ut
enimhumidumalienosterminosfacileaccipit,ita hoc quoqueetsi paulo
difficilius.Id interest quod servat nec diffluit.Et hoc ipsum est esse
tenaxsui nonnihil,ita ut pars adhaereatparti, possetdici Tractabile,quod
manibusfiguraripotest.
Vitrumfit in igne molle.Metallumfit in ignefluidum.
Filumest sequaxnon tenax.
Fatiscitquod sponteliquescit,ut sal tartariin oleum per deliquium.
Rigidumflecti nequit < (ad sensum) >. Differuntnerigidum et
durum?An dicemus,Rigidumesse, durum firmum.An potius, quidam
rigidaet tamennon dura sed fragiliasunt. Vitrum spissumnon tantùm
rigidum,sed et durum est. Rigidum non malleabileest friabile seu
vitrer naturae.Metallumest rigidum durum sed non friabile.Rigidum
nempeest, quod non est flexile, idque vel fragileut vitrum tenue, vel
durumut vitrum spissum,veldurum et friabileseu potiusteribileut lapis
vitrumquespissum;vel ductile,ut metallum.
Ductileest, quodad magnamvim est lentumnonnihil.
Fissileest quod habet partes longas cohérentes firmiores,quam id,
quo cohérent. Unde faciliussic dividitur corpus quam alio modo. Ita
lignumconstatex lineis, seu corpusculislongis non latis cohaerentibus
aut~~M.
~5 S TABLE DE DÉFINITIONS
38. SAPOR.
T~M~ cujus sapor nullus aut tenuis. Casterinon melius quam
exemplisostenduntur.
Acrisut piperis.
~M~.y ut bilis.
My~ ut salisvesci.
Dulcisut saccari.
Pinguisut pinguedinis.
Acidusut aceti.
Austerusut in pomis immaturis.
Addi potest acerbus,ut aluminiset alii complures; sed septemilli
suffecerint, ubi notandum, gratam esse solere combinationemsaisiet
pinguis, amariet acidi censenturquepriores tres calidi, posteriorestrès
frigidi, medius temperatus.Sed ego pene malim pinguemloco saisiet
salsumloco pinguisponere.
Fragranscujusodor gratus. JF~~M~cujusingratus.
Voxest sonusgutture animalisformatus.
TABLE
DEDËFÏNITÏONS 48f)
~<~ est, qui scribi potest seu qui in literaspotestresolvi. PmL., VII, D, n,
a, f. 38.
~M~ contra.
T~M~ est magnitudosonisecundumacM~Met id est secundum
velocitatemaut tarditatem tremoris, quo fit. Potest autem fortis aut
essemagnitudine,prout fortior ictus, etsi cadem velocitassit tre-
debilis
morum,nec ideo magis minusve acutus fiat. Ut videmus eandem
chordammoUiusfortiusve percussam eundem edere sonum, modo
ejusdem maneatlongitudiniset tensionis.
Tenorinter acutumetgravem mediuscensetur.
Fortispotest esse obscurus confusione.Non adeo fortis potest esse
clarusdistinctione.
Clarusergo,qui bene auditur. Obscurusqui contra.
Duorumsonorum ~M~o~M~est, si proportio ictuum simplex, ut
dupla,sesquialteraetc.
Aspersonusfit multisinterpositisimpedimentis.
Sinminus,dici potest ~M~/M.
COLOR.
PH1L., VII, D, U, Varii ex his misti, ut galvusex viridi et flavo, spadiceusex rubroet
2,f.38.
nigro. C<R~ (quasicselius)ex cinereoet caeruleoaliique.
3f). COMMUNES
AFFECTIONES
MÏSTORUM.
M~Mest minutarumpartium diversigenerisdisgregatacollectio.
F~o latiusdictaest motus spontaneusintestinus.Strictiusille,
per quem liquor ita praeparatur,ut ex eo spiritus ardens distillatione
separaripossit.
T~M~ est mixtura quatuor qualitatum ~eîebrium,calidi,
humidi, frigidiet sicci.
Concretio est mistorum unio.
C<w~/oest preeparatioper calorem.
Alteratioest mutatioqualitatis.
Generatioest corporis productio naturalis. Corruptioest destructio
naturalis.
AFFECTIONESVEGETABILES.
~CCfD~T~T~ ~37~
GENERALIA.
MOTUS ANIMALIS.
SENSUS
INTERNI. <~0.
PASSIONESPRINCIPALES.
Gloriaest opinio multorumde iis, qu~ laudem in nobis merentur. ]PHÏL., VII, D, tl,
nostris. 2, f. 40.
generalius de bonis
Laudareest boni mentis aliena opinio declarata. Sumitur interdum
generalius de bono edam non mentis. interdum strictiusde bonisvolun-
tatis,ut laussit pnemiigenus.
estdeclaratioopinionispotenti~ aliénas.Cc~w~y impotente.
~MMC~M est impetus animi.
Liberalitasest proclivitasbenefaciendicum suo detrimento. Strictius
proclivitasdonandi.
Parsimonia studiumsingulareconservandi,quacsunt in bonis nostris.
PASSIONES
MINUS
PRINCIPALES. 41.
PASSIONUMAFFINESACTUS.
EFFBCTUS PASSIONUM.
Risusoriscommotioinvoluntariaex jucundicogitatione.
Fletusest humorisfluxusex oculisorta ex cogitationemolesti.Voluptas
facit ridere, sed non laetitia, quaefacit interdum, ut cantemus.Sedtam
trisdna quamdolor fletumfacit.
Ludereest exercitium,ubi quaeriturjucunditas.
Queriest indicaredoloremex malo, quia eo simusindigni.
Pr~o~r~ postularead certamen.
Placereagerealteri grata.
<9~ agerealteriita molesta, ut indead nocendumexcitetur.
Lisest certamenopinionum.Concordiaconsensusopinionum.
Insidiaturqui tentat nocerenon expectanti.
Fallit qui falsamopinionemdat sciens.
ALII EFFECTUS.
fit traditio.
TABLE D INITIONS ~g$
~CC~D~~y T~T/0<?~~
ACTUS INTELLECTUSPRIMI.
SiGNUM.
VOLUNTAP.
Fo/MM~est conatusintelligentis.
Libertasspontaneitasconsultantis.
Invitumest necessariumingratum in agente.
Cogereest necessariamalicujusactionemfacere.
Deliberatioest consideratioargumentorumcontrariorumdrca bonum
et malumpracticum.
D~M~M~o est ultimum judicium intellectus practici, seu conclusio
quaesiionis,de qua deliberatur.
Consensus contra.
est sententiaconvenienssententiaealterius.Dissensus
Virtusest habitusbene agendi. F~M~M male.
Electioest statuere, quid s~ meliusinter plura.
est statuere, quid sit minus bonum.
Rejectio
Optareest velle,quaenon sit in potestateefficere.
Credereseu fidem habere est opinionem habere de veritatedictorum
alterius,quod fit, si eum veritatemscire posseet dicerevellejudicemus.
Diffiderecontra.
TABLE DE DEFJNÏTÏONS
~qq
VOLUNTATISEXPRESSIO.
~CC~D~T~
ŒCO~O~rc~~C
RELATIO MORUM.
C~M~ est consuetudoin agendo non necessariaad
rem, conferens
tamenad attentionem
spectatorum.An potiusconferensad ornatum?
1.Hodann
a répétécesdeuxmotsparerreur.
5 00 TABLE DE ÛEFtNtTïONS
PERSONARUMET RERUM.
VARIEEDENOMINATIONES
RELATIO SOCIETATIS.
MODIACQJLMRENDI
SEUTENENDI
DOMINIUM
R~ est universitasbonorumalterius,quseipsiusmorte in alium
aliosvetransfertur, qui dicuntur ~r~ aut
Itaque est edam
502 TABLE DE DÉFINITIONS
PniL., VII, D, n, ha&reStcui secundaaut tertia aut alia numero designatapars bonorum
s, f. ~6.
datur.
Z~w est pars bonorum, quae non facit haereditatem,et voluntate
defunctidefertur. Itaque tertia pars bonorum non est legatum,nam
h<credemfacit eum, cui datur. Interim et h~redi legatum dari
potest,
quod~w dicitur. Sed hoc nonfacit hseredem.
Donareest dareeo animo<ut dans damnumferat, accipienslucrum.
47- Possidereest in potestaterem habereseu in eo esse statu,
quo de re
agere pro arbitrio universim non impediare; exceptioautem a regula
universumnon tollit. Ita et ~M~M~ est jus in rem universim,seu
jus
possidendiaut rem pro arbitrio tractandi, nisi vi aut jure prohibeare
exceptosi quid Masuri rubrica notavit, ut ait poeta
Habitareest in domomorari.
Prmscriptioest juris, si quod fuit, elisio per temporislapsum,intro-
ducta, ne homines perplexamre per tempus obscuratadent materiam
litium, sivenegligentiasive etiam dolo.
CONTRACTUS.
MODI OBLIGANDI,OBLIGATIONEMDISSOLVENDI.
~CCIDE~ TOZ.IT7C<7~C
RELATIO OFFICII.
MATERIA.
JUDICIORUM h
Personaest, quicunquem judicioconcurrit.
Resde qua in judicio agitur.
Actioest titulus petitionis,de qua judiciumest, seu petitio jure per-
g
missajudiciumfaciens,ut actio emti, actio ex stipulatu.
Jus estid, quod rationisest circa bonaet mala personarum a personis.
~Mw est pra~teritumcircaquod qu~ritur futurum secundumjus.
Lexest generalepronuntiatumcircajus.
y/M~ est caputj uris.
TABLE DE DÉFINITIONS 505
DELICTA.
D~Mw est actio punienda.
Injuria est, quod alteri molestiam facit seu animi tranquillitatem
minuit,ce qui ~~f~M, sepositodamno, qualia sunt, qua: minuuntexis-
timationem.
JFM~M~damnum clam datum, animo lucrandi. Quod si per vim
aper-tamdatumsit, rapina appellatur.
fb~MM~/o generaliterest omne delictum re venerea admissum,spe'
ciatimlibidinevaga.
Rebellioest bellumsubditorumcontra superiorem.
Factioest pars subditorumdissentiensab aliis circa rempublicam.
Itaque perse non est crimen.In omni factioneest multitudoconsentiens
ut in secta,quasstrictiusita accipitur,ut multitudo paucossequatur.
H~m est opinio erronea saluti asternaepericulosa.Alio sensuest
opinio de rebus divinis punienda. Vel generalius adhuc secta prava,
secta punienda.
50. ~~M est delictum, quo quis Ecclesi~ autoritatemcontemnit.
Etiam in hasresinon errorsed contemtus <; seu pertinacia> punitur
Sed id interest, quod in haeresisit trror circa quœstionemjuris,in
schismatepotest esse error circa quasstionemfacti.In haeresischisma
inest, non statimin schismateha~resis.
Ecclesiaautem est societas publicain cultu divino. Speciatimvero
accipiturde societatetali inter Christianos.
C~ est frauscircaipsa remediafraudis.
Proditioest ejus, qui amicum se gerit, animus hostilis; vel ejusqui
amicusesse debet, conspiratiocum hoste. Speciatimsubditiconspiratio
cum hoste reipublicœ.
~MM~c est superstitio noxia, seu tentamentum nocendiper vtfes
incorporales,vel potius irresistibiles speciatimper carmina,quibus
occulta potestatesmovericredebantur.
TABLE DE D'FINITIONS 1. 5o7
PtHL., Ytt, D, C'est un véritable lexique par ordre alphabétique (de ~4~c~ à
~t'.t'~O..
~M~), avecdescorrectionset additionsde la main de Leibniz.
C'esta la fin de cettetable que se trouvela notede Hodann
Has definitionessive mavis Descriptionesex MatthiasMartiniiLexico
Philologico, Thesauro Latine Lingue, qui vulgo Forum Romanum
vocatur et Burero nonnunquam adscribitur, forte quia correctorfuit
item ex MicraeliiLexico Philosophico,Auson. Popma de diiïerentits
verborum aliisque, secundumductum LexiciLatino-Philosophici quod
Dalgarno exhibuit in Arte Signorum vulgo Charactereuniversaliet
Lingua Philosophica, ad mandatum Ulustris atque Excellentissimi
G. Gu. Leiboitii collegit propriasque addidit Joh. Frideric. Hodann,
S. S. Theol. Candidatus2.
Finis operi impositus
Anno 170~.d. 28 Maji.
SOLIDEOGLO~A~.}
t.
PHtL.,VIII, t. naturalem. forte etiam Ontologiamseu scientiamde Aliquoet Nihilo
Ente et Non Ente, Re et modo rei, Substantiaet Accidente.-}- Non
multuminterest quomodo Scientiaspartiaris, sunt enim corpus cond.
nuum quemadmodumOceanus
i o. j Cogitabilein universum[estNotioseu Conceptus]est objectum
verso.
hujus
scientiïequaletale est per modumconsiderandi excluditurergoNomen
sine Notione, seu quod nominabileest, cogitabilenon est, ut
BHtin
quod scholasticiin exemplumafferunt.
Cogitabile est aut simplex aut [compositum] <( complexum>.
SimplexdiciturNotio seu Conceptus.
[Compositum]< Complexum> est quod in se involvitEnuntiatio-
nem sive Affirmationemaut negationem,verum aut falsum. [Dicituret
compiexum].
Conceptus est aut distinctusaut confusus.item clarus aut obscurus.
Simplexseu primitivusaut compositusseu derivativus;adxquatusaut
inad~quatus
Conceptusclarus est cum talem habemusut rem oblatampossimus
agnoscere, ita conceptus equi, lucis, coloris, circuli. Sin minus est
obscurus, qualem habeo hominis cujus vultum non satis bene mihi
repra~sento,<; aut qualemimperitiGeometrix habent nguraeeHipticae,
quam ovalemvocant, veram vero tractuex duobusfocis describendam à
descriptaper arcuscirculorumnon distinguentes.>
Conceptusdistinctusest cum notas quas habeoad rem cogaosceudam
separatim considerareet inter se distinguere possum. Ita Examinator
Monetarumconceptumdistinctumauri habet, nec tantum visu, sono et
pondereagnoscit,sed et tradereac describerepotest notas auri.
Conceptus adasquatusest, qui ita est distinctus, ut nihil contineat
confusi, seu cum ipsaenota3conceptudistincto cognoscuntur,sive per
alias notas, usquead notiones simplicesseu primitivas.
Placet removere hic conceptus Abstractos tanquam non necessarios,
1.Cf.PH!L.,
Vil,C, t59 verso.
tBÉDtTS D)E t.E!BNtZ.
9:
5t~ ïNTROpUCTtOA&ENCYÇLOP~MAMARCANAM
Principiaprimaa priori
Nihilpotestsimul esseet non esse, sed quodlibetest vel non est
Nihil[potestesse]est sine ratione.
Principiaprimacognitionisa posteriori
< seu certitudinislogicae> [seu certitudinis~ysic2e].
Omnisperceptiocogitationismeaeprassendsest vera.
« Principiumcertitudinismoralis.>
Omnequod multis indiciisconfirmatur,qusevix concurrerepossunt
nisiin vero, est moraliter certum. < seu incomparabiliterprobabilius
opposito.
Principiumcertitudinis<?ysic~e.
Omnequod semperexpertisunt homines, multismodis, adhucnet ut
ferrumin aquamergi. »
Principiacognitionis
topicx.
Unumquodque praesumiturmanerein statu in quo est.
Probabilius est quod pauciorahabet requisita,seu quod est
facilius.f
i. Cf. PmL. VII, A, !6; B, n, 12. C~st à ces deux parties de l'Encyclopédieque
se rapportent les longs fragments publiés par GERHAMT, sous les nul VI A (mai 100~
et VIII (Phil., VII, 66-73, i27-t56).
a. Cf. PH~ VII, A, .6 verso; VII, C, i57; VII, ~5, IV~5.
p. 94~9~' ~3 sqq., ï9~
3. Cf. PutL., VI, ta, f, 25. V. La Logique de I.e<&M!T,
4. Cf. PHIL.,VII, B, V, !2.
DEFÎNtTIONS MORALES 5t~
6.
PH!L.,VHI,6. PHiL.,VIII, 6.7(4 p. in-fol.)
:o.
6 recto.
T~RIM~veritatessunt quae idem se ipso enuntiantaut oppositumde
ipso oppositonegant. Ut A est A, vel A non est non A. Si verum
est A esse B, falsumest A non esseB vel A esse non B. Item unum-
quodque est quale est. Unumquodquesibi ipsi simile aut squale est.
Nihil est majus < aut minus > se ipso, aliaque id genus, quœlicet
suos ipsa gradus habeant prioritatis,omnia tamen uno nomine identi-
fc~MW comprehendipossunt.
