Sunteți pe pagina 1din 706

Leibniz, Gottfried Wilhelm (1646-1716). Opuscules et fragments inédits de Leibniz : extraits des manuscrits de la Bibliothèque royale de Hanovre. 1903.

1/ Les contenus accessibles sur le site Gallica sont pour la plupart des reproductions numériques d'oeuvres tombées dans le domaine public provenant des collections de la
BnF.Leur réutilisation s'inscrit dans le cadre de la loi n°78-753 du 17 juillet 1978 :
*La réutilisation non commerciale de ces contenus est libre et gratuite dans le respect de la législation en vigueur et notamment du maintien de la mention de source.
*La réutilisation commerciale de ces contenus est payante et fait l'objet d'une licence. Est entendue par réutilisation commerciale la revente de contenus sous forme de produits
élaborés de fourniture de service.

Cliquer ici pour accéder aux tarifs et à la licence

2/ Les contenus de Gallica sont la propriété de la BnF au sens de l'article L.2112-1 du code général de la propriété des personnes publiques.

3/ Quelques contenus sont soumis à un régime de réutilisation particulier. Il s'agit :

*des reproductions de documents protégés par un droit d'auteur appartenant à un tiers. Ces documents ne peuvent être réutilisés sauf dans le cadre de la copie privée sans
l'autorisation préalable du titulaire des droits.
*des reproductions de documents conservés dans les bibliothèques ou autres institutions partenaires. Ceux-ci sont signalés par la mention Source Gallica.BnF.fr / Bibliothèque
municipale de ... (ou autre partenaire). L'utilisateur est invité à s'informer auprès de ces bibliothèques de leurs conditions de réutilisation.

4/ Gallica constitue une base de données, dont la BnF est producteur, protégée au sens des articles L341-1 et suivants du code la propriété intellectuelle.

5/ Les présentes conditions d'utilisation des contenus de Gallica sont régies par la loi française. En cas de réutilisation prévue par un autre pays, il appartient à chaque utilisateur
de vérifier la conformité de son projet avec le droit de ce pays.

6/ L'utilisateur s'engage à respecter les présentes conditions d'utilisation ainsi que la législation en vigueur, notamment en matière de propriété intellectuelle. En cas de non
respect de ces dispositions, il est notamment passible d'une amende prévue par la loi du 17 juillet 1978.

7/ Pour obtenir un document de Gallica en haute définition, contacter reutilisation@bnf.fr.


~.i~ f. p .4, .Ç e :.a; Il 'Il' Ç":
,e,- e~ .71-1"
11,
`~t Y -x,.· y J `:-v`.. 1n' a_
~%r~ d, lj.. ak â..
.i
-i~ .~<ë;M~ iE~°fs»K-d·f ~,t ) ~vH: .~5
>-»Ct-~+tt.v_ 3 .a -vuur~~
"`âa.= ~-W K'
-i. 4~' a

.i- e,"
?. ~k
3.d a w

1 ..1 h miy.T.
~< ,i.
~1'

H3 Qa

7 k r.~ .?~

=,r.x '~`. k~r.. :r,

"°. --n -or·aR.


.;a syze""y~t-w ~-=i~ .Y '.· _r-
i:âi i ~w w~ '.l'~ ".·.·. 1

?. ~?'
;°; ~ït&?~

~t :<. 'b ~n~°-y~f~X-~


~33 6

OPUSCULES

ET FRAGMEN TS 1 NËD IT S

DE LEIBNIZ

~'T)'~0~
DU MÊME AUTEUR

De Platonicis mythis, thèse latine (épuisé).


De l'Innni mathématique, ï vol. gï. in-8" (Alcan. 1896).
La Logique de Leibniz, t~r~ des documents inédits. i vol. gr. in-8" (Alcan, ï()0i).
La Logique algorithmique (en préparation).
Pour la Langue internationale. t brochure in-i6 (Hachette, ïoot).
I
Die internationale Hilfssprache. t brochure in-ï6 (Leipzig, Veit, 1002).
1

EN COLLABORATION AVEC M. LEAU

Histoire de la Langue universelle (Hachette).

995-01. Coulommiers.Imp. PAULBRODARD. iz-o~.


opnsoîi. ~~j ïî~J p~ C3
JL JL

ET FRAGMENTS INÉDITS

DE LEIBNIZ
.E~n~ J~ ~MM~r?~ ~~o~~M~r~<? J~MOvre

PAR

Louis COUTURAT
CHARGÉ
Dt:COURS
AL'UNIVERSITÉ
DETOULOUSE

« Quimenonnisiedids
no\'it,
nonnovît.
»
L< àP/a<-<-t~
21fevr.
1696.
(DM/~M,
VI,i, 65).

PARIS
FÉLIX ALCAN, ÉDITEUR
ANCIENNE LIBRAIRIE GERMER BAILLIÊRE ET C~
108, BOULEVARD 108
SAINT-GERMAIN,

Ï903
Tous droits reserves.
A

McNsiE:uR ARTHUR HANNEQUIN

PROFES~BUR DEL*UNÏVERSïTÉDE LYON


t.

Témoignage de haute estime et de cordiale affection.


PRÉFACE

Notre ouvrage sur La Logique de Le~M~ était presque terminé (nous


le croyions du moins) lorsque nous eûmes le plaisir, au Congrès inter-
national de Philosophie(août 1900),de faire la connaissancede M. Gio-
vanni VACCA, alors assistant de mathématiques à l'Université de Turin
qui avait compulsé, un an auparavant, les manuscrits de Leibniz con-
servés à Hanovre, et en avait extrait quelques formules de Logique
insérées dans le Formulaire de Mathématiques de M. PEANO C'est lui
qui nous révéla l'importance des œuvres inédites de Leibniz, et nous
inspira le désir de les consulter à notre tour La lecture du catalogue si
détaillé et si complet qu'en a dressé M.le conseiller BoDEMANN~ bibliothé-
caire en chef de la Bibliothèque royale de Hanovre acheva de nous
décider. Ce catalogue, avec le classement des manuscrits dont il est le
résumé, a considérablement facilité, abrégé et guidé nos recherches;
disons mieux, il les a rendues possibles.C'est, selon une métaphore chère
à Leibniz, l'indispensable fil d'Ariane sans lequel nous n'aurions jamais
pu nous aventurer dans le labyrinthe de ses manuscrits. M. Bodemann

i. A présentconseillermunicipalde la villedeGênes.
2. Tome II, n° 3, 1899; tome III, !90ï; tome IV, 1902 (Torino, Bocca frères).
Nous profitons de cette occasion pour dire ce que nous devons à M. PEAMoet à ses
collaborateurs ce sont leurs tr~<aux qui ont attiré notre attention sur la logique
algorithmique, et qui nous ont par suite amené à étudier la logique de Leibniz.
Nous tenons d'autant plus à le reconnaître, que ces travaux tendent à réaliser, dans
les mathématiques, la Caractéristique universelle rêvée par Leibniz.
3. Cf. G. VAccA ~Mt MMKo~cW~t Mc~t~ di Z.~Mï~, ap..Bo~MtMo di MMt<~<~
e ~o~Mdelle ~CMM~e MM~tM~tcAe ~899) <' J'ai constaté que Leibniz connaissait les
principales propriétés du signe de négation, attribué jusqu'ici à Segner; l'identité du
signe de déduction entre les classes et entre les propositions; quelques-unes des
intéressantes analogies qui existent entre les symboles de la Logique et les propo-
sitions sur la divisibilité des nombres entiers; enfin, la représentation si suggestive
et si élégante des formes du syllogisme au moyen de systèmes de cercles, que l'on
attribue d'ordinaire à Euler
4..V. l'articleBodemann
auxAbréviations
bibliographiques.
ïttEDtTB DN LBtBNtZ. a
ï! PRÉFACE

nous a libéralement ouvert le trésor dont il a la garde, et il nous a aidé


dans nos recherches et dans un déchiffrement souvent pénible. Enfin
M. LIARD,directeur de l'Enseignement supérieur, a bien voulu nom
charger, en vue de ce travail, d'une mission du Ministère de Hnstruc-
tion publique, qui nous a permis de compléter nos investigations, et qui
nous a imposé en même temps le devoir d'en faire profiter le public.
C'est à ce concours de bonnes volontés, de conseils et de protections que
notre ouvrage doit le jour; nous nous faisons un plaisir et un devoir de
le déclarer, et d'exprimer à MM. LiARb,BcDEMANN et VACCA toute notre
reconnaissance.
Nous avons dit ailleurs combien notre livre sur La Logique de Z~M~
a profité desnouveaux documents que nous avons rapportés de Hanovre;
et si nous le rappelons ici, c'est pour bien marquer le caractère de cette
publication. Le présent volume n'est, en principe, que la collection des
textesinédits qui nous ont servi à compléter notre travail historique. Le
choix que nous en avons fait a donc été avant tout déterminé par le sujet
qui nous occupait c'est en général dans la mesure où ils se rapportaient
à la Logique que nous en avons pris, soit une copie intégrale, soit des
extraits seulement. Mais, comme la Logique de Leibniz est le centre de
son système, nous avons été naturellement conduit à « rayonner » dans
diverses provinces de son œuvre c'est ainsi que nous avons trouvé cer-
tains opuscules métaphysiques du plus haut intérêt, comme le « Primae
veritates », qui résume toute la philosophie leibnizienne dans son ordre
génétique et dans sa vraie perspective1; et certaines œuvres mathéma-
tiques qui nou~ ont paru intéressantes, ne fût-ce que pour l'histoire de la
pensée de Leibniz, comme La M~Ao~ /'C/M~<?rM~~et le Pacidius
.P/M/<M 3, dont GERHARDT n'a daigné donner au public que quelques
extraits, sous prétexte que c'était une « Vorstudie » 4..De même, nous
avons copié en passant quelques notes ou quelques coupons qui peuventt
être précieux par la date qu'ils portent comme ce fragment du
2 décembre ï6~6, qui suffit à ruiner l'hypothèse du spinozisme, même
passager, de Leibniz En un mot, nous nous sommes efforcé, toutes les
fois que nous en avons eu l'occasion, de combler les lacunes des éditions

I, t5; VIII,ïOO-ÏOt.
VIII,6-7; Cf.PtML.,
t. PHIL.,
2. PHtL.) V, ÏO.
3. MATH., X, Ï 1.
4. Math., VI, 8. Nous ne savons si l'on peut qualifier de Vorstudie un ouvrage
complet dont il existe un brouillon de &3pages et une copie soignée de 59 pages,
revue par l'auteur.
5. Voir à la fin du volume la Liste des fragments datés. En général, les éditeurs
pap~s&ent avoir complètement ncgtigë les morceaux datés, ce qui nous a procuré
le plaisir de voir confirmer par nos trouvailles toutes nos conjectures chronologiques
(V. La f.og't~t<6de Z.6~M< p. x et 3z3).
6. PHtL.,VIII,7t Cf. PtûL.,1,i~, c, 8 (tS~ô).
PRÉFACE II t

existantes. Par exemple, nous publions la fin du Specimen C~CK~ uni-


yerM/~ que GERhARDT avait laissée de côté parce qu'elle avait le
caractère d'une <tStudie »; comme si le commencementde cet opuscule,
et tant d'autres fragments publiés par Gerhardt, n'avaient pas le même
caractère! Nous avons eu la bonne fortune de trouver, inédits et incon-
nus, des opusculestrès importants, que leur étendue et parfois leur date
auraient dû suffire à recommander à l'attention des éditeurs comme les
Generales ~M~OMM ~M~~ Notionum et F~~M~ de 1686 2,
qui ponant cette note de la main de Leibniz « Hic egregie progressus
sum »; ou comme la Mathesis rationis 8, où Leibniz a inscrit cette men-
tion « Proba sunt quae hac plaguÏa, et sic satis haberi possunt pro
absolutis ». 11faut avouer que les éditeurs ont été bien difticiles, et bien
outrecuidants, de dédaigner des oeuvresdont Leibniz lui-même se décla-
rait satisfait, et qui étaient l'expression mûrie de sa pensée. On ne
peut
même pas alléguer, pour leur défense, qu'ils ne les ont pas connues on
trouve encore sur certains opuscules les titres que RASPEleur a donnés,
avecdes notes dédaigneuses comme celle-ci « non nisi
vulgaria conti-
nent, quaeimpressionem non merentur ou bien « Quales hic sunt,
typis vix possunt committi, nam sine capite et caice apparent sans
parler du scrupule qui a empêché Raspe de publier le vera inethodo
~/<M< ~o/o~p « Quod liberius de theologicis quibusdam
loquatur, typis non commisi» 7.
Mais, si incomplètes que soient les éditions existantes, nous n'avons
pas eu la prétention d'en combler toutes les lacunes, même en ce qui
concerne spécialement la logique. Nous n'avons pu
copier que les prin-
cipaux opuscules, ceux dont le contenu nous a paru le plus instructif et
le plus nouveau, et nous avons dû nous borner à
prendre des extraits ou
même à noter simplement le titre et le contenu des autres
fragments, qui
peuvent être au moins aussi intéressants à d'autres égards. Notre ouvrage
n'est donc nullement une édition, même
partielle ou complémentaire
c'est un recueil de morceaux choisis,
qui parfois se réduit presque à un
catalogue, destiné à compléter sur quelques points le catalogue Bode-
mann8. Il a avant tout pour but de mettre à la
disposition du public les
documents que nous avons employés dans l'élaboration de La
Logique
ï. PntL. VII,B, H, t6.t7.
X.PHtL.Vn,C, 20.3t.
3. PHIL.,VI, t~
4. PHH.. Vï, ïo, a.
5. PtHL.VI, ï5.
3~3~ VI, publiépar ~°~~ (p. ï09- puis par GERHARDr (P/< VIÏ,
323-327).
7..BOt~MMWM,
p. 91.
8. Surtoutdanala partiemathématique,dueà GERHARDT (v. p. 538,noter, dece
E n J e
volume). revanche, catalogueBodemann est un recueilde morceauxchoisis
IV PRÉFACE

de JL~M~, et qui pourront servir à la contrôler, à la compléter, ou


même fournir matière à d'autres études. Si fragmentaire que soit cette
publication, on ne saurait nous reprocher de n'avoir pas gardé pour
nous les copies et les notes dont nous nous sommes servi, et de ne pas
nous être borné aux citations forcément écourtées que nous avons faites
dans les notes de notre ouvrage historique. En publiant le contextedes
passages cités, nous mettons le lecteur à même de vérifier et, s~il y a
lieu, de rectifier notre interprétation. Est-il besoin d'ajouter que notre
choix n'a été guidé par aucun parti pris dogmatique, et que nous avons
recueilli avec le même soin et le même empressement tout ce qui peut
contribuer à élucider la doctrine de Leibniz? En fait, du reste, les textes
inédits que nous avons déjà publiés ont fourni à certains des raisons
d'approuver notre interprétation et de s'y rallier, à d'autres des argu-
ments pour la combattre et nous nous sommes également réjoui de ces
deux résultats contraires, qui témoignent à la fois de l'utilité de cette
publication et de son impartialité.
Pour conserver à notre travail son caractère d'objectivité, nous nous y
sommesabstenu de tout commentaire philosophique; nous nous sommes
borné à quelques notes critiques sur l'établissement du texte, et à quel-
ques remarques ou référencesdestinées à avertir et à guider le lecteur.
Le commentaire doctrinal de la plupart de ces fragments se trouve natu-
rellement dans La Logique de Le~M~, et nous ne pouvions qu'y ren-
voyer le lecteur. C'est ce qui explique (et excuseau besoin) les nombreux
renvois à notre ouvrage il était naturel et nécessaire de relier autant
que possible les textes de Leibniz aux passages de notre livre cil ils se
trouvent expliqués, commentés ou cités, et qu'ils servent inversement
à justifier ou à illustrer.
En général, nous nous sommes efforcé de reproduire le plus exacte-
ment possible le texte avec sa physionomie non seulement nous avons
respecté l'orthographe dans toutes ses bizarreries mais nous avons noté
la pagination, et marqué par des signes spéciaux les passages ajoutés et
les passageseffacés Cette dernière précaution nous paraît très impor-
tante elle a été constamment négligée par les éditeurs antérieurs, aussi
nous permettons-nous de la recommander aux éditeurs futurs. Pour en
comprendre l'utilité, il faut savoir comment travaillait Leibniz. ïl écri-
vait le plus souvent sur des pages in-folio (à peu près du format
« ministre a) pliées en deux dans la largeur. Le brouillon occupait une

souventfort intéressants.Nouscroyonsutile d'ajouterque l'on peut se procurer,


pour une modiquesomme,la copiedetel ou tel manuscritinédit,en s'adressantà
M.Bodemann.
t. Nousavonsdd parfoiscorrigerla ponctuation,extrêmementfantaisiste,pour
éviterdescontre-sens.
3. V, l'Explicationdes~MM,p. XVÏ.
PREFACE v

des deux colonnes ainsi marquées; il s'augmentait successivementd'ad-


ditions et de notes marginales inscrites dans l'autre colonne; et il n'est
pas rare que celle-ci soit aussi pleine que celle-là. Parfois, c'est dans le
blanc réservé en tête, autour du titre, que l'on trouve des notes margi-
nales d'une certaine étendue, comme celle qui figure au début du Ten-
~MK~K Anagogicum On conçoit aisément que ces additions, souvent
surchargéeselles-mêmesd'additions ultérieures, compliquent et dénatu-
rent le texte primitif et donnent lieu à des périodes d'une longueur inso-
lite, qu'on ne s'explique pas quand on n'en connaît pas la formation
progressive.Comme le disait un de nos maîtres, la phrase de Leibniz se
développe par intussusception, ou plutôt à la façon d'une monade qui
déroule ses replis. Il est extrêmement intéressant d'assister à ce dévelop-
pement de la pensée du philosophe, et c'est ce que nos signes critiques
permettront au lecteur de faire comme s'il avait le manuscrit sous les
yeux. Les ratures de Leibniz ne sont pas moins instructives car elles
trahissent souvent sa pensée intime, elles répondent au premier mouve-
ment de son esprit, qu'il corrige ensuite pour des raisons de
prudence,
de politique ou de diplomatie s. Nous n'avons reproduit,
parmi les
innombrables ratures des manuscrits, que celles qui offraient
quelque
intérêt théorique, en montrant les tâtonnements de la pensée de l'auteur.
Comme presque tous ces manuscrits ne sont que des brouillons, on
assisteà l'éclosion de cette pensée, on suit pas à pas ses recherches, ses
tentatives, ses insuccès, ses retours, et ce spectacle passionnant, parfois
presque dramatique, est autrement intéressant que la lecture d'un texte
définitifet fixé3. On pénètre ainsi dans l'intimité de ce grand
esprit; on
s'initie non seulement à sa méthode de travail, mais à ses
plus secrètes
pensées, à ses habitudes inconscienteset à ses tendances fondamentales.
C'est de cet avantage que nous avons tâché de faire
profiter autant que
possible le lecteur.
Nous n'avons pas cru pouvoir classerces textes inédits dans un ordre
systématiquequi en fit ressortir les relations d'abord, parce que, comme
nous l'avons dit, nous ne prétendons pas en donner une édition défini-

ï. MATH.,VII,5 (PM., VII, 270).Ce débutest méconnaissable dans l'éditionde


a
Gerhardt,qu~ confondula notemarginaleavecle texte.Le DeCoa-Mt'~OMC, Veritate
et Ideis,notamment,auraitgrandbesoind'une revision
critiquede ce genre.
Voir,par exempte,p. ()5.o6,les raturessi instructivesdu fragmentPmL.,V,
S,g ellesrévèlentpleinementl'intentioncachéeet le but pratiquede ce mémoire
qui n'apparaissent pasdanale textedéjàpublié.Voiraussi les corrections curieuses
du fragmentPmL.,VIII,57.
3. Voir notamment le « deForma:Logieas comprobatione per linearumductus»
~t' Generales7~Mt~'OMM ~M~ ~<0<t«<M ~'<~MW,
VII, où l'on voitLeibnizessayertour à tourdiverssystèmesde
Calcullogique,passeralternativement du pointdevuede l'extensionà celuide la
compréhension, et se heurterà desdifficultésqui viennentde ce veut a tout
les de
prix)us<iner règles la Logiqueclassique. qu'il
Yï PRÉFACE

tive; ensuite, parce que le seul classement légitime et objectif est selon
nous le classement chronologique; enfin, parce qu'un tel classementne
sera possible que dans une édition complète des œuvres de Leibniz. En
effet, les morceaux datés sont en minorité (bien qu'il y en ait beaucoup
plus, proportionnellement, que les éditions existantes ne pourraient le
faire croire). Par suite, le classement chronologique des manuscrits ne
pourrait se faire (si tant est qu'il soit possible) qu'après une comparaison
minutieuse de tous les papiers entre eux, en particulier avec la corres-
pondance Tant que tous les manuscrits de Leibniz ne seront pas inté-
gralement publiés, on devra se contenter du classement, imparfait sans
doute, mais approximatif et relativement commode, auquel ils setrouvent
à présent soumis, et qui, consigné dans le catalogue Bodemann, permet
de désigner exactement et de retrouver aisément le moindre bout de
papier. C'est pou~uoi nous avons suivi rigoureusement cet ordre, en
indiquant en mal ~e la cote et la pagination de chaque fragment. Seule-
ment, pour suppléer en quelque mesure à l'absencede classementlogique
et guider au besoin le lecteur, nous avons dressé, d'une part, une Classi-
~M~OM~HM~MC, et, d'autre part, une Liste <MCM<f.y datés que
l'on trouvera à la fin du volume. L'une et l'autre fourniront des rappro-
chements assez instructifs. Enfin l~~c~ nominum et rerum permettra
au lecteur de trouver tous les passages où il est question d'un personnage,
d'une idée ou d'une théorie, et de retrouver aisément un passagedéjà vu.
Nous espérons ainsi faciliter l'étude de ces textes et les rendre plus acces-
sibles et plus maniables au lecteur, en attendant l'édition complète et
définitive des œuvres de Leibniz, qui va bientôt être entreprise.
Nous croyons utile de donner ici quelques renseignements sur rinitia-
tive de cette édition, à laquelle nous avons eu l'honneur d'ètre associé.A
l'occasion de la première session de l'MOCM~OMïM~r~M~OM~~y~c~-
démies, qui s'est tenue à Paris enavril i goi M.Jules LACHEUEp, membre
de l'Académie des sciences morales et politiques, fit adopter par cette
Académie un vœu tendant à proposer à l'Association internationale l'éla-
boration d'une édition complète des œuvres de Leibniz; et il voulut
bien joindre à son rapport quelques notes qu'il nous avait demandées
sur l'état des manuscrits et des éditions de Leibniz. La proposition fut
éloquemment soutenue par M. BROCHARD, au nom de l'Académie des

i. On s'étonnerapeut-êtreque nous n'ayonsfait aucunempruntà la correspon-


dance.Nousn'avonspas fait de recherchesde ce côté,d'abord,parce que notre
récoltede documentsétait dé)à suffisamment abondante,et que nousétionslimité
par le temps;ensuiteet surtout,parceque les lettresde Leibnizne contiennenten
généralque des allusionsrapideset vaguesà ses travaux,ou tout au plus des
résumésdeceux-ci(comparerpar exemplel'appendicede la Lettreà Huygensdu
8 septembre1670[A~/t., M,17],à la C~<M~rM~M~eotM~r<M du to août 1670
[Jt~t~ V, !.).!]).C'estdoncdansles manuscritsqu'il fautchercherl'explication et
le développement des vuesthéoriquessommairement indiquéesdansles lettres.
t
PRÉFACE VÏ!t

sciences morales, dans la séance générale de l'J~ocM~OM; elle fut


approuvée et adoptée à l'unanimité. Trois Académies (l'Académie des
sciences de Berlin, l'Académie des sciences morales et l'Académie des
sciencesde Paris) ont été chargéesde préparer l'édition projetée. Peut-être
nous sera-t-il permis de donner notre opinion à ce sujet, sans autre titre
que celui d'avoir vu et manié les manuscrits de Leibniz, et sans autre
prétention que de servir une entreprise à laquelle nous regrettons de ne
pouvoir collaborer autrement.
Avant tout, il faut dire que ce qui fait la difficulté de la tâche, c'est son
énormité la totalité des manuscrits laissés par Leibniz à sa mort et con-
servésà la Bibliothèque Royalede Hanovreremplirait de80 à 100volumes
in-8~; et il y faudrait ajouter les lettres et les papiers qui se trouvent dis-
persés en Europe. Aussi tous ceux qui ont entrepris une édition complète
de l'oeuvre de Leibniz, ou même d'une partie spéciale de cette œuvre,
ont-ils succombé à la tâche 1, ou n'ont laissé que des éditions absolu-
ment incomplètes, même pour la partie qu'ils prétendaient épuiser
C'est justement pour cela que l'on a fait appel à l'Association internatio-
nale des Académies, et c'est pour de telles entreprises qu'elle a été expres-
sément créée, à savoir pour des entreprises qui dépassent les forces et les
ressources d'un seul homme ou même d'une association privée, et qui
demandent le concours et l'appui d'institutions publiques et perma-
nentes.
Aussi ne peut-on s'élever trop énergiquement contre un avis qui aurait
été émis au sein de l'Association, et qui tendrait à « faire un choix » entre
les manuscrits. Faire un choix! Mais c'est ce qu'ont fait déjà tous les
éditeurs précédents; et le résultat en est que nous n'avons de documenta-
tion complète sur aucune des parties de l'oeuvre de Leibniz, sur aucune
des faces de son génie encyclopédique et de son activité universelle. Si
l'édition projetée ne doit pas être absolument complète, ce n'est pas la
peine de l'entreprendre, et de mettre en branle trois Académies pour
faire un recueil qui soit à l'édition Gerhardt ce que celle-ci est à l'édition
Erdmann. On dira que ces savants, pourtant intelligents, ont mal choisi,
et que le choix futur sera meilleur. Qu'en sait-on? Tout choix est essen-
tiellement subjectif et arbitraire ce qui intéresse celui-ci paraît sans
importance à celui-là. Et puis, qui peut prétendre juger si tel fragment
offre ou n'offre pas d'intérêt? Faut-il donc rappeler à des érudits que
rien de ce qui émane d'un grand esprit comme Leibniz n'est insigni-
fiant et indifférent, surtout lorsque cet esprit n'a presque rien publié de

i. NotammentPsRTz(t8~.3-4.7)
et KLOPP
(1864-8~).
2. Comme EMMANM, qui intitulait faussement son édition « Opéra philosophica
quae exstant omnia et GsRHARBT, qui a travaillé 5o ans (1849-99) à la publica-
tion des manuscrits mathématiques et philosophiques de Leibniz, et n'en a pas
publié la moitié, ni même les plus intéressants.
VU! PREFACE;

ses idées, et les a léguées à la postérité sous la forme de notes détachées


et de brouillons parfois informes? On publie jusqu'aux moindres ébau~
ches de Victor Hugo, et même d'auteurs de bien moindre valeur; et l'on
dédaignerait les « petits papiers » de Leibniz, et on lui marchanderait le
nombre des volumes? Ce n'est pas possible, ce serait indigne de notre
temps, si curieux d'histoire, et si respectueux du passé, parfois jusqu'à
la superstition.
Au surplus, ce qu'on demande à l'Association ~crFM~<MM~des Aca-
démies, ce n'est pas une « restauration » plus ou moins habile et savante
de l'œuvre de Leibniz, une édition de « morceaux choisis a soigneuse-
ment triés ad M.SWM ~cAo/<ïrMMï ce qu'on attend d'elle, c'est qu'elle tire
de la poussière et de l'oubli cette masse énorme de documents, c'est
qu'elle préserve de la destruction le fruit d'un demi-siècle de pensée et
d'activité; en un mot, c'est la publication intégrale et scrupuleusement
objective des « reliques » de Leibniz. Ce sera ensuite l'affaire des érudits
d'y chercher les documents dont ils auront besoin pour leurs études, ou
d'en extraire à leur gré la matièred'éditions classiquesou partielles. Mais,
avant tout, il importe de mettre au jour (après tantôt deux siècles qu'il
est enseveli!) Leibniz tout entier, et de le mettre à la portée de tout le
monde savant.
Toutefois, on peut se demander s'il est bien utile de publier tous ces
brouillons, souvent incomplets et presque informes, qui se répètent ou
se ressemblent. Ici il convient de préciser. Lorsque l'on a à la fois le
brouillon d'un opuscule et la copie (en général revue et corrigée par
Leibniz), on peut évidemment se contenter de publier la copie, en notant
les additions, les corrections et les variantes Mais ce n'est là qu'un cas
très rare et cela s'explique par la méthode de travail de Leibniz. Comme
il « pensait toujours », il jetait sur le papier, n'importe où il fût, même
en voyage les idées qui lui venaient incessamment à l'esprit; puis il
mettait de côté ces brouillons, et ne ~r~M~~MM~ en effet, leur accu-
mulation même l'empêchait de retrouver celui dont il eût eu besoin, et
il avait plus tôt fait de l'écrire à nouveau. On comprend dès lors que ces
ébauches successivesd'un même opuscule i e soient jamais semblables
lors même que le fond des idées est le même, le développement ou par-
fois même le plan est différent; et si, en général, on peut constater un
progrès de l'une à l'autre, les premières contiennent néanmoins souvent
des détails ou des vues qui manquent aux dernières. Dans tous les cas,
toutes sont intéressantesau même degré, à titre de manifestationsde l'état
d'esprit de Leibniz à un moment donné tous ces « instantanés de sa

r. Exemple le Pacidius.PA:&x~t(MATH.,
X, ï i).
2. C'est probablement ainsi qu'il a écrit le plan d'un nouveau De Arte combitlatoria
sur une note d'hôtel (MATH.,I, 27, d).
PREFACE ïX

pensée sont également précieux pour en reconstituer l'histoire et la vie


intime. Il est donc nécessairede les publier tous, car entre tous les brouil-
lons d'une même série il n'en existe jamais un qui puisse remplacer tous
les autres; et d'ailleurs on n'a pas le droit de choisir le meilleur et le p~us
complet, et de le considérer plus que les autres comme l'expression défi-
nitive de la pensée de Leibniz
Proposera-t-on enfin, pour faire l'économie de quelques volumes, de
sacrifier les morceaux les plus courts, sous prétexte qu'ils sont écrits sur
des feuilles volantes ou sur ces bouts de papier que nous appelons coM-
~OM~,et qui, découpés le plus souvent dans les marges d'un autre
manuscrit, ne sont quelquefois guère plus grands qu'un timbre-poste?
Mais de quel droit dédaignerait-on une pensée que Leibniz n*a pas
dédaigné, lui, de noter par écrit? D'abord, un certain nombre de ces
fragmentssont datés, et cela suffit pour leur donner du prix car, quand
ils ne feraient que répéter une idée exprimée ailleurs, ils nous apprennent
que tel jour, telle année, elle était présente à l'esprit de l'auteur; et cela
peut permettre de conjecturer la date de telle œuvre beaucoupplus impor-
tante Quant aux autres, ils ne sont pas moins intéressants par leur con-
tenu on peut en juger par ceux que M. BooEMANN a publiés dans son
catalogue, et par ceux que nous publions nous-mêmc. La pensée de
Leibniz procédait par « fulgurations », et son expression est en général
d'autant plus nette et plus vive qu'elle est plus courte certains résumés
de quatre pages sont plus riches et plus instructifs que les grands ouvrages
où cette pensée se dilue et se noie. Il n'est donc pas étonnant que quel-
ques idées de Leibniz aient trouvé parfois leur expression adéquate dans
certaines formules lapidaires, qu'il a pour cela même jetées sur le pre-
mier bout de papier venu 4. Ailleurs, ce sont des remarques finesou pro-
fondes qu'il note à propos d'une lecture tout cela contribue à la connais-
sance de sa pensée, ou sert tout au moins à compléter sa physionomie
intellectuelle et morale. Encore une fois, qui donc aurait l'audace de
« faire un choix ? entre tous ces morceaux, de déclarer celui-ci intéres-
sant et celui-là inutile? Sait-on jamais si tel chiffon de papier, en appa-
rence insignifiant, n'apportera pas à une étude future un complément

i. Exemple les deuxrédactionsde la Méthodede l'Universalité(PmL.,V, 10).


On sait que la Monadologie existeen 3 versionsdifférentes,dont aucunen'est
la copieexactedss autres; mais,dansce cas, on peut se contenterde noterles
variantes.
2. Et que M. BoMMANn appelle .ScAK!~e/e~
3. C'est un coupon que cette note du 2 décembre 1676 dont nous avons
indiqué
plus haut la portée.
Par exemple, c'est sur un coupon que se trouve cette formule « Theoremata.
Tachygraphias seu cogitandi compendia esse qui non seulement résume, mais
illumine toute la théorie de la pensée discursive et symbolique, et par suite l'idée
même de la Caractéristique (PfïtL., VII, B, u, 53).
PREFACE

une confirmation inattendue, ou ne sera pas pour quelque cher-


précieux,
cheur un trait de lumière révélateur'? La fréquence même et la répétition
de certaines idées sont significatives et probantes supprimer quelques
serait affaiblir aux
fragments, sous prétexte qu'ils ne sont que des redites,
du l'importance et le poids des idées qu'ils expriment. Pour
yeux public
toutes ces raisons, la publication intégrale est la seule solution scienti-
et la seule respectueuse du génie qu'il s'agit d'honorer et
fique loyale,
presque de ressusciter.
Une autre question se pose, qui n'est guère moins importante que la
des manuscrits. On a déjà pro-
précédente c'est celle de la classification
de les répartir en séries, d'après la nature des sujets traités (c'est
posé
d'ailleurs suivant ce principe qu'ils sont classésà présent, et cela facilite
assurément les recherches). Mais ce serait encore retomber dans les
erreurs des éditeurs précédents. Faut-il donc rappeler que, chez un phi-
losophe comme Leibniz, tout est dans tout, et tout tient à tout? Séparer
les diverses productions de cet esprit vraiment universel, c'est mutiler sa
pensée. Ne suffit-il pas du spectacle de3éditions existantes pour prouver
quel désordre on aboutit ainsi sous prétexte de classement logique?
Dans les Philosophische Schriften se trouvent des écrits d'un contenu
lettres d'un
mathématique, et dans les Mathematische Schriften des
très précieux
grand intérêt philosophique Bien plus des documents
«
pour la philosophie se trouvent égarés dans les œuvres historico-poli-
tiques a publiées par KLOPp.Untel classement n'est donc qu'un trompe-
l'œil, qui entretient chez le lecteur l'illusion dangereuse de posséder et
de connaître toits les écrits philosophiques ou tous les écrits mathéma-
et ainsi de suite. Et cela ne tient pas tant à la maladresse des édi-
tiques,
teurs qu'à la nature des choses. Supposons qu'on veuille former la col-
lection complète des œuvres philosophiques il sera impossible d'en
d'une part, les œuvres mathématiques, car toutes les théories
séparer,
logiques de Leibniz sont inspirées par ses études et ses découvertes
mathématiques; et, d'autre part, les œuvres théologiques, car sa méta-
est inséparable de ses travaux théologiques la Théodicée est
physique
une œuvre de théologie au moins autant que de philosophie". Aux
œuvres mathématiques on devra naturellement joindre les écrits relatifs
à la mécanique, à la physique, à la chimie, à la minéralogie, à la géo-

i. Telle phraseinédite,qui nefaisaitque répéter,un peu plus nettementpeut-


être, une penséeexpriméedans vingttextesdéjà connus, a réussià convertirun
philosopheà notreinterprétationdu principede raisonet detoutela métaphysique
leibnizienne.
2. Il en est de même pour les manuscrits inédits classés sous les rubriques PmL.
et MATH.,comme on peut le constater dans ce volume.
3. Elle est à présent classée sous la rubrique THÉOLOGIE, où elle est entourée
d'oeuvres analogues et connexes.
PRÉFACE Xt

logie; d'autant plus que, pour Leibniz et son temps, la philosophiecom-


prenait encore toutes les sciences de la nature Ainsi le moins qu'on
puisse faire est de réunir dans une série unique toutes les œuvres philo-
scientifiques et théologiques. On pourrait former, pour des
sophiques,
raisons analogues, deux autres sériesau plus une série historique, poli-
de
tique et juridique, et une série littéraire et philologique. Mais que
liens encore romprait cette tripartition Les œuvres théologiques de
Leibniz se rattachent étroitement à son activité de politique et de diplo-
mate on sait à quelle méprise a donné lieu son <M ~o~M*K~,
a pris pour une profession de foi personnelle, alors qu'il n'est
qu'on
qu'un projet diplomatique d'entente et de conciliation entre catholiques
et protestants De même, ses études scientifiques sont intimement
unies à ses recherches historiques on sait que sa Protogoea était dans sa
com-
pensée la préface naturelle de sa grande œuvre historique. Enfin,
ment séparer ses théories de politique et de droit naturel de sa morale
qui en contient les principes; ou ses travaux de philologie comparée de
ses œuvres historiques, alors qu'il considérait Fétude des langues comme
une méthode pour découvrir les origines des peuples; ou ses méditations
de grammaire rationnelle de son projet de langue universelle, qui dépend
entièrement de sa logique et de sa caractéristique? On le voit partout où
l'on essaiera de pratiquer une section dans cette œuvre encyclopédique,
on tranchera dans le vif d'une pensée toujours une et continue sous la
variété de ses objets. C'est que, si la philosophie est essentiellement un
effort pour ramener tout à l'unité et pour penser systématiquement,
aucun philosophe ne réalisa cet idéal au même degré que Leibniz.
Démembrer son œuvre, c'est dénaturer sa pensée.
Il y a en tout cas une partie de cette œuvre qu'on ne peut raisonnable-
ment songer à classer ainsi c'est sa volumineuse correspondance 3.En
effet, il arrive souvent que dans une même lettre il traite dix ou douze
sujets différentset même hétérogènes. Aussi est-il ridicule de classertelle
lettre dans les œuvres philosophiques et telle autre dans les œuvres
mathématiques, en général, uniquement en raison de la profession du
correspondant Pour la correspondance tout au moins, il n'y a qu'un
classementadmissible c'est l'ordre chronologique
Dira-t-on que, du moins, on pourrait séparer ses œuvres de sa corres-

i. V. PHIL., VIII, 56-57, comment Leibniz conçoit la division de la philosophie,


c~est-à-dire ce que nous appellerions la classification des sciences.
2.V. La Logiquede Leibnif,p. 16~ et note6.
3. La correspondance de Leibniz comprend i5ooo lettres. Lui-même disait qu'il
écrivait environ 3oo lettres par an.
4.. V. La Logique de Z.6t~Mt~,p. vm, note t.
5. Est-il besoin de montrer combien il est fâcheux de classer les lettres d'après
leurs destinataires, comme a fait GEMARM? Ce qui importe, c'est le contenu et la
date d'une lettre, et non pas le nom du correspondant souvent Leibniz expose les
XH PRÉFACE

pondance, et publier celle-ci à part ?Mais ce serait oublier que la cor-


respondance de Leibniz fait partie intégrante de son œuvre de philosophe,
de savant, de théologien, de juriste, d'historien, de politique, et qu'elle est
indissolublement unie aux écrits qu'il gardait pour lui car souvent il
a pas de différence entre une lettre et tel mémoire conservé dans ses
n'y
papiers; c'était parfois de véritables mémoires philosophiques, scienti-
fiques, etc., qu'il envoyait à ses correspondants, et c'est sous cette forme
qu'il publia de son vivant une grande partie de ses idées. D'ailleurs, cer-
taines de seslettres ont une connexion formelle avec ses écrits comment
séparer la Lettre à .HM~~M du 8 septembre 1679 de son ~pe~ïcc, ou
celui-ci de la Characteristica geontetrica dont il est le résumé?Comment
séparer la correspondance avecArnauld et le Landgrave du Discours de
Métaphysique qui sert de base à leur discussion? On pourrait multiplier
ces exemples,pour prouver que les lettresde Leibniz sont inséparables de
ses œuvres, parce que les unes et les autres s'éclairent et se complètent
mutuellement.
Quel mode de classement devra-t-on donc adopter? Il n'y en a qu'un
qui soit vraiment scientifique et objectif, car seul il respecte les con-
nexions naturelles et génétiques qui existent entre les diverses produc-
tions de Leibniz c'est le classement par ordre chronologique de tous les
écrits sans distinction aucune2. II présente, il est vrai, une grande diffi-
culté, attendu que les morceaux datés sont en minorité. Néanmoins, il
semble que, joints aux lettres, qui sont presque toutesdatées ils permet-
tent de déterminer approximativement la date de la plupart des autres
écrits. Voici, croyons-nous, comment il faudrait procéder pour y par-
venir. Une fois qu'on aurait fait le recensement complet des papiers de
Leibniz, on dresserait la liste chronologique de tous les écrits datés
(lettres ou opuscules). Au moyen de cette collection de documents (et des
documents extrinsèques), on pourrait établir une biographie de Leibniz,
non pas une biographie psychologique et philosophique mais une
biographie pragmatique et rigoureusement chronologique, accompagnée
d'un Index très complet, qui permettrait de savoir ce que Leibniz faisait

mêmesidées,sousuneformeplus oumoinsdifférente, à plusieurscorrespondants;


chro-
etrienn'estplusinstructif,pourl'histoirede sa pensée,que le rapprochement
nologiquedeces lettresadresséesà diversdestinataires.
i. Comme MM.ADAM et TANNERY le font pour Descartes.
2. C'est celui qu'ËRDMANN avait adopté pour les œuvres philosophiques (y compris
les lettres), et c'est encore aujourd'hui le principal mérite de son édition.
3. La date de celles qui ne le sont pas peut être déterminée par comparaison avec
les autres, qui les encadrent.
4.. Faut-il rappeler combien la biographie de GuapAUERest incommode, par son
manque de divisions et de rubriques, par l'insuffisance de son index, par le mélange
de données historiques et de considérations philosophiques, enfin par la violation
perpétuelle de l'ordre chronologique ?
PREFACE xm

et pensait telle année, tel mois, tel jour, et, inversement, à quelles dates
il s'est occupé de telle théorie ou de tel problème Cela fait, on aurait
une base solide pour le classement chronologique de l'ensemble des
œuvres.On grouperait autour de chaque opuscule daté, d'abord les brouil-
lons et les notes qui s'y rapportent, puis les opusculesanalogues par leur
contenu; non pas, bien entendu, tous les opuscules traitant le même
sujet (comme faisait Gerhardt, qui rapprochait ainsi des ouvrages de dates
très éloignées), mais les opuscules de la même veine et de la même inspi-
ration t. Pour les autres, les allusions que Leibniz fait à ses travaux dans
ses lettres permettraient de conjecturer leur date avecune très grande pro-
babilité. Sans doute, il y aurait là place pour l'appréciation subjective et
pour l'arbitraire, mais dans une faible mesure car de telles conjectures,
fondéessur la totalité des données chronologiques que nous possédons et
sur l'ensemble des œuvres, atteindraient le maximum de probabilité que
comporte l'état du problème.
Bien entendu, une fois déterminé aussi rigoureusement que possible
l'ordre chronologique de tous les écritsde Leibniz, on pourrait « tricher »
d'une ou deux années pour réunir les écrits se rapportant à un même
ordre de questions, de manière à composer des volumesà peu près homo-
gènes (d'étendue inégale) que l'on pourrait se procurer séparément. Par
exemple, on pourrait grouper vers 1678 tous les brouillons relatifs à la
langue universelle, qui à eux seuls suffisent à remplir un volume, car
c'est à cette époque que Leibniz s'est surtout occupé de ce problème, et
qu'appartiennent ceux de ces brouillons qui sont datés. Ce serait là une
question de mesure, de tact et de goût, et aussi d'utilité et de commodité
pratiques. Il y aurait ainsi des volumes mêlés d'oeuvreset de correspon-
dance, d'autres où il n'y aurait pas de correspondance, et peut-être d'au-
tres où il n'y aurait que des lettres. De même, il y aurait des volumes
entiers de philosophie, d'autres de mathématiques, d'histoire, de droit,
de politique, de théologie, d'autres enfin d'un contenu varié. Ainsi toutes
les matières seraient alternées ou mêlées exactement comme elles alter-
naient et se mêlaient dans l'esprit de Leibniz et sous sa plume, et l'on
aurait par là le portrait exact et vivant de son activité intellectuelle; ou
plutôt, puisque cet esprit fécond et infatigable était toujours en mouve-
ment, et que nous avons comparé ses productions fugitives à des instan-
tanés, on en aurait vraiment la cinématographie.
i. C'est à peu près (toutes proportions gardées) ce que nous avons fait pour ses
travaux de Logique la correspondance nous avait appris qu'à telles dates il s'occu-
pait de Calcul logique, et nous avons en effet trouvé des brouillons de ces dates.
Notre Liste chronologique des fragments datés peut faire pressentir combien la chro.
nologie complète de l'oeuvre serait instructive.
a. C'est ce que nous avons essayé de faire (avec des données insuffisantes et bien
moins complètes) dans chacune des rubriques de notre C~Mt~c~MK ~~MMtMMe
(notamment pour le Calcul logique).
XÏV PRÉFACE

Telle est, à notre avis, la méthode suivant laquelle il conviendrait


d'élaborer l'édition complète que l'Association M~M~<MM/cdes Aca-
démies a entreprise, et qu'elle seule peut mener à bien. Nous espérons
que la présente publication, si fragmentaire qu'elle soit forcement, prou-
vera la nécessité et l'urgence de cette entreprise. Cette édition sera le
meilleur moyen « d'honorer la mémoire du grand penseur qui n'appar.
tient pas seulement à l'Allemagne, mais à l'humanité tout entière a
puisque le but suprême de son activité était « le bonheur du genre
humain a ce sera aussi un hommage bien dû au premier des encyclo-
pédistes, à cet infatigable fondateur d~Académies~;ce sera surtout une
réparation tardive envers le philosophe dont l'oeuvre a été trop long-
temps négligée et oubliée, et dont les idées n'ont pas seulement un intérêt
historique, puisque nous en voyons quelques-unes renaître de nos )ours
et refleurir sous nos yeux Ce sera enfin la résurrection d'un génie vaste
et divers comme la nature même qu'il embrassait et pénétrait, du plus
grand esprit des temps modernes, et peut-être de tous les temps. Ou plu-
tôt ce sera sa première apparition et sa véritable révélation, puisque sa
pensée, enseveliedans une masse de manuscrits inédits, n'est pas encore
complètement connue, qu'elle nous réserve encore des découvertes et
des surprises, et qu'elle n'a pas encore produit tous ses fruits. Toute
notre ambition est d'apporter notre pierre au monument qui se prépare,
et nous n'aurions pas perdu nos peines, si nous pouvions contribuer
ainsi à en hâter l'édification.