Omnesautemrelique veritatesreducunturad primasopedefinitionum,
seu per resolutionemnotionum, in qua consistitprobatioa
priori,inde-
pendensab experimento.Exemplum dabo, haecpraepositiointer Axiomata
a Mathematicispariter et aliis omnibusrecepta Totum est
majussua
parte, vel pars est minor toto, demonstraturfacillimeex definitione
minorisvel majoris, accedenteaxiomate primitivo seu identico.Nam
Minusest quod alterius(majoris)parti aequaleest. quaequidemdefinitio
faciUimaest intellectu,et consentaneapraxi generishumani, quandores
inter se comparant<; humines >, et aequaleminori a majoreaufe-
rendo excessumreperiunt. Hinc talis fit ratiocinatio Pars asqua!isest
parti totius (nempe sibiipsi, per axiomaidenticum,quod unumquodque
sibi squale est) quod autem parti totius sequaleest, id toto minusest
(per definitionemminoris) Ergo pars toto minor est
Semper igitur prœdicatum seu consequens inest subjecto seu antece-
denti. et in hoc ipso consistit natura veritatis in universum seu connexio
sapienti~e <~ nnibus ~> magis consentanea putat, nec si exacte loquendum
est, decernere ut Petrus peccet, aut Judas damnetur, sed decernere
tantum ut prx aliis possibilibus Petrus (certo quidem, non necessario
tamen sed libère) peccaturus, et Judas damnationem passurus ad exis-
tcntiam perveniant. Seu ut notio possibilis fiat actuaus. Et licet saîus
princesse Sophie le principe des indiscernables dans les jardins du château de Her-
renhausen, M. d'Atvensteben voulut le réfuter par le fait, et chercha dans !e ~rdin F~
deux fëuitles semblables il n'en trouva point.
1. Cf. PHtt. 1, ï~ c, 7; PHtL.,111,5, e~ 15 (J3o~<M<!MM, p. 70). n~
Cf. le D~OMfN M~«~~<~c de î686, § xm (PAtL, IV, 427) et la controverse
avec Arnauld (P/ ÏÏ, tz, 57, t36, etc.). V. aussi P/1, 383; IV, 475; et Pmt.
Vïï, C, 62.63.
3. La parenthèse procédante se trouvait d'abord ici.
4.Cf.PHtL.,IV,3,a,3.
PRIMEE VERÏTATES 5~ I
C~M~
substantiasingularisin notionesua ~~M univer- PHtL.,
VIII,7.
~M, omniaquein eo existentiaprasteritaprœsentiaet futura. Nulla enim
res est, cui non ex alia imponi possit aliqua < vera >
denominatio,
comparationis saltemet relationis.Nulla autem datur denomi~atio
pure
extrinseca.Idem multisaliis modis inter se conspirantibusa me osten-
ditur.
Imoomnes~~y~~ singulares< c~~ > sunt
[impression]
expressionesejusdemuniversi,ejusdemquecausaeuniversalis,nempe DEI;
sed variant perfectioneexpressionesut ejusdem
oppidi diverse reprse-
sentationesvel scasnographiasex diversispunctis visûs.
Omnissubstantiasingularis< creata> M omnesalias actionem
physicam
~c~M exercet.Mutationeenim factain una consequiturmutatio ali-
quarespondensin aliisomnibus,quia variatur denominatio [extrinseca].
Et hoc naturaeexperimentisconsentaueumest, videmus enimin vase
liquorepleno (quale vas est totum universum)motum in medio factum
propagariad extrema,licet magismagisqueinsensibilisreddatur, prout
aboriginemagisrecedit.
[ In rigore [Mctaphysico]dici potest nullam substantiamcreatamin 7 verso.
~~M exercere actionem~~M~ influxum.Nam ut taceam non
posseexplicariquomodo aliquidtranseatex un~ re in substantiamalte-
rius,jam ostensumest ex uniuscujusquerei notione jam consequiomnes
ejus status futuros. Et quae causasdicimusesse tantum requisitacomi-
tantia in Metaphysicorigore. Idem ipsis naturae
experimentisillustra.
tur, reveraenim corporaab aliis corporibusrece<~untvi proprii Elastri,
non vi aliena, etsi < corpus aliud requisitum fuerit > ut Elastrum
(quodab aliquoipsi corporiintrinsecooritur) agey~posset.
Posita diversitate~~P corporis,hincexplicaripotestunio eorum
sineHypothesivulgariinfluxus,quas
intelligi non potest, et sine Hypo-
thesicausa:occasionalis,qu~ Deum ex machinaadvocat.Nam DEUS ab
initioita condiditanimampariteret corpustanta
sapientia et tanto arti-
ncio,ut ex ipsa cujusqueprima constitutionenotioneve omnia
quœ in
uno fiunt per se perfecte respondeantomnibus
quœ in altero fiunt,
perindeac si ex uno in alterumtransiissent,quamego Hy~~M co~c-
WM!a? appello.Quaevera est in omnibus substantiis < totius uni-
versi> sed non in omnibus sensibilisest, ut in anima et
corpore.
Mw datur ~<MM~M. Nam spatii vacui partes diverse forent perfecte
522 PMM~EVERÏTATES
Spongia Exprobrationum,
seu quod nullum doctrince genus sit COM~MM~M~MMï.
Ce morceau est une réfutation des philosophes (Cartésiens)qui mépri-
saient l'histoire, l'érudition, Farchéologie,la philologie, etc. $
rerum naturas, practica exponit rerum usus ad obtinendum bonum PHiL., VIII, 56.
malumque evitandum.Ita fit ut eadembis occurrerepossint,tum ratione
$u<c causasemcientisin priore parte, tum ratione finalisin posteriore;
< sed alterutrolocotantum innuendoseu remissive >
PhilosophiaTheoretica duplex est, Rationalis et Experimentalis,
subquacomprehendoet Mixtam.
PhilosophiaTheoretica rationalis[duplexest] agit de [Aiïectionibus]
[adjunctis]praedicatiset de substantiisseu subjectis.Doctrinade adjunctis
estde Qualitatibus,Quantitatibuset Actionibus.Nempe pars una con-
tinet veritates necessitatisiogicae,altera veritates necessitatisPhysic~.
Priorumcontrariumest absurdum; posteriorumcontrarium est incon-
veniens.
Philosophiatheore'.icarationalisnecessitatislogiez [continetveritates
velortasex solo principio contradictionis,vel ortas etiamex principio
reddendae rationisl continet doctrinamFormarumseu de Qualitate, et
doctrinamMagnitudinumseu de Quantitate
DoctrinaFormarumcontinet Logicamet C<w~~orMW.
DoctrinaMagnitudinumest Mathesis,estque de Discretoet de Con-
tinuo.
De Discreto,seu Numero agit Logistica,estque duplex de numero
certoArithmetica,de incerto Speciosa.
De Continuo dupliciter agitur ex principio positionis, quod totum
xquivaleatpartibus et est ScientiaFiniti; et ex principioTransitionis,
seuLegecontinuitatis,et proditScientiainfiniti.
j Utraqueduplexest, Scientiasitusseu Geometria,et Scientia[Tem- 56 verso.
poriset situs [Motusseu temporis]seu Phoronomica]vestigiorumseu
phoranomica, < nempe situs et mutationis.>
G~M~n~duplexest, una quaeutitur solo principiocongruendx, altera
quxutituret principiosimilitudinis.
P~ duplex est, una sine consideratione temporis, qualis est
tornatoria; altera qu<e involvit tempus, ut quse tractat de Motu accelerato
et similibus. Et
quidem componit motus tum quasi geometrice, tum
VIH, 56.
Pnu.
eysice; < ut cum conatusembryonati directionibuscomponuntur.
Ex principioconveniendaeoritur doctrinaActionisseu
D~M~M~.
Possent mathescosmistaepartes inseri suis locis ut
perspectiva.
dioptrica,catoptrica,gnomonica,Geometriae,[Uranologm]Astronomia
phoronomicae.
Doctrinade subjectisest de substantia< et de substantiato;substantia
rursus > primitivaet de substantiisderivativis.
Substantiaprimitivaest DEUS, de quo Theologianaturalibus
Substantiaderivativaest duplex,Originaliset Ortiva.
Substantiaoriginalisest Monas,et hujus loci est [doctrina
de] [physo~
~yfMo~.
Psychologiaduplex est, una de percipientibusin genere, <; sen-
sibus etc. >, altera de intelligentibusseu spiritibus
qux dici potest
pneumatologia, ubi de mentibus, sed maximede nostris.
Substantiaortivaest vivum, ut Animal, planta.
Substantiatumest corpus [naturale] vel Organicum, vel non
Orga-
nicum [regulatum].
Non organicum est vel regulatum ut salia, vel irregulatumut
rudera.
Philosophiaexperimentaus< rursus > est [qualitatum][anecdonum]
prasdicatorumet subjectorum.
Prœdicatorumest ~~0~ ut experiamurin quibus subjectisrepe-
riantur qualitates. [Ethue chymia]
j Poiogra'piaduplex,mathematica,ubi variaspartes Matheseosmist~
et ~ysica,ubi chymia.}
Subjectorumduplexest tractatio,specierum,et Aggregatorum.
Specierumest ~M secundumtria regna qux sunt
jR~~MM ~w~ quorsumterra, lapideset qui in his succiet sales,
res metallica;
~MM~ vegetabile, quorsumplanta, <; cujus ususin > agricultura;
JP~MMAnimale,hue Anatomia,< cujus usus in > medicina.
i. Sic,pour« naturalis.
2. La plume de Leibniz se refuse à écrire ce mot nouveau: on lit: « Physia aà
moitié corrigé en « Phychoîogia.? 1)
3. Cf. PH!L., V, 7, f. 5 recto.
4. Cf. PHIL.,V, 7, f. 5 verso.
PÏV!S!ONMï~PMt.OSOPH!E 53~
PHtL., VIII, 5?. recurrerede felicitateet bono plurium, ut sit [quasi]<~ Logica>,
Ethica, Medicina, politica et œconomicatotius societatis, praeserdm
societatissibi su~cicntis, seu reipubïicae.
5~ verso. ) Principiaveritatum
ï) Principiumcontradictionis
2) Principiumreddendaerationis
3) Congfuentiae),f h~ ..< jduobussubordmantur.
t. j'
j. puto prioribus
~) Simmtudmcs
3) Lex continuitatis
6) Principiumconvenientiœseu LexMelioris
hinc Leges <~ naturae,tum > motuum corporis, et inclinationum
voluntatis.
Notionumgradus
Positionessimplices
in Arithmeticaet Speciosa
Combinatoria
Consequentias reflexivètractatas
haeporrigunturetiam ad contingentiaseu infinituminvolventiain rebus.
Mutationes, ubi consequentiarumconsiderationereflexivaaccedente
prodeunt causa et Effectus.itemactiones primitiva,DEUS.
<~ Fonsrerum substantiatoriae Monas. >
Subjectumseu substantiae<; simplicis> natura, ubi de percepdone
et appetitu,et (ubi distinctasunt) ratione et voluntate, consideraturhic
aliquid in mutationepermanere.
Compositum,ubi de connexio1 substantiarumsimplicium;et ordine
coexistendi,spatio,tempore.
[Fonsrerum DEUS.]
Unio, seu quid realitatisin compositopraeteringredientia[undenobis
phaenomenon]seu realisatiorelationum.
NostraMens phsenomenonfacit, divina [dat Unionem]Rem.
Pf~sentia est immediatioin ordine coexistendi.
Divinacogitatioefficicit ut quod in ideis ratioest mutationisin alio,
in ipsumagat.
Ita ut Actio unius in aliud sit status continensUnionem, et rationem
0
t ~!C.
Sic.
NOTE SUR LES
POSSMtES 5aQ
PHiL.,
VIII, 71 (un coupon). ]PHIL.,VIII, 7t
2 Xbr. e
1676.
PnïL., VIII, 7:. 'malus, justus quam injustus. Esset aliquis mundusin quo omnesprobi
~ternis punirentur, et omnes improbi pensarentur, felicitatelue-
pœnis
rent scelus
Itnmortalitasmentismea methodostatimprobatahabetur,quia possi-
bilis in se, et aliis omnibus compossibilis,sive rerum cursum non
imminuit. Quia mentes n'ontpointdevolume 2. Principiumautem meum
existere potest, et aliis compatibile est, id existere.quia
est, quicquid
ratio existendipr~eomnibus possibilibusnon alia rationelimitaridebet,
non omnia compatibilia. I taque nullaalia ratio determinandi,
quam quod
ut existantpotiora, qux plurimum involvantrealitatis.
quàm
Si omnia possibiliaexisterent, nulla opus esset existendiratione,et
sufficeretsola possibilitas.Quare nec DEus foret nisi in quantumest
Sed talis DEus qualis apud pios habetur non foret possibilis,
possibilis.
si eorum opiniovera est, qui omniapossibiliaputant existere.
et Cartesium[apud
Dialogusde anima brutorum inter Pythagoram
inferos]< in Elysiiscampis> sibi obviamfactos.
commodité Et commeil y a des mers inconnues,ou qui n'ont esté PH!L.,VIII, 94.
navigéesque par quelquesvaisseauxque le hazard y avoit jettés, on
peutdire de mêmequ'ily a des sciencesdont on a connu quelquechose
parrencontre< seulement > et sans dessein. L'art des combinaisons
est de ce nombre; elle signifie chez moy, autant que la sciencedes
formesou formulesou bien des variations<~ en general; en un mot
c'estla Specieuseuniverselleou la Characterique.> De sorte qu'elle
traitede eodem et diverse; de simili et dissimili;<; de absolutoet
relato>; commela Mathematiqueordinairetraitede uno et multis, de
magnoet parvo,de toto et parte. On peut même dire que la Logistique
ou bienl'Algebreluyest sousordonnéeen un certainsens. car lorsqu'on
sesertde plusieursnotes indifferentesou qui <; au commencementdu
calcul > pouvoient estre echangéeset substituéesmutuellementsans
fairetort au raisonnement,en quoy les lettres d'Alphabetsont fort
propres;et lorsque ces lettres< ou notes > signifientdes grandeurs,
oudesnombresgeneraux,il en vient l'Algebreou plus tost la Specieuse
deViete.Et c'est justementen celaque consistel'Avantagede l'Algebre
deViete < et de Descartes~> sur celledes anciens.,qu'en se servant
deslettresau lieu des nombrestant connus, qu'inconnus,on vient a des
formules,ou il y a quelqueliaison et ordre, qui donne moyenà nostre
espritde remarquer des theoremes, et des regles generales. Ainsi les
meilleursavantagesde l'algebrene sont que des echantillonsde l'art des
caracteres,dont l'usage n'est point borné aux nombres ou grandeurs.
Car si ces lettres signinoient des points (comme cela se practique < <)4verso.
effectivementchez les Geometres) on y pourroit former un certain
calculou sorte d'operation,qui seroit entierementdifferentde l'Algebre,
et ne laisseroitpas d'avoir les mêmes avantagesqu'elle a < c'est de
quoyje parleray une autre fois. > Lorsque ces lettres signifientdes
termesou notions, <; comme chez Aristote~>, cela donne cette partie
dela logiquequi traite des figureset des modes. Et j'avoisraisonnéla-
dessusdans les commencemensde mes etudes, m'estant hazardéde
publierun petit traitéde l'Art des combinaisonsqui a esté <( assezbien
reçeuet > reimprimémalgrémoy car ayant eu bien d'autres veues
t.Cf.PmL.,V,6, f. i8(Bô~CMMMM,
p. 3s);VIII,ï recto;et 58.5~(Bo<fe~MMM,
p.n3).
x. A Francfort sur le Main, en 1690 (v. P/t~ IV, ïo3-:o4).
532 DE L'HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE
PHtL~ VII!, 94. depuis,j'auroispu traiterles chosestout d'une autre façon. Cependant
< (pour le dire en passant) > j'avois remarqué des lors ce théorème
generalde Logique que les quatrefiguresdes Syllogismesont chacune
un nombre pareilde modesutiles; et que dans chaque figureil y a six
modes. Enfin quand les lettres ou autres caracteressignifientdes veri-
tableslettresde l'Alphabet,ou de la langue, alors l'art des combinaisons
avec l'observationdes langues donnent la Cryptographie[c'est-à-dire
l'art de fairedeschiffreset] de déchiffrer.J'ay encore remarquéqu'ily a
un calcul des combinaisonsou le composé n'est pas un tout collectif,
mais distributif,c'est-à-direou les chosescombinéesne doiventconcourir
qu'alternativement,et ce calcula encor ses loix toutes differentes de
celles de l'Algèbre. Enfinla Specieusegenerale reçoit mille façons,et
95 recto. l'Algebren'en contient qu'une. Or sansentrer dansla discussion parti-
culieredes loix qui diversifientla Specieuse,on peut la combineravec
l'Arithmetiqueen calculantle M~M~ variationspossibles que les notes
generalespeuvent recevoir.Ces variationspeuvent estre prisesde diffe-
rentes façons, et dans les ecritures que nous formons < en nousser-
vant > des lettres < d'alphabet>, il y a de la variété < tant > à
Fcgarddes lettres <; que ~> de l'arrangementdes lettres, et desinter-
vallesou distinctions(car nous n'ecrivonspoint tout desuite, maisnous
laissonsde la distinctionertre les mots.) Or puisque toutes [les]con-
naissanceshumainesse peuventexprimerpar leslettres de l'Alphabet,et
qu'on peut dire que celuyqui entendparfaitementl'usage de l'alphabet,
sçaittout; il s'en suit, qu'on pourra calculerle nombre des veritésdont
les hommessont capables< et qu'on peut determiner> la grandeur
d'un ouvragequi contiendroittoutes les connaissances< humaines>
possibles;et ou il y auroittout ce qui pourroit jamaisestre sçû, écrit,ou
inventé; et bien au dela. car il contiendroitnon seulementles vérités,
maisencorles faussetésque les hommespeuventenoncer; et mêmedes
expressionsqui ne signifientrien.Cetterecherchesert a mieuxconcevoir,
combienpeu est l'hommeau prix de la substanceinfinie,puisque< le
nombrede > toutesles véritésque < tous ~>leshommes<~ensemble >
peuventsçavoir < est assez mediocre;> quand il y auroit une infinité
d'hommes< quipar toute une eternitése relevassentdansl'avancement
des connoissances,et supposé< tousjours> que la naturehumainene
soit pasplus parfaitequ'elle est a present <; car il ne s'agitpointicy de j
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 533
l'autrevie, [ou] quand l'âme humaine sera élevée a un estat plus PHIL.,VIH, 93.
sublime.» Ce paradoxeest bien d'une autre forcequeceluyd'Archi-
mede,qui fit voir aux courtisansdu Roy Hieron que le nombre des
grainsde sable qui rempliroient<; non seulementtout le globe de la
terre,maisencor > l'espace d'une bonne partie de l'univers <; etendu
d'icyjusqu'auxastres > est assezpetit et aisé à écrire, car ce nombre
n'estpresquerien au prix de celuy des verités, puisqu'iln'y a point de
grainde sable, qui n'ait sa figureparticuliere,et qui ne pourroitfournir
un grand nombre de verités, sans parler des verités tirées des autres
choses.Il ne s'en suit pourtant pas, si le monde <~ avec le genre
humain~> dureroitassez,qu'on ne pourroittrouver que des véritésdéjà
connuesautresfoiscar le genre humainse pourroitcontenterd'un certain
petitnombre de verités, pendanttoute une éternité <; qui ne seroient 95 verso
qu'unepartie de cellesdont il est capable,ainsi il laisseroit tousjours
quelquechoseen arriere. > Maissupposéqu'on ailletousjoursen avant
< pendantqu'on peut quoyquepeut estre lentementpourveule progres
demeuretousjoursle même, il faut enfinque tout s'epuise> et qu'on
ne puissepas même faire de Roman, qu'un autre n'ait déja fait; ny
formerde chimerenouvelle.Ainsiil faudroittousjoursqu'il fut un jour
vrayau pied de la lettre, qu'on ne dira plus rien, qui n'ait deja estédit,
nihildici, quod non dictumsit prius. Car ou l'on dira ce qui a esté dit,
ou < bien, si l'on veut continuerde dire des chosesnouvelles>, l'on
épuiserace qui reste encorà dire, < puisquecela est fini commenous
demonstrerons tantost. > Il s'agit donc de donner un nombre plus
grandque le nombrede tout ce qui se peut direou enoncer; c'estce que
nousallonsfaire.