ï. Paroles de M. BROCHARD à l'Association internationale des Académies.


2. Sur le patriotisme et le cosmopolitisme de Leibniz, v. La Logique de Leibnij,
p. 5s8.
3. V. La Logique de Le~Mt~, chap. V L'Encyclopédie; et Appendice IV Sur
Leibniz fondateur d'Académies.
4. L'idée de la Langue universelle, et l'idée de la Caractéristique, avec celles du
Calcul logique et du Calcul géométrique, qui en dérivent.
ABRÉVIATIONS BIBLIOGRAPHIQUES

Manuscrits de Leibniz, ( r,
Tiir!.OL. 'THÉOLOGIE
conservésà la Bibliothèque T~OLoeiE (1).
~1
P~' = royale de Hanovre, et classes PH~osopHiE(IV).
PHILOLOGIE dans le
catalogue Bodemann
MAGMATIQUE
~YYYV~
(XXXV).
sousiesrubriquesrespectives:
Bodemann = Die Z.e~M~M<~cAr~CM der kôn. 0~. Bibliothek ~M
Hannover, beschrieben von Dr. Eduard BoDEMANN, Oberbibliothekar
(Hannover, Hahn, 1895)
Foucher de Careil, A == Lettres et Opuscules inédits de JL~M~, par
Foucher de Careil (Paris, i85~.).
Foucher de Careil, B = Nouvelles Lettres et Opuscules inédits de
Le~M~, par Foucher de Careil (Paris, i85y).
Foucher de Careil, 1-VII = ŒM~r~ Z.c~M~ publiées pour la pre-
mière fois d'après les manuscrits originaux, par Foucher de Careil,
7 vol. (Paris, 1850-1875).
~/qpp = Die Wcr~ von I.M~, erste Reihe historisch-politischeund
staatswissenschaftlicheSchriften, éd. Onno Klopp, 11 vol. (Hannover,
1864.-1884.).
Math. == JLc~M~e~ mathematische Schriften, éd. Gerhardt, 7 vol.
(Berlin-Halle, 1849-1863).
Phil. =Die philosophischen Schriften von G. W. f.e~M~, éd. Gerhardt,
y vol. in-4.(Berlin, 1875-1890).
GuHRAUER = G. W. Freiherr von L~t~Mï~, eine Biographie, par
GUHRAUER, 2 vol. in-t3 (Breslau, 184.6).
TRENDELENBURG = Historische Beitrâge ~M~Philosophie, par TRENDE-
LENBURG, 3 vol. in-8 (Berlin, 1867)~.

que nous
t. Ne pas confondrece catalogueaveccelui de ia correspondance,
n'avonspaseu l'occasionde citer Der Brt~gc~e~ desG. W. Le!&M!~n!der MM.
Bibliothek
J~MROtMMOM~ beschriebenvonEd. BoosMANN(Hannover,Hahn, t88g).
2.UnebibliographiepluscomptètedeséditionsdeLeibnizsetrouvedansLa Logi-
quede Let~Mt~,p. 585-6.
EXPLICATION DES SIGNES

Marque la séparation de deux pages consécutivesdu manuscrit.


J..J Ces crochets enferment les mots ou phrases que Leibniz a sup-
primés
<> Ces crochets enferment les mots ou phrases ajoutés par Leibniz.
J Les accolades enferment les notes ou additions marginales.
Il arrive que ces divers signes soient encadrés les uns dans les
autres ainsi [. < > .] désigneune addition dans un pas-
sage supprime; < [.]. > désigne une suppression dans
un passage ajouté; < < > > désigne une addition qui
contient une addition ultérieure; [. [.].] désigne une rature
qui contient une rature antérieure. Enfin [A] < B > indique la
substitution de B à A.
Les points serrés sont ceux du manuscrit.
Les points espacésmarquent les lacunes de notre copie.
Un astérisque suit un mot douteux.
Plusieurs astérisques tiennent la place d'un mot illisible.
Enfin, le texte des manuscrits est imprimé dans un caractère (X)
différent du caractère employé pour notre texte et pour la
Préface (IX).

i. C'estle signeemployépar Leibnizpour indiquerles passagesà supprimer.


V. p. 622,note t.
OPUSCULES
ET FRAGMENTS INÉDITS DE LEIBNIZ

THEOL.,VI, 2, f. f (2 p. m.) 11.


THEOL.,VI,2,f.

Origo veritatum contingentium ex processu in infinitum ad exemplum


Pro~O~OMKM inter quantitates incommensurabiles
1.

~~ZT~ 'P~PO~TYO
est, inesse
pnedicatumsubjecto quantitatem minorem majori vel
aequaÏemaequali
ostenditur
reddendorationem explicandohabitudinem
per analysinterminorumin communesutrique
notiones quantitates
MaecAnalysisvel finitaest, vel infinita.
Si 6nita sit, dicitur
Demonstratio Inventio communis mensuraeseu
commensuratio
Et veritasest necessaria Et proportioest effabilis
Reduciturenim ad
veritatesidenticas congruentmm cummensuraeadem
repetitâ
seu ad principiumprimum
contradictionis
siveidentitatis asquâUtadseorum quas congruunt.
1. Cf. les textes cités dans La Logique de p. ato-~ta, notamment les
GMC~M /~H<~<MM, § t35 (PHÏL.,
VIT, C, 29).
tttttMM DE MHBNtZ.
2 ORIGO VERITATUM CONTINGENTÏUM

t
THEot.vi,2,f. Sin Analysisprocédâtin icHnitum
y nec unquamperveniaturad exhaustionem,
Veritas est contingensquaeinfinitas proportio est ineSabilisquasinfini-
involvitrationes 1 tos habet quotientes
Ita tamenut semperaliquodsit residuum
Cujus iterumreddendasit ratio novumpra?bensquotiectem
Continuataautem analysiprodit seriesînfinita
quaetamenà DEO perfectècogne- CircaquamGeometramultacogno-
scitur scit
Et hase est
scientia visionis doctrinade numerissurdis<~qualis
est DecimoElementorumcon-
tenta~>
disdncta
à scientiasimplicisinteMigentï~6 ab 1 Arithmeticacommuni
utraque tamennon expenmentaus
sed à priori habensinfallibilitatem
et secundumquidemgenus
per rationes certas uni DEO infi- per demonstrationes necessarias
nitum comprehendentiperspec- Geometrsecognitas,numerista-
tas, non necessariastamen men effabilibusnon comprehen-
dendas
nam
veritatumcontin- proportiones surdas arithmeticè
demonstrationes
gentiumdari cognosciseu per mensuraerepe-
tionem~explicari
impossibile est.

Verso Sur les véritéscontingentes

e Si omnequodfit, necessarium esset, sequeretursola quae


aliquandoexistuntesse possibilia(ut voluntHobbeset Spinosa)et mate-
riam omnesformaspossibilessuscipere(quod volebatCartesius)" 0

ï. Sic.
2. Cf. les textes dtcs dans La Z.o~<<j'«e
de ~e~M<~ p. 233-224.;PHtL.,VIII, 7! et
Je De /< (foM<r de Careil, Bt tyg).
ORDO CARITATIS PACIDIANORUM 3

F. 12. THBOL.,V~2,f.t2.
~T~TT~ P~OPO~TjfO
Suivent 22 paragraphes parallèles, reproduisant presque textuellement
la f. t r, sauf les derniers, que voici

(21) nequeinter has media datur; (2i) neque inter has media datur.
quam verôvocantScientiamMe-
diam' est scientia<; visionis>
contingentiumpossibiHum.
(22) Exbis apparetradicemcontin- (22) Exhis apparetradicemincom-
gentiasesse infinitumin rationi- mensurabilitatisesse infinitum
bus2. in matenaepartibus.
F. i3, recto Mêmetableau que f. 11, recto. i3.
THEOL.,VI,2,f.
verso Sur les ventes contingentes.

THEOL., XX, 99 (2 p. in-folio.) XX,99. 1


T~EOL.,
NSTITUATUR Societassiveordo Caritatis<Pacidianorum > Compo- 1
i sîtus sit ex contemplativiset activis. Contemplativiomne studium
collocentin canendisDEO hymnis pulcherrimis,in quasrendaubique
materialaudis Divine in naturaeartiumqueac scientiarumarcanis ad
DEi <; autoris > perfectionemagnoscendamreferendis. Iidem accu-
ratas constituentdemonstrationesde DEOet anima, de veritate, de jus-
titia et re morum. ColligentThesaurum omnis humana: cognitionis.
FormabuntLinguam illam admirabilemaptam Missionariisad populos
convcrtencbs,veritatemquead modum calculiin omnibusrebus quoad
ex datis licet per solam vocabulorumconsiderationemconsequendam.
Hortoscolent, Animaliaaient, pharmacacomponent.
Activiinter homines exercendaeCaritatiscausa versabuntur et pro-
fessio eorum erit succurrere miseris quâ licet. Itaque si quis inopiâ
laboret, si animi aegritudine,si morbo, illi societas hase perfugio erit,
illi non auxiliumtantûm, sed et silentiumprasstabit.Ante omnia aigris
succurrent nam pleriquepereunt neglectu aut ignoratione,plerumque
enim unusquisquesegeraccuratadiligentiaindigerec,et totum hominem
iV,3,c, t5 ~c~e~M
i. Cf.PHiL., tne~tï.
M
a. Cf. PHtL., VÏ!Î, 89 « Conting~ntiœ radixest infitiMum. (Bodemann, p. t3ï.)
3. Notn dérivé de P«e<~<MN, pseudonyme sous lequel Leibniz voulait publier son
Encyclopédie. V. La Logique de JL~M~, p. i3o.
ORDO CÀRtTATtSPACtOÏANORUM

THEOL~XX,Q(). requireret; hoc autem ut nunc res sunt à Medicispraestariimpossibileest, j


i nam et pauci sunt Mediciboni, et unus aegrotusnec sibi Medicumsoli
i
alere potest, et si possetintereacaeterisinjuria fieret. Itaque plerumque
Medicifestinabundi,et ex levibusindiciisjudicantespraescribuntMedi-
camenta, cum tamen aegercura et diastaindigeat saepcpotius quàm
pbarmaco. Itaque fratres Caritatis aderunt aegrotis, quandocunque Î
morbi contagiosinon sunt, et aderunt gratis. Ante omnia respicientad
solatiaasgrotum,ut ne illi morositate et rigore adstantiummale trac-
`
tentur deinde diligentissimèomnia observent, etiam scripto compre-
hendant <; (ut habeamuspaulatim historiam morborum:) .> non ipsi
tamen pharmaca praesentent,sed hoc negotium Medico relinquent.
Missionariihujus societatismittenturad infideleset haereticos,nunquam J
illi disputabunt, sed leniter admonebunt, virtute magis et exemplis,
quàm rationibushominesconvincent.Non infideliminusaut haeretico,
quàm catholicoopem ferent. Nunquamse gubemationiet politicisrebus
miscebunt. Societas appellari poterit Pacidiana, scilicet pacem DEI l
< ferens. Nullas colligentopes, sed omnia impendentpartim in miseros,
t
j partim in experimenta.Non [alia]possidebuntpraedia,nisi experimen-
torum causa. Nihil video compendiosius,quàm ut duo ordines Bene-
dictinorumet Bernardinorumtota Europa in hanc Societatemconverte-
i
rentur. (Dabunt operam ut habeanthominessanctitatisfama celebres.)
1
Excipiendiqui sunt in Germaniaprincipatus,hos enim praestabitponti- 1
ficem vertere in Episcopatus.Non pellendiloco priores, sed adjiciendi
novi, ex veteribus regulam novam subibunt non nisi qui volent. At
nemo denub recipietur, nisi qui aptus sit régulas.Retinebunturreguïae
Benedictiet Bemardi,sed <~tamen> augebuntur.Generalisperpetuus
erunt visitatores.Longè erunt à splendoreexternomagnificisquepaîadis.
[
Ante omnia inter suos, virtutes morales excolent, invidiam, vanam
gloriam, simultates,irrisiones,insultationes,calumniaset omnemmale-
verso. dicentiam,imb et jocos mordaces eradicare conabuntur, 1 semper
rationes admittent et cuiviscopiam raclent, suas rationes allegandi.In
difficilibusdeliberationibusrationes utrinque scripto complectentur,
certoordine praescripto,ex quo necessaribdebetenasciveritas.
Si rectè ordinataesset HierarchiaEcclesiasticaconvenietomnes <( et
solos > ordinum Generalesesse simul cardinales.Omnes Ecclesiasticos
quos vocantsecularesesse sub regula. Pontificemesse generalemGene- (
S )fÀ$THROPHtLQRUM 5
i

ralium, ad hune omnes Generalesreferre. Ordinem plures nominare, TaEOL.,XX, 99.


aptosgeneralatui,ex his eligerepontificem.Pontifexest<;praetcrea.>
quasi GeneralisClericorumsecularium,sed deberet eandemhabere in
eos potestatem,quam Generalism sui ordinishomines. Ope Congrega-
tionum seu seminariorum,paulatimClerussecularissub regulamrevo-
catur. Capitulisita providendum, ut ne imposterumrecipiantur nisi
hommesegregiavirtute, non qui oblati pueri juvenesvepossentpapae,
imperatoriaut Regibusreddere regalia, seu bona quaein feudumpossi- i
dent Ecclesiae,ut contra ipsi sit potestasEpiscoposet Clerum omnem
rectèordinandi.Hœcfuit sententiaPascalispapae

XX, too (2 p. in-folio.)


THEOL., THEOL.) XX, t00.

Societas Theophilorumad celebrandaslaudesDEI opponendagliscenti


~cr or~w Atheismot.
~~UM multi praeclariordinessint instituti, nullumadhucvideocujus
hoc propriumac primum officiumsit, incenderehominesamore
autorisrerumDEI, laudesqueejus celebrare.Cumtamen hujus unius rei
causa potissimumconditi simus, et DEUM laudaturis pro cujusque
gentiscaptupateat etiam ad Turcas, et Persas, et Indos via; et tota
rerum natura hymnorum materiampraebeatquanquammajora DEI in
Christianosbeneficiasingularesetiamgratiasmereantur.
Ego cum ssepe de hoc cogitassem,nuper tamen exarsi inprimis
lectisverbis pulcherrimisEpictetiapud Arrianum, quae ita habent Si
mentem habeamus,quid nobisaliud ~~MW ~M~ privatim,~M~W
MM~K~M celebrandum et laudandumet grates~~O/MK~~? Nonneet inter
~MM~M~ arandum,~~t~MM~~M~c~~M~DJEW Magnus
est DEUS, qui nobisinstrumenta~~M~ ~~Cquibusterram~W~,
magnusestDEUS, qui manusdederit,quideglutiendi vim, qui ventrem,qui
~X~ latentercrescamus,
ut dormientes
respiremus.jH~Csingalisinrebus
i. Rapprochercefragmentet le suivantdu niétnoa'eDeRepublica, sept.tCyS
dontle
V,18-22),
(Klopp, passage «
relatifà l'ordrede la charité,SocietasTheophi-
lorum estcitédansLa LogiquedeZ.et~M<~ p. 5og,note3.
a. On sait que l'institution d'une Societas T~op~t/orMM est prévue à la fin de
deux plans d'Encyclopédie, le De Rerum Arcattis et le Plus Ultra (P/tt/ VII, 5t).
Cf. La Logique de jLet~Mt~,p. t3i-!32.
6 SOCtETA&THEOKHtOMJM

jTn~oL~ XX, ïoo, <~M~M~ erant,et ~M~MMJ MM~M~y ~~M~~MM~ ~r~~J~, quod/N~-
~~M dederit,harum f~H~M et ratione ~M~fM~
SM~ ergo<-MW ~M~ ~f~~ sitis, M~Woportebat esse<Ï/~M~, qui hoc
WM~r~~~r~~r, locoomnium~'MMMW D~O ~t~~? Quid
~MMt aliud senex,claudus,nisi celebrareDEUM. Quodsi luscinia
~~MM officiofungerer,si olor oloris. Nunc rationiscum
particepsj~,
DEUS celebrandus MM~ M~~ MMM~< ~~M< nequestationem
bancdeseram,quoadlicuerit,et vosad~M~M~~Ccantilenamexhortor.
} Galenus,lib. 3 de Usu partium< ap. 10 >
Existimo, esse~WM pietatena,non taurorum~~0~~
plurimas~~f~M~, casiasaliaquesexcentaodoramenta ac unguentaJM~H.
migari;sed si MOï/~Mipseprimus, deindeet aliis <n~, qua ipsius
sapientia, ~M<% Mf~, ~M~bonitas.Quodenim cultu conveniente exornare
omnia, nihilquesuis beneficiis privatumessevoluerit,id ~f~~JÏM~ boni-
tatis specimen essestatuo;et bacquidemrationeejus bonitashymnisnobisest
~a:/ HocautemOM<~ MMmM'quopactoomniapotissimumadorna-
~~M~, JMMM<C est, ~CM~ autemomnino~M~ virtutisest
~MW~' M~M. Ne igiturmireris,solemet lunam,et MM~f~~alio-
rum astrorum seriemJMM~M artificiodispositamesse; nevete attonitum
magnitudoeorumvel ~M/fM~ ~KC~ perpetuus,vel circuitionum certa
descriptio reddatadeb,ut si inferiora comparaveris, parva tibi M~M~r
esse,et omninoornatucarere.Etenimsapientiam et virtutemet providentiani
hic quoqùesimilem~~MM~.}
Placuit etiam elegantissimacontemplatioP. FridericiSpee 6 Societate
Jesu, de rationequa DEUSsingulisvelut momentistacito quodampacto
laudari possit, singulis < nostri corporis> pulsibusin hoc destinatis,
ut significentaliquamlaudemDEI
Sed maximèPsalmis Davidicis,et omnino Hebr~eorumconsuetudine
sum delectatus,omniabona semper ad DEUMetiam in
quotidianoser-
mone referentium;nimirumillis < DEUSdat escam,DEUS
aquas com-
movet, DEUSmari limitesponit >, DEUS tonat, DEUS fulgurat,non
casciin nubibus ignes terrificantanimos et inania murmura
miscent;
ï. Cf.Phil.,VII,71,et les autrestextescitésdansLaLogique deLeibnix,p. ï38
notei, et p. 599(~<M<?~<!).
2. Allusion au Guldenes Tugendbuch du P. SpEE, dont Leibniz fait souvent
Cf. La Logique de JLet~M! p. 5o5, 568, 599. l'élose
3. Vers de VïRGtLE Enéide, IV, 20q-210.
SOCIETAS THEOPHït.ORUM j

nequeideo falsaest philosophia,<~ nec mechanicaenaturam explicandiTHEOL., XX, 100~

rationes abjiciende, sed causéefinales jungende efnciendbus,<~ et


efficiensuniversalispardcularibus» unienda est veritas veritati, et
agnoscendusin omnibus actor DEUS, qui edam Philosophie Fluddi
Mosaice usus esse potest, si ab erroribus quibusdamcatachresibusque
purgetur.<~ Nam cumdicamnaturamnihil agere frustra, <: naturamà
vacuoabhorrere,naturamnon aberrare,naturam ad perfectionemten-
dere >, aliaqueid genus,profectà non est intelligendanatura particu-
lariscujusdamcorporis,sed universalisilla summaquecausa,quaesemper
finemet sequituret obtinet, qu% in avibus nidificat,in formicishyemi
providet,in omnibus rationis vestigia exhibet. > Itaque pulcherrimè
Socrates in Phaedonephilosophiamper finales causas laudat, omnia
referentemad Mentis ordinatricis providentiam*. Exscribendus est
integerlocus. Non quod ideb rejiciendasit explicatioper materiam
motumquepardum; <; summaenim causa per inferioraoperatur, > et
hoc ipsumdivinsesapientisefuit, non ordinariaextra ordinem agere, sed
perpaucissimasnaturaeleges<; omniumperfectissimas,ex infinitopossi-
biliumnumero > semel ab ipso delectas semelque positas [omnia]
<; pleraque> machinalinecessitateproducere,quaetamen ignaro non
nisi miraculis perpetuis extraordinarioquesemper concursu praestari
potuissevideantur.< Omnis enim artificislaus in eo sita est, ut opus
<; variumet > admirandumquàm simplicissimis principiisducat, utque
correctionesive [extraordinarioconcursu] insolitoque auxilio praster
ordinemprimum et communem non facile indigeat. > Itaque omnes
aliquid veritatis habuere, si sanè intelligantur, tum <~ Platonici>
Fluddusqueet similes, qui DEUMomnia facere dicunt, creaturaspro
instrumentishabentes, tum Democritici, Gassendus,Cartesius aliique
qui cuncta mechanicè explicaretentavêre. Quanquam illi inepte, si
explicationesmechanicas<~ id est per causamefficientemet materiam
proximam> explodendascredidêre, hi impie si causasfinales prorsus
ablegavêre.
Porro haec revocandi homines ad DEUM cura, si unquam, nunc
certè maximènecessariaest, ubi quidam mechanicasphilosophie prae-
textu providentiamobliquè traducere audent, impietatemqueincautis

t. Cf.Phil.,I, 32;IV,a8t,446;m, 54.55;IV,339;VU,335.


8 SUR LE PR!NC!PE DE& INDISCERNABLES

TMEOt..) XX, !00.


atqueimperitisinstillant,et <~ passimhominumin omniavitia provolu-
torum > temerarii contra religionemomnem sermones jactantur et
athei professiin aulis, in congressibus,in itineribus,passimaudiuntur.
!oo, verso. j Huic igltur malo peculiaremcenseoopponendumOrdinemTheo-
philorum. Et hujusquidem ordinis alii Musicamet poeticamfacultatem
<; et Eloquentiam> magno studio excolant, ideb tantum, ut canant
hymnosDEO mentesquerapiantin admirationemautorisipsa dulcedine
artis rerum magnitudinemtemperantes;alii linguas multarum gentium
[excolant][tractent] <~ versent >, eo consiliout Divinaelaudes per
omnes nationes circumferantur,et unusquisque audiat sua in lingua
loquentesmagnaliaDEI. QjL.aIemissionariorumgenus controversanon
attingentium, nullus facile populus aspernabitur; et hi tamen caetcris
missionariisparabunt viam alii <; ex Theophilorumordine > nature
miraculaomniaadDEUMreferent,mirificaqueejus artificia propalabunt;
nonnulli in historia universi rerumque atque imperiorum periodis,
arcanaprovidentiseconsiliavenerabuntur<~ alii deniquein summoDEI
erga mortales beneficio, salutis scilicet nostraeœconomia meditanda
occupabuntur>. Omnes id agant, non tantum ut os obturetur atheis,
quod vi metuque frustra fit, sedut DEUS in tota natura <; et tota
ratione > lucens irrefragabilidemonstrationeconfessosanimo quoque
subjugethostes boni autem non tantùm confirmentur,sed et <; cœlesti
quodam ardore correpti,> ad gratiasagendasDEO, ad agnoscendam
ejus infinitampotestatemet sapientiam,denique ad verum ejus amorem
superomnia quipietatisomnis< justitixque> animaest, innammentur.

PtML., ï, C, 7. PHIL.,I, 14, c, y (1 f. in-)

T~~AXiMiin tota philosophiaipsaqueTheologiamomentihxc conside-


ratio est, nullas esse denominationespure extrinsecasob rerum
connexionemi: ter se. Et non posse duasres inter se differresolo loco
et tempore, sed semperopus esse, ut aliquaalia differentiainternainter-
cedat. Ita non possunt duasesse atomisimul figurasimiles,et magnitu-
dine aequaÏesinter se, exemplicausa duo cubi squales. Tales notiones
mathematicae sunt, id est abstractas,non reaies,quaecunquediversasunt
oportet aliquo distingui, solaque positio in realibusad distinguendum
SURLEPMNCÏPRDESÏNNSCERNABLES o

non sufficit.Hinc tota philosophiapure corpusculariseverdtur. Et pn- PaïL., Ï, t4, c, ?.


mum quidemAtomidari non possunt, alioquipossentdari duo quaenon
nisi extrinsecodifferrent.Deinde si solus per se locus non facit muta-
i
tionem,sequiturnullam esse mutationemtantùm localem.Et in univer-
i
sum, locus positioque,quantitas, ut numerus;proportio,non sunt nisi
relationes,resultantesexaliis quaeper se constituunt<<aut terminant >
mutationem.Itaque in loco esse abstractèquidem nihil aliud videtur
inferre, quam positionem.Sed in re ipsa, oportet locatum exprimere
locum in se; ita ut distantiadistantiaequegradusinvolvatetiam gradum
exprimendiin se rem remotam, eam afficiendiaut ab ea affectionem
recipiendi.Ita ut revera situs realiter involvat gradum expressionum.
Itaque cum aliquando deliberarem de praedicamentis, distingueremque
morereceptopraedicamentumquantitads a praedicamento relationis,quod
quantitas et positio (quae duo hoc praedicamentocomprehenduntur),
videanturmotu per se produci, saltemqueita hominibusconcipisoleant;
re tamen accuratiùsconsideratavidi non esse nisi merasresultationes,
quaeipsaeper se nullamdenominationemintrinsecamconstituant,adeo- a

que esse relationestantum quae indigeantfundamentosumto ex pr~edi-


camentoqualitatisseu denominationeintrinsecaaccidentali.
Et quem- 1 admodum Existentiaà nobis concipiturtanquam res nihil 7, verso.
habens cum Essentiacommune, quod tamen fieri nequit, quia oportet
plus inesse in conceptuExistentisquam non existentis,seu existentiam
esse perfectionem;cum revera nihil aliud sit explicabilein existentia,
quam perfectissimamseriemrerum ingredi; ita eodemmodo concipimus
positionem,ut quiddamextrinsecum,quod nihil addatrei positae,cum
tamen addat modumquo afficiturab aliisrebus.
Porro ipsa Transitio, seu variatio,quaeubi cum perfectioneconjuncta
est actio, ubi cum imperfectionepassio dicitur; nihil aliud est, quam
complexusduorumstatuum sibi oppositorumet immediatorumuna cum
vi seu transitusratione, quaeest ipsa qualitas.Ut proinde ipsa actio vel
passiosit quaedamresultatioipsorumstatuumsimplicium.Hinc videntur
duaerequiri denominationes ntrinsecae,vis transeundi,et id ad quod
transitur. Quod in quo consistat nondum est explicatum quoquam,
oportet aliquidaliud esse quam vim activam,nam hasenihil aliud dicit,
quàmid quo sequiturtransitio,sed non explicatin quo consistatet quid
sit id ad quod transitur.Hoc aliquandoappellavilumen; ex quo resultant
!0 SUR LES AMES HT LES ATOMES

PML., !4, C~ 7.· nostra caenomena, aliaque in aliis monadibus, pro cujusque modo.
Posset dici possibilisqualitas.Ut figura-ad Extensionem,vis derivativa
ad Entelechiam,ita ~a~nomcnaad lumen; Lumen quodammodoest
materia imaginum. Non potest collocariin sola vi agendi quia acdo
rursus aliquidrelativumest ad statum qui variatur; quaeriturergo tandem
aliquidultimum,id est materiaimaginum,quaesimulhabettransitumab
magine ad imaginem;seu sunt ideaeactivas, et ut sic dicam vivae.Ut
ipsaemonadessunt speculaviva.
Omnia quaehac et ~raecedentipagina diximusoriuntur ex grandi illo
principio,quodpraedicatuminest subjecto;quo a me allegatoaliquando
Arnaldusse tactumqueatque commotum scripsit j'en ay esté frappé;
inquit'.

PHïL., I, t~ c, 8. PHIL.,I, i~ c, 8 (i p. in-4.)


1676
T~~riHividetur Omnem mentem esse omnisciam, [sed] confuse.Et
quamlibetMentemsimul perciperequicquidfit in toto mundo; et
has confusasinfinitarum simul varietatumperceptionesdare sensiones
illas quas de coloribus,gustibus, tactibusquehabemus.
Tempus autemin infinitumdivisibile,et certumest quolibetmomento
percipereanimamalla atquealia, sed ex omnibus perceptionibus<( infi-
nitis> in unum confusisoririrerum sensibiliumperceptiones.
Itaque plurium Mentium creationeDEUSefficerevoluitde universo,
quod pictor aliquis de magna urbe, qui varias ejus species sive projec-
tiones delineatasexhiberevellet, pictor in tabula, ut DEUSin mente.
Ego magismagisquepersuasussum de corporibusinsecabilibus,quae
cum non sint orta <; per motum>, ideo simplicissimaesse debentac
proindesphaerica,omnes enim aliaenguraesubjectasvarietati.Non ergo
videtur dubitandumesse Atomos sphasricasinfinitas.Si nullae essent
Atomi, omnia dissolverentur,posito pleno. Rationaleest plenum mira-
bile quale explico,quanquammens ex sphaeris.Nullus enim locus est

i. V.Lettre<f~~M<ïMM,
28sept.ï686 «J'aysurtoutestéfrappédecetteraison,
quedanstouteproposition affirmativeveritable,necessaire
ou contingente,
univer-
selleou singuliere,
la notiondel'attributestcompriseenquelquefaçondanscelle
du sujet ~t~tC~MM »Phil., II,64.
inestsubjecto.
SUR LE PRINCIPE DE RAISON ï! 1.

tamparvusquin fingipossit essein eo sphaeramipso minorem.Ponamus PmL., ~HIL.! h


I, C~ 8. 1
Ia.~ c,
ï4,
8. i
hocita esse,nulluserit locus assignabiUsvacuus. Et tamen Mundus erit
plenus,unde intelligiturquantitateminassignabilemesse aliquid. Diversi
rcsistentiaegradus non possunt esse in primis et simplicissimis,expli-
candaemm causa varietatis.

PtML.,I, i5. (4 p. in-folio)'. PatL. I, 15.

(i) Principiumratiocinandifundamentaleest, nihilessesine ratione,vel P.i.


ut rem distinctiusexplicemus, nullam esse veritatem, cui ratio non
subsit.Ratioautem veritatis consisdtin nexu praedicaticum subjecto,
seuut praedicatumsubjectoinsit, vel manifeste,ut in identicis,velud si
dicerem homo est homo, homo albus est albus; vel tecte, sed ita
tamen ut per resolutionemnotionumostendi nexus possit, ut si dicam
novenariusest quadratus,namnovenariusest ter ternarius,seu [ternariusj
est numerusternariusin temarium multiplicatus,temariusin ternarium
est numerusin eundemnumerum, is autemest quadratus.
(2) Hoc principium omnes qualitatesoccultasinexplicabilesaliaque
similiafigmentaprofligat.Quotiescunqueenimautoresintroducunt qua-
litatemaliquamoccultamprimitivam,toties in hoc principiumimpin-
gunt. Exemplicausa,si quis statuatesse in materiavim quandam attrac-
tivam<; primitivam,atque adeo ex intelligibilibuscorporisnotionibus,
magnitudinenempefigura et motu non derivabilem,velitque per hanc
vim attracdvamneri>~ corpora sine ullo impulsu ad
corpusaliquod
tendant,uti quidam gravitatemconcipiunttanquamgraviaa corporetel-
t. Cf.PML.,vm,6-7.
s. Suppléer ici M)f.
t2 CONSÉQUENCESMÉTAPHYSIQUES

PtHt.I,t5. luris attrahantur*,<(aut velut sympathiaquadamad eam alliciantur,ita


r:I
ut ulterior rci ratio ex corporum natura rcddi nequeat,> neque explica-
bilissit attrahendimodus; is agnoscitnullamrationemsubessehuicven-
tati <; quodlapistendit ad terram>. Namsi rem < non qualitateocculta
corporis,sed ~>voluntateDei seu lege divinituslata contingerestatuat,
l
eo ipso rationemreddit aliquam,sed supematuralemsive miraculosam.
Idem de omnibus dicendumest qui pro corporumphaenomenisexpli-
candisad nudas ~cultates, sympathias,antipathias,archaeos,ideas ope-
ratrices, vim plasticam, animas aliaque incorporeaconfugiunt,quibus
nullumcum phaenomenonexum explicabilemesse agnoscerecoguntur.
(3) Hinc consequensest, omniain corporibusfieri mechanice,id est
per <;inteHigibiïescorporumqualitatesnempe~> magnitudinesfiguraset s
motus; et omniain animabusesse explicandavitaliter, id est <~per intel-
r.
ligibilesqualitatesanimas> nempe perceptioneset appetitus.Interimin
corporibusanimatispulcherrimamesse harmoniam<; deprehendimus>
'inter vitalitatemet mechanismum,ita ut qusein corpore fiunt mecha-
nice, in anima repraesententurvitaliter; et quae in anima percipiuntur
exacte, in corporeexecutionidemandenturplene.
P. 2. (~) Unde sequitur, nos saepe ex cognitis corporis qualitatibus
animaset ex cognitis animas pathematiscorpori mederi posse; saepe c
enimfaciliusest nosse quaein anima, quam quaein corpore fiunt; saepe
etiam res contra habet. Et quoties animaeindicationibusutimur ad cor-
poris auxilium, medicina vitalis appellaripotest, quaelatius porrigitur
quam vulgo putant, quia corpus non tantum animae respondet in
motibus quos voluntariosvocant, sed etiam in aliis omnibus<; etsinos
obassuetudinemnon animadvertamusanimammotibuscorporisafficiaut
consentire,vel hos perceptionibusanimaeappetitibusquerespondere~>. ,(
Nempe horum perceptiones sunt confusas~ita ut consensus non ita
facile appareat. Anima quidem corpori imperat quatenus perceptiones
distinctashabet, servit quatenus confusas,<~sed interim quisquisali-
quam perceptionem in anima obtinet, certus esse potest, sese ejus
effectumaliquem in corpore obtinuisse,et vice versa >. Quicquid ergo
m archaeistisvel similibus autoribus boni est, huc reducitur etsi
enim <;illaB quas statuuntirss> turbationes et placationesarchaeim )
i
t. Allusion à NEWTON.
Cf. l~M<t~M'~t~ ~~fcM~(PA!7., VU, 337-344).
DU PRINCIPE DE RAISON t3

corporenon sint <~nec nisi in anima concipipossint>, est tamen ali- PHM~,I. t5.

quid in corporequod illis respondet.


(5) Et pennde res habet, uti interdumet rebus naturalibusveritatem
indagamusper causasfinales,quandoad eam facilenon perveniripotest
per efficientes,quod non tantum doctrina anatomicade usu partium
patefacit,ubi recte a fine ad mediaratiocinamur,sed etiam ipse notabili
exemploin specimineoptico ostendi*.Quemadmodumenim in corpo-
ribus animatisorganicarespondentvicalibus,motus appetitibus,ita in
tota natura causas efficientesrespondent finalibus, quia omnia non
tantum a potente, sed etiam à sapiente causa proficiscuntur.Et regno
potentiaeper efficientesinvolviturregnum sapientiaeper finales.Atque
haecipsa harmonia corporeorumet spiritualium inter pulcherrimaet
evidentissima Divinitatisargumentaest, cum enim inexplicabilissit unius
generisin atteruminfluxus,barmoniarerum toto genere differentiumà
solacausacommuniseu Deo oriri potest.
(6) Sedad eundem perveniemusgeneraliorevia, redeundo ad princi-
pium nostrum fundamentale.Nimirum considerandumest spatium,
tempuset materiam,nudamscilicet, in qua nihil aliud quam extensioet
antitypia consideratur,esse plane indifferentesad quaslibet magnitu-
dines, figuraset motus, nec proinde <~hic in rebus indifferentibuset
mdeterminatis> rationem reperiri posse determinati,seu cur mundus
talimodoexistatet non subalia quacunquenon minus possibiliformasit
productus.Unde consequensest, rationem existentiasrerum contingen-
tium tandem quaerendamesse extra materiam et in causa necessaria,
cujus nemperatio existendinon ampliussit extra ipsam eamqueadeô
spiritualemesse, verbo mentem, et quidem perfectissimam,cum ob
rerumnexumad omnia extendatur.
(7) Porro creaturaeomnes sunt vel substantialesvel accidentales.
Substantialessunt vel substantiaevel substantiata. Substantiata
appello
aggregatasubstantiarum,velut exercitumhominum, gregem ovium< et
talia sunt omnia corpora >. Substantiaest vel simplexut anima,
qua:
nullashabet partes, vel compositaut animal, quod constatex anima et
corporeorganico. Quia autem corpus organicumut omne aliud non P. 3.
nisi aggregatumest ex animalibusvel aliis viventibus
adeoqueorganicis,
r. ~MtCMM qphCOP,
M~~tC<P et ~M<MP~tM<<MM, ap.Acta~~M<f~Of<«M, 1682
(Dutens, C
lit, ï~5). f.La Logiquede Lc~Mt~,
p. 2&9sqq.
1. CONSÉQUENCESMÉTAPHYSÏQUES

?H!L., t, î5. vel deniqueexruderibusseu massis,sed quaeet ipsaetandemin viventia


resolvuntur; hinc patet omnia tandem corpora resolvi in viventia. Et
ultimumesse in substantiarumanalysiesse substantiassimplices,nempe
animas vel, si generalius vocabulum malis, Monades, quse partibus
carent. Etsi enim omnissubstantiasimplexhabeatcorpusorganicumsibi
respondens,alioqui ordinem in universocaeterisullo modo latum non
haberetnec ordinateagere patiqueposset;ipsatamen per se est partium
expers. Et quia corpus organicumaut aliud corpus quodvisrursus in
substantiascorporibusorganicisprasditasresolvi potest; patet non nisi
in substantiissimplicibussisti, et in iis esse rerum omniummodifica-
tionumquerebusvenientiumfontes.
(8) Quia autem modificationesvariant et quicquidfons variationum
est, id revera est activum, ideo dicendumest substantiassimplicesesse
activasseu actionumfontes, et in se ipsisparere seriem quandamvaria-
tionuminternarum.Et quia nulla est ratio qua una substantiasimplexin
aliam influere possit; sequitur omnem substantiamsimplicem<:esse
spontaneamseu > esseunum et solummodificationumsuarumfontem.
Et cum ejus natura consistatin perceptioneet appetitu,manifestumest
eam esse in unaquaque animaseriemappetituumet perceptionum,per
quam a fine ad media, a perceptioneunius ad perceptionemalterius
objecti ducatur. Atque ad~ animamnon nisi a causa universaliseu a
Deo pendere,per quem, ut omnia, perpetuoest et conservatur;caetera
vero exsua natura habere.
(9) Sed nullus foret ordo inter has substantiassimplices,commercio
mutui influxus carentes, nisi sibi saltem mutuo responderent. Hinc
necesseest talem esse inter eas respectumperceptionumseu phaenome-
norum, per quas dignoscipossit, quantum tempore aut spatiodifferant
P.4. inter se 1 earummodificationes in bis enim duobus, tempore et loco,
ordo existentiumvelsuccessivevel simul,consistit.Undeetiamsequitur,
omnemsubstantiamsimplicemaggregattimexternorumrepraBsentareet in
iisdemexternis,sed diversimodèrepraesentandis, simulet diversitatemet
harmoniamanimarumconsistere.Unaquasqueautem animarepraescntabit
proximesui organidcorporisphaenomena)remoteveroetiamcaeterorum
in corpusipsiusagentium.
(ïo) Et sciendumest per naturamrerum neri, ut quemadmodumin
corporeanimalisHippocratesait, ita in toto universosint o'oM~vw;
DU PRINCIPE DE RAISON :5

et quidviscuiviscerta quadamratione conspiret.Nam quia omnia loca PH!L.,I, t5.


corporibusplena sunt, et omnia corpora quodam fiuiditatisgradu sunt
praedita,ita ut ad quantulumcunquenisum nonnihil cedant; hinc fit ut
nullumcorpusmoveri possit, quin contiguumnonnihil moveatur,et ob
eandemrationemcontiguum contigui atque adeo ad distantiamquan-
tamcunque. Hinc sequitur unumquodque corpusculumab omnibus
universicorporibuspati, et ab iis varie affici,ita ut omnisciusin una-
quaque particula universi cognoscat omnia quae in toto universi
fiunt; <; quod equidem fieri non posset, nisi materiaubique divisibilis
esset, immo actu divisain infinitum>. Et proinde cum omne corpus
organicuma toto universo deternilnatis ad unamquamque universi
partemrelationibusamciatur,mirumnon est, animamipsamqux cetera
secundum corporis sui relationes sibi représentât, quoddam universi
speculumesse, repraesentanscaetera secundum suum, ut sic dicam,
punctumvisus.Uti eademurbs a diversisplagisspectantidiversasplane
projectionespraebet.
(11) Non autem putandum est, cum speculumdico, me concipere
quasiresexternein organiset in ipsa animasemperdepingantur.Sufficit
enimad expressionemunius in alio, ut constans quaedamsit lex rela-
tionum,quasingulain uno ad singularespondentiain alioreferripossint.
Uti circulusper ellipsinseu curvam ovalemreprsescntaripotest in per-
spectivaprojectione, imb per hyperbolam etsi dissimillimam,ac ne
quidemin se redeuntem, quia cuilibet puncto hyperbolasrespondens
cadcmconstantelege punctum circuli hyperbolamprojicientis
assignari
potesti. Hinc autem fit, ut anima creata necessarioplerasquepercep-
tiones habeat confusas,congeriemquippererum externaruminnumera-
bilium représentantes, < quaedam autem propiora vel extantiora
organisaccommodatadistinctepercipiat.> Cum vero rationespr~~erea
intelligit,mens non tantumest speculumuniversicreati, sed etiamimago
Dei. Hoc autem solis substantiisrationalibus
competit.
(12) Ex his autem sequitur,substantiamsimplicemnec incipere natu-
raliter(nisi cum originererum), nec desinereposse,sed
semper eandem
perstare.Cum enim partesnon habeat, dissolvinequit; et cum sit fons
Cf.QuidN~Idea,t67o(Phil.,VH,a63);Lettreà Foucher,1686 et
t~ de ( Phil., 383)
~~M~, p. to5. Pourles projectionsdu cercle,voirDe ~~M~
M!dM~M)a[<<~MC,
p. 2~3,274.
t6 VÉRITÉS NECESSAIRES ET CONTINGENTES