2.
PtMMt.OCïE, PHILOLOGIE, I, 2.
A droite
~7 Mineralia. I, 2.
Pm~OLOCHE,
B. Bonitas.
M. Magnitudo.
D. Duratio.
P. Potentia.
S. 5~~MMh~.
Vo. ~M~M.
Vi. ~f.
Ve. ~cn~M.
G. Gloria.
== D~
C<~<
o-@ Contrarietaset Oppositio.
et Principium.
0 Medium.
M Finis.
etc. etc.
GERHARDT en
t. Les manuscrits mathématiques de Leibniz ont été classés par les observa
14 volumes (M. BoMMANN y a ajouté un vol. XV de Supp ément, sont auquel
premiers volumes divisés en fasci-
tions suivantes ne s'appliquent pas.) Les contient,
cules numérotés; chacun d'eux porte le titre de l'opuscule principal qu'il
en général,
et renferme en outre des brouillons et des coupons qui se rapportent
les feuilles de chaquefascicule
mais pas toujours, au sujet de cet opuscule. Or, classés
n'étant pas numérotées (comme dans les volumes par M.
n'avons pu indiquer que le numéro du fascicule où elles se trouvent, etextraits nous avons
d'un
des les divers fragments
dû, pour la commodité renvois, distinguer
à leur ordre relatif,
même fascicule par des lettres minuscules qui correspondent
mais nullement à leur rang dans les manuscrits.
2. Cf. PHIL.Il, B, Il, 54-
3. ~n~m'~d.M~ De~ns<esE.dH~,u~~
ad cakatam situs, quo me-
exhibentur, revoMbimat. quoad opus et ratio est,
DEMONSTRATÏO
AXtOMATUM
EUCMMS 53~
22febr. 1679.
Demonstratio~JMOM~MKï
Euclidis.
Apolloniumolim Axiomata demonstrareaggressumnarrât Proclus, Parsi
idemintelligoconatumfacereRobervallium*.Mihirectefecissevidetur
tumdemumenim ad perfectissimas comprehensionesperveniemus,cum
nihilsensuiaut imaginationifidentesomniaad notionesexigemus.
Quoniampossumusdemonstrareomnesveritates,etsiin infinitumnon Verso.
progrediamurresolvendo quemadmodumpropositiototum est maius
partedemonstraripotest solo terminomajorisresoluto,reliquis totiuset
partisnon cxplicatis ideo nobisad geometriamperfecteabsolvendam
et ad characteresreducendamsatis erit, si eousquecontinuemusresolu-
tionem, quousque produci potest, id est, donec omnium axiomatum
demonstratiohabeatur.
Rectaest quasduobus punctis <: sine aliaconditioneadjecta> deter- Pars
1 2.
minataest.
Rectaest linea quaeduobus punctisdatis sine ulla alia <; prasterea> `Verso.
conditionequam hac, ut eo ipso determinatasir, determinataest.
Quaeriadhuc potest an detur linea quaesic determinetur Sed hoc
patet ex generali axiomate quod ex duobus quibuslibetsimul sumtis
semperaliquidnovi determinatur,plus enim est ea simulponere,quam
ea poneresingulatim.}
Au milieu de définitionsgéométriques,on trouve desdéfinitionsde
Voluntas,Perceptio, Sentire, Percipere.
talis caiculi elementa constituamus » (Bo~tK<tMM,p. 285). Ces textes prouvent
que la critique des principes de la Géométrie d'Euclide constituait pour Leibniz le
travail préparatoire de son Calculus situs, et doit par suite être rattachée à ses
essais de Caractéristique géométrique. (Cf. MATH.,l, 3, e; I, 12; 1, i~, d.) On sait
d'ailleurs que la démonstration des axiomes était selon lui le meilleur moyen de
fonder la Caractéristique; c'est ce que prouve le rapprochement des dates de la
D<'Mto~o ~tOtM~tK Ettclidis, 22 février ïôyg (MATH.,I, 2), et de la C/Mr~e~
''M~tMg~otM~rtca, 10 août 1670 (MATH.,Ï, 11 J~ï~ V, ï<iï sqq.).
I. Cf. PHIL.,VI, ï0, f. 54.
s. Cf. PHu. VI, ï2, f, 23; VIII, 2 verso.
3. Cf. PHiL., VIII, 6. V. La Logique de Z.&M! p. ï83 et 204.
4. Ce qui suit est d'une autre encre, et paraît être une addition ultérieure.
5~0 ~FtN!T!ONS GÉOMËTRtQCES
ï, 3, d (un coupon).
MATH., ]MATH.,I, 3, d.
I, 3, e (in-fol.).
MATH., ïMATH.,I, 3, e.
MATH.,
I, 5, a (in-~°). N! I, 5, a.
MATH.,
Prima G'~OFM~~dP
principia.
Eaestnatura~M~,ut omniaqusehabentsitum,habeantetiamsitum
interse; ita ut posito A haberesitum (verbi gratia ad L) et B habere
situm(verbigratiaad M) sequaturA et B habere situm inter se.
Signede congruence
employédansl'~t«t~MGeometrica
l'opria deïôgS,§ ï
(Matlt.,
V,t72).
2. Cf. MATH.,
I, ï, b, note.
5~3 VERA GEOMETRE ANALYStS
¡
MATH.,I,5,b. MATH.,
ï, 5, b(in-).
s
â
MATH.,I, 5, C. I, 5, C.
MATH.,
In rerum situ atqueextensioneconsiderandamentiante omniaoccurric
plura simul percipi, sed hoc non sufficit,nam si simul friguset du!ce-
dinempercipiamnonideonoto extensionem.Itaqueopusest ut percipiam
i. Cf.Lettreà J~M~~M du 3 sept.1679,avecsonAppendice 18,20).
(JM<<<A.,II,
V.La Logique deJLe~M!ch.IX,§5.
M~THESIS GENERAUS 5~.3
I, 5, d (in-)
MATH., MATH., 5, d.
ï, 8 (i p. in-fol.).
MATH., JMATH., I, 8.
I, 9, a (2 f. in-fol. et 6 in-).
MATH.,
MATH.,I, g, a.
Mathesisgeneralis.
I, 9, e (un coupon).
MATH., I, Q, e.
MATH.,
In situ omni est ordo, sed arbitrariumest initium. In linea duobus
tantummodiseligipotest.
MATH.,
I, o, f (uncoupon).
MATH.,I,9,f.
AnalyseosMetaphysicae propositioinsignis Si datasit relatiointerduas
homogeneas
quantitates quam nulla tertia ipsis homogenea ingrediatur,erit
ratioearumdata. Hoc maximi est usus in rerum natura
cognoscenda.
Exemplicausa,etsiignorarenturlegesconcursuumtamenexhoc lemmate
sequiturcorpore aliquo incurrentein corporaquiescentiaquotcunque,
foreamissionemve~ocitatis velocitatiincursusproportionalem.Namdata
estutiquevelocitasamittenda,ex data velocitate
integraincurrentiscor-
porumquemagnitudineet situ. Relationem autemdatamdicodum aliquid
exquibusdamdatis datur; cum ergo relationemsolavelocitas
integraet
amittendaingrediatur,erit ratio earumdata
MATH.,
I, o, g (un coupon). jMATH.,I, 9, g.
Datumest determinatumcognitum.Ex dato diametro circuli datur
areaquadratiinscripti,sed determinaturarea circuli.
I, o, h (un coupon).
MATH.,
~ATH.,I, Q, h.
De rc~oM~
Videtur tandem ratio detecta demonstrandi in
generalibus aliqua, v. g.
quod eodem corpore per idem spatium uniformiter moto diversis
velo"
citatibus, actiones sint ut velocitates
MATH.,1,12. I, 12.
MATH.,
ri
Ï, t4, d.
MATH., I, 14,d. Commencementd'une feuille
MATH.,
EIcmentaplam m calculumredigere conabor,ut specimenexhibeam
CalculiSitus quem excogitavi~ a
?
MATH.,I,t5. MATH., i5 (8 p. io'4"). Copiede la maind'un secrétaire.
De Calculo ~KMM.
?
P. r. §i. Ut in CalculoMagnitudinum< cum ipsasMagnitudinesformamus
dum > addimus, multiplicamus,in se ducimus et horum reciproca
peragimus,tùm etiam con&nmusper rationes, aliasverelationespro-
gressionesac denique Majoritates,Minoritateset ~Equationes.Ita in
SituformamusExtensaper Sectioneset Motus, deindeconferimus,spec- J~
tamusquein eis prêter MagnitudinesSimilitudinem,Congruentiam (ubi
concurrunt~Equalitaset Similitude)Coincidentiam,adeoqueDétermina-
tionem.Determinatumenimest cui aliquid,iisdempositisconditionibus, Q
coincideredébet.
§ 2. Et ut doctrinaMagnitudinissua habet Axiomata,velutiTotum
sua parte majusest. Quod majusest majoremajusest minore.Si xqua-
libus aequaliaaddasproveniuntaequalia,aliaqueid genus. Ita Doctrine
SitusAxiomatapropriahabetqualiasunt
Si Similitudo, Congruentia, Coincidentiasint in Determinantibus,
esse etiam in determinatis,et vicissim,si ça sint in Determinatiserunt
quoque in Determinantibussimplicissimis.
Exemplicausa.Ponamusnon nisiunicamRectama punctoadpunctum
duciposse,sequeturomnesRectasesse interse similes,quia ad determi-
nandamRectamab A. ad B. nihil aliud opus est quam assumiA, B.et
ad aliam LM, sa~temassumisitum punctorumL, M. Situsvero duorum
punctorumsituialiorumduorumsempersimilisest quia nihildinerenti~
pra~tersolammagnitudinemdistantiaetotiusassignaripotest, sed magni-
tudo jam est aliquidad tertiumrelatum. < Non tamen Situspunctorum
<
K'
DECALCULO
MTUUM 5~Q
duorumSitui punctorumaliorum < duorum > plane [idem]< con- MATH.,1, 15.
gruus> erit nisi ita ponanturut quodlibetExtensumcontinuumquod
applicaripotest inter Terminos unius situs possit etiam applicariinter
Terminossitusalterius. >
Similiavero sunt quœ ambo seorsimspectatasunt indiscernibiliaita
utnihilsumipossitin uno c.u similesumi nequeatin altero, abstrahendo
ubiqueab aliquâ determinatâMagnitudinenisi excipiasmagnitudinem
Angulorum,qux ad doctrinamsituum, non vero ad doctrinamMagnitu-
dinumreferri debet.
Cumergoprobaverimusomnessitus binorumpunctorumessesimiles,
etiamdeterminata,seu omnesLineaeRectseerunt Similes.
j § 3. Contranon omniaTriangulaper situm trium punctorumdeter- P. 2.
minatasunt similiainter se. neque enim ABCsimiliter
se habent ut LMN. Potest enim Distantia AB ad Dis- ? c
tantiamBC aliam rationem habere quam DistantiaLM
L
addistantiamMN, ita ut in determinantibussit dissimili-
M
tudo. ex quo patet etiam in duabus Rectis lineis tria
punctatribusaliisdissimilitersita eligiposse. N
Namsimilitudoa determinatoreciprocètantum valetad
purèdeterminantia,non etiam ad ea quœsunt plusquam determinantia.
Sic, etiamsi Circulusdetermineturper tria puncta périphérie data,
etomnesCirculosinter se similes esse minimesit negandum,tamenhic
Consequentianon valet a detcrminatorumsimilitudinead determinan-
tiumsimilitudinem,quia Peripherisetria puncta data
plus determinant,
quàmipsumCirculum,scilicetetiam certum Angulumin segmento,et
tres partes périphérie determinatam ad totum Circulum rationem
habentes.
At contrasi Circuli duo determinenturper datas duasChordaset
per
xqualesAngulosin segmentissuper Chordasfactis, tum demum Circuli
non solum similes erunt, sed etiam similiterdeterminati. Hic autem
quœsdonec de tali quidemdeterminationeest, sed saltemde primis et
simplicissimisdeterminantibus,qui ubi determinatanunt similia, etiam
similiaessedebent.
Si vero contingeret,dissimiliadeterminantianihilominusdare similia
determinata,id ipsumcerto indicioest hanc determinationemnon esse
simplicissimam, sedaliam dari simpliciorem.
550 M: CALCULO StTUUM
t. ~Jc.Lire extat.
MCALCOLO
SITUUM 555
eodemmodose habentiumad tria quidam puncta. Sint puncta A.B.C. ]MATH.,I, ï5.
.~c DuarumJamquarumcunqucSphaerarum circa Aet circaB.
intersectiones,cadent in Planum. Idem
estde duabusquibuscunquesphaeriscircaA et C. Inde,
quia hoc sufficit ad determinandum,Consequensest,
Planumex intersectionibussphaerarumcirca A et B et
Planumex intersectionibusSpbœrarumcirca B. et C.
aut circa A. et C. eandem determinare Rectam ad
quaevispuncta hujus Plani eodem modose habentem;
ad quas illisio Rectae in illud planum eodem modo se habet.
17. In Piano quoquepossumusconcipereRectamut locumomnium
punctorumeodem modo se habentiumad duo tantum puncta A. et B.
AdeoqueomnesCircumferentiae squales circaA. et B. se secabuntin
hoc loco seu in hac Linea Recta. Hic modus locum determinandi
diversusest a priore. Aliudenim est dicere, locumomniumpunctorum
eodemmodo se habentiumad duo puncta A. et B. esseRectam. Aliud
locumomnium punctorum eodem modose habentiumad A. ut ad B.
essePlanum. Nam prior proprietassic exprimitur A.B.C. 1~ A.B.Y.
in solido.Locus omnium Y. Recta sed posteriorproprietassic expri-
mitur A.Y.~B.Y. erit locus omniumY. Planum. Sed, si omnia Y.
sintin eodemPiano cum ABet inter se posito A.Y~B.Y. erit locus
omniumY. LineaRecta.
Ex A.B.C. A.B.Y. sequitur A.C.~A.Y. et B.C.~B.Y. unde
constatY. caderein SphaeramCentro A. Radio AC. et in Sphaeram
centroB. radio B.C.
§ 18. Ex Contactibusedam Sphaerarumin uno puncto sequiturdari
locumUnicorumad duo puncta, vel vicissimex
hocsequiturContactusSphaerarum in uno puncto.
Idemest in Piano de ContactibusCirculorum.
FA~FB~LA~LB.sicGA~'GB~MA~'MB..p~~ D
nempecirculus centro A radio AE descriptus
cum sit E infra Rectam et A. supra Rectam,
secabiteam bis in F et L, qusesectionumpuncta
sibi continuo appropinquant,F. transeundoin
G.H. etc. et L in M. N. etc. Ubi autem
sibi occurrent, ibi in unum coalescent in D. eritque ibi duorum
556 CALCUL DES ALTERNATIVES
Logicaest Scientiageneralis.
Mathesisest scientiarerumimaginabilium.
[Theologia]Metaphysica estscientiarerum intellectualium
Moralisest scientiaaffectuum.
Combinatoriaagit de calculoin universum,seu de notis <; sivecha-
racteribus~>universalibus.
Non omnes~brmul~e significantquantitatem)et infinitimodicalculandi
excogitaripossunt. Exempligratia pro calculo alternativosi dicaturx
esseabc,intelligipotest x essevel a vel bvel c. Hinc si sit x idem quod
abc, et idem quod ade, erit xy idem quod seu calculoaltemativo
id quod est x vel y necessarioerit vel a vel b vel c vel d vel e. Cumin
Verso. multiplicationealias<; et > secundum legescommunis calculi positox
[esse] valereabc,et valereadedebuissetxy valereabcde.Verumin cal-
culoalternativotali, a et aa aequivalet,nec ulla ratio habeturcombina-
tionis literassecum ipsa. Ita posito x esse abcd, et idem x esse
sequitur x esse c. posito haecomnia ~.c.d~ esse inter se diversa.
Si enim constethoc modox esseunum ex his quatuora.b.c.d.et unum
ex his quatuor c.efg. necesse est ut sit id quod utrobiquereperitur
nempe c. Quali artificiouti soient lusoresad divinandumquamchar-
tulamaliquissumserit,licetab iis tegatur. Et eodemartificioutunturet
Géomètre nam cumsciunt quod quaeruntdebereessein aliquocirculo
dato, idemque esse debere in alio circulo etiam dato, concluduntid
caderein horum circulorumintersectionem Idemneri potestin seriebus
numerorum,Et alioqui calculusalternativusimmensumhabet usumin
ï. Cefragment
doitdaterde ï683(voirlatin).V.LaLogique ch.VIII,
deLe~Mt~,
§ Ï2.
2. Cf. Elementa nova Matheseosuniversalis (PHtL.,VII, B, VI,9).
3. Cf. MATH.,I, g, b.
SYNTHESE ET ANALYSE 55y
Duosuntlectorumgeneraquibusinstituti meirationemredderevolo.
4
à savoirles tironeset les docti 2.
t. Cf.MATH.,
I, 9, f; II!,B,ï8, b.
s. Cf. la préface de i'~MMM~ortMMt
MMjfAcMM~tCMM
(Math., VII, t3 note).
3. Cf. PHIL.,VI, 12, f, 28 (Bo~waMM,p.Qo)et MATH., a6, d; 27, a; III, A, 26, c.
558 MODUS REDUCEND! PROBLEMATA
Jan. 1680.
A~c~ ~j~Mc~~ problemata ad alia simpliciora.
Si tres magnitudinesinter se debent fieri agquales,efficiaturut dua?
quolibetsintinter se squales, bac methodoexhibeturab EuclideTrian-
gulum ~quilaterum. item efficiaturut summa duarum quarumiibet
aequeturtertiasduplas
I, 27, a (i f. in-~).
MATH., MATH., I, 27, a.
[Constituispeciminaquaedamdare [AnalyseosTranscende]Géométrie
Analyticas,AlgebramTranscendentis,circa problemataquaead ~Equa-
ûonesAlgebraicas< sive communes> reducinon posse demonstro.
Igitur harum aequationumAlgebraicarumloco alias introduco, [qu<B
nulliussutit certi gradus], de quibus non potest dici sintne plan~ an
solide,ansursolid<e an alteriuscerti gradus.]
DeprehendiAlgebramnon porrigi ad omne genus problematum,et
pollicitationesCartesiijusto amplioresesse, cum ait omnes qu~estiones
Geometricasa se eo reduci posse ut tantum sit opus qu~rere radices
quarundam~equationum,quas construi possint per curvas quas ille in
Geometriam recipit. Haeccnim adeo.à veritatealiena sunt, ut pro certo
affirmareaudeam potissimautilissimaqueproblemataqua~Geometriam
ad Mechanicen< aliosque usus > applicantioccurrunt ab Atgebra.
< hujusmodi> non pendere nec in ejus potestateesse, qui notas
publiéemethodos< solummodô> secutusfuerit.
Quaecum mihi multo usu constarent, succurrendumeorum errori
existimavi,qui Algebra communicontenti, quidvisà se pnestariposse
jactant,credo quod majoris momenti quxstiones non attigêre. Ideô
speciminaquidam dare constituiGéométrieAnalyticaecircaproblemata
transcendentiaversantis, qua~ demonstro ad asquationes Algebraicas
reducinon posse< nec dici posseplana aut solida aut sursolida,alte-
riusvecerti gradu&>; et habere tamen Analysinquandam propriam,
vulganlatiorem, nec minus certam. Speciminaautem qu~ dixi sunt
circaquadraturasgenerales Circuli, Ellipseoset Hyperbole, Trigono-
metriamCanonicamsine Tabulis, inventionemLogarithmiex numéro,
et numeriex Logarithmodato; idqueper expressionesanalysas non ut
hactenusappropinquatorias,sed exactas, ita ut problematahujusmodi
transcendentia prorsusad instar communiumtractariqueant, sive theo-
riam, sive praxin spectes. Habeoetiam < soluta > compluraProble-
mataad Mechanicen,Opticen aliasvescientiasapplicata,qua; non nisi
per[hanc]Analysintranscendentemtractaripossunt.
56o SYNTHESIS. ANALYSIS
~K~e~. ~M~y~y.
Combinatoria.Algebra.
~Mdt~tuniversali
t. Cf.D<?.S~<~<?~ I, 26,c, d;
(PAt~VH,297);et MATH.,
27b.
2. Cf. PmL., V, 7, t verso.
3. Cf. 5<d~M«t <!<'?inveniendi ~teOt'6Mt«~,1674.(PHtL.,VI, tZ, d).
SPECMENRATIOC~ATÏONOMMATHEMÀTICARUM 563
Algebranon est res magna, hic indignabuntur,qui eam pro mysterio ]MATH.,1~ 27, d.
aliisvenditant.Est tamen nihil aliud quam talis calcuHgubernatiout
incognitum quantumlicet solumvel paucisexpressumhabeatur.H~ecest
,equationis.Resolutio autem aequationisspecies est tantum
investigatio
~rtisinveniendiclavem rei involutae.Hoc fit hic non difficulter per
synthesinet analysin. Algebra plurimum habet de Synthesi Datur
methodusquidam magisanalytica,qua problemaaliquodreducitur ad
aliudproblemafaciliusunum vel plura; hoc vere est retrorsum vestigia
legere.
I, 28 (4p. in-folio).
MATH., ~ATH., I, ~8.
i. Toutcequiprécèdeestencadrédansun contourfermé.
SPECtMENRATtOC~AT!ONUNMATHEMAT!CARUM563
ï. C'est-à-dire :(A+B)+(C–D)=C+(A+B–D).
566 SPECtMEX RATÏOCtNATïOKFM MATHEMATtCARUM
MATH., t, 28. Comparare duas quantitates per se < (sine extrinseca mensura
assumta) ~> est subtrahere ninorem à majore quoties fieri potest,et
residuuma minore,< etiamquotiesfieripotest>, et residuumsccundum
a primo, idque continuare,donecvel nullumsupersitresiduum,velappa-
reat qua; sit futura progressioquotientiumseu numerorumsubtractionis
cujusquein infinitum.< quamvoco seriemquotientium ccw~ >
Prc~~M~ sunt duïe quantitatesduabus quantitatibus,cum utro-
biqueeademratio est majorisad minorem.
Proportionalesquantitateseandemhabent seriemquotientiumcompa-
rationis(Nam eademest formacomparationis,ita ut comparatiouna ab
alianequeat discerni. Ergo cademforma quoque erit comparationisper
sein specie). Data quantitatereperiripotest alia homogeneaqua~sit ad
ipsamin dataratione1.
Pars ~~«o~ rei est, qualium< inter se asqualium> summaest ipsa
res < quaedicatur ~M~M~w item ~M~~ >. M~HJM~ autemextra
rem sumta est, qu~eparti rei aliquotasœquaUsest. Dicituret rem metiri
[dimidia].Partiumaliquotarummaximaestdimidia.
P. 4. j C(MM~MyMf~M sunt qu~ehabentmensuramcommunem.
Numerusest homogeneumunitatis.
NMiM~n~ ïM~~ est cujusparsaliquotaest unitas, seusummaunitatum.
NM~c~~ est summa partiumaliquotarumunitatis.
NMfM~M rationalisest Unitad commensurabilis,aliasdicitur~r~.
Omnis integer et omnis fractussunt rationales.
Dantur numerisurdi.
Omnes numerirationalessunt commensurabilesinter se.
Omnis mensuranumerirationalisest rationalis.
Omnis mensuranumerisurdi est surdus.
Itaquenumerusrationaliset surdussuntincommensurabiles.
Mensurafalsa est quœ subtracta quoties fieri potest, aliquidrelinquit
quod dicitur Residuum.Numerussubtractionumdicatur 6~ falsits.
Mensuraveravel diciturdivisor< res autemmensurandadividendtts, sive
mensurasit vera sivefalsa.>
Quotiensfalsusest integer numerusut et residuum.
Residuumest minusmensurafalsa.
111,A, 8.
MATH., MATH.,III, A, 8 (copiecoirigée par Leibniz).
Octobr. 1678.
Du jeu de QMM~MMOi~.
Le jeu de quinquenove se jouait seul, avec deux dés; son nom vient
de ce qu'il se terminait quand on amenait 5 ou 9. Il s'agit de savoir qui
a le plus de chances de gagner, celui qui joue ou celui qui parie contre
lui. Leibniz montre que celui qui joue a l'avantage avant le premier
coup, mais a ensuite le désavantage. Les règles de probabilités qu'il
applique à ce problème se retrouvent dans le De incerti OM~MJ~OMC
(MATH.,HI, A, 12).
III, A, 9.
MATH., MATH.,III, A, 9:
Du jeu de la Bassette.
Loix de la Bassette.
Il s'agit d'un jeu de cartes qui fut importé en France et mis à la mode
par un ambassadeur italien en 1678. Le mathématicien français Joseph
Sauveur (t653-ï7i6) en fit la théorie, à la demande du fameux courtisan
Dangeau 2, et la publia dans le Journal des Savants du i3 février 1670
III, A, t2.
MATH.~
MATH., III, A, 13.
De incerti ~M~ïMMfïOMC.
Septembr. 1678.
~M~ Si ludentes siiiiilia agunt ita ut nullum discrimen inter ipsos P.ï.
assignaripossit, nisi quod in solo eventu consistat, eadem spei metusque
ratio est.
Potest demonstrari ex Metaphysicis, nam ubi quae apparent eadem
sunt, idem de iis judicium formari possunt, id est eadem est ratio opi-
nandi de futuro eventu, opinio autem de futuro eventu spes metusveest
P. 2.
Pf~ gradus possibilitatis.
est probabilitas habendi.
M~ est probabilitasamittendi
Demonstrato ergo ~~M nosin ~ûM~haberevideri, ~t~ P. 4.
~ATH.,Iiï,A, ta* omnibus no~ habebo, spes valebit partem rei aliquotampro numéro
partium.
n
Sit numerus eventuum res ipsa R, spes erit y aequ.
s ~qu. xA+pB+vC
?
gv. s xA~B+YC+~o
g. -y aequ.
CONSTRUCTOR 571
s ~A+~B+YC
~qu.L-.
(PniL.~V,10, f. 11-24.).
MATH.,111,A, ï6.
MATH.,III, A, 16 (un coupon).
D~~K~~M ~M~~ < absolutamethododyadica>.
Mirabilis succurrit usus dyadicaepro Dio?anteis. quibus videtur
in eo genere possibilisest. Semperres reducenda est
pr~estariquicquid
ut sit numerisintegris,quod semperpossum; inde numeri
priuseo, opus
assumanturper dyadicasformulasindefinitas,ubi illud egregium quod ad
nullasassurgiturpotentias
MATH.,III, A, 20.
III, A, 20.
MATH.,
CONSTRUCTOR.
t. Cf. Af~ VII, p. t66 sqq., t93 sqq. V. La Lo~Me L~Mt~ Appendice IH,
7 sqq. et MATH.,III, B,
~S MATH.,ÏII, A, 29 et 3o, sur les problèmes de Diophante;
1-6, sur l'Arithmétique Mnaire.
5~3 COMPÏNATORÏA
t. Cf.MATH.,
I, 26,d; 27,b.
2. L'un des deux cum est de trop.
3. Cf. P/n7., VII, 60.
CANON PRO TOLLENMS INCOGNITIS 5~3
-·
MATH., III, A, 37 (2p. in-~) 3.Publié par GERHARDT (~ VII, 5-~), MATH.,III, A, 37.
maisnon complètement.Plus 6 p. in-fol. et 4 p. in-8"sur le mêmesujet.
~M~OM~~M
Inveni Canonempro tollendisincognitisquotcunque
·
simplicigraduingredientibus
i.V.L«Lo~Me~Z.~Mt~p.295,note~
2. Cf. Lettre à l'auteur du Journal des ~MM~ <OMCA<ÏM~ principe de justesse des
~MM tM~M~OM, i"' mars 16-5 (DM~M~, 111, à
Ao~o~s cof~~M i35),Z.~6~
13:
OM~M~M~, 3o mars tôyS (B~~ee~, t, 110, tï3.ïï3); et MATH.,XI, De horolo.
mechanico demonstratio ~OtM~:M (Bode-
gio absolutosive de motu ~M<t pure
mann,p. 3o4).
3. Ce n" manque au catalogue Bodemann.
4. V. La Logique de Le~Mt~, Appendice 111,§ 8.
5~ DE DYADICIS
De progressione dyadica.
1$ Martii 1679.
Sur l'Arithmétique binaire.
MATH.,
III, B, 3, a. MATH.,III, B, 3, a (4 p. in-fbl.).
ESSAY D'UNE NOUVELLE SCIENCE DES NOMBRES.
Sur l'Arithmétique binaire (étude des périodes de chiffres)
7~. j et 2 Suite naturelle des nombres.
Tab. 3 Ternaires.
7~ Quinaires.
7~ Septénaires.
Tab. 6 Quarrés.
7~. 7 Cubes.
Une dernière table contient les nombres premiers; à côté se trouve
cette note
III, B, 3, b.
MATH., MATH.,III, B, 3, b (t p. in-4").
De <ÏM~~O~KMt valorum ~J~MM~K~ generalibus.
Leibniz emploie les signes ambigus de la Méthode de l'Universalité
(PHIL.,V~ ÏO).
t. V.La Logiquede Le~Mt~,Appendice
nï~ §§3 et 4.
DE NUMERO JACTUUM IN TESSERIS 5~3
MATH.,III, B, 4. MATH.,IIf, B, 4.
MATH.,III, B, MATH.,111, B, 7.
Januar. 1676.
Proposuitmihi dux Roannesius
Mémoire sur la probabilité des divers coups de dés.
MATH.,
III, B, 19.
jMf~M~tres numerosut duorum~M0~ ~W~a! differentiasint
quadrati.
i April. 1676.
IV, f, a.
MATH.,
Septembr.1674.
-4~M~Cquadratica duarum incognitarumM numerisexequenda.
En margede la s" feuille
MATH.,IV, b. IV, 4, b.
MATH.,
ProblemaFreniclianum Invenire Triangulum Rectangulum in nu-
meris,cujusarea quadratus.impossibiledemonstratum.Julio 1679.'
Contientle prospectusimprimé du problèmeet porte cettenote mar-
ginale
METHODUS MEA perfecta ProblematisFreniclianiimpossi-
Jul. 1679.
1bilis resolutio,tum Freniclianatum propria.
ProabsolvendisDio'Danteisitaprocedendumarbitror.
t. Cf. MATH.,IV, 17, a, b, où l'on trouve deux ébauches de cette figure, évidem-
ment antérieures, la première datée du 3 janvier 1676.
M EXAMINE MRNÔVRXARÏUM 581
Januar. 1675.
De examineper A'ovc~MrïMWCc/CK/o
.~FM/~co.
Vide horum praxin in Schediasmatibus ~r~~f ~~HM~y.
januar.167$.~
IV, i3,f(4.p.in-~).
MATH., MATH.,IV, ï3, f.
Videomultoseorum qui GeometriamquamvulgoAnalyticamvocant, P.I.
partemcircaproblematarectilinea versantem satisintelligeresibividentur,
et de veterum recentiorumqueinventis tenuius et de suis methodis
magnificentius sentire quam par sit; deceptospartim justo audacioribus
magnorumautorum promissis partim successuquem in minutis qui-
busdamproblematibusexpertisunt spe sua majorem difficilioraautem
rarbattingunt,soliti aliorum inventisfrui, et intereablandiri sibi, quasi
inventuriipsi, si Diis placet, in quibus nemo alius praeivisset.Credunt
scilicetproblemaomne revocarià se posseeo ut uniustantum magnitu-
dinisincognitaesit opus, cujusrelatioad aliascognitasexprimià se queat
xquationein qua incognitaad certumquendamascendatgradum Quo
factoradicemasquationisquassitamsivej per numeros appropinquantesP. 2.
sive per linearum, quas ipsi geometricasvocant, veteresautem locos
appellabant,intersectionesexhiberiposse.