PH!L.,t,ï5. variationum,in continuavariandiseriepergit; et cum naturasua sit spe-


culum universi,non magis cessat quam ipsum universum.Sed si forte
ad eum statum perveniat,ut pene omnes perceptionesconfusashabeat,
id nos mortem appellamus,tune enim stupor oritur ut in profundo
somno, aut apoplexia.Sed cum natura paulatimconfusionesevolvat.
tune illa quamfingimusmors perpetuaesse non potest. Solasautemsub-
stantif rationalesnon tantum individuitatemsuam, sed et personamser-
vant, conscientiamsui retinentesaut recuperantes,ut possintesse cives
in civitate Dei, praemiipœnasquecapaces.Ita in lis regnum naturae
regnogratis servit.
(13) Imo ampliusprocèdedicoquenon tantum animam,sedet animal
ipsuminde ab initie rerum perpetuodurare,semperenimanimacorpore
organicopraeditaest, ut habeat per quod caeteraexternaordinaterepras-
sentet ideo etiam corpus ejus ad magnamquidem subtilitatemredigi,
penitus autem destrui non potest. Et licet in perpetuo fluxu consistat
corpus dici possitullammateriasparticulameidemanimaeperpetuo
assignatamesse, nunquam tamen corpus organicumtotum animaedari
aut eripipotest.Sed quantumcunqueanimalconceptionecrescat,habebat
organismumseminalem,antequamper conceptionemevolvicrescereque
posset; et quantumcunquemoriendodecrescatlicet amissisexuviisretinet
subtilemorganismumomnibusnaturaeviribussuperiorem,cum is repli-
catis subdivisionibusin infinitumpertingat. Naturaenim cum a sapien-
tissimoartificefabricatasit, ubique in interioribusorganicaest. Et nihil
aliud organismusviventiumest quam diviniormechanismusin infinitum
subtilitateprocedens.Nec quisquamopera Dei ut par est intelligit, nisi
qui in illis satis agnoscit,ut scilicet~Sectussit vestigiumcausas.
~T~~

PHït.tV,3,a,ï'4' PHIL.,IV, 3, a, 1-4..(7 p. in-4".)


recto. 7ERUM est affirmatum,cujus praedtcatuminest subjecto, itaque in
V omniPropositionevera affirmativa,neccssariavel contingente,uni-
versali vel singulari,Notio praedicatialiquo modo contineturin notione
subjecti; ita ut qui perfecte intelligeret notionem utramquequemad-
ï. Lacuneprovenant,d'unedéchirure
du papier;suppléerneque.
VERITES NÉCESSAIRESET CONTINGENTES
17

modumeam intelligitDEUS:is eo ipso perspiceretpraedicatumsubjecto PmL.,IV,3,a,ï. )1


inesse.Hinc sequiturOmnem scientiampropositionumquaein DEO est,
sive illa sit simplicisintelligentiae,circa rerum Essentias, sive visionis
circarerumexistentias,sive media circa existentiasconditionatas,statim
resultareex perfectaintellectionecujusquetermini, qui ullius proposi-
tionis subjectumaut praedicatumesse potest; <(seu scientiama priori
complexorumoriri ex intelligentiaincomplexorum>.
<~M~> Necessariapropositioest quseresolvi potestin identicas,
seu cujusoppositumimplicatcontradictionem.Exemplorem ostendam
in numeris Binarium vocabo omnem Numerum qui exactè dividi
potestper 2 et Ternarium vel Quaternarium,qui exactèdividipotest per
3vel 4, et ita porro. Omnemautem numerumintelligamusresolviin eos
qui eum exacte dividunt. Dico igitur hanc propositionemDuodenarius
est quaternarius,esse absolutènecessariam,quia resolvipotest in iden-
ticashoc modo Duodenariusest binariussenarius< (ex
deCnitione)>
senariusest binariusternarius< (ex dennitione)>. Ergo Duodenarius
est binariusbinariusternarius. Porro BinariusBinariusest
quatcrnarius
<(ex dennitione)>. Ergo Duodenariusest quaternariusternarius.Ergo
duodenariusest quaternariusQu. E. Dem. Quodsi aH~ definitionesfuis-
sent datae,semper tamen ostendi potuissetrem tandem eodem redire.
Hanc ergo Necessitatemappello Metaphysicamvel Geometricam.Q'jod
tali necessitatecaret, voco contingens, quod verô
implicat contradic-
tionem,seu cujus oppositumest necess~rium,id impossibile appellatur.
Cetera possibiliadicuntur in Contingenti Veritate, etsi
praedicatum
reverainsit subjecto,tamen resolutioneutriusquelicet termini indennitè
continuata,nunquamtamen perveniturad demonstrationemseu identi-
tatcm, soliusque DEI est infinitum semel comprehendentisperspicere
quomodounumalteri insit, perfectamqueà priori intelligerecontingenta
rationemquod in creaturis suppléer experimentoà
posteriori. Itaque
Veritatescontingentesad necessariasquodammodose habentut rationes
surdœ,numéros m <scilicet> incommensurabilium,ad radones effa-
bilesnumerorumcommensurabilium.Ut enim ostendi
potest Numerum
minoremalteri majori inesse, resolvendo
utrumque usque ad maximam
communemmensuram, ita et propositionesessentiales seu veritates
demonstrantur,resolutioneinstituta donec perveniaturad terminosquo~
utriquetermino communesesse, ex dennitionibusconstat. At quemad-
MthtTS MBMSUtNM.
2
l8 VÉRITÉS NÉCESSAIRESET CONTINGENTES

PHM.V,3,a,t. 1 modum Numerus major alterum incommensurabilemcontinet quidem,


licet resolutioneutcunque in infinitum continuata, nunquam ad com-
munemmensuramperveniatur,ita m contingenteveritate,nunquamper-
venitur ad demonstrationemquantumcunque notiones resolvas.Hoc
solum interest, quod in rationibussurdis nihilominusdemonstrationes
instituerepossumus,ostendendoerrorem esse minoremquovisassigna-
bili, at in Veritatibuscontingentibusne hoc quidemconcessumest menti
creatae.Atqueita arcanumaliquodà me evolutumputo, quod me ipsum
diu perplexumhabuic;non intelligentem,quomodopraedicatumsubjecto
inesse posset, nec tamen propositio fieret necessaria. Sed cognitio
rerumGeometricarumatque analysisinfinitorumhancmibi lucemaccen'
dêre, ut intelligerem,etiamnotiones in infinitumresolubilesesse
ï, verso. J Hinc jam discimusaliasesse propositionesqusepertinentad Essen-
tias, aliasvero quaead Existentiasrerum; Essentialesnimirumsunt quae
ex resolutione Terminorum possunt demonstrari; quae scilicet sunt
necessarise,sive virtualiter identicae; quarumque adeb oppositum est
impossibilesive virtualitercontradictorium.Et haesunt aeternaeveritatis,
nec tantum obtinebunt, dum stabit Mundus, sed etiam obtinuissent,si
DEUSalia ratione Mundumcreasset.Ab his vero toto genere differunt
Existentialessive contingentes, quarum veritasà sola Mente infinita à
priori intelligitur,nec ullaresolutionedemonstraripotest; talesquesunt,
quaecerto tempore sunt verse, nec tantum exprimuntquaead rerum pos-
sibilitatempertinent,sed et quid actu existat, aut certispositisessetcon-
tingenter extiturum, exempli causa, me nunc vivere, solem lucere, etsi
enim dicam solem lucere in nostro hemisphaeriohac hora, quia talis
hactenus ejus motus fuit, ut posita ejus continuationeid certo conse-
quatur,tamen < (ut decontinuandiobligationenon necessariataceam)>
et prius talem ejus fuisse motum similiterest veritas contingens,cujus
iterum quaerendaessetratio, nec reddi < plenè > possetnisiex perfecta
cognitioneomnium partium universi, quae tamen omnes vires creatas
superat,quia nullaest portio materiae,quaenon actu in aliassit subdivisa,
unde cujuslibetcorporispartes sunt actu infinitae;quare nec sol nec
aliud corpusperfectèà creatura cognoscipotest; multominus ad nnem
< analysées> perveniripotest si mod cujusquecorporis motorem et
i. Cf.Delibertate(Foucherde Careil,B, ïySsqq).GcMet*«~2M~M!Nt~<OM~§ ï36
(PmL., VII,C, 29)etLa Logique de f.et~Kt~,
p. 2to sqq.
VÉRITÉS NECESSAIRESET CONTINGENTES

hujus rursus motorem quaeramus,pervenitur enim semper ad minora PaM.ÏV,3,a,t.


<;corpora> sine fine. DEUSautcm <~non indigct;> illo transttu ab
uno contingentead aliud contingensprius aut simplicius<~qui exitum
haberenon potest(ut etiamreveraunum<; contingens> non est causa
alterius,etsi nobisita videatur)> sedin qualibetsingularisubstantiaex
ipsaejus notione omniumejus accidentiumveritatemperspicit,<~nullis
extrinsecisadvocatis,quia> una quaequealias omnes totumque uni-
versumsuo modo involvit.Hinc omnes propositionesquas ingreditur
existentiaet tempus,eas ingreditureo ipso tota series rerum,neque enim
nuncvel hic nisi relationead caeteraintelligipotest. Unde tales pro-
positiones demonstrationemsive resolutionem [nnitam] <~ termina-
bilem> qua appareat earum veritas non patiuntur. Idemque est de
omnibusaccidentibussubstantiarumsingulariumcreatarum.<~Im6 etsi
quis cognoscereposset totam seriem universi,necdum ejus rationem
reddere posset, nisi ejus cum aliis omnibus possibilibuscomparatione
instituta.Unde patet cur nullius propositioniscontingentisdemonstratio
inveniripossit, utcunqueresolutionotionumcontinuetur >.
Non tamen putandumest solas Propositionessingularesesse contin-
gentes,danturenim et inductionecolligipossuntpropositionesquaedam
plerumqueverae; dantur et ~erèsemper verresaltem naturaliter,ita ut
exceptiomiraculoascribatur; quin puto dari propositionesquasdamin
hac serie rerum universalissimè veras, nec unquam ne miraculoquidem
violandas,non quod violarinon possintà DEO, sed quod ipsecumhanc
seriemrerum eligeret,<; eo ipso~> eas observaredecrevit(tanquamspe-
cificashujus ipsiuselectaeseriei proprietates).Et per has <~ semel po- 2, recto.
sitasexvi decretidivirii> reddipotestratio aliarum propositionumUni-
versaliumvel <~etiam> plerumquecontingentiumquœ in hoc universo
notaripossunt.Namex primisLegibusserieiessentialibussine exceptione
veris,qusetotum scopumDElin eligendouniversocontinent, atque adeb
etiam miracula includunt; derivari possunt <;subalternae>- Leges
naturas,quae Physicam tantùm habent necessitatem,<~quibus non~>
nisi miraculoob intuitum alicujuscausaefinalispodorisderogatur; et ex
his deniquealisecolligunturquarumadhucminorest universalitas,easque
demonstrationes hujusmodiuniversalium<~intermediarumexseinvicem
(quorumpars Physicamscientiamfacit)> etiamcreaturisrevclarepotest
DEUS.Sed nunquamad <~universalissimaslegesneque ad ~>singula-
20 VERITES NECESSAÏRES ET CONTINGENTES

Pmt~ !V, 3, a, 2. rium perfectasrationesanalysiulladeveniriposset,< ea enim cognitio>


necessaribsoli DEO propria est. Nec vero et turbare debet, quod dixi
Esse Leges quasdam huic Seriei Rerum essentiales, cum tamen has
ipsas Leges non necessariasatque essentiales,sed contingentesatque
existentialessupra dixerimus.Nam cùm ipsamseriemexisteresit contin-
erunt absolutè
gens, et à libero DEI decreto pendeat, etiam Leges ejus
quidem contingentes,hypotheticètamennecessariaeatque < tantum >
essentialespositaserie.
H~c jam proderunt nobisad SubstantiasLiberas ab aliis discernendas.
Omnis substantiaesingularis accidentiasi de ipsa pr<edicenturfaciunt
contingentem, <quae Metaphysicam necessitatemnon
propositionem
habet. > Et quod lapis hic deorsum tendit sublato fulcimento, non
necessariased contingenspropositio est, nec potest<(taliseventus>
ex hujus lapidisnotione ope universaliumnotionum, quaeipsam ingre-
diuntur demonstrari,itaque solus DEUS hoc perfectè perspicit. Solus
enim novit, an non ipse per miraculum suspensurussit legem illam
nature subalternam,qua graviadeorsumaguntur,neque enim alii iniel-
ligunt universalissimas leges, nec infinitamanalysinpertransirepossunt,
opus est ad notionem hujus lapidiscum notione totius universiseu
qua
saltem praesciri
legibus universalissimisconnectendam.Attamen illud
ex nature subalternis, nisimiraculo suspendatur Lex gra-
potest Legibus
vium, consequidescensum.At vero SubstantiaeLiberaesiveintelligentes
majusaliquidhabent, atque mirabilius ad quandam DEI imitationem;
ut nulliscertis Legibus universisubalternisalligentur,sed quasi privato
miraculo, ex sola propriae potentiaesponte agant, et finalis
quodam
causarum>
cujusdamcausseintuitu efficientiumi~ suam voluntatem<
nexum atque cursum interrumpant. Idque adeo verum est, ut nulla
creatura sit ~p3M-<r~~ quse certè pr~dicerepossit, quid Mens aliqua
secundum nature leges sit electuraquemadmodumalias praedicipotest
< saltemab angelo > quid acturumsit aliquodcorpus,si nature cursus
non interrumpatur.QuoniamquemadmodumliberavoluntateDEI cursus
universi,ita libera voluntate mentis cursus cogitationumejus mutatur,
sic ut nullaequemadmodumin corporibus<possunt>, ita et in men-
tibus legessubalterne universales< ad prœdicendammentiselectionem
sumcientes>constitui queant. Quod tamen nihil prohibet, quin DEO
de futuris suis actionibus,ita de futuris mentis actioni-
quemadmodum
VÉRITÉS NECESSAÏRES ET CONTINGENTES 21

bus constet, dum et serieirerum quam elegit, suique adeb decred vim PHH. IV, 3, a, a.
) perfectènovit simulque edam intelligit quid Mentishujus quam ipse a, verso.
in numerumrerum <; extiturarum> admisit,nodo contineat, quippe
quaehanc ipsamseriemrerum ejusqueuniversalissimaslegesinvolvit. Et
quanquamillud unum sit verissimum,mentem nunquam eligere quod
<~imprsesentiarum>apparetdeterius; attamennon semper eligit, quod
impr<esentiarcm apparet melius; quia ampliare et judicium usque ad
ulterioremdeliberationemsuspendere< atque animumad alia cogitanda
avertere> potest. Quod utrum factura sit nullo satis indicio ac lege
pr~nnita astringitur;in his certè Mentibus,qux non satis in bono aut
malosunt connrmatae.Nam in Beatisaliud dicendumest.
Hinc etiam intelligipotest, quaenamsit illa indifferentiaquaeliber-
tatem comitatur.Nimirum uti contingentiaopponitur necessitatimeta-
physicae,ita indifferentianon tantùm Metaphysicam,sed et physicam
necessitatemexcludit. Physicae<;quodammodo~> necessitatisest, ut
DEUSomnia agat quàm optimè(quanquamin nulliuscreaturaepotestate
sit hanc universalemapplicaresingularibus,ullasquehinc consequendas
certas ducere, de actionibusdivinisliberis).Physicaeetiam necessitatis
est, ut confirmatiin bono angeli aut beatiex virtute agant (ita quidem
ut in quibusdam<; etiamà creaturacertô> praedicipossit, quid sint
acturi); physicagnecessitatisest, ut grave deorsum conetur, ut anguli
incidendaeet reflexionissint aequales,aliaque id genus. Sed physicae
necessitatisnon est ut Hominesin hac vita aliquid eligant, utcunque
speciosumet apparensbonum<; particulare>, quanquam< id > inter-
dum vehementissit praesumdonis.Tametsi enim nunquamsit possibile,
dari omnimodam illam metaphysicamindifferentiamut mens eodem
< planè> modose habeat ad utrumque contradictoriorum< et pror-
sus<( aliquid> sit in aequilibriocum tota ut ita dicamnatura >
(jam
tum enim admonuimuspraedicatumetiam futurum jam tum verë inesse
notionisubjecti,nec proindementemMetaphysicèloquendo esse indi&e-
rentem, cum DEUS ex perfecta quam habet ejus notione jam omnia
futura ejus accidentia perspiciatnec Mens nunc ad suam perpetuam
Notionemsit indifferens)tanta tamen Mentisindifferentia< physica>
est, ut ne physicaequidem necessitati(nedum Metaphysicae)subsit, hoc
est, ut nulla sit ratio <; universalis > vel lex naturas assignabilisex
qua ulla Creatura, quantumcunqueperfecta< et de statu mentis hujus
32 VERITES NECESSAIRESET CONTINGENTES

PMt.ÏV,3,a,2. edocta> certô colligerepossit, quid <mens saltem > naturaliter(sine


extraordinarioDEI concursu)sit electura.
3, recto.1. j Hactenus natura Veritatis, contingcntiae,et indinerentia~liber-
tasque inprimis humanaeMentis quantum ferebat institutum exposita
est. Nunc verô examinandumest, quomodores contingentes
inprimis
autem substantif libérasin eligendoatque operando à divinaVoluntate
atque praedeterminadonedependeant. Et quidem pro certo habendum
arbitror tantam esse rerum dependentiamà DEO, quanta
justitia divina
salvâesse maxima potest. Et in primis<ajo>
quicquidin rebus per-
fectionissive realitatisest à DEO continuôproduci,limitationemautem
seu imperfectionemesse à creaturis, uti vis
corpori alicui ab agente
impressa limitationemaccipità corporismateria sive mole, ac naturali
corporum tarditate, et majore existente corpore minor cœteris paribus
oriatur motus. Itaqueetiamadid
quodin ultimaaliquaLiberaeSubstantiae
determinationereale existit, à DEO produci necesse
est<inque hoc
puto consistere quicquidde physicapraedeterminatione dici cum ratione
potest >. Intelligo autem Determinationemfiericum Resin eum statum
venit, ut quid sit facturaphysicanecessitateconsequatur,nam Metaphy-
sica necessitasin mutabilibusnunquam est, cum ne illud
metaphysicae
necessitatissit, ut corpus nullo alio corpore impedientein motu
perse-
vère:. Ita ut <; proinde > tum demum
aliquid contingensmetaphysica
necessitatedeterminatumsit, cum reapseactu existit.Sufficit
ergo deter-
minatio qua actus aliquisfit physicènecessarius.
Intelligodétermination
nem quae indinerentiaeobstat, nempe ad
aliquam necessitatemmeta-
physicamvel physicamseuconsequentiamdemonstrabilemex resolutione
terminorum,legibusvenaturae nam determinatioquaenon necessitatem
quidem imponit contingentibus,sed certitudinematque infallibilitatem
tribuit (quo sensu dici solet,futurorum
contingentiumessedeterminatam
veritatem),ea nunquam cœpit, sed semper fuit, cum in ipsa subjecti
notione perfectè intellecta ab a~temo
contineatur, sitque ipsissimum
scientiaecujusdam<: divinae>, sivevisionis,sive
Médias,objectum.
Hinc jam videtur cum Divina Praedeterminationeconciliari
posse
DecretumDEI actualeconditionatum,vel saltemex
quibusdampraevisis
pendens, quo DEUS decernitlargiri prasdeterminationem. Nam DEUS
ex ipsa < hujus > substantias
singularislibers < consideratoe ut possi-
biUs> notione perfectè intellecta prasvidet,quœnam
ejus electio sit
VÉRITÉS HËCESSAÏRES ET CONTINGENTES 33

futura,illi igiturin temporepraedeterminationem accommodaredecernit, P Pa!L.,IV,3,a,3.


< positoquod eamdécernâtadmittereinter existentia~>.Verum intimas
rationesrimand nova nasciturdifficultas,cùm enim electio creaturaesit
actus essentialiterinvolvens divinam praedeterminadonem,sine quo
ipsamexerceriimpossibileest, et conditionemimpossibilemponi divino
decreto non sit ferendum, consequensest, ut DEUS eo ipso dum
prsevidetelectionemcreaturae< futuram> praevideatetiamsuampraede-
terminationemadeoque suam etiam praedeterminationemfuturam, ac
proinde\idet suumetiam decretum<~quemadmodumcertè omniacon-
tingentiaessentialiterdivina decreta involvunt~>.Ergo decerneretquia
se jam decrevissevidet, quod est absurdum.
Huic difficultati,
q uaesanè in hoc argumento maxima est, ita puto 33, verso.
1
satisiaciendum.Concedo sanè DEUM dum decernit praedeterminare
Mentemad certam aliquamelectionem< ideô quia electurampraevidit
si ad existendumadmitteretur >, praevidereetiam <suam praedetermi-
nationem, suumque praedeterminandidecretum videre (sed ut possi-
bile) > nec tamen decernere quia decrevit. Quia scilicet primum
Mentem aliquam considérât ut possibilem,antequam décernât ipsam
debereactuexistere.PossibilitasenimseuNotio mentiscreatseexistentiam
non involvit. Dum autem eam considerat ut possibilem,perfectëque
cognoscitin ea omnia <~ejusfuturà éventai ut possibilia,sedcum ipsa
(quanquamcontingenter,infallibilitertamen) connexa, jam nunc intel-
ligit,hoc est perfectèscit omniaquaesint ipsius existentiamconsecutura.
Porro eo ipso, dum NotionemSubstantiaehujus singularisconsideratae
adhuc ut possibilisperfectèintelligit, eo ipso etiam decreta sua sed
itidem considerataut possibiliaintelligit,quia ut < veritates> neces-
sariaesolum intellectumdivinuminvolvunt, ita contingentesvoluntatis
decreta. Nimirum DEUS videt sese infinitis modis posse Res creare
aliamqueatque aliam prodituramseriemrerum, prout alias Leges Seriei
seu <alia > decreta <:sua> primitivaeliget.Itaqueeo ipso dum con-
siderat hanc Mentem, quse hanc rerum seriem secum involvit, etiam
consideratdecretum, quod hsec Mens < atque haec séries > involvit.
Utrumque ut possibile,nondum enim decernere statuit; seu nondum
decrevit quaenamspecialiaserierum decreta tam generalia quam ipsis
connexaspecialia,sit electurus.Tandem ubi DEUSeligitunam serierum
< eiqueinvolutamhanc Mentemhis eventibusvestitamfuturam>, eo
2~ VËRÏTES NECESSAÏRES ET CONTINGENTES

PMtt..JV,3,a,3. ipso etiam de aliquibussuis decretisseu rerum legibus, quaein rerum


eligendarumnotionibus involvunturdecernit. Et quia DEUS eo ipso
dumseriemhanceligeredecernit, innnitaedam decretafacit,de omnibus
quaein ea involvuntur,adeoqueet decretissuis possibilibusseu Legibus
à possibilitateadactualitatemtransferendis,hinc patetaliudessedecretum
< quod DEUSin decernendorespicit,aliudesse decretum > quo DEUS
decernitilludreddereactuale,nempeid quo hanc rerumseriem<; et hanc
in ea Mentem > ad existentiam< et in ea illud decretum > eligit; sive
aliud esse decretum possibilein seriei ac rerum seriem ingredientium
notione involutum,quod decernit reddere actuale; aliud esse decretum
quo < decretum illud possibile > decemit reddere actuale. Quam
reflexionemDecretiunius super alterum eo minusdebemusmirari quia
utique Voluntatis quoque divinaedecreta <~libera> intellectuidivino
objici oportet priusquam facta intelligantur.Neque enim facit DEUS,
quod non se facere jam sciat. Hinc jam intelligimusquomodo divine
prœdeterminationisphysicanecessitascum decreto Praedeterminandi ex
actibus pra:visisstare possit, tantumqueabesseut DEUSJudam prodi-
torem fieri debere, absolutè decernat, ut potius ex notioneJudas inde-
pendenterà suodecretoactualivideateumfore proditorem.Nec proinde
decernitDEUSJudam debere esseproditorem.SedtantùmJudamquem
prasvidetfore proditoremnihilominusdebere existere,<; quoniam infi-
nita sua sapientiavidet, hoc malumimmensolucre majoribusbonispén-
4, recto. sari nec aliter res meliussibi constare~>j1 quod ipsumnon velle, sed
permittere est Decreto jam Judam peccatorem extiturum <;conse-
quenter etiam decemitur et ~>cum prodenditempus veniet concursum
prœdeterminationisactualisesse accommodandum.Quaetamen tantum
ad id quod in pravohoc actu perfectionisinest terminatur,ipsa creaturaB
notione, in quantum limitationeminvolvit, quod unum à DEO non
habet actum ad pravitatemcontrahente.Itaque in eo sum ut credam,
modo haecduo teneantur,perfectionemomnemin creaturis à DEO esse,
imperfectionemab earum limitatione; citeras sententiasattentè consi-
deratasin ultima analysiconciliariuniversas.
`
SCïENTIAMEDtA 25 5.

PHIL.,IV, 3, c, i3-ï4 (3 p. in-folio). PHÏL.,tV,3,C,!3.


Principiumomnis ratiocinationisprimariumest, nihil esse <~aut~> p.ï.
fieri, quin ratio reddi possit, saltem ab omniscio,cur sit potius quàm
non sit, aut cur sic potius quàm aliter, paucis OwMM~rationem
posse.
Definitiolibertatis, quod sit potestas agendi aut non agendi positis
omnibusad agendumrequisitis, omnibusquetam in objecto quàm in
agenteexistentibusparibus,est chimaeraimpossibilis,quaecontraprimum
principiumquod dixi pugnat.
Hxc notio libertatis ignota fuit antiquitau; nulla ejus in Aristotele
vestigiareperiuntur,Augustinisystemaplanè evertit, à Magistrosenten-
tiarum, Thoma, Scoto, ac plerisque Scholasticisveteribus aliena est;
celebrataprimumà [Molinistis]<~Scholasticisposterioribus~>,eludendis
potiusquàm tollendisdifficultatibus apta.
ApudVeteresliberumàspontaneodiSert, ut speciesà genere, nimirum
libertasest spontaneitasrationalis. Spontaneumest cujus agendi prin-
cipiumm agente est, idque <;et>in libertatecontingit. Nam positis
omnibusad agendumrequisitisexternis,menslibera agerepotest aut non
agere,prout <; scilicet> ipsametdispositaest.
Voluntatisobjectumessebonum apparens,<~et;> nihilà nobisappeti
nisisub rationeboni apparentis,dogma est vetustissimumcommunissi-
mumque.
e o e e

PmL.,IV,3,c, i5(ï f. m-8"). PHIL.,IV,3,c, t5.

Scientia Media. Novembr. 1677.

illud summum nihilessesineratione,plerasqueMetaphy-


iT~RïNciPiUM
sicascontroversiasfinit.Illud enim videturnegarinon posseà Scho-
lasticis,nihil fieri, quin DEUSsi velit rationem reddere possit, cur fac-
tum sit potius quàm non sit. Quin etiamde futuris conditionatiscirca
quaescientiammediam introduxêreFonsecaet Molina,idem dici potest.
Scit DEUS quid infans fuisset futurus si adolevisset,sed et sciend~
26 SCtENTÎA MENA

hujus suaesi vellet rationemreddere posset,et convinceredubitantem;


PHU..JV,3~c,ï5.
cùm id homo quoque aliquis imperfectèpossit. Non ergo in quadam
VIsioneconsistitDEI scientia,quaeimperfectaest et a posteriori; sed in
cognitionecausse,et à priori. Ponamus Petrum in certis quibusdamcir-
cumstantiisconstitui,cumcerto quodamgratiaeauxilio; et DEUMmihi
permittere ut à se quaeram,quid facturussit Petrus in hoc statu. Non
dubito quin DEUS responderepossitaliquid certumet infallibile,quan-
1 quam aliquosScholasticosea de re dubitareausosmirer. Ponamus ergo
DEUMrespondere,quod Petrus gratiamsit rejecturus. Quaeroporro an
DEUS hujus sui pronuntiatirationemreddere possit, ita ut me quoque
t. possitredderescientemhujus eventus. Si dicimusid DEUMnon posse,
S
imperfectaerit ejus scientia,si dicimusDEUMid posse,manifestéeversa
erit scientiamedia.SecundumverosPhilosophoset S. Augustinum,ratio
ï5,
verso. cur DEUSsciatrerum actiones[prae- teritasvel futuras],necessariasvel
.libéras,absolutasvel conditionatas,est perfectanaturaeipsorumcognitio,
< quemadmodumGeometranovit quidper circulumet regulamin aliquo
casu propositopossitpraestari;vel quis futurussit dataealicujusmachinse
effectus,si datisrebusacviribusapplicetur.PonamusPaulumcum iisdem
circumstantiiset auxiliisponi, cum quibuspositusest Petrus, et DEUM
mihi dicere, quod Petrus tunc rejecturus esset gratiam, Paulus verô
accepturus;necesseest utique aliquamdari rationem differentimhujus;
ea vero non aliundepeti poterit, quàm ex Petrinitateet Paulinitate; seu
ex natura voluntatis Pauli, et natura voluntatis Petri, quae differentia
harum duarumlibertatumfacit,ut alter hoc alterillud eligat.Differentiam
autem istam etiam in ordine ad hanc electionem,DEO cognitamesse
necesseest, eamque si mihi explicaredignareturintelligerem,atque ita
plenam de eventu futuro condidonato scientiamà priori nanciscerer.
Secundumautores jcMM~M non possetDEUSrationemredderesui
pronuntiati, nec mihi explicare.Hoc unum dicere poteritqua~rendcur
ita futurum esse pronuntiet,quod ita videat actumhune repraesentariin
magnoillo speculointra se posito, in quo omniapraesenda,futura, abso-
luta vel conditionataexhibentur.Quae scientia purè empirica est, nec
DEO ipsi satisfaceret,quia rationemcur hoc potiusquamillud in spe-
culo repraesentetur,non intelligeret.Quemadmodumis qui in Tabulis
calculatosinvenitnumeros,non verô ipse eos calcularepotest.DEUSscit
futura absolutaquia scit quid decrevent,et futura conditionata,quia scit
LETTRE
MENBSCARTE8
AMERSENNE 27

quid essetdecreturus.Scit autem quid esset decreturus,quia scit quid m ]PHH.tV,3,C,t5.


eo casufuturumsit optimum, optimum enim <;est> decreturus, sin
minussequeturDEUMnon posse certô scire, quid ipsemet in eo casu
facturusesset. PraeclaraScoti sententia quod intellectus divinus nihil
cognoscat(ex rebus facti)quod non determinàrit,alioquivilesceret.Vas-
quezegregiasententiaquodvoluntasex duobusobjectisnon potesteligere
nisialteriusbonitasfortiusrepraesentetur.i. p. c. 2. d. ~.3.in i. 2 init.
<Ut ostenditMacedoin diff. Thom. et Scot. col!.XI, diff. i, circa
scient,mediam>.

PuiL.,V, 6, c, 7-8 (3 p. in-~). jPHit.V)6,c,7-8.


Copie d'une partie de la Lettre de Descartes à Mersenne du
20 novembre 1629*, de la main d'un secrétaire, encadrée entre un
commencement et une fin de la compositionet de la main de Leibniz
(imprimésen italiques). Nous indiquons en note les endroits où la
copies'écartedu texte de l'édition Adam-Tannery.
Il y a moyend'inventerunelangueou ecritureaumoins,dontles caracteres
et motsprimitifs seroientfaits en sorte qu'elle pouroit estre enseignéeen
fort peu de tems, et ce par le moyen de l'ordre, c'est à dire, établissant
un ordre entre toutes les penséesqui peuvententrer en l'Esprithumain,
de mesmequ'il y en a un naturellementétablis entre les nombres;Et
commeon peutaprendre en un iour à nommertousles nombresiusques
à l'infini,et à les écrire, en une langueinconnuë,qui sonttoutesfoisune
infinitéde mots differens;qu'on pûst faire le mesme de tousles autres~ a
chosesqui tombenten l'Espritdeshommes; si celaestoit exécuté ie ne
doutepoint que cette langue n'eust bien tost cours parmy le monde,car
il y a force gens qui employeroientvolontierscinq ou six jours de tems
pourse pouvoirfaireentendrepar tous les hommes".L'inventionde cette
ï. Ed.Clerselier,
t. Ï, n" III, p.~8; éd.Adam-Tannery,
n"XVde la Correspon-
MMce, 1.1~p. 76.II estquestiondecettelettredansuneLettrede Tschirtthaus
qui
doitdaterde 1678ou ~679(M~;t.IV,4.75;BW~Me/Meï, I, 303).
2. Dansla lettrede Descartes, ce paragraphe
commence
ainsi
« Au reste, je trouve qu'on pourroit adjouter à cecy une invention, tant
pour
composer les mots primitifs de cette langue, que pour leurs caracteres ».
3. Ici le copiste a oublié la ligne suivante « mots necessaires toutes
les autres a. rpour exprimer
r
4. « Exécuté au lieu de « trouvé M.
5. Ici a été omise cette phrase de Descartes « Mais
je ne croy pas que vostre
28 LETTRE DE DESCARTES A MERSENNE

1
PHu.V,6,c,7'S. langue depend de la vraye Philosophie;car il est impossibleautrement
1 de denombrertoutesles penséesdes hommes,et de les mettre par ordre,
ny seulementde les distingueren sorte qu'ellessoientclaireset simples;
1 qui est a mon advisle plus grandsecretqu'on puisseavoirpour acquerir
¡
la bonne science; et si quelqu'un avoit bien expliquéquelles sont les
1
1
idées simplesqui sont en l'imaginationdes hommes,desquellesse com-
1 pose tout ce qu'ils pensent, et que celafust receu par tout le monde,
i'oserois espererensuite une langue universellefort aisée a aprendre, à
prononcer, et à écrire et ce qui est le principal,qui ayderoitau iuge-
1ment, luy representant si distinctementtoutes choses,
}
qu'il luy seroit
presque impossiblede se tromper; au lieu que tout au rebours, les mots
que nous avons n'ont quasi que des significationsconfuses,ausquelles
]l'Esprit des hommes s'estant acoutuméde
longue main, cela est cause
qu'il n'entend presque rien parfaitement.Or ie tiens que cette langue est
<

1possible, et qu'onpeuttrouverla Sciencede qui elle dépend,par le moyen


de laquelle les Paysans pouroientmieux iuger de la verité des choses,
que ne font maintenantles Philosophes.
Cependant quoyquecettelanguedepende dela vrayephilosophie,ellenedepend
jpas de sa perfection. C'~ direcettelanguepeutestreétablie,quoyque
losophie
< nesoitpas ~~M~ mesureque la sciencedeshommescroisira,
cettelanguecroistraaussi.En attendantelle sera d'un secoursmerveilleux
9< et
1
jpourse servirdecequenousJ~~M~ pourvoirce qui nousmanque,et pour
1inventerles moyens~'y arriver, maissur toutpour exterminer les controverses
1 1%
1dans les matieres
<
qui dependentduraisonnement. Car alors raisonneret cal-
iculersera la chose.

PHIL., V, 6, C, g. PHIL.,V, 6, c, 9-10(4 p. in-); titre de la main de Leibniz


e
Maji1676.
Me~O~M~physica. C~<xr~C~~M~('<ï..Ë'MM~d'M~dL
Societassive ordo.
Suitla copiedela main d'un secrétaire,revuepar Leibniz,du brouillon:
PnïL.,V, 8, g, 3o"3ï. (Voirplus loin). Cette copieest incomplète;elle se
termine, au basde la page,par cette phrase
autheur ait pensé à cela, tant pource qu'il n'y a rien en toutes ses propositions qui
le temoigne, que pource que
LETTRE SUR LA CARACTÉRISTIQUE
2Q

t
Omnepraeclarumartificiumexperimentovel demonstrationedetectum PtilL., V, 6, C, t0.)
hymnusest veruset realisDEO cantatus,cujus admirationemauget.

PHIL.,V, 6, c, ii (2 p. in-4°); copiede la main d'un secrétaire. PHÏL.,V, 6,C, ÏÏ.

HlustrisatqueExcellentissime
Domine,
PatroneMagne.
Quoniam Excellentia vestra delectatur meditationibus de lingua
quadamphilosophica,quam alii Characteristicamet universalemdicunt;
idcirco etiam hic brevibus aperiam, quœ mihi aliquando circa eam
obort~ sint cogitationes.Loco fundamentiautem pono connexionem
titulorummeorum,juxta quam excerptaMethodicaordinandaesse alibi
docui.Commodioremenim et faciliorem,imo cum rebusmagis conve-
nientemordinemnondumreperi, quamvisaliorumordinesinspicerenon
neglexerim.Si autem prascipuisin ordine meo titulis certos charac-
teres adscribam,de reliquis etiam res erit confecta.Sunt in eo tituli
praecipuiDiviTiJE,HONORES, VOLUPTATES. Tribuaturigitur divitiissignum
quadratiD, honoribuscirculi0, voluptatibustrianguliA. Privativeoppo-
sita horumsic designentur,ut significetpaupertatem, contemtum,
A carentiamcommoditatumvitse,cibi scilicetet potus. Sic bonum,
~malum potestsignificare.Intellectusnotetursic :<p,ignorantiasic
voluntasautem sic < Qui accurate perlegittitulos meos,sciet,
quo-
modoad hoscepaucosreliquiomnes,si modonon sint ex revelationesive
Theologiaintimioredesumti,referantur. Reliqui ergo tituli hiscesubor-
dinatiper adjectionemvariamcirculorum,linearum
aliarumquefigurarum
possentindigitari.Divitiarumsignumfuit hoc Q. Denotetergo pecunias
hoc 3, commerciaS, laboreshoc [S, liberalitatemQ, avaritiam etc.
Rebus etiam Theologicissui characterespossent assignari.Deum tale
signumpossetexprimere0, etc. Haselinguaunovelalterodie, quin addisci
possit,minimedubito. Cunctaenationesconsensuquodamfactopossent
omnesres iisdemcharacteribusdesignare.Consenserunt
plera:quegentes
in eo, quod circulumin 360 gradus, Zodiacumin 12
signadispertiantur.
Cum igitur res supra propositapraesentise commendet
utilitate, facile
apudmultos, si modo pneconem idoneum inveniret,applausummere-
30 CONSILIUMDE ENCYCLOP~ENA NOVA

PHïL.,V, 6, c, ir. retur. Characterumcerte horum cognitio certis innititur fundamentis,

1
Sinicisquecharacteribusquodammodoanteferendavidetur

PH!L.,V, 6, C, 17. PHIL.,V, 6, c, 17(1 f.in-8"). Un fragmenten allemand publié ap.


(p. 8ï) et commençantainsi
BODEMANN
Voc~M~.
Die Worth sind wie rechenpfennigebei verst~endigenund wie geld
bey unverst~ndigen.Dennbey verstasndigendienensie vor zeichen,bey
aber geltensie aïs ursachenund vernunfftsgründe.
unverstaendigen
En marge, on lit la note suivante(inédite)
Sunt nobis signa, sunt vobisferculadigna.

?H!L., V~7. PHiL., V, 7. (ïi p. in-fol.)

Plagula i. Consiliuna~.EMC~C/O~MfMMOM
conscribendamethodoinventoria
La p/~M/<ï1 porte la date [25] i5 jun. 1679; la plagula 2 porte la
i date 25 jun. 1672(sic);la plagula 3 porte la date 25 jun. 1670.
recto.
C~ ~EPE mecumcogitavi,hommesmulto quam sunt felicioresesseposse,
J si quae potestate habent, etiam in numeratohaberent,ut cum opus
est uti possent. Nunc vero nescimusipsi opes nostras, similesMercatori
qui librosrationumnullosconfecit,aut Bibliothecaequaeindicecaret.Sed
et, uti nunc agimus, seris nepotibusfortasse proderimus,ipsi laborum
nostrorumfructum non caplemus;sine fine disputamus,sine fine con-
gerimus, raro aliquid demonstrandoterminamus, aut in repertorium
referimus;vix unquam utimurstudiisnostris.Et verendumest, si sic per-
gimus, ut ne aliquandoimmedicabilereddaturmalum,<~ et studiorum
t. Cettelettredoitdaterdela premièrejeunessedeLeibniz Ellecon.
(t666-:672).
tientun essaiencoreinformede la Caractéristique et une
(lepremierpeut-être)
asseznaïvedeaconcepts,
classification sur un fondementpurementmoral,qui rap-
pelle les théoriesde Spinoza.Leibnizconnaîtdéjà les classifications
d'autres
auteurs(KtRCHËR, DALOARNo, peut-êtreWtLK!~),maisil paraîtignorerlesMathé-
matiques.On peutdoncconjecturer quj le «patron et t*Excellence à qui il
s'adresseestle baronde Boineburg, sonprotecteurde ~67à ï6ya.
2. V.La Logique(<f'L6t~MtJj',p.
<28et 5o8.
CONSCRIBENDAMETHODOINVENTORIA 3l1

taediobarbariesreducatur>,cum nimia rerum librorumquemultitudo PHH. V, 7~ f. t.


omnem delectus spem adimet, et solida ac profutura mole inanium
obruentur'.
Qua ratione occurri posset tanto malo, et saepemeditatus sum, et
egregiosviros consului, quorum aut colloquiisfrui licuit aut scriptis
et cum tandem aliquod mihi viderer remediumdeprehendissequod et
maximecompendiosum,et efficaxet in privatorum aliquotpotestateesset,
et sumtibusexiguistransigeretur;praetereaarcana quasdamartis Inven-
tonaedivinomunere mihi obtigissent,illustriumadmodumspeciminum
experimentocomprobata,qux ubi producamin publicum,spei majoris
noncontemnendosfidejussoresfortassededissevidebor2 ideo ausussum
virosaliquotdoctrinaet optima in rempublicamvoluntatepr~estantesad
)

communemoperaminvitare.
Voloautem omnia ex ipsorumnon minus sententia transigi quam ï, verso. 1
mea; nequealiam quam hortantis personamsumo; caeterapari condi-
tione futurus,operamqueillis eandem offerens,quam ab ipsis desidero.
Itaque ut per gradus eamus, consilia arbitror communicariprimum
debere,ut SocietatisLeges quœ e re videbunturquamprimumconsti-
tuantur,earumqueexecutiomaturetur.
Consiliiautemsive desidemmei summamhic delineabo,quam intel-
ligentibus)udiciîssummitto. De Modo autem dicam paulo distinctius,
conferamquecum illis, qui instituti rationem probabunt, auxiliaque
mutuapollicebuntur 8.
SummaConsiliiest Notitiarumhumanarumpotissimarumdudumcogni-
tarum vitreutilium ordinatioad ~~MM~M~apta. Nam
quemadmodum
in numerorumprogressionibustabula quadamcondita<
aliquousque>
appareresolet modus eam sine ullo labore continuandi(ut si numeros
quadratos,seu qui nunt ex numerorummultiplicationein seipsos,aliquis
quaerat,et in tabula exhibeat,apparebitmox modus Tabularumconti-
nuandifacillimus,per solamadditionemsinemultiplicationeulla
Cf.lesPréceptes
pour<tMtMCe<'
lessciences
(PA<Vit,!6o).
2. Allusion au Cakut tatinitéstmat, évente un
tûyS, pubUé en !<!84. Cf. une
~P- 2tG, et La Logique de .L<?t- p. 84, n. 3.
~t. la Coitsultatiode ~Mf~ C~M~~M~ ap. t'~ M~M~~rOMO~t~
eam MMSocietate Ce~OM ~$~f<~W~d! in
scientias «t'~M~ tM~tM~utiles nostra /<MC-M<!
"~t~ /'oMo~M<M't~te~, ap. FoMC/ Ca~t~ VU, ïo5.ta6.
A~ juin '~o (P/< VII, 553), et La Logique de
LCibai~,p. 2Ü2.
33 CONStUUM DE ENCYCMH~EDÏANOVA

i PH!t. V, 7, f. Numeri o i 2 3 4 5 6 7
Quadrati o i 4 9 16 2$ 36 49 64 8i 100
i
) Din~erenti~scuimpares i 3 $ y 9 nr 13 1$ 17 19
Nam si numerumimparem< 1$> ordine respondentemquadratout
49 addas, habebis<numerum > quadratumsequentem64. sola addi-
tione nec opus est numerum 8 in se multiplicare, idemque est in
< numeris > altioribus.< ubi difficiliormultiplicatioest, ac proinde
Eodemmodo
magnumhabetusum compendiumhoc per additionem>).
inventis<in quolibetgenere rerum velut in Tabula > recte ordinatis,
patebit modus inventa continuandi,<id est inveniendinova> longe
facilior,quam si quis eademsingulatimet a serie sua velut avulsainve-
"i
nire tentaret.
2,recto. Quoniamautem res maximein conspectu sunt et velut in Tabula
cum nude et simpliciter proponuntur, < exutaeomni superflua
apparent
.mole>, ideo conscribend~erit haec Encyclopaediamore mathematico
accurate et nervose conceptas, q uibustamen < subinde>
per propositiones
scholiaadjicerelicebitillustrandicausa,in quibus major erit exspatiandi
libertas. Certum est enim non mathematicatantum, sed et alia omnia
theses quasdam sive enuntiationes < distincte > tractariposse.
per
[Positionesillaedisponendsesunt ordineinventionis. ]
Qu~erend~e sunt quoad fieri potest propositiones< plerumque
distinguendi g radus; sed si fieri potest, in primisadhibendae>
quarum
Universales,et ex universalibusillaepraeferendas sunt qux sunt subjecto
enim maxime u~us est <et> in analysi,cumeaequae
~~roc~iUarum
universalesquidem non tamen reciprocœsunt in synthesisolummodo
fere locumhabeant Et hue pertinentillaelegesphilosophandi,quas tulit
Aristotcles,et Ramistaeolim inculcabant.
in una quaque Scientia sunt vel principia vel conclu-
Propositiones
siones. Principia sunt vel definitiones,vel Axiomatavel Hypothèses
< vel Phaenomena >, exquibusDefinitiones per se quidemsunt arbitrant,
usui tamen accommodari et communisociorumconsensuprobaridebent,
<ne a diversis diversimodesumtae in toto corpore confusionem
pariante.
Axiomatasunt, quae ab omnibus pro manifestis habentur, < et
attente considerataex terminisconstant >.
i. V. les Lettres à Conring de tôyS (Phil., 1) et La Logique de I.et&M~,p. 266.
s
CONSCMBENDA.METHODO tNVENTORÏA 33

sunt propositionesquae magnum usum habent succes- Pmt.~ V, 7, f. 2.