V. La Logique de Z~ï~Kt~,p. ~og, note 2.
2. Allusion à DESCARTES.Tout ce morceau est dirigé contre les Cartésiens.
3. Cf. MATH.,I, 27, a.
58~. CRITIQUE DE LA GEOMETRIE ANAI,YTtQUE
MATH.,IV, t3, <f. Quantum autemopinionesua fallanturilli boni viri, paucis ostendere
opéras pretium est, reipuMicaeHterariaecausa, ne decipiaturjuventus
promissisinanibus, et ne longius serpat illa meliorisgeometïia& cor-
ruptela quam passim invaluissevideo, ut nuUa amplius accuratarum
demonstrationum,nulla constructionumelegantiorum[in quo genere
veteres] apud multos cura sit. quae mens si fuisset veteribus summis
viris, dudum et paralogismisscaterent omnia, et plerisquecompendiis
egregiisvitasqueutilibus[ut in re Optica]destitueremur.De paralogismis
moneonon sine gravi causa, expertusenim scio quàm in illos sint pro-
clives,qui calculonimiumtribuunt.Et novi insignessanè mathematicos,
ingenio ac doctrinapollentes, et in algebra hodiernaversatissimos,qui
aggressiproblemataquidam, et solutionessuas mecumcommunicantes,
aliis semper literis alios mittebant paralogismos;et agnoscentesà me
indicatospriores,non tamenabstinebantà novis, donec omnesspessuas
omnia tentamentafrustra consumsissent.Amicus quidamsane ingenio-
sissimusproblemaper se non difficilequaerensinciditin contradictionem;
repetiit calculumplus quam decies; cumque nihil proficeret, ad me
accessit,deprehendistatim erroriscausam,sanè ita subtilem,ut non nisi
ab illo agnoscipossit,qui accuratasalgèbre regularumdemonstrationes
investigavit.
P. 3. J De abusuGeometriasindivisibiliumidem sentio, mirumquàmfacilis
sit lapsuscùmdifficilioratractantur.Ita insignemGeometramcumsuper-
ficiei sphaeroidisaequalcmcirculum exhibere vellet, subtili quodam
sophismatedeceptumvidere memini; nesciebatenim id nisi supposita
hyperbole quadraturaprasstan non posse. Possem aliquot hujusmodi
errorum exemplaadducere, aliis cautioni futura, sed ea dialogisservo,
in quibus haec<~ studia > familiariustractare consultumerit.
Nunc indicaboquasGeometriaevulgataeac hodie sub Analyseosspe-
cioso nomine acceptaedesint. Ea ad duo summa capita reduco, inven-
tionem valorum, et constructionemlinearum. Nam, ut a constructione
< lineari > incipiam,quotusquisqueest qui eam calculiartem teneat
<; curetve>, quasrectà ducat ad constructioneselegantiores?Veteres
tamen in hanc rem incubuissediligentermulta me persuadent necverô
miror quod s~epeconstructiones<; geometricas > e calculo elicere
difficileest. Namcalculusmagnitudinem[tantum]tractat, Geometriaet
magnitudinemet situm; situs autem consideratiopropria habet com-
MVtSK) 585
12Feb. 1679.·
j Figura notabilis, in qua pnmorum et multiplorum arcana latent. MATH., IV, 17, a.
3?. iM. iP. iM. iP. 3M. iP. iM. iP. 3M. IP.
iM. iP. 3M. iP. $M. iP. IM. iP. $M. iP. 3M.
iP. iM. iP. 3M. ïP. 3M. iP. iM. iP. 3M. iP.
IM. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP. iM. ïP. ~M.
ïP. 3M. ïP. $M. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP.
iM. ïP. 3M. ïP. iM. ïP. 3M. ïP. SM. ïP.
MATH., V! 5, a.
MATH.,
VII, 5, a (i f.in-4").
Démonstrationdu théorèmede Pythagore(au verso d'une lettrede
MatthiasZabdnydatée « Hanover,den ïo Octobr. 1698»).Noteen tête ,1
de la page:
Hic specimen dare placuit Analyseos Anagogica~a vulgariAIge-
bristis usitata, quam Metagogicamseu transsultoriam vocare possis
diversa,in demonstrandotheorematareductionecontinuaad alia theore-
mata simplicioraper gradus, cum vulgarisAnalysiseat per saltum Et
cum Pappusdixeritquaesitumvel demonstrandumassumiin Analysipro
vero, atque indededucialias enuntiationesdonecincidaturin jamnotas, :f
quod Conringius et alii reprehendunt, volui hoc evidente specimine
ostenderequod oîim Conringiorespondi 3, etsi aliasex verofalsumduci
possit, nihil tale hic esse metuendum,quia non adhibenturnisi ratioci-
nationes reciprocae,itaque hic modum loquendi mutavi, nec dixi, ut J'
initio volebam,ex PythagoricoTheoremate sequi articulum6, ex hoc
(suppositatriangulorum similiumproportionalitatelaterum)sequi arti-
culum10aliundejamdemonstratumveldemonstrabilem.Sedmaluidicere
et ostendereverum fore Theorema Pythagoricumsi verus articulus10.
ita Analysisista non minus rigorose demonstratquam ipsa Synthesis.
Voicil'article 6
ABessemed. prop. interBDet BE.
et l'article 10
ang. DAE(in semicirculo)sit rectus. t
t. V. Bt~t'MMtMM,
p. 2Q7.
2. Cf. MATH., I, 20, c, e.
3. En tëyS. Cf..P~ I, ïg5; Nouveaux Essais, IV, xn, § 6. V. La Logiquede
f.e!&M!~p. 266, note i.
TRÎAKGULUM HARMOSIC~Î 58c)
VI! 2~ a.
MATH., MAT!YII!a.
)
Titre au verso
TpiAKGULUM HARMO~icuM RESPo~DENs
TRIANGULO ArithmeticoPas-
calii, quo ostenditur quomodo numerorum6guratorum reciprociseu
fracti,possint addi in summam.
Patetet quomodossepeex simplicibusdivmcmus composita.
(Febr. 1676.)
Voir l'analyse sommaire et les extraits que GsuMAMTa donnés de cet ouvrage
(qu'il date de t688) ap. ~< Vï, 8-g, et~ycAt~~rC~cA~A~ <<PAt/o~<< 1.1,
p. 575~58t (t888).
s. Adressé à Thévenot.
3. D'après un brouillon de 4 pages de ln main de Leibniz, et une copie de 4 pages
de la main d'un secrétaire, revue par Leibniz. La pagination est celle de ta copie.
PHORANOMUS 5~!
moveri censent ~>, videndumest quo sensu faciant ne &Ïsadixisse MATH, IX, 1.
PACIDIUSPHILALETHI
unbrouillondela maindeLeibniz(f.33-44),
i. Il existedecetouvrage unecorie
partiellede la maindeLeibniz et une copiede la maind'unsecrétaire,
(f.31-32)
en la collation
revuepar Leibniz(f. i-3o).C'estcelle-cique nousreproduisons,
nantaveclacopiedeLeibnizetenla con~létant parle brouillon Celui.
deLeibniz.
ci portele titre
Pacidius PM~~ï S. Dial. Mot. plag. i (2, 3, 4, 3, 6)
et la mention
Scripta in navi qua ex Anglia in Hollandiam trajeci. 1676 Octob.
Cet ouvrage a la forme d'une lettre adressée par Pacidius à .P/M~~M (on sait
que Pacidius est le pseudonyme de Leibniz v. PHIL., VII, A, i VIII,GERHARDT 3; et L<:
Lo~!?K<'de L~ p. t3o, t32). Voir l'analyse sommaire et les extraits que
en a donnés dans l'Archiv fiir G~c/MC~ der Plzilosopltie, t. 1, p. 211-315 (t888).
2. Note de la main de Leibniz, citée par GERHARDT, loc. cit.
3. V. p. 568, note i.
PAC!!ï!CSPHîLAt.ETHt $~
MATH., X) pr<etcritam. Pô. Si mors mortuo pneterita est, viventi eut futura,
quemadmodumnascensnecnasciturusest nec natus. C~. Videtur.
Pa. Non ergo qui moritur vivit. Ch. Fateor. P~. Moriens
ergo nec mortuus est, nec vivus. C&. Concède. Pa. At videris s
concessisseabsurdum. C~. Nondum absurditatem[video]<~ ani-
madverto> P«. Nonne vita in certo aliquo consistitstatu?–
C~. Haud dubie. Pa. Hic status aut existit aut non existit.
C~. Tertium nullum est. Pa. In quo non est hic status id vita
careredicimus. Ch. Esto. P<ï. Nonne mortis momentumillud
8 recto. est, quo quis incipit1 vita carere. Ch. Quidni. P~. Aut quo
desinitvitam habere. Ch. Perinde est. P~. Quaeroan hoc
momento absit an adsit vita. C&. Video difficultatemnequeenim
ratio est cur alterumpraealtero dicam. Pa. Opus est ergo, ut neu-
trum dicas aut utrumque. Ch. Sed tute mihiexitumhune interclu-
sisti. Nam satis video, statum aUquemnecessariôadesseaut abesse,
nequesimulet adesseet abesse,vel necadessenec abesse.–P~. Quid
ergo? Ch. Quid? nisi me hxrere. Pa. Quid si ego quoque?
Gall. Siccinenos deseris,Pacidi. Pa. Saepefassussum magnasesse
circa principia difficultates. Gall. Cur nos in locumtam lubricum
duxisti,si labantessustentarenon posses. Pa. Sedtanti erat agnos-
cere difficultatem. The. Si te novi, Pacidi, non utique quievisti
antequamtibi satisfaceres,neque enim in hasehodie primumincidisti
quaretempusest ut sententiam<; tuam > nobisedisseras. Pac. Si
vobis obsequar, amici in portu naufragiumfecero <; nondumpro-
vectus in plenum mare. ~> 1~. Quid ita. Pa. Quia methodi
Socraticaeleges violavero, qua primum die eam, vobis hortantibus,
8 verso. attentavi. The. Id noiim J equidem. Pa. Quare sententiam
meamdesiderarenon debes. Chariniest hortanteme invenireveritatem,
non a me quasrercinventam. Neque enim illi fructum methodi,aut
successusvoluptatem invidere debemus. G~. Fac obsecrout
gustareincipiamusquos narrasfructus. Pa. Tentaboatqueita porro
quaeram die mihi,Charine,putasnealiquos esse mortuos,qui vixerant.
Ch. Certum hoc est, quicquidargutemur. Pa. Desiitneali'
quando vita? Ch. Desiit. Pa. Ergone aliquod ultimumvitae
i. Correction
aucrayon.
PACÏMUSPHÏLAMTHÏ 6ot
X,Iï.
ï. enim <; alioqui> virisin nature inquisitione,et experimentorumluce
MATH.,
versatishaccaut inepta aut certe inutilia videri; sed acquiescesopinor,
ubi consideraveris;cum de principiisagitur nihil parvumdeberevideri.
Ga. Non sum adeb à rebus abstractisalienus, ut non agnoscam,
tenuiaomniumscientiaruminitia esse, velut staminaprimatelœmajoris.
o. j Sedcum sciamsolerete paulatimviam ad majora moliri,prasgustum
10 recto.
t. Sic,fautedecopistepour-J«M.
606 PACIDIUS PHILALETHI
MATH.~ X, 1 vel non foret medio tempore (quippe quod in minimo nullum est) in
loco medio < ut L > inter A et C, vel simul uno momentoforetin
omnibuslocisintcrmediis.Q~a&omniaabsurdavidentur. P~. Optima
est ratiocinatiotua sed in rem meam. Ch. Quid ita. P<x. Saltem
enimmotumdurantetemporeN0 per spatiumLC. continuumnullisque
amplius quietulis interruptum fatebere. Atque ita redisti ad id quod
declinaveras. Ch. Non possumid diffiterinam si aliasrursusquie-
tulasintroducerem,redirettantùm quaestio<; eadem> et tametsiinde-
finite progrederersubdividendoac quietulas <( indefinite > exiguas
!<t verso. atqueindesignabiles,motulisejusdemnaturaemiscerem,opus tamen) et
tempusculisatque lineolisforet, restarentque eaedemsemper ratiocina-
tiones. Nam quies semper plus quam momentanea <~ foret, alioqui
quies non foret; ergo et motus non momentanei,alioqui eorum aggre-
gatum ad aggregatum> quietularumcollatumnullamhaberetrationem
designabilem,ac proindeaut nullusforet corporisprogressus,aut, quales
vitavimus,saltus. Pa. Gaudeo, Charine, me sagacitateingeniitui
magnalaborisparte levari, haseeùim omniamihi probandaerant.Unum
addo, admissosemel aliquo motu continuo quietesinterspersasei usui
non servire,cuieasdestinârantautoressui, namilli caperenon potuerunt
quomodo motus unus alio celerioresse possit, sine quiete interspersa.
Si enim corpus A feratur motu continuo per tempus non minimum
utcunque exiguum, ostendam motus inaequa-
Ut~temoriri sine quiete interspersa. Si enim
corpus A feratur motu continuo ex. d in e,
utique radium cfd aget in cge, motu etiam
continuo, ac proinde celerior erit motus radii
t5 recto. in puncto d. percurrente arcum dhe, quam
in puncto f. percurrente arcum Ch.
Manifestumid quidem. Pa. Motu jam continuo admissovide
quae consequantur. Ch. Quasnam obsecro? Pa. Quod nunc
movetur estne adhuc in loco, à quo movetur? Ch. Non opiner,
alioquipari jure foret et in loco ad quem tendit ac proinde in duobus
locis siniul. P~. Jam ergo locum aliquem deseruit. Ch.
Eum scilicet à quo venit. Pa. Deserereautem non potuit sine
motu. Ch. Fateor. Pa. Ergo quicquid movetur jam antè
motum est. Ch. Mira conclusio. Pa. Eodem argumento
PAC!MUS PHtLALETHÏ 6oy
quod movetur, nondum est in loco m quo erit non potest autem
ad eum venire nisi adhuc moveatur. Ergo quicquidmovetur, adhuc
movebitur. Pa. Sed inde sequitur,motum esse sternum, ac neque
incipereneque finire. Ga. Hoc Aristotelestibi concedet,et qui hoc
argumentumtractavitProclus. ) T~. Vitandahaecconclusioest. t5 verso.
Pa. Utiquevitanda,sed si quis eam verè absurdam< non putet, eum
similiargumento ad absurdum> evideosadigemus,si pro motuinde-
finito, adhibeamusaliquamspeciem motus aut gradum, ut si corpus
corporicontinuéappropinquet,demonstrabitureodemargumentosemper
appropinquisseet semper appropinquaturumesse, quod absurdum est
namcorpus. A motu ab i ad 2 appropin-
quat puncto B sed si ultra procedat a
2 ad 3. tunc non amplius ei propinquius
reddetur <; sed ab eo recedet >.
C~. Videtur et mihi idem argumentumadhiberi posse nam quod
appropinquat,non amplius est in loco remotiore ex quo appropin-
quat ergo jam eum deseruit deserere autem locum remotiorem
< (nec tendere ad aequèvel magis remotum) > est appropinquare.
idemnondum < adhuc > est in loco propiore versus quem appro-
pinquandotendit, ergo adhuc in eum veniet; venire autem in locum
propioremest appropinquare,ergo adhuc appropinquabit.Ergo appro-
pinquatioquoqueaeternasive initii atquefinis experserit, quod absur- 16 recto.
dumessein confessoest. Pa. Sed quid respondemus hase enim
ratiocinatiovideturomnemnobiseverteremotum. C~. Confugiam
exhac tempestatead portum jam aliquotiessalutarem. Pa. Nactus
aliquidmihi videris,Charine, quo confidasargumentivim eludi posse.
Ch. Judiciumpenesvos esto; si vera superiùsconstituimus,negan-
dum est veram atque admittendamesse propositionemhanc CoRpus
ALiouoD NUNC MOVETUR. Si quidemipsum, nunc,sumiturpro momento,
quoniamnullum est momentumtransitussivemedii status, in quo dici
possitcorpus moveri, sive locum mutare, nam eo momento nequeforet
in locoquem mutat,nequenon foret,quemadmodumostendisti prasterea
aut in nulloforet loco aut in duobus, eo scilicetquem deserit et quem
acquirit,quod forte non minus absurdumquam quod tu ostendisti1 ï6 verso.
< simul> esseet non esse aliquoin statu. EvitanturMta,si, ut te pro-
608 pACÏMCSPHït.At.ETm
MATH., X,tï. t bante cœpimus, motutn esse dicamus statum compositum ex ultimo
momentoexistendiin loco aliquo, et primo momentonon existendiin
eodem sed in alio proximo.Non ergo aliud erit motus pr~sens quam
aggregatumduarum existentiarummomentanearumin duobus locis
proximis,nec dici poterit ~M~caliquid moveri,nisi ipsum nuncduorum
proximorummomentorumsummamsive duorum temporum< di6e-
rentes status habentium > contactuminterpretemur. Pa. Fateor
me quoque nullum alium videre portum, in quem nos recipiamussed
vereor tamen ut tuta satis statio sit quo loco anchoramtu jecisti.
Ga. Ubi tandemconsistemus,si hinc quoquepeUimur? Pa. Natura
rerum viam inveniet; cemo unquamà recta ratione deceptusest.
ï~ recto. 77~. Multa hodie audivi praeteropini-}onemmeam, et res quas arbi-
trabar clarissimastam subito tenebrisinvolutassum miratus. Sed facile
agnosconostram hanc esse culpam, < non tuam >, neque a philoso-
phia res certas dubiasreddi, sed a nobis incerta pro certis arreptaesse,
quod agnoscereprimus utique gradus est ad scientiamsolidamatque
imposteruminconcussam. Pa. Gaudeocum viris prudentibusmihi
negotium esse, nam vulgus nos otio abuti diceret; sed tanti est arcere
profanos à philosophie sacris.Nunc sumtam à nobis notionemmotus
excutiamus,ut pateat an in ea quiescereliceat. Ais, Charine,nihilaliud
esse motum quàm aggregatumexistentiarummomentanearumalicujus
rei in locis proximisduobus. Ch. Ita certè ajo. Pa. Redeamus
ad figuram< supra. > sit mobile.G. cujus loca duo proximaA. et
C. quorum intervallumdebet esse nullum, sive minimum; sive, quod
idem est, talia esse debent purcta, A.C. < ut nullum inter ipsa sumi
]possit punctum, sive ut si duo ~> adessent Corpora KA, BC,
ea se
ïy verso. 1tangerent extremis A.C. Motus ergo nunc est aggregatumduarum
existentiarumrei G. in duobuspunctisA.C. proximis,duobus momentis
4
etiam proximis. Ch. Ita condusumest. Pa. Si jam continuus
est aliquamdiumotus, sine intercedente quiete, per aliquod spatium
tempusque,< tune > sequitur,id spatiumcomponi non nisi ex punctis
et tempusnon nisi ex momentis. Ch. Velim id clariusostendas.
P~. Si motus praesensest aggregatumduarumexistentiarum,erit conti-
nuatusplurium.Nam continuumsumsimusatque uniformem.Existent~
autem diverssediversorumsunt momentorumatque punctorum,et toto
loco durantibus non nisi alise atque alias sunt
existcntiae
temporeatque
MCHMCSMHt.ALETH! 6o?
<~ sese immédiatesequentes~> ergo non nisi momenta atque puncta MATH., X,
<( se immediatesequentiain tempore ac loco erunt > C~. Etsi
vimargumentisubagnoscam,penitùstamen intelligamex figura. P~.
SitmobilepunctumG<id nuncmoveturexA in C siveduobusmomentis
proximis,N. 0. est in duobusspatiipunctisproximisA.C. nempeprimo
momentoN. in primo puncto A. secundomomento 0 in secundo t8 recto.
punctoC ex concessis.Quemadmodumautem puncto A proximumin
spatiosumsimuspunctum C et momentoN. < proximummomentum
0. > ita puncto C. proximumsumi poteritpunctum E, et momento
0 proximumS. C~. Haud dubie, neque enimob motus,loci, tem-
poris M~nM~~w, ulla ratio pro uno potius quam pro alio inveniri
potest< cum corpusde punctonon nisiin punctumproximummomento
etiamproximesempersequente, progredipossit. ~> Pa. Quoniam
ergo motus non nisi diversarumexistentiarum< per momenta punc-
taque aggregatumest, et aequecontinuus est ac spatiumtempusque,
ideo etiam ubique in spatiopuncta, et in temporemomentaseseimme-
diatesequentur,ea ipsascilicetin qua motuscontinuasuccessioneincidit,
ideô > tempus non nisi momentorum< et spatiumnon nisi puncto-
rum > aggregatumerit. Ch. Fateor. F~. Et, si quid aliud in
temporeaut spatio occurreret,id a mobilitransmitti non posset, pone
enim C ab E intervalloaliquo abesseCE. quomodoid à mobilitransi-
bitur, nisi aut in punctaresolvaturproximasibi, aut saltusrecipiamusa
vobisdeclinatos,quo mobilespatiumaliquod momentotransmittit;ita i8 verso.
ut non successiveper omnia media transeat; nam dicereintervallumB
transmittitempore OP, nihilest dicere cum distinctèexplicarenecesse
sit, quod momento quolibet ut S ac puncto quolibet< ut E inter ~>
duoextremaOP, velC et B assignabilifiat quoniamconstataliudsemper
atquealiudfieri aliudquemomentumad aliudreferripunctumaut quietes
interspersas< (quas inutiles supra ostendi) > et saltus admittendos
esse quibus fiat ut mobilepluribusmomentishaereatin uno puncto, et
vicissimplura puncta absolvatuno momento. Ch. Concedamustibi
spatium non nisi punctorum ac tempus non nisi momentorumesse
aggregatum quid inde mali times? P~. Si haecadmittitis,omnes
in vos uno agmineincurrent difficultatesqua: de continuicompositione
ferunturfamosolabyrinthinomineinsignes. Ch. Haseprsefatioetiam
eminusterrorem incuterepotest. 1 Tb. Non poteramusergo pene" to recto.
ïNÉDrrS
DE LEIBNIZ. 39
6ï0 PACMMUSPHtï.ALETHt
i. ïosérerici Pacidius.
PACIDIUS PH!LAt.ETHt 6t t
M, X, tt. t
nalisïequipollens,id est cujus ordinal sit rationalispositaabscissaratio- MATH.,
nali; ita scilicetut data quadraturacurvïeanatyticaerationalistot curvae
rationalesquot analyticae,at aliundepatet plures esse analyticasirratio- ~2 ~averso.
nales nam cuilibet rationaliinnnitœrespondentirrationales.Numerus
ergo simul erit aequaliset inaequalis,adeoqueimpossibilis,cùm ex eo
etiam
impossibilesequatur.] Pa. Eodem modo facileostendemus
numerumomnium curvarumimplicareimpossibilitatem;neque id vero
mirumvideridebet, admissàsemelnumeri maximiimpossibilitate.Nam
et in <~ quolibet~> gradu finitus est curvarumanalyticarumnumerus,
gradus< autem > dimensionutntot sunt quot numeri, ergo numerus
omnium graduumimpossibilisest, idem scilicetcum numero omnium
numerorum multo magisergo et numerusex summis omniumnume-
rorum qui in singulisgradibuscontinentur. T~. Sed tempus est ut
difncultaticircapuncta quoquesatisfaciatis. Ch. Audebo dicere nec
punctorum omnium assignabiliumnumerum esse. Th. At nonne
sunt 1linea
e tiam antequam assignentur? Determinata ergo est 2 recto.
23
puncta in
multitudoeorum atque certa. Ch. Si probas,Pacidi, dicemuspuncta
nulla esse antequam designentur.Si sphaeraplanum tangat punctum
esse locum contactus,si corpus ab alio corpore < vel superficiesa
secetur > tune superficiem vel lineam esse locum intersec-
superficie
tionis. sed alibi non esse, et puncta, lineas, superficies,et in universum
extremanon alia esse, quamquaenunt dividende et partesquoquenon
esse in Continuo antequam divisioneproducantur. Nunquam autem
nunt omnesdivisionesquaefieripossunt< possibiliumautemdivisionum
non magis est numerus quam possibiliumEntium, qui coinciditcum
numeroomnium numerorum. > Pa. Mire profecisti,Charine, in
hoc genereratiocinandi neque enim quod aliud diceremipse habebam.
Una superestmagnadifficultasin qua ipse Cartesiushaesit,cujus admo-
neor verbistuis. Ch. PostquamGalilaeosatisfecimus,cur de Cartesio
desperemus? P~. Tantum his duobusviris tribuout credamquidvis
pragstarepotuisse, ubi animum applicuissent < sed ut sumus homines,
varièdistractiet impetumpotius cogitandiquàm methodumconstantem
ac deanitam sequentes,quandamctiam in cogitandofortunamexperi-
mur. In vasecirculariABCDsit liquidum > ) liquidum, inquam 23 verso.
cujus scilicet pars quaelibet,u tcunque exigua, à qualibetalia
perfectum
data separaripossit. Sit in eo corpuscircularenon liquidum, sed soli-
6t~. P~CtDIUSPH!LALE7H!
tî. motu continuo < uniformi > et stabilita quam dixisti mutationis
MATH.,X,
notione componiContinuum ex punctis. Nam durante motu, ut uni
punctoatque momentoaliud proximumsumsimus<; ita nulla ratioest
cur non et huicsecundoaliudtertium proximumassumamus;> cumque
s~ verso.hoc modo pergendotandemspatium,tempusqueabsolvatur;utique1 ex
punctis momentisve<~ sibi immediatis~> constabunt. Pa. At.con-
stare ex illis non posse, est, credo, a nobis demonstratum. C~.
Concedendumest ergo, quicquidtergiversemur,motum continuumquo
mobilealiquotemporistractualiquemlocumsuccessivesine quieteinter-
cedente <( uniformiter > transmittat impossibilemesse. Pa.
Constattamen locum a mobilitransmitti,sive aliquemesse motum.
C~~M. Hoc utiqueexperimurneque enim nostrumest sensum ndem
in dubiumvocare, et de veritatemotus dubitare. Pa. Atqui mobile
locum durante quiete non transmittit.<; Ch. Non certe. Pa.
Et > inter duas quietes ne ulla quidem motus continui portio quantu
locunquetempore intercedit<; alioqui de eo redirent prioresdifficul-
tates. Ergo vel nil nisi quies erit, vel nec corpus omnino progredietur,
sublatusqueerit motus e natura; vel inter quietesinterponeturmotus
instantaneusper saltum, ita ut corpus quod aliquandiuquievit in hoc
loco usque ad hoc momentum,proximomomento existereet quiescere
incipiatin loco aliquodissito,ita ut non transieritperloca intermedia>.
Ch. Jam agnoscoquo me adigas et vix tandem prascipitiovicinus
periculumvideo. Effecistiprasstigiistuis, unum ut reliquumsit, corpus
scilicetà loco in locum per saltumtransire, quemadniodumsi ego uno
statimmomentoRomamtransferrer quoniamenim multumest tempus
26recto.quo < motus continuus > duret, sequitur punctum mobile E [ ubi
fuerit in loco A per tempus MN. transferriin locum B momentoN.
ibiquepermaneretemporeNP. quo finitorursus momentoP. transsiliat
in C. unde sequi videturuno momentoN. punctum mobile esse simul
in toto loco AB quemadmodumidem punctumE vicissimtoto tempore
M sive N. est in uno puncto A. Sed vide an non absurdumsit idem
corpussimul in pluribuslocisesse. Pa. < Qui saltum hune admit-
tent, non illud volent momento utriusquetemporis communiN corpus
esse in pluribuslocis; reciderentenim in difficultatessuperiores,si ali°
Ï. PourMM~MMtM.
PACIMUS PHILALETHI 617
Il se séparedesonbrouillon
i. Lèresteestdela mainde Leibniz. (f. 42verso).
a. Cf.t. 3orccto.
6t8 PACIDIUS PHILALETHI
opus, hic labor est, <; ita enim tute nos implicuisti,ut exitum non MATH.,X,
tt.
MATH.,X. t!. cum inanité parvaequoque aliœ aliis minores assumi possint in inuni-
tum, rursus non potest ratio reddi cur aÏiae prae aliis assumantur; nihil
autem fit sine ratione'.] C~. Quid < ergo > si dicemus Motum
mobilis actu esse divisum in infinitos alios motus <( inter se diverses >
neque per ullum temporis tractum eundem perseverare <( atque unifor-
mem. ~> Pa. Rectè profectô, et vides ipse hoc unum superesse,
sed et rationi consentaneum id est, nullum enim corpus est,
quod non
quolibet momento aliquam passionem subeat a vicinis. C~. Itaque
jam divisionis ac difformitatis causam habemus, et quomodo hoc potiùs
quàm illo modo instituatur divisio punctaque assignentur explicare
possumus. [P~.] Tota res ergo eô redit quolibet momento quod actu
assignatur dicemus mobile in novo puncto esse. Et momenta quidem
atque puncta assignari infinita, sed nunquam in eadem linea immediata
2Q recto. sibi plura duobus, neque 1 enimindivisibilia aliud quam terminos esse
Pa. < Euge nunc demum mihi spem exitûs facis. Illud tamen
vide. > si indivisibiliasunt termini tantùm, erunt et momenta tantùm
termini temporis. Cha. Ita sanè. Pa. Est ergo aliud quiddam
in tempore quam momentum, id vero cum nulle momento sit, non erit.
< Nunquam enim aliud quam momentum existit. > C~. Tempus
ipsum aliquando esse aut non esse dici non debet, alioqui tempore tem-
poris opus esset. Neque dico aliud in tempore esse quam partes tem-
poris, quaEetiam tempora sunt, et earum terminos. Pa!. Omnem
mihi objiciendi materiam ademisti. Ch. Quàm gaudeo. Pa. Sed
operx pretium erit considerare materiae temporis et motus harmoniam.
Itaque sic sentio nullam esse portionem matériau quas non in plures
partes actu sit divisa, itaque nullum corpus esse tam exiguum in quo non
sit infinitarum creaturarum mundus. Similiter nullam esse temporis par-
tem in qua non cuilibet corporis parti vel puncto aliqua obtingat mutatio
vel motus. Nullum itaque motum eundem durare, per spatium tempusve
utcumque exiguum; iuque ut corpus ita et spatium et tempus actu in
infinitum subdivisa erunt. Neque ullum est momentum temporis quod
non actu assignetur, aut quo mutatio non contingat, id est quod non sit
finis veteris aut initium novi statûsin corporequovis; non ideo tamen P MATH., X, H.t
ï. Cepassage n
(depuis ullam
esse a
portionem)été citépar GERHARDT c
(loc. C
it.). f.
VIH,7 verso.
PHIL.,
62~ .1PACtMUSPHïLALETHt
MATH., X, Il. fertur, non est ipsum corpus, sed causa < superior > quae agendo
non mutatur, quam dicimusDEum.Unde patet corpus ne continuare
quidem sponte motum posse; sed
continuéindigereimpulsuDEi,qui
tamen constanteret pro sua summa
sapienda certis legibus agit
C~. At quomodo,quaeso,transfer-
tur corpus ex punctoBin corpusD, postquammomentumtransitionisseu
status medii sustulimus? Pa. Hoc non puto explicaripossemeliùs
q uam si dicamus corpus E extingui quodammodoet annihilariin B,
creari verô denuôac resuscitariin D. quod possesnovosed pulcherrimo
v ocabulo appellare trans-creationem< Et hic sanè est quasi saltus
quidam ex sphaerauna B in alteramD, non tamen qualemsupra refuta-
vimus, quia hseduaesphaerae non distant. > Atque hoc est illuddenique
cujuscausatot machinasrationumadmovi,utscilicetvosadigeremdenique
ad agnoscendamtanti momentiveritatem.Unum addo, non esse quôd
vosturbet transcreatio,nam dicererem hic existerecessare,illic autem
existereincipere,sublatotransitu seu statu intermedio,est idem dicere,
ac illicannihilariillic resuscitari.Ac si unus simpliciterdicat rem esse
desinerein statu priori et nunc incipere esse in alio, alius ver6 dicat
annihilariin statu priori, resuscitariin posteriore, utrumlibetadmittas,
nullumin ipsa re discrimennotari potest, sed tantum in eo quod prior
causam dissimulat, posterior exprimit. Nulla autem causa intelligi
potest cur res quae in aliquo statu esse cessavit,in alio esse incipiat
(sublato quippe transitu), nisi substantia quaedampermanens qux et
destruxitprimum et produxit novum, quoniam sequens status ex prae-
cedente utique necessariônon sequitur. 7~. Hinc mirificèconfir-
matur
MATH.,X, <ï rebus sensibilibussuetum, qui nunquam hactenus tota mea vita aut
expertus aut etiam suspicatus sum, in rebus abstractiset ab imagina-
tione remotisclarasusque adeo atquefirmasdemonstrationesfieri posse.
Equidem longe alia ab hoc congressu expectabam,scilicet motuum
leges, et mechanicaspotentiarumrationes non contemtutalium, quae
nunc audivi, sed ignoratione. Nunc vero nollem istatota cum Algebra
atque Mechanicacommutare, nec toto anno metaphysicaeauditor esse
recusarem,Pacidiointerrogante,usque adebille taediumsustulit,et arte
tractandi,et ipsarum magnitudinererum. Ad Mechanicaautem non nisi
cum illi tempus videbiturdescendemus. Th. Agite, amici, fructus
hujus Meditationisbona fide gustemus. Ego quidem ex quo me ex
mundo reducem ad me recepi, nihil prius habui cultu DEI et cura
salutis,et considerationeaeternitatis.Nam si immortalisnobis animaest,
exigui momenti nobis videri debet ha&cpaucorumannorumvita, nisi
44 recto. quatenuseffectussuosin futurum porrigere credibUeest. Itaque virtu-
tibus et sapientiaeoperam demus, veris ac duraturis animae bonis,
sapientia autem inprimis consistit in perfectissimanaturaecognitione,
quam non essetantum atque operari, sed et specialemomnium curam
habere, nec res tantum creasseex nihilo, sed et creare quotidie atque
resuscitarequisquamneunquamtam luculenterdemonstravit?Equidem
fateor exultasseme inteUectavi harum ratiocinationum,atque philo-
sophiaegratulari,qu~etandem in gratiamreditura videtur cum pietate,
cum qua ei non culpasua, sedhominumopinioneet judiciistemerariis,
aut etiam expressionibusmale consultis parum convenire videbatur.
Desinantitaqueviri pii, ac gloriaedivine zelo accensi,metuere aliquidà
ratione; modo dent operam ut rectam nanciscantur.Quin potius ita
habeant, ut quisque in vera philosophiaprovectior est, ita divinam
potentiamatque bonitatemmagisagnoscere,neque aut à revelationeaut
ab iis qusemiraculaaut mysteria vocanturalienum esse, cum demons-
trare possit,vera quaedamac propriamiraculaquotidiein natura evenire;
cumnullum <~ enim > ex revelatismagis mirum ac sensibus pugnans
videatur,quam rem annihilariatque creari <~ aut in re finita partesactu
infinitasesse~>. Philosophivicissimcessentomniaad imaginationemete
figuras referre, et nugarum atque imposturaepostulare,quicquid cum
notionibus quibusdam crassis ac materialibuspugnat, quibus aliqui
totam rerum naturam circumscribiputant cum aspecturi sint, ubi
PACtNUS PHILALETHI 62~
MATH.,XII, b. XII, b.