sumque ac conformitateconclusionumaliunde notarum ex ipsis peu-


dentium firmantur; nondum tamen a nobis demonstrari satis exacte
possunt,ideoqueinterimassumuntur.
P~M~~M sunt propositionesquasper experientiamprobantur, sed
si experientianon sit factu facilis aut a nobis ipsis facta non sit, tes-
tibus probanda est. Et ab experimentisdubiis abstinendumnisi cum
magnisunt momenti, <; et tunc admonendumest, quem fidei gradum
habeant >.
Conclusionessunt vel observationesvel theoremata vel problemata.
Observationesnunt per solam inductionemex phaenomenis.Theoremata
vero inveniunturper ratiocinationemex quibuscunqueprincipiis, sed
enuncianttantum quod sit verum.At problematapraetereareferunturad
praxin, ubi notandumest, omnia denique~tera dirigi debere ad pro-
blemataseu praxesvitaeutiles.
Ordo positionumdebet esse Mathematicus,sed tamen diversus ab
Euclidaeo.Nam Geometraeaccurate quidem sua demonstrant,sed ani-
mum cogunt magis quam illustrant in quo quidem admirationem
sibi majorempariunt, dum invitoLectoriassensumextorquent,eumque
arteimprovisacircumveniunt,sed mémoriseatqueingenio Lcctorisnon 2, verso.
satis consulunt, quia rationes causasquenaturalesconclusionumquo-
dammodoocculunt, ut non facileagnoscaturmodus, quo sua inventa
obtinuere.Cum tamenin unaquaquescientiaillud sit potissimum,nosse
non tantum conclusionesearumque demonstrationes,sed et nosse
inventorumorigines,quas solasmemoriaretinere sufficit,quia ex illis
caeterapossuntproprio marte derivari.<~Itaque conjungidebentinven-
tionislux, et demonstrandirigor, et~> cujusque sciendaeelementaita
scribendasunt, ut lector sive discipulussemper connexionemvideat,et
quasisociusinveniendiMagistrumnontam sequiquam comitarivideatur,
ita minus quidem admirabilesapparebunt sciendae, ed magis utiles
erunt faciliusquepoteruntpromoveri.<~Sedad tradendasad scribendas~
hoc modo scientias,opus est virisinveniendicapacibus<~ et qui veras
rationestenent>, scribereenim eas ita debent, quemadmodumsi eas

t. Cf.le 5pectMM GeoMe~~/MC~~(~M~ Vit, 260)et la Logiquede ~r~


Royal,IVepartie,ch.ix.
2. Double emploi. Leibniz a oublié de biffer l'une des deux
expressions.
!t)EMT8 M LEIBNIZ.
9
3~. CONSIUUM DE ENCYCLOP~ENA NOVA

PnïL., V, 7, f. 2. ipsi invenissent,quod non est cujusvis.Porro hinc patet> etiam non
[erit] < fore > necessedefinitionesseparatimpraemittiatque axiomata,
et phœnomenasiveexperimenta.Sedea ita assumentur,ut primumnatu-
t
rali ordinemeditandieorum usussese dabit.
Propositionibusordine inventorio dispositissubjicianturIndicessive
catalogi, m quibus inventa jam atque intellectaad facilemusum atque
combinationesinstituendas velut in Tabulis ordinabuntur.Unde multa
nova exurgent,de quibusaUoquinon cogitassemus,etharmonicaquidam
apparebunt series, quarum nlum sequendo ad majora aditus patebit.
Haeclux etiam in Mathematicisdesideratur,itaque quemadmodumalise
scientiaeexemplo mathematicarumad certitudinem eniti debent, ita
vicissimmathematicarumasperitas blandiore quadam tractandi ratione
<( caeterarumexemplo> mitiganda est ut simul et voluntati fidem
extorqueamus,et animocausarumavidoclaresatisfaciamus.
Adhibend~e sunt ubiquefiguraesiveschemataquatenuscommodelicet
verum unum hic observandumest matorisad perficiendasscientiasmo-
menti quamquis facilesibi persuadeat.Nempe et propositioneset propo-
i
sitionumdemonstrationesita concipiendaesunt, ut totaelegi atqueintelligi
possentetiamsischemataabessent.Adjiciendaest, tamenin parenthesibus,
perpetuaad literasschematisremissio.Posteriusnecessarium estad juvan-
dam imaginationem,sed prius necessariumest ad juvandam mentem,
parandosqueconceptusdistinctos, atque animum ab imaginibusabdu-
3, recto. cendum ut discamusetiaminveniresine schematibussola vi animi, et
Plagula 2. ut appareatdemonstrationis[vim]< efficaciam > non penderea figura-
rum ascriptarumdelineatione.Eandemob causamdemonstrationesetiam
sine calculoalgebraicoperficidebent, etsi enim ille summisit usus, et a
me maximifiat, et in iis quaealiterextorquerenon possumusnecessarius
sit, tamen abstinendumeo est quotiescunqueveritates naturali quadam
ratione demonstraripossunt,quaeper ipsasrerum ideas animumducit.
Itaque in constituendisScientiaecujusqueElementis,a calculoAlgebraico
est abstinendum 2. Sed cumScientiamaliquamsatisin potestatehabemus,
calculus postea egregie utilis est, < ad ducendasinde consequentias,
variosquecasusatque applicationes>, et adoblataquasvisquam minimo
animi labore consequenda.Encyclopaedia ergo nostra ita scribendaest,
I. Cf.Atlasuniversalis VII,A,3o).
(PHIL.,
2. Cf. PHtL.,V, JO, f. 59.
CONSCRIBENDAMETHODOÎKVENTORÏA 35

ut enunciationcsac demonstrationesveritatum neque a schematismis, Pan. V,7,h 3<


nequea calculo,sed dennidonibusaxiomatisac propositionibuspraemissis
pendeant. Adjiciendatamen sunt schemata quidem ubique quando id
neri potest, calculusvero algebraicustunc tantum cum peculiaremhabet
elegantiamet utilitatem. Verum ut propositionesenuntiariac de monstrari
possintsine figuris,saepeopus erit ovo~Torcote~ ad evitandascircum-
locutiones.In quo tamen claritaset commoditassemper spectandaest
ut nunquamsine magna necessitateatque usu nova aliqua nomina fin-
gamus,et sicubi excogitandasunt, sumamusquse communi verborum
usui quoadlicetconsentiant;ne dum compendiumverborumquaerimus,
obscurifiamus2.
Scientiae
in hanc Encyclopaediam referendaesunt omnes, quaecunque
nitunturvfl 1 Rationesola vel ratione et experientia,nempe quaecunque
non pendent a voluntate cujusdamautoritatemhabentis Seponuntur
ergoLegesdivinaeet humanae,<~quia sunt arbitru; excludunturetiam>
nugatricesqusedamartes, quaenonpossuntrevocariad firmafundamenta.
Conscribendaeergo sunt Methodo supra dicta potissimum Sciendœ
sequentes.
1 <; Prima est Grammaticaseu ars quaenobis in hujus 3, verso.
Encyclop~diaecorpore significabuntur.Itaque~> Primum Grammatica
[MM~ja~] <; Rationalis~> tradendaest, ad latinamubiqueapplicata,et
subindealiarumlinguarumexemplolUustrata in qua tradetur regularis
significatioomnium particularumet flexionumet collocationum.Ita ut
significatiosemperpossitsubstituiin locumsignificati,nam, ut exemplo
utar, nominum casus semper eliminari possunt substitutis in eorum
locumparticulisquibusdamcum nominativo,ut patet ex [linguaGalUca]
linguisin quibus nullaesunt nominum inflexionesnisi per particulas.
Verba semper reduci possunt ad nomina adjecto tantum verbo estp
Adverbiasunt ad verbaut adjectivasunt ad nomina substantiva Subji-
ciendaedeniquesunt significationesparticularumdonec perveniatur ad
eas quaenul!a explicationeeliminari possunt, qualia sunt est, et, non,
harumquecertus est constituendusnumerus et ex his soliscum nomi-
1. Celarappellela devisede Leibniz« In signisclaritatem,in rebus usum»
(Pfail VII, 52).
2. Réminiscence d'HoRACE(Ep., H. m, « Brevis esse labor o, Obscurus 60. ?
a 5-20)
3. V. La Logique de Let~nt~, p. 64
sqq.
4. Cf. PmL., VI, n, f. 20; VII, B, m, y; to; 41 recto.
36 CONSILIUM DE ENCYCLOP~EMA NOVA

i'HU. V,7,f. 3. nativo nominum casu junctis caeteneomnes possunt explicari.Quod


opère ipso exhibendumest. Atque h~c est vera Analysischaracterum
quibusgenus humanum communiterin loquendo imo et in cogitando
utitur. Respiciendaautem est maxime Grammaticaregularis, minore
Anomaliarumcura, quia hac Grammaticanon tam ut lingua discatur,
quam ut accuratafiat verborum analysis, conscribendaest. Nam cre-
berrimaein Logica illationesoccurrunt, quaenon ex principiislogicis,
sed ex principiisGrammaticis,id est ex flexionumet particularumsigni-
ficationesunt demonstranda*.Potest tamen haecGrammatica eadem
operaita accommodari,ut discentibusquoque mire prosit.
SequiturLogica,qua tantum hoc loco comprehendoArtemillationum,
sive artem judicandi quae proponuntur, quae sumenda est ex usu
hominum loquentium scribentiumque.Nimirum illationummodi qui
ubiqueoccurrunt in dicendodigerendisunt in classeset ex simplicibus
quibusdamderivandisunt, ostendendoquomodoistasillationes,licet non
transmutatasin aliam formam,scholarummore, sed relictaein ea quam
subent in usu vitaeatque in autoribus, nihilominusvim habeant, seu
in formaconcludant;et ex communischolarumforma possintdemons-
trari. Ususautem hujus logiez erit, ut formasratiocinandimagiscompo-
site, perturbataeatqueimplicitœ,quaein vitatamencrebrooccurrunt, ad
regulasrevocentur,ex quibuscompendiopossintdijudicari,ne sempersit
opus reductionein figurasmodosquescholarum.Quemadmodumenim
4, recto. exercitatiArithmeticiinvenere sibi varia 1 compendiaseu calculandi
formas,qu~eaccurateconcludunt,etsinon sempervulgarimore tironum
characteresordinent, demonstrarivero merentur, ut sciamus nos illis
tuto uti posse~;ita hominesin dicendocogitandoqueexercitatimulta sibi
ratiocinandiatque enuntiandicompendiaparavere,quaenon minuscon-
cludunt vi formasquam modi scholarum debenttamenex modisscho-
larum, adhibitaGrammaticarationaliparticularumillarum explicatrice,
demonstrari,et quibusdamlegibusvinciri,quibusobservatisconstetusum
earum esse tutum.
ï. Leibniz fait ici allusion aux inférences du droit à !'ob!ique. Cf. PutL. VII, B, n, t3
(nunc t4), r~Ha~M ~K~tMrMMî (PaiL., VU, C,9-to), PmL., Vit, C, 69, le Consilium
de Z. !M~~MMM~ condendaque ~MC~C/Op~M(Klopp, I, 50), et La Logique de
Z.M! p. 73 sqq.
2. ~c, pour « subeunt
3. Cf. PHIL.,VII, B, u, 53 <'OmniaTheoremat~ non nisi Tachygraphias seu cogi-
tandi compendia esse. »
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA 3~

Tertia Ars est M~w~M, seu ars retinendiet in memoriamrevo- F~HÏL~ V, 7, f.

candi quae didicimus,quaears multis elegantibusutitur compendiiset 1

inventis, quorum aliquandousus esse potest in vita~.Inprimisautem


portio ejus, ars reminiscendiscilicet,excoli debet, cujus ope nobis in
memoriamrevocamusillis quibusopus habemus,et quae in memoria
nostralatent, sed non succurrunt;Aliud enim est retinere, aliud remi-
nisci, nam eorum quaeretinemusnon semperreminiscimur,nisi aliqua
rationeadmoneamur.
Quarta est Topicaseu ars inveniendi, id est dirigendicogitationes
ad aliquamveritatemignotameruendam,velmediafinis cujusdamrepe-
rienda.Huc pertinentloci dialectici,inventioRhetorica,ars argutiarum,
ars deciphratoriasivedivinatoria,ac deniquealgebra, in quibus pulchra
arda Topicaespeciminaadduntur quae nosse debet is qui hanc artem
tradere volet, non ut Algebramimmisceattractationigenerali, sed ut
inderegulas universalioresformet,quas tamen in scholiisillustraripos-
sunt specialibusexemplis.
Quinta est Ars formularia quaeagit de eodem et diverso, simili ac
dissimili,id est de formis rerum, abstrahendotamenanimuma magni-
tudine,situ, [ordine],actione. Hue pertinent formulasformularumque4.,verso.
comparationes,et ex hac arte pendent multaerégulasquasAlgebristseet
Géomètre in usum suum transtulerunt, tametsieaenon tantum circa
magnitudinessedet circa aliasconsiderationeslocumhabeant3.
Sextaest I~~ca, de toto et parte, sive de magnitudinein genere,
rationibusqueac proportionibus,in quam incidit Quintum EuclidisEle-
mentum,et magnaparsAIgebrae.
Septimaest Arithmetica,sive de distinctamagnitudinumper numeros
expressione.
Octavaest Geometriasive scientia de situ et figuris. Hsec utiliter
separabiturin partes sequentes Elementaremplanam. Elementarem
solidam.Conicam.Organicam. Transformatricem.Ubi sciendum est,
Geometriametiam <; Elementarem> nondumadhuc ita ut optandum
i. Leibniz
avaitd'abordécritunScommençant ainsi a Tertiaest~fe<Ao~!M,seu
arsdirigendi suas. qu'ila barré,et dontle contenu
cogitationes seretrouvedans
le Ssuivant
relatifà la Topica.
2. Cf. les mss. inédits classés dans PtML.,VI, tg, sous la rubrique « Mnemonica
sive praecepta varia de memoria excolenda.
3. C'est la science que Leibniz appelle la Combinatoire, et qu'il oppose à la
Logistique. V. La Logique de f.ct~M< p. 288 sqq.
38 CONSÏMUM DE ENCYCLOP~EMANOVA

PHtL., V, 7, f. esset, traditamesse. < Huc autem G~ referendaest, et pars ~rJM-


~a~Mf~ civilisac militaris,et Tornatoriaet T~on~ omnesin quantum
a materiaabstrahuntur.Opticaetiampure Geometricaest, paucistantum
assumtisphaenomenise natura >.
~M est scientiade Actione et passione,nempe Mechanicasive de
potentia et motu. Haec scientia physicam Mathcmaticaeconnectit.
Neque hic agitur quomodo delineanda sint motuum, si continuari
ponantur, vestigia id enim pure Geometricumest 1; sed quomodoex
corporum conflictu motuum directioneset celeritatesimmutentur
quod per solam imaginationem consequi non licet, et sublimioris
opus est scientia. Hic ergo agendumest < de statica, > de structu-
rarumfirmitate,de balistica,de pneumaticisquibusdamet hydrostaticis,
de velificatione< dequeauismechanicaepartibus,quorsumetJH~f~oM~
pleraquereferendasunt > 2.
5,recto. ) Decimaest scientiaqualitatumsensibilium,quam vocaresoleo P~c-
Plaguh3.. graphiam.Qualitateshaequoad licet definiendaesunt, distinguendae per
varietates et gradus, enumerandaquesubjecta in quibus existunt et a
quibus fiunt, denique quas ex ipsis consequuntur. Qualitates autem
istasvel sunt simplices,quaedescribi non possunt, sed ut cognoscantur
sentiri debent, quales sunt Lux, Color, Sonus, odor, sapor, calor,
frigus,vel sunt composite < et descriptioneexplicaripossunt, adeoque
sunt quodammodointelligibiles,> ut firmitas,nuiditas,mollities,tena-
citas, friabilitas,fissilitas,aliaequeid genus;item, volatile,fixum,solvens,
coagulans,praecipitans.Et vero qualitatesillassimplicespraecedentesnon
possuntratiocinationisubjici,nisi quatenuscum compositisistis,< item
cum superioribusillis communibusmagnitudinesitu ac mutatione>
copulataeesse soient. Itaque simplices illaetractandaesunt historice,
< id est ~>enumerandumest, et quomodointer se et quomodo cum
aliis intelligibilibussoleant esse copulatae.Qualitatesvero intelligibiles
aut mixtaesub Geometricamet Mechanicamconsiderationemcadunt, et
ita theoremata erui possunt circa earum causasatque effectus, unde
t. C'estla sciencequeLeibnizappelleailleursla Phoronomie,
et quenousappe-
lonsla Cinématique.
2. Ici trois paragraphes barres
« Decima est Sdentia Cosmographica.
« Undecimaest Geographica,
« DM<&cwM
estMeteorologica.
»
CONSCRIBENDA METHODOtNVENTOMA

causis et effectibusmere scnsibUium facere P


Paît. V, 7, f. 5.
edamde judicium aliquod
licebit. Totius ergo physicaecardo vertitur in accurata enumeratione
harum qualitatum,earumqueper gradusdistinctione,et quomodointer
se in eodem subjectodiversisve,sed convenientiamquandam aut con-
nexionemcommerciumvehabentibus,copularisolcant*.
Undecimaest scientia subjectorum, saltem in speciem similarium,
seu H<WM~f~M, ubi incïpicndumab tUis quaerevera quam maxime
sunt similares, maximeque communes, ut quatuor illa corpora quae
vocant Elementa; inde ad ea pergendum quae minus sunt
vulgo
communia,sed magis sunt variis qualitatibusdotata, ut salia, succi,
lapides, metalla. Horumcorporum cnumcrand~ sunt qualitates supra
dictéesecundumgradus differentiasquesuas, tum eas quaein corpore
rudi sponte sensui se offerunt, tum quaein eo per se tractato vel aliis
commixto prodeunt. Ubinotandum est a spontaneis inchoan-
corporibus
dum esse, corpora edam variis modis tractanda esse per se, j id est 5, verso.
non nisi cum illis corporibusmaxime communibus, aere, terra, aqua,
aliisque a quibus ipsa quam minimum patiuntur, aut a quibus
igne,
causaruminquisitioquam minimumconfunditur.Inde adhibitasuperiori
qualitatuminquisitione,poterit determinarinatura subjecti,in quantum
ex datis experimentispossibileest; nec dubito hac arte intra paucos
annos maximam a nobis notitiam obtineriposse interioriscorporum
Ceconomiœ.
Duodecima est Cosmographica seu scientiamajorumMundicorporum.
Hic tradenda est Astronomiaphysica, quae non tantum phaenomena
sed et conetur ostendere quae Hypothesis sit
explicetper Hypotheses,
verioraut certe probabilior.Hue pertinet cognitio Fluidorum genera-
lium visibiliumatque invisibiliumnos ambientiumac penetrantium,in
quibus magna illa corpora natant, quaerendumque estan horum fluidorum
speciesac motus aliqua ratione ex corporummundanorum phasnomenis
definiri possint. Huc pertinent etiam contemplationesde ~oM nostri
mutationibusmajoribusearumquecausis,itemqueM~~ro~ j
Tertiadecimaest scientiacorporumorgamcorum,quas vocaresoient,
species,hanc possisappellareJ~~&M~. Speciesautemaccuratedistin-
guendas, non communi more per Dichotomias, sed per qualitatum
t. Cf.Pmu.,VI,t~,i, 26;MATH.,5, b.
4<~ CONSIMmtDEENCYCLOP~ENANOVA

V, f. 5. quibus dignoscipossunt combinationes Sed ratio maximehabendaest


PtUL.,
earum proprietatum,quaestatim in sensusoccurrunt,c~ter~e<
tamen,
modo expïorataesint, non minus > diligenterannotari,per differentias
gradusque designari, et indicibus exhiberi debent. Quemadmodum
autem in similaribus,ita in organicisper gradus eundum est, < cum
qualitatesearumsunt investigandae. >Ponendae primumeœ quashabent
hujus modi species,tantum sensibusoblatae(incipiendoa sensu oculo-
rum), inde quasper se tractataeacquirunt vel sibi (id est sibi et aeri)
relictae,< vel aliis sibi similibusindividuisconjunct~e(nam in ec dine-
runt a similaribus)vel aqua ignive> aliisque
corporibus et primum
maximesimilaribusexaminatas;ac deniquecum
corporibusmagis com-
positis,imo ipsis speciebuset maximecum corporibusanimaliumcopu-
!ata~,quoniamomnisilla inquisitiomaximead cognoscendamanimalium
naturamdirigidebet.
Quarta decimaest scientiaM~/M, de AnimoscilicetejusqueMotibus
cognoscendisatque regendis. [Hic Politicam jurisprudentiamquecom-
2
prehendo.]
Decimasexta est [Cosmopolitica]Geopolitica, nempe [StatusGeneris
humani]de statu Telluris nostraead genus humanum relato, qua: His-
toriam omnem et Geographiamcivilemcomprebendit
Decimaoctavaest de substantiisincorporalibussive naturalis.
Theologia
Huic Encyclopédie;subjiciendaest Practica, nempe de usu scien-
tiarumad felicitatem,sive de agendis, considerandoscilicet, 4-
quod nos'
6,recto.nisi hominessumus. Quoniam vero has scientiassatis perfectetradere
majus est opus, et nobis tempore inprimisutendumest; ideo consilium
meum est, ut opere inter multos partitoquam maturrimelicet delinea-
tionem ejus qualemcunquequamprimumformemus,Quassit casterorum
basis, augeriqueet poliri indies queat, et gradus esse possit ad majora.
Nec video quid vetet a viginti viris eruditis absolvitale
quid intra
biennium,quod certum sit ab uno intra decenniumprasstariposse, qui
sufficientemrerum notitiam habeat.
[Sed cum unusquisque[ex curiosis]< eorum qui veritatem amant

ï. V.LaLogique
deZ~M~,p. 326,n. ï.
2. Ici Leibniz a omis le n" t5.
3. tci Leibniz a omis le n" 17.
4. Suppléer non o. ·
CONSCRIBENDA METHODO INVENTORIA

res considérant > multas soleat habere meditationes ett F


PHIL., V, 7, i. 6.
ac profundius
inventa]
veritatis
Quoniam vero constat viros varia doctrinaet < singulo>
amore postantes multa habere solere cogitata< vel expérimenta>
sparsa licet et varia, nec in unius scientisecorpus coeuntia
prxclara,
magna Reipublicae j actura interiresoient, ea si in char-
quaeplerumque
tamconjiciantcommunicentqueutcunque inelaborata< atque incohae-
rentia>, mirificetotum hoc institutum juvabunt,suasque< simul >
velincabuntur, quam cuique ex inventis suis societas sum:na
glorix
fidesartamrectamquepraestabit*.
ï. Rapprocher de ce morceau les fragments suivants PmL. VI, 12, f,2g Discours
sur un P~M nouveau d'une science certaine pour demander ~M assistance aux plus
BOMMANN, p. 90); PHIL., Vï, t2. € Prq;~ et Essais pour arriver à
!H~Ï!~ (ap.
A~ disputes et pour avancer l'art d'in-
quelque certitude, pour ~H! une bonne partie
~H~r; PHIL.,VU, B, VI, 1-3 Essay sur un MOMMMM ~M d'une science certaine, sur
lequel on of~MM' les avis des plus intelligens. (V. plus bas.)
~.2 EtJEMENTA CHARACTEMSTÎC~: UNÏVERSALÏS

PmL., V, 8, a, 1-8. PmL.yV, 8, a, ï-8. (9 p. m-fbl.)1


April. 1679. No i. Plagula i.