MATH.,
Octobr.i68i.MethodusgeneraIisproDiophanteis.
MATH.,
X! C. XII, C.
MATH.,
MATH.,XII, d. MATHXII, d.
10 decembr. 1678. ~f~w~~ seu D~M~.
j Hic inseritur generalis observatiode divisionein locumcomparationis
~M~.ij
Emploi des signesd'ambiguïté.
ï. Les volumes MATH., XII, XIII et XIV sont des liasses de papiers de tous formats
non classés. Aussi ne pouvons-nous donner aucune référence précise pour ces trag-
ments<que nous avons remarqués à cause de leur date.
1
INDEXNOMINUMET RERUM'
i. Dans cet Index, on a intercalé les mots grecs au rang alphabétique qu'occu-
leur transcription latine. On a réuni les mots français aux mots latins qui en
perait
sont la traduction; on a joint en général au verbe ses participes et à l'adjectif l'adverbe
et le substantif qui en dérivent (Ex. continuus, continuum). Enfin on a séparé les
divers sens d'un mot par des indications abrégées, qui sont (èbre), «Mf (omie),
«W~(métique), g-~bM(étrie),gramm(aire), /o~(ique), tM~A(ématique), phys (ique)t
soc (iologie).
63o INDEX NOMINUMET RERUM
Adjunctum 434. 43$. 47!' $2$. 378, 398, 402, 407. 4i6, 427, $19.
Adulari 493'· 544. V. Universalis, Particularis.
Adverbium: 3$. 185, 244. 281, 282, 287, Agates 449.
289, 290, 3S3. 437-8. Agenda 160.
Advocatus: 213, 504. Agere, Agens 2$, 2 $6.
~dificium 223, 467- Agger 468.
~Eger, ~Egrotus 3, 4. Aggregatum 13. 14. 6o, 62, 220, 270,
JEGYPTUS, JE~ft:M: 2Y2, 223, 226, 343' 433, 438, $26, 527, 6og, 6ii, 615,
JEmulatio 493' 623.
AGRICOLA (Georgius)
~quabilis 489' 447) 449'
~Equalis 47, 52, $6, 147. i$2, 187, 2$7, Agricultura 223, 526.
262, $oo, $46, 563, $64, 621. Aire v. Area.
~quaUtas 1, 152, $48. 'Axptësnx 212.
~Equatio 4$-49. 59-6i. 64, 65, 71, 94, Ala 457) 4~6.
98-14$, 148, 149, 171-173. 181, 233, Alatus 4~. 4!7.
24$, 247, 301-30$, 3iï, 349, 367, $$o, ALBIUS V. WHtTE.
$$8-$6o, $62, 563, $7i-$7$, $78, $79. Albus 489.
ALCIBIADES
383, $8$. $98.
JEquicompositus $$8. ~~O~M!M v. PM<
ALEXANDER:
~quiformis 274. 357, 362, 37$.
~EquIIaterum 84, $$8. Algebra 37, 43, $o, 94, 9$, 98, in,
JEquilibnum 21, 171, 402, $19. 112, 123, 124, 127, i39, i$$, 17$,
~Equtpollens 68, 284, 497. 181, 218, 223, 2$7, 330, 338, 343,
~Equipollentia 233, 261, 262, 327, 3$2, 348, 406, 419.429. $3i. 532, $$7-$63,
40$. 427, $90. $72, $80, $8i, 584, $8$, 626.
~quipoHers $7, 240, 263. Algebraicus 34, 3$, 107, 12$, 149, 164,
J?~M~o~MH~M~(~) 191, $i4t $19' 336, 3$o, 542, $$9, $71, 586.
JEqutvalens, JEquivalere $6, 66, n6, Algebrîsta 37, 148, 588.
240, 242,2$o, 274, 4o8, 421-423. 496. Algorithmus 107, 2$7.
497- Alimentum 46$.
~Equivocatio 119, 120, 131, i$7, 394. Aliquid l6o, 2$2-2$6, $12.
Aer 39, 40, i88, 441, 443, 486. Aliquotus $66, 610.
~Eranum 219, 417. AUegare $o$.
Aereus 4$6, 461. AMégone 179.
~stimatio $oo, $69, $70. AUœoptOtus 166.
JEstus 174. Alphabetum 48, ï6$, 220, 223, $32.
~Etemitas 213, 479, $23, 62$. 626. ~f~MW C~~tOMKW~M~M~M~MM 430,
~Etemus 18, 22, 89,178,192, 212, 232, 43$.
402, 40$, 418, $19, $23, $97, 607. ALSTED: 330, 3 $4.
JEther 442. Alteratio 49o.
JE~~ 280. Alternare, Alternatio 48, 62$.
Afïabilis 492. Alternative 532, $$6-7. V. Calculus.
Affectare, Affectatus 492, 494. Altitudo $82.
AHectio 476, 490. Alumen 94, 224, 446.
Affeccus ï$i, 189,190, 330,3$3-4, $27, Alveus 442.
$$6. Amare 492, $i6.
Affirmare, Affirmatus 64, 70, 497- Amarus 488.
Affirmatio 43, 6$, 69. 76, yS, 8$, ïii, Amavitio, Amatuntio 289.
239. 2$4, 324, 381. Amb!gu!tas 72, 102-143, 338.
Affinnativus 16, 52, 59, 6i, 69, 8$, Ambiguus 99-143, 146, $74, 628.
112, ÏÏ3, 183, 193-202, 20$, 221, 238, Ambittts 439, 478. 479.
742, 262, 293, 3:8, 320, 321, 366, Ambra 44;.·
INDEX NOMINUMET RERUM 63 1
Ambulatoire(point) 106, 11$, i2$-i29, Anima 3, 10, 12-16, i$3, ï82, 192,
133. 134. 212-213, 222, 226, 232, 4$0, $14, $1!,
~~tMMtM i$8, 160. $2ï-$23, $30, 626.
AMËRIQPE l8l. Animal 3, 13' ~4*i6, 4~*4~~43 sqq*
Amiantl~us 447, 449. i$i, 165, 167.188,224,4$o, 4S4. 461,
Amictus 466, 467. 478, 49~' 526. V. Spiritus.
Amicus $01. Animalculum 617, 6i8.
Amor: $,8, i$7, $16, 627. Animalitas 389.
Amphibius 460. Animatus 13, 441, 4$o, $23.
Amphibole,Amphibolie: 120-122, i$7. Animositas 493.
Ampliare 497. Animus 40, 71, 73, 93, i6o, 169, 232,
AMSTELODAMUM $6l. 2$6, 627.
Anagogicus $$8, $87, $88. Annihilatio $23.
Analogia 174, 220, 377, 434. Annotatio $86.
Analogicus,Analogus 224, $22, 523. Annulus 48$.
Analysis 1, 2, 14, ï8, 20, 24, 32, 36, Annus $1, 219.
97, 98, 10~ in, 122-12$, 144, i$$~ Anomalia 36, 3 $3. ·
i$9, 160, 170, 171,17$, i7S, 180, i8i, Anomia 67.
t84, 188-190,21$, 2i8, 221, 231, 234, Anonymus $11.
241, 2$7, 272, 280, 284, 28$, 3iï, Ante 477.
336, 34i-3$i, 3$~ 3$S, 377<3~9, 400, Antecedens 2$3, 262, 324, 398, 401-403,
431, 44i, !ii, $i3, $i4, $i9, $~4, $42, $i8, 577.
$4$, $46, $$7-$6z, $72, $73, $79, $8o, Antenna 466.
$84, $8$, $88, $93. V. Synthesis, Spe- Antimonium 449.
ciosa. Antipathia 12.
Analysisdidactica 424. Antiquatus 480.
Analysis grammatica 3 $3.· Antiquitas 2$, 223, 22$, 244.
Analysisinnnitorum 18. Antiquus 480.
Analysis logica 3 $3.· Antitypia 13.
Analysis situs 329, 546. Antlia 187, 465.
~H~tM 189, I9I. V. ARISTOTELES. Anus 463.
Analytica (ars) 167, i68, 219, 420. Apenre 484.
Analyticus $1, 97, io6, 109, 122, 143, Apex 583.
i44, 146, 148, i62, 16$, i68, 170, Aphoristicus $61.
i73,3$o, 3$i, 41$, $$7, $$9<$62, $63, Aphrotiitrum 446.
$72, $73, $8i-$83, 612,613, 628. Apodictica,Apodixis 34$, 346, 408.
Anatomc, Anatomia, Anatomicus 13, Apodus 4$$.·
i6i, 167, 224, 420, 478, $26, $96. ApoLLONius 144, 174) i8i, 182, .340,
Anchora 468. S~ !46.
Anciens v. Veteres. Apoplexia 16.
Angélus 20, 2l, 94, ï$9, 177, $90. A posteriori 17, 26, i$4, 163, i66, 329,
ANGICOURT (M. d') $7$. 400, 42ï, $i$, $6o.
ANGLIA 420. Apostolus 239.
~M~M $92. V. WHITE. Apparcntia 190, 226, 227.
Angulus 21, 97, 14$, 149, 152, 349, AppeUarc $o$.
477, 48$, 489, $34, $49' $$~' $61, Appellativus 433.·
582, $87. Appetitus 12-14, 491, $28.
Angustus 476. Appositivus 27$.
Nous ne tenons pas compte des passages oit ~)<< /~owo, etc., sont employés
comme exemples de termes logiques.
633 INDEX NOMINUMET RERFM
82, 83, 87~0, 18;, 189, 20), 204, 229, Filum 34, 73~ 217, 219, 336, 337, 345,
F
230, 235, 2~9, 2$4, 2$$, 259-263, 328, 3 $1,420,434, 466.
363-36!, 368-374, 377. 386, 387, 39?. JF~MM cogitandi 335, 420.
397' 398, 401, 421, 422, $ï8; (~M~.) F
Finire 474'
137, 138, i!4, $66; (crimen falsi) F
Finis 7, 13, 14, 37, 2$6, 472, 527, $73.
$06. V. Causa, Medium.
Fama 177,497-· F
Finitus i, 19, ïo6, 148, 2$7, 387, 408,
Famés 490. $2$, 6ï0, 613, 6i4, 626.
Familia, Familiaris $01. F
Firmitas 38, 232.
Fannaceus:4$$. · F
Firmus 441, 461.
Fartum 466. 1
Fiscus $06.
Fatalis $19. ï
Fissilis 4$8, 487.
Fatiscere 487. 1
Fissilitas 38.
Fauces 462. 1FIssipes 458.
Febris 328. 1Fissus 4$9.
J~~oM 296, 320, 414' ÏFixus 38, ii4, i2$, 127-129, 133, 135,
FELDEN V. Luna.
(Jean) 179, ~92. 442,44!'
Félicitas 40, 8$, 9$~96, i53. i59' ~6o, 1Flamma 442.
169, 217-219, 222, 332, 336, 3~4,4i7< 1
Flavedo 190.
429, $08, $i$, $i6, $27, $28, 627. 1
Flavus 489-
Felinus 459' 46o. Flectere 481, 483.
Félix: 93, 246. Fletus 494.
Fémur 464' 1FLEURANCE 191.
Fenestra 468. Flexilis 461, 614,61S.
Fera 4$7' Flexio (~~M~.) 3$, 36, i$2, 244, 287,
f~M: 230, 29$, 301-307,3io, 313~3i9. 290, 353, 3!7-3!9<
411-413' Plexus 483 (gT<MM~.)434.
Ferison 297, 314, 320, 413. Florere 490.
FBRMAT99, $6i, $7$. Flores (chimie) 446,4$o.
Fermentatio 167, 490- Flos: 4$i-4$4.
FERRARE (duc de) 178. Flosculum 4$i, 4$z, 4$4.
Ferrum FLUDDUS 7.
224.
Fertilis 49o. Fluidîtas 1$, 38.
Férus 492. Fluidus 39,186,441,461,486,614,6ï$.
Flumen 442.
Fesapmo 298, 314, 320.
Festinatio 71. Fluor 448.
Festino 296, 304, 3i3t 319' 413'· Fluxus 16,488.
Fibra :46ï. Focus 164, $93.·
Fodina 224.
Fictttius:8$, 219, $8i.
Foecundus 490.
Fidejubere $02, $03.
Fides 188, 220. Foenuna 49~'
10-13, 34-37~98, ïi7< Fœtrmeus 4$4.
Figura (~w~)
Foetens 488.
123-12$, 14$, 146,149' ï6o, 163, 181,
Fœtus 463, 465.
190, 20$, 21$, 222, 241, 249, 2$7, 33$,
FOHI 327, !7!.·
336,384, 38$, 432, 439~440,478,479.
$20-$23, $42, $62, $63, $86, 587, $96, Foliaceus 4$1,4$2.
$97,620,626, 628. Folium :4$ï-4$4.
Figura (Jc~.) 36, 43, 76, 83, 183, 196, Fons 14) i~ $28.
FONSECA
ï98, 200-206, 229~234,247, 3~ 3i6, 2$.
406,410, $32;(~T<MMM.): 497. FONTENELI.E96, 568.
Figuratus $o, 88, $20, $7ï, $89, 628. Forâre 483.
FUix 4$3.· Forfex 469.
6~4. INDEX NOMINUMET RERUM
Forma 2, 37, $$, 232, 472, $2$, 529, Gagates 445 447'
$31, 534, 544. 547, s6i, $96, 604; Gaîactite$ 447'
GALENUS
(log.) 36, 43, 46-48, 72-77, 84, 85, 6, $<)6.
88, 90, 184, 193, 205, 2n, 214, 221, GALiLBi 144. 170. ï78, 19~. 34i. 34!.
247, 256, 292, 310, 316,322, 323,338, 610-613.
339, 347, 4i7. V. Materia.
GALLIA 420.
Forma substantialis 433, 438, 47?, 51$, G<ï~cM~160, 191, 434-
$22, $23. G~!M 282, 4SI. 4$2, 592.
Formalis 84, 184, i86, 366. Gallatius: $9S. 623.
Formalitas 432, 433, 435' Galvus 490.
Formula 37' 71, 97, 98, io6, 109, ii4- GASSEND 7, 2 3 2, 448, 6 14.
119,122, 123, 126,162, 252, 326, 338, Gaudium 492'
339, 352, 3$3, 419, 531, $42, $$6, $$8, Geminatio 262.
$71. Gemma $8, 449'
Formularia (ars) 37, S 31. Gena 462.
Fornax 468. Genealogicus 223.
Fonucatio 506. Generalis $6, 126-130, I34-I36. 14!.
Fortmcatio 163, 223. 147, 148, i $8-163,i66, 20$, 219, 228,
Fortis 489. 237, 256. V. Scientia
Fortuitus 89, 2$6. Generat!o 232, 432, 490'
Fortuna 170, 2i8, 227,473, 6i3. Generosus 93. 222.
Fossilis 6$. Genesis 330, $86.
Fractio 42-4$, 62-64,109, 117-119~148, Gemculus 4~4-
290, 396,610. Gemtivus 28$, 287.
Fractus (numerus) $8, 63, 66, 69, $66, Genu 464.
$89. Genuinus 219.
Fragrans 488. Genus 13, 25, $2-$7, 62-66, 8i, 82, 85,
Frangere 483. 86, 89, H9, i24, i49, ~9. 162, 246,
FREicius 330. 384,399,403, 404, 407, 428, 498, !47,
FRENICLE $62, $78. $60; (gramm.) 243, 286, 434. V. Hu-
.Fr~Mo~, jRr~M~c 298, 314, 320. manus (genre humain).
Friabilis 487. Geodaesia 38.
Friabilitas 38. Geographia 38, 40, 527.
Fricatio 482. Geographicus 222, 224.
Fngus 190, 48$.· Geometra 26, 33, 37, io6, 12$, 170,
Frons 462. I'/6, 178, 180, 181, 191, 221, 228,
Fructus 93, 9~, 4$2, 453. 339-341,344,390, 410, $31, $$6, $84,
Frumentum 453.· 596, 61o.
Frutex 4$o, 452. Geometria 2, 37, 98, io$, 123, 124,
Fugere 491. 144-146, i$2, i$$, 171, 176, 178-182,
Fuligo 94, 442. 191, 21$, 2i8, 223, 344,329,334<335,
Fultninans (aurum) $$. 341,342, 345, 348,431. 435. S~' ~o'
Fumus 442, 488. $2$, $26, $39, $41, 542, S47<SS9,$83-
Fundamentalis 234. $8$, $9~S97. 621.·
Fundamentum 20$. Géométrie des mnms 98, 124.
Fundatio 95,96. Geometricus 17, i8,38,97,122,144.14!.
Funis 469. 148, i$2, i$$, 173, 2ï6, 249,344. 4io,
Furtum So6. 41ï, 484, $42, $$9, $7ï, $83, $oo, $93.
Fuscus 489. Geopolitica 40.
FusU!s 74. GERHARDT2:7, 2î8, 239, 249-2$ï, $10,
Futurus 22-26, 480. $ï6, $t7, $24, $29, $)8, $73-!7~ $78-
$8o, 587, $90, $94, 6i9, 622-624.
INDEX NOMINUMET RERUM 6~.5
ï78, 179,192,40$, 442, $i9, 522, $29, 316-321,368, 378, 380, 390, 398, 416,
$30, $3$, 622, 623. 427, 47$, $13, $44. V. UriversaHs,
Munimentum 222, 242, $96. Particularis.
Munus 503. Negatus 64, 70.
Mut-ana 224. NegHgentia 91.
Musaicus 224. Negotium 49$.·
Musica 8, 99, 223, 244. 277-280. Nervus 461.
Mutabilis 473. NEWTON :12.
Mutatio 9, 38, 39, 12$, 128, i$8, 342, NiCAISE 232.
47$, $2i, $28, $29, $90, 594, $97, $99, Nidor 488.
602,604, 6i$, 616, 620-627. Niger 489.
Mutuus: 427. Nihil 160, 2$o-2$6, 26$-?67, 275, 3$6,
MYM'FORTÏUS: $6l. 430, 431, $i2, $44. 564, $8i, 626. V.
Myops 562. Rien.
Mystenum 285, $o8, Sog, 626, 627. Nn.us 446.
Nisus 1$.
Naphtha 444. Nitrum 94, 44$'
Narrare 497.· Nix 60-64.
Nasus 461. Nobilitas $00.
Natare 491. Noctumus 4$8.
Natio 93, 9$, 223, $oi. Nodus 484.
Nativus 444. Nomen 3$, 36, i$i, 169, 185, 206-208,
Natura 3-8, 13-16.20,21,26, 38-40, SI 241-24$, 282, 286-289, 432. 435. 497.
61,64,81,8$,94,9$,113.117.124,1$!- $12.
i$3, i$9, 162-166, 182, 187-190, 2ii, Nomenclator 3 $4.
2Ï2, 21$, 219, 224, 22$, 2$2, 2$8, 333, Nominalis 220, 432.
334, 402, 40$, 416, 419,430-433. $o8, Nominativus 3$, 36, 434.
5i3. $i9. $33.542, $44. $90. $92. 602, Nominator 44, 45, 66, n8, $79. V.
604, 6o8,612, 6i$,6i8,620,621, 62$- Denominator.
627. V. Theatrum. Nominatus 428.
Naturaemediae 597. Non 68, 70, 230, 252, 256, 259, 262,
Naturalis 1$, 19, 22, $6, 71. 73, i$i. 273-27$, 32$, 36$, 380, 394-396. 421.
167, i82,189, 44i. 596, $97. Non-Ens 232,233, 236, 237, 2$2, 259-
Natura prior, posterior 146, 147. i$9. 262, 271, 310,3 $6,368,370,421, $i2.
220, 241, 242,2$3, 2$$, 471. 476. Noologia $11.
Nauta $73. Norma 419.
Nautica NORTHUMBRI.E (dux) 222.
223, 419, $72.
Navigatio 419. Nota 76-79, 86-92, 189, 217-220,257,
Navis 467. 360-362,433. $i2-$13. $$6.
Necessarius 1, 2, 13, i6-20, 23, 26, i86, Notatio 423.
187, 2ii, 2$$, 259, 271, 272, 3$6, Notio 11, 16-2$, 43, 49-$7, 62, 63, 66,
368, 37i. 374,376,387-389. 402, 40$- 71, 72, 81, 8$-89, 120,124, i58-i6o,
408, $19, $20, $34. $3$. 624. 21$, 220, 23$, 243, 2$6, 300, 328, 34I-
Nécessitas: 7, 17-24. 221, 271, 39~. 402, 346, 3 $6, 360. 3~8, 37~. 3~4.386, 396,
40$, 499. $19. $2$. $34. 400-403, 424. 426, 43$. $12. $20, $2i,
Negare $2, 497. $28, $39, 6i2.
Negatio 43.63-6$, 69,76,78,8$, 86, ioo, Notionalis 300, 301, 311, 3 $6.
111, 229, 239, 2$4,273,27$, 381. 383. Notitia 31, 39, 62, 72, 416.
386, 390. 392, 4o6,427. Novenarius i$4-i$6,277, 278, 336, $8i.
Negativus 48, $2, 61-63, 66-69, 8i, 86- Novus 480.
89, ïi2, n3, i37. i87. 194-202, 205, Noxius 47$.·
221,238, 256, 262, 274,293. 3o8,309, Nubes 442.
65~ ÏNMXNOM!NCMETRERCM
Primarius 2$, 230, 400, $82, $93' 334. 37i. 374,388,389,430,431, $$7,
Primigenius ï$ï. $6$, $66, $74. $79. $86, $87.
Primitifs 11,23, $o, $8, 86, 231, 237, Progressus 19!) 322, 6o$.
240, 24i, 255, 279, 324, 358-360, 425, Projectio 10, 1$, Sgo.
43$, $i2-$i4, 526, $74, $75, !8$.· Promtttere 502.
Primordia 619. Pronomen 244, 286, 288, 290.
Primus (~t~.) $9, 71' 72, 77, 7~, Pronus 477'
162, 187, 245, 2/7, $86; (~.) 219, Propinquus 603, 604.
221, $18. V. Absolute. Proportio 1-3, 9, 37. 14$, i$$, 177,
Principium 2$, 32, 33, 6i, 77, 80, 82, 349. 476.
i$8, 183,184,189, 194,196, 231, 375t ProportionaUs 149, $66, $82, $93,621.
394-397, $i3-!i$, $28, $30, $38. V. Di- V. Moyenne.
rectus, Reflexus. Proportionalitas $88.
Principium contradiedonis, identités i, Propositio 16-19, 32, 35, 42-$2, 60-71,
303, 412, $14, $2$, 528. 74-79, 82, 8$-93, 123, 148, 163-166,
Principium rationis (reddendae) 10, 11, 178-180, 183-186, 192-19$, i99'~o6,
2$, 270, 389, 402, $i3-$i$, $19, $2$, 216, 221, 232, 238, 241-249,254, 260,
528, $30, $33, 545, 569, 6i8, 622, 625. 265, 300,312,321, 330,346, 361, 365,
Principium cocvenîentKe $26, $28. 366,377.380-382, 38$ < 39$-398, 40),
Principium inveniendi 139, i$S. 406, 434, 498, $82. V. Affirmativus,
Principiumpositionis, transitionis $2$. Negativus; Umversalis, Partïculans,
Prior 476. V. Natura. Singularis Necessarius, Contingens;
Prisma 440, 469. Major, Minor; Categoricus, Hypothe-
Privatio r 430,604. ticus.
Privativus 29, 247, 268, 356. Propositiuncula 192.
Privatus $oo. Proprietas (~.) 19, 40, 6i, 86, 117-
Probabilis 39, I $6, 213, $1$. V. Verisi- 120, 124, 171, 173, 242, 2$8;(~OC.):
milis. $17-8.
Probabilista 213. Proprius 91, ~41, 242, 249, 404, 433,
ProbaMUtas 176, (182-183), 2io, 213, 476.
21$, 2l8, 221, 226, 232, 417, 419, Prosa 498.
$69. Proscribere 505.
Probare 496, $0$. PROSPER FAGNANUS 213.
Probatio 210-213, Prostata 465.
373, 401, 402, 408,
419, $i8. Prosyllogismus 417'
Problema 33, 98, 103, 107, n$, II9, Protoplastus i$i.
122, 123, 133, ï34, i37, 143-14$, i6i, ProverMum 3 $2, 353.·
162, i6$, 166, 169-171, 181, 218, 231, Providentia 6-8, 226, 491.
2$i, 263,329, 3$o, 3$i, 354, $$7-$$9, Provisionalis 337, $91.·
563, 577, 578, $83-$8$, $96. Provoeare 494.
Probus: $30. Provolvere 482.
Processus(in mûnitum) i. Proximus 604,6o$, 608, 609, 6i6, 619.
Processus(judiciarius) 211, 214. 219. Prudentia $6.
PROCLUS$39, $46,607.· Psalmi 6.
Procurator 504. Psychologia $26.
Proditio 506. Pubes 464.
Productum 42, $8, $9, 62, 66, 67, 77, Publicus Soo.
10$, 112, 126. Pudor 492.
Profanare $o8. POPFENDORF l8o.
Profëssio 160, 219, 223, 228. Pugna, Pugnare 5o3, 507.
Profundus 439. Pulcher 243, 474.
Progressio 31' ï46, 163, i8o, 229, 2$7, 1 Pulchritudo 243, $3$, 618.
INDEX NOMINUM ET RERUM 65~
22i, 454, 49$, $2$; (MM~.) 146, 566, Religio 8, 9$, i$7, 226, $o8.
$7$,6i2, 613. Religiosu!!$91, 592.
Rationalitas 63. Relinquere 494*
Ratisbonensis 419. Reliquiae 223.
Realis 8, 93*9$!185, 190,220,261, 393, Reliquum 476.
432, $33, 57$; ("M~.): 137, 138. Remedium 93, 429'
Realisatio $28. Remus 469.
Realitas 22, 39~ 523, 528, 530, $34. RENALDINUS 148.
Rebellio 5o6. RENAN :I$II
Rec!pere 494. Renés 46$.·
Reciprocus: 32,47. $4,$6, 193, 242, 243, Renommée v. Fama.
258, 393.406,43$, 544, $88, $89, $93. Renversée 137.
Recta: 97, 10$, n$-n7, 121-127, 137, Repassio 627.
138, 144,14$, i49-i$2,166, i74, 257, Repens: 461.
409, 431, 432, 439, 48$, $34, $38-$4i, Repertorium 30, 163.
$48-$$$, $76, $83,61 i,62ï. Repetere 474.
Rectangulum 99, io$, 106, n6, 582. Repetitto 256,258.
Rectangulus 120, 14$, 578, 610. Repos v. Quies.
Rectilineus 144,14$, $83, 593. Repr~esentare14-16.
Rector 170. RepMesentatio38$.
Rectus ~): $o, 97, 333, 440, 476- Repugnantia 189.
478, 534, 582, 588; (gr<wMM.)49, $1, Requisitum 2$, $o, 55, 60-65, 91, 220,
221, 3$7, 427. 258, 291, 471-474.SIS, $2i, $23,$47.
Reditus ad vitam $61. Res i$i, i$8, 188,222,223, 289, 39~'
Reductio 162, 207-209, 233, 237, 4i$, 397' $oo, $04, $ï2, 528. V. Judicata,
557. Factum.
Reduplicatio 262. Residuus 7!t 78, io8, 147, 2$o, 267,
Reduplicativus 403. 496,$66.
Reflexio 257, 489. Resina 4$4'
Reflexivus 367, 382, 383, 388, 389, 403, Resistentia n, 342, 6i$.
$28. Resistere 481.
Reflexus(~.) 184; (p~.) 190, 477' ResolubUis 18, 187,2$8.
Refractio i$7, 489, $6i. Resolutîo 11, 17-19. 22, $o, n$, iï7,
Refractus 190, 477' 136,144)14~ 187. 220, 233,234, 2$8,
Regnum 13, 443, 526. 3$3, 360-362,371-376,383, 387. 388,
Regressus 94, 148, 202, 207-209, 303' 402, $i8, $39, $63.·
304, 308, 309, 3$i, 411-414, 522. Respectivus 361, 47$'
Régula 42, 43, 49, $o, $3, 6o, 63-67, Respeetus 261, 3 $9-362,388.
70, 73-78, 83, 84, 89, 90, 97-99, io8- Respiratio 461, 464.
113, 1I8, 123-126, i44, i$8, 174, 183, Respondere 494)497'
189, 2o6, 207, 229, 247-249, 373, 374, Responsus:188.
498, $8i, 628. V. Justitia. Respublica 31, 41, 212, 2ï$, 218, 420,
~K&t tMW~M~t ï$7. $17, ~8, $9$, $96.
Regularis 28$, 440,4$ï. Respublicaliterarla 218, 228,584.
Regulus 446, 449. Restringere 497'
Rejectio 498. Rétro 477.
Relatio 9, ï$, 19, n$, ï2$-ï28, 131, Retrogradatio $92.
132, i$8, 168, i88, 21$, 27!, 276, Reus 504.
287, 349, 3$$, 3~2, 371~38i, 399,427, Revelatîo 29, 626.
434,43$, 47$, 476,499-$o4, $21, 528, Revelatus 285, 626.
$3$, $43~$4?, $83, $90. Rex 420, $03. e
LOGIQUE CLASSIQUE(SYLLOGISTIQUE).
PHIL.,VI, t4, f. 1-2 Mathesis r<ïf!OMM;3-4 Sur les figures du syllogisme.
PHIL., VII, C, 83-84 De fornais syllogismorum mathematice definiendis.
PHIL., VII, B, iv, 26 Règles du syllogisme.
PmL., VII, B, n, t8-!9 Schètnes linéaires.
PHIL., VI, ï5 Schedœ de novis formis et figuris syUogtSUcis(t7ï5).
PHIL., VII, B, tv, 23 (t7o3~; 28; 29; 30.
PHIL., VII, C, i3-ï6; t8; ïi5-ït6, tï9-i34; ï43.
PmL., VII, B, n, 72 Sur la négation.
Paît. VU, B, rv, 3& Catalogus Inventionum in Logicis.
PmL., VM, C, ï9 Cyc~o~MOtKtM ex Lullio, etc.
PHIL., VII, C, :49-ï5o, ï5t, 152-155 Sur la Logique de JuMGïus.
LANGUEUNIVERSELLE.
UNIVERSELLE.
CARACTÉRISTIQUE
ENCYCLOPÉDIE.
SCIENCEGÉNÉRALE
METAPHYSIQUE.
UNIVERSELLE.
MATHEMATIQUE
CALCULLOGIQUE.
CALCULGÉOMÉTRIQUE.
MATH.,XII, a (1676).
MATH.,IV, 13, f; 1, 27, a. Ele-
IV, ,3 d:P~
MATH::~5,G~
mentorum I, 2 Demonstratio axiomatum Euclidis (1679), 1, t, b.
b Vera Géomètre Analysis »; I, .4. d
MATH~2 « Analysis situs »; I, 5,
Calculus Situs !II, B, 18, a; I, i5 De Calculo ~tMMM.
POIL., VII, B, 11,54; VU, C, 79' I< b;
I, 3. a; e; 1, 8; IV, 13, e; I, .4. ~1~
M~3~~ ~J~Jd;
d; I, ï4, b; c.
6~3 CLASSIFICATIONSYSTEMATIQUEDES FRAGMENTSINÉDITS
DIVERS.
PHIL., VI, ï2, f, 6 Notes diverses.
PtUL., VII, B, H, 2 id. (ï6()3?).
PtHt. VII, C, 60 Sur les paradoxes.
PHIL., VIII, 43.4<) .SpOM~M ~rO~Mt!OMMtM.
MATM.,I, 2q Diatoguc sur l'Arithmétique.
MATH.,!ÏI, A, 20 Constructor, tM~rMtHCM~MMt «~~MtCM~ (tS~~).
MATH.,III, A, 26, a « de Machina Combinatoria. ·
MATH.,I, 9, Motesur le P. PRESTET.
PHïL., VII, C, 55.58 Sur la Dialectica juris de V~GEMus.
PHtL.~VII, B, !v, 22 Sur la Chirurgie de BoNTEKOE. ¡'.
LISTE CHRONOLOGIQUE DES FRAGMENTS DATÉS
PRÉFACE.
ABRÉVIATIONS BIBLIOGRAPHIQUES · XV
EXPLICATION DES SIGNES. XVI
t. Les titres en italiques sont seuls originaux. Ceux qui sor., empruntés au texte
sont entre guillemets. Les dates conjecturales sont suivies d'un point d'interrogation.
TABLEURS MATIÈRES
6~6
43.°
6~8 TABLE DES MAT!JË:RE$
PHtL., VII, B, Vt, 1-2 Essay sur un JV<<M<~t! d'une science certaine, sur
lequel OHdemande les avis des ~~MSintelligens. 332
PHIL., VII, B, 3.8 JE~Mea&tRationis (t686 ?). 335
PHIL., VII, B, vï, Q-t2 7<fMM&rtcui titulus ertt Elemettta Nova Matheseos
<7MtMt'M~M. 348
PML., VU, C, 9-10 Analysis linguarum (ïï septembre tô78). 35i
PHïL., VII, C, ti-t2 Sur l~Mcy-c~e~M d'ÂLSTED. 354
PIIIL., VIÏ, C, t3-t6 ~cAe<M~Me~OH~MMM~<H<&ttK6M<M<<t~tOHMtM.354
PmL., VII, C, 17 Notes logico-grammaticales. 355
P!UL.,VII,C, t8: Loci logico-pragmatici 355
PHtL.~VU, C, 10 Cyclognomica ex Z.MMtO. 355
INDEX NOMÏNUM ET
RERUM.
CLASStFtCATtON SYSTÉMATIQUE DES FRAGMENTS
INEDÏTS. 660
LISTE CHROKOLOGïQUE DES FRAGMENTS
DATES. 6~3
ERRATA ET
ADDENDA. y
ERRATA ET ADDENDA
32.
P. 260, note 2, ajouter Cf. PatL., VII, B, n,Bocardo.
P. 320,1. 7 du haut, lire B est non D. >
P. 38ï, I. 2 du bas, lire quot id cum quo. 2" A un B.
P dans la figure du n" 120, remplacer le par
384,
e<!CMMeM.
P. 441, 1. 3 du haut, lire dicitur f. 36.
P. 486, en marge, lire PHIL., VII, D, Il, 2,
P. i i a (p.
562, ~Cf?'~ et 378).
Inquisitiones, §§ 54 et 88 (p. 370
P. 585,1. 6 du haut, lire œquiore animo.
P. 639, au mot Decimalis, supprimer V. Ars.
au Mot Deciphratoria, ajouter V. Ars deciphrandi.
14 11 1977
Achevé de mtctographter le