.E'A?:MeM~
CA~c~c~ universalis.
2, recto
EGULA construendorumcharacterumhaecest cuilibetTermino (id
est subjectovel praedicatopropositionis)assigneturnumerusaliquis
hoc uno observato,ut terminuscompositusex aliis quibusdamterminis
respondentemsibi habeatnumerum productum ex numerisillorumter-
minoruminvicem multiplicatis Exemplicausa, si fingeretur terminus
Animalisexprimi per numerum aliquem2 (vel generaliusa) terminus
Rationalisper numerum 3 (vel generalius~) terminus hominis expri-
metur per numerum2, 3, id est 6, seu productumex multiplicatisinvi-
cem 2 et 3 (vel generaliusper numerumar)
Régula usus characterumin propositionibuscategoricis sunt sequen-
tes
Si propositio~w~M Affirmativaest vera, necesse est ut numerus
subjectidividipossitexactèseu sine residuoper numerumpraedicati.
t §
U. A. p succedit,id est numerusS dividiexactèpotestper numerum
§
P. Sive si per fractionem (cujus numerator v. g. 6 sit S
p exprimatur

Ici commence la série des essais d'avril tb7g, datés et numérotés par Leibniz,
qui contiennent son premier système de Calcul logique (système des nombres carac-
téristiques). V. La jC.o~«c de Z.ct&~t7,p. 326-33~.
2. Pour la f. t, voir f. a3 verso, fin.
3. Cf. PatiL.)V, 6, f. t6: « Lex expressionum haecest ut ex quarum rerum ideis
componitur rei expritnendaeidea, ex illarum rerum characteribus componatur rei
expressio. » (BoDEMANN, p. 80-81.)
4. Cf. PmL., VII, B, ttt, 3 (fevr. 1670).
EI.EMENTA CHARACTERÏSTIC~EUNIVERSALIS 43

< numerussubjectiv. g. hominis> denominatorverô P < numerusprae- PmL.,V,S,a.=.


integro,ut 36 est 2.
dicativ. g. animalis>) illa fractiodebetaequivalere
Si propositioparticulariso~MM~M~ vera, sufficit ut vel numerus
exacte dividi possitper numerum subjecti,vel numerus sub-
praedicati
jectiper numerumprasdicati.
S P )
P. A. vel F vel succedit {) i
( I

Si propositio Negativaest vera, necesseest ut neque numerus


Universalis
subjectidividi possit exacte per numerum prœdicati neque numerus
prédicat!per numerum subjecti.
( S P )
U.N. neque P neque succedit

particularisnegativaest vera, necesseest ut numerussub-


Si propositio
jecti non possit exactedividiper numerumpraedicati.
(S )
P. N. p non succedit i

Hx quatuorRégulassivedefinitionespropositionum< categoricarum> 2, verso.


verarum (adeoque et falsarum,nam quae veraenon sunt ialsae sunt)
secundumquantitatem(sive signa) et qualitatem(sive affirmationemet
negationem)differentiumsufficiuntadtotam Logicamvulgaremquatenus
de forma propositionumet syllogismorum[categoricorum]agit uno
mentisictu cognoscendam;ita ut hinc statimcognoscipossint Subalter-
nationes,Oppositiones,ConversionesPropositionum,et Figurasac modi
legitimisyllogismorum.Stadmenim in numerisexaminabunturproposi-
tiones, tum illseex quibus fit conclusio,tum ill~ quœ ex aliis conclu-
duntur.
Qpin imo ostendam aliquidamplius, quomodo statim per calculum
demonstraripossintomnes formasLogiez catégories, etiamsiponamus
nondumdarihos qui desideranturTerminorumseu Notionum<; singu-
larum > numeros.Quemadmodumenim in Algebra literali calculamus
circanumeros generales< literis expressos,qui notos vel ignotosspe-
cialesquoscunquedésignante, ita hic quoque pro numerisillis literas
adhibendopraeclaraLogicaeartis theoremata demonstrabimus.Itaque
tanta est hujus inventi nostri Mirabilispr~standa, ut vel solum votum
44 ELEMENTA CHARACTERÏSTÎC~EUNÏVERSALÏS

PtML.,V,8,a, 2. atque consiliumejus novam facemmenti accendat, et scientiasincredi-


bili accessionelocupletet.
N"i, pîag.2.April.1679.
4, recto.1. Opéraspretiumerit paucis taotaerei speciminadare. Itaquedata qua-
cunque propositionecategorica,tam subjecti quam praedicatinumerum
exprimemuslitera quadam, exempli causa si propositiosit Homo est
Animal,poterimussubjectinumerum exprimerelitera H, prxdicati vero
litera A. Jam horum duorum numerorumH. A. rationemexprimamus
in simplicissimisnumeris1, exemplicausasi numerusH sit 6 et A sit 2,
ratioH ad A in simplicissimisnumeriserit 3 ad i. <;adeoque ratioAad
H in simplicissimisnumeriserit i ad 3 >. Vel si numerusH sit 1$ et
numerusA sit 6. ratio H ad A in simplicissimisnumeriserit 3;ad 2. et
ratioAad H in simplicissimis numeris2 ad 5. Generaliteritaque hos sim-
plicissimosnumerosponamusesse [~ ~j < v. r >, ita ut sit H ad A ut w
ad n2. Hinc et vel rA ~qu. vH.
net ~qu. a~qu.
<(Notandum autem obiter simplicissimosnumeros rationem nume-
rorum subjectiet prasdicatiexprimentesesse <~ numéros>- eorum ter-
minorum qui in subjecto et praedicatorestant abjectisterminisutrique
communibus [ut si ab auro et Hydrargyro communiaabjicias,restabit
in illo]>
Ex his sequitur,si div'sionumeriH (subjecti)per numerumA
(pr~di-
TJ
cati) procedit exacte,seu si ad simplicissimos
numerosredacta,
6-actio
A
id gr. est numerus integer, necessarionominatoremejus v
est (ex. ~)
esse i. seu unitatem. Contïa si divisionon proceditexactèseu si fractio
< in simplicissimisnumerisconstituta> fex. gr. non est numerus
2/
integer, necesseest nominatoremejus v (hoc loco 2.) nonesseunitatem,
sed numerumunitate majorem. Idem est in divisione
prédicat!per sub-
jectum, tantum enim invertendafractio est, nam si dividi exactepotesc
numerusA (prasdicati)per numerumH (subjecti),tunefractio in sim-

)t.Danstoutce passage, Leibniza substitue!emotMM~au mot~'MHMt's.


a. Sic.Lire « ut r adv ».
(fI
ELEMENTA CHARACTEMSTÏC~E UNÏVERSALÏS ~.5

1
plicissimisterminisconstitutaid est habebitnominatoremr œqualem)PHtL.,V, 8, a, 4.
7~
unitati;sin [minus]divisioA per H exactènon procedat,6'actio r habebit
nominatoremf unitate majorem. <~ Eademomnia proceduntsi numeri
terminispropositionisrespondentessint H. B. et numeri rationem eorum
simpHcissîmë exprimentessint r. y. >
Cumergopropositionemcategoricarumquarumcunqueveritas qua- 4, q verso.
Iitaset qualitas solis numerorum Termines exprimentiumdivisionibus
exactisvel non exactiscognoscipossitper regulasinitio positas,sequitur
hanc < ad terminos minimos> reductionem rationis Numerorum
duorumpropositionisTerminosexprimentiumsufficere<; semper > ad
aequationesconstituendas,propositionibusrespondentes. Nam si fieri
potest divisio vel si fieri non potest certo aliquo modo, propositio
secundumquantitatemvel qualitatemdata, est vera et falsa; et contra si
propositiosecundumqualitatemvel quantitatemest veravel falsa, [fieri]
vel non fieripotestdivi&iodictomodo.
Hincjam oriturTabula propositionumet œquationumrespondentium
hujusmodi
debet numerus(v) subjecti
I. U. A. Omn. H. est A. vH xqu. rA numerummultiplicans
esse
f unitas.
Yr~A~* Tï sufficit alterutrum numerum
II. P. A. Qu. A est H. rA ~qu.
fH ) (r vd terminorumnu-
(vel Qu. H est A) (vel vHaequ.fA) À merosmultiplicantem esse
f umtatem.
TTT rï \T iLT n TT t~ debetuterquenumerustermi-
111.U. N. Null. H est B. yH aequ. rB norum numerosmultipU-
vel (Null. B est H) (vel fB asqu. yH) vans (. y. r) esse major
unitate.

IV. P. N. Qu. A non est H. debet numerus(r) subjecti


rA œqu. î~H numerummultiplicans
esse
( majorunitate.
j Exhacjamtabulapersimplicem animiintuitumstatimpatetpropo" 5, recto.
sitionemuniversalemnegativamet particularemaffirmativam sibicon-
tradictorièopponi,quiaomnis numefus(semperde integrisloquor)in
conditionibus harumpropositionum designatusest aut unitasaut major
t. ~t'<pour «qualitas
etquantita&
~6 ELEMENTA CHARACTERISTJC~: UNIVERSALIS

PtttL.,V.8,c,3. unitate; non simul utrumque, neque simul neutrum, itaque alterutra
harum propositionumquas opponidiximuserit vera, alterafalsa.
Eodem modo per intuitum patet ex universali sequi particularem
retentis terminiset qualitate; seu in iisdemterminiseodem situ manen-
tibusex universaliaffirmativasequiparticularemaffirmativam;ex univer-
sali negativaparticularemnegativam.Nam ex U. A. sequiturP. A. quia
si numerus subjecti terminum multiplicansest unitas (ut requiritur in
aequationepro U. A.) utiquenumerusalterutrumterminummultiplicans
est unitas (quod solum requiritur in aequ.pro P. A.). Et ex U. N.
sequiturP. N. quia si uterque numerusnumerumalicujusTerminimulti-
plicansest major unitate (ut requiritur in aequ.pro U. N.), utique et
numerus unum ex terminorumnumeris, nempesubjectinumerummul-
tiplicanserit majorunitate(quod solumrequiriturin asqu.pro P. N.).
Sed illud patet elegantissimèU. N. et P. A. convertipossesimpliciter,
nam in conditionibusearumhoc tantum requiriturut alteruternumerus
multiplicansseucoefficienssit u, vel ut uterquesit majorunitate,adeoque
non exprimiturunusterminuspropositionisprœaltero, itaque nihilrefert
quis eorum sit subjectumaut praedicatum,manentetantum qualitateet
quantitate.
Verùm ut quaeverbisostendimusliterisetiam ostendamus,aliter non-
nihilexhibendaerit Tabula, ita nimirumut ex ipsisliterisdijudicaripossit
sintne majores unitate, an ei squales, quantumscilicetid vi formasdiju-
dicari posse debet. Hunc in finemnumeros qui certo sunt sequalesuni-
tati omittemus,quiaUnitasnon multiplicat,numerosqui
5 verso (barrée).
6 recto (barrée).
6 verso. Verumut quasverbisostendimuscalculoliterali etiam demonstremus,
[distinguendse]aliter exhibendanonnihil Tabula est, ipsaequeliteraeita
distinguendas,ut ex ipsismetappareatsintne majoresnecessariôunitate,
an ei necessariôaequales,an alternative saltem majoresvel aequales.
Quam in rem adhibeantursequentesObservationesvel Canones.
I. LiteraAi~M~M~ significataliquemnumerumrespondentemtermino
(id est subjectovel praedicatoalicujuspropositionisadhibitarvel adhi-
bend~e).
11.LiteraMinusculasignificatnumerum aliquem,Majusculaenumerum
multiplicantem,ad complendamaequationcmquasex propositioneoriri
ELEMENTA CHARACTERïSTK~EUNIVERSALIS
A7

debet< quem numerum uno verbo possumusvocarecoemcientem> PHH.V,8,a,6.


Quoniamenim aliquandoin propositionealter terminusalterumcontinet,
hinc et numerus uniusnumerumalteriuscondnet velut dividendusdivi-
sorem,et ideô ut fiant squalesmultiplicandusest divisorper quotientem
ut fiat aequalisdividendo.Quodsi divisionon succedat,id est si neuter
alterumcontineat,id est si termini sint disparati,tum uterque numerus
muldplicaridebet per aliquem alium numerum, quisque per suum, ut
fiantsquales. Debent autem numeri hi multiplicantesesse illi qui sim-
plicissimèexprimuntrationem ipsorum Numerorum multiplicandorum
inter se invicem;et multiplicatiodebet fieri per crucem. Simplicissimi
autemadhibendi,ut cumratio estea quaeunitatisad numerumintegrum,
id appareat,quemadmodumhœc omnia ex supra dictis facillimasunt
consideranti.
III. LiteraLatina~MMCM~ significatnumerum qui an unitatian vero
numerounitatemajoriaequaUssit, vi formas,nihil refert. Exempligratia
nihilrefertin propositioneuniversaliaffirmativa,sitne praedicatumangus-
dus subjectoan vero ei squale, modo in eo contineatur,seu modonon
sit ampliussubjecto. Itaque numerus per quem multiplicandusest
Numeruspraedicad,ut prodeat numerus subjecti, erit vel unitas, cum
scilicetsubjectumet praedicatumreciproca sunt sive a~quëlatè patent;
velnumerusunitate major, cum scilicetpraedicatumest subjectoangus-
tius. Utrumvero fieri opus sit ad generalemformampropositionisuni-
versalisamrmadvaenihil refert. Itaqueloco propositionisOmn. H. est A.
possumusadhiberehanc aequadonemH aequ. rA. id est, ut exemplo
utar, notio hominis coincidit notioni rationalis et animalissimul, seu
numerushominisprodit multiplicandonumerum animalisper numerum
animalis 1. Et hoc casu r est numerusmajor unitate, sed in aliis casibus
potestesseei aequalis.Exempligratia. Omne T est 9. seu T aequ.~0.
OmneTriangulumest Trilaterum; sed quia Trianguli notio Trilateri
notioniasquèlacépatet seu coextenditur,itaque et numeri
ipsas repré-
sentanteserunt squales. Quarev. per quem multiplicandusest 0 ut
~queturipsi T cui jam tum aequatur,est unitas. Ergo vi forméegeneralis
quampropositiouniversalisaffirmativahabet, nihil refertnumerusr vel
pra~dicad numerum multiplicansunitasnesit an unitatemajor. Idem est

Sic undesdeux«MMM~ts
estpourrationalis.
~8 ELEMENTA CHARACTERISTtC~EUNIVERSALIS

PmL.,V,8,a,6. in praedicatoparticularis négative, qu<e nihil est aliud quam universalis


afnrmativaecontradictoria, ut superiora ostendunt. Haecautem omnia non
probationis, sed illustrationis causa hic adducimus
recto.
) IV. Litera MtMM~M~ <~ (in exponente non constituta de quo
post) > significatnumerum quem certum estesse majorem unitate. Talis
numerus occurrit in propositionibus negativis, ut patet ex Tabula supe-
riore, et magis patebit ex dicendis.
V. Literalatina minuscula exponentealiquo qui sit litera ~~<C< ut
f~, constituit numerum quem quidem utrum major unitate sit an ei
aequalis,non constat vi fbrmae,illud tamen de eo constat, eum cum alio
quodam numero similiter per literam latinam minusculam exponente
gr~co affectam expresso, alternare, ita ut alteruter necessario sit unitas;
et alteruter maneat indifferens an sit unitas an unitate major. Quoniam
autem fieri potest ut simul plures < duabus ~> ejusmodi literie exponen-
tibus aSectse adhibeantur, ideô ut appareat quinam ad se invicem refe-
rendi sint unumque par constituant, poterimushoc observare,ut ~rMM
~J~MM~ysint ~M~ ~f~~ ordine~T~ Alphabetisibi ~MM~ ut
hoc loco X et {A.Hoc enim significabithos duos numeros f~ ita secum
alternare, ut unus ex ipsis necessario sit unitas, altero manente indiffe-
rente. Ponamus enim quatuor ejusmodi numeros dari
Patet eos debere in paria discerni ita ut aliquis ex his et aliquis ex
his~ < sit necessarib unitas. At si paria malè assumantur ut
nulla est talis necessitas, ut alteruter ex duobus sit unitas, potest
enim fieri ut et sint unitates, adeoque ex reliquis neuter. Itaque ut
paria discerni possint adhibere placuit observationem quœ dixi. Sciendum
est autem horum usum esse tantùm in propositione particulari affirma-
tiva. In illa enim necesse est alterutrum numerum coefficientem esse
unitatem. Quemadmodum jam in superiore Tabula admonitum est.
Adhibui autem (non sine consilio) exponentes potius quàm alium expri-
mendi modum, quia ita literas ipsas sub exponentibus ut v. r. intactas
retineo, quod utile est his enim nonnunquam <~ad literas initiales ter-
minorum in exemplis rem declarantibus'> facilitatis causa respicio, ut
supra H asqu. rA. homo idem est quod rationale animal. Nolui autem
literas v. r. per alias multiplicare, ad alternationem nostram expri-
mendam, nam illae alix quomodo fuissent à caeteris distinctae, et quo-
modo paria commode designassemusnisi forte compositis magis charac-
ELEMENTA CALCUL! ~g

teribus,aut numerisadhibids.quorum illud in scribendoprolixum,hoc PHH.V,8,a.y.


aequadonis exactitudinemsi quandoexplicassetviolaret,deberemusenim
hujusmodinumerumpostea aliquandoexplicareper unitatem, et dicere
verbigratia3 aequ.i. quodparum aptum, tametsi3 hic pro numeronon
charactereaccipiamus,quiafieripotest ut aliquando3 aliundeprodeat.J
Certasliteraslatinasaut graecaspro his solisdeputareetiam non licebat,
quia jam satis occupavimuseas ut non nimium earum supersit,prar-
sertimcumubicommodèÏicet:literisut dixi utivelimusterminorumini-
tialibus,quas literie proinde non debent esse jam occupatas.Sed haec
obiter,ut ratio consiliinostri curiosiùsinquirenticonstaret.

PHIL.V,8, b, 9-t2 (7p. in-folio.) PniL.,V, 8, b,


April. 1679. N" 2. plag. i. 9'i2.

~MM~ Calculi.

(i) Terminusest subjectumvel praedicatumpropositioniscategoricae.9, recto.

<Itaque sub termino nec signum nec copulam comprehendo.Itaque


cumdicitur sapienscredit, terminuserit non credit, sed credens, idem
estacsi dixissemsapiensest credens.>
hic intelligocategoricas,< cum aliud speciatimnon
(2) Propositiones
exprimo,est autem categoricacaeterarumfundamentumet modales,
hypothedca~dis)uncdvae,a!iaequeomnes categoricamsupponunt.Cate-
goricamautem voco A est B, vel A non est B. seu falsum est A esse
B. Signivarietateaccedente,ut vel universalissit propositioet de omni
subjectointelligatur,vel particularisde quodam>.
(3) CuilibetTermino assignetursuus numerus~ï~m, qui adhi-
beaturin calculando,ut terminusipse adhibeturin radocinando.<~ Nu-
merosautemeligo in scribendo,alia signasuo temporeet numeriset
ipsi
sermoniaccommodabo.Nunc autem maximaest numerorumutilitasob
certitudinemet tractandifacilitatem,et quia hincad oculumpatet, omnia
in notionibusad numeroruminstar certa et determinataesse.>
(4) RegulainveniendiMMfM~w characteristicos
aptos haec<; unica> est,
ut quando Termini dati conceptus componitur<; in casu recto > ex
conceptibusduorumpluriumvealiorumterminorum,<: tunc> numerus
termini<; dati >Characteristicusproducaturexterminorumterminidati
!N)5MTS DE t.MBN!2..
50 ELEMENTA CALCULI

PmL., V, 8, b, conceptum componentium numeris characteristicisinvicem multipli-


catis. <~Verbigratiaquia HomoestAnimalrationale(et quiaAurumest
metallumponderosissimum) > hinc si sit Animalis< (metalli)> nume-
rus ut 2 <; (m ut 3) > Rationalis<; (ponderosissimi)verô ~>numerus
r ut 3 (p ut 5), erit numerushominis seu idem quod ar id est in hoc
exemplo2,3 seu 6 < (et numerusauri seu soliss. idem quodmp,id est in
hoc exemplo3,$ seu i$)>.
(5) Literas adhibebimus, <ut hic ~.f. (~j.)~> quando aut
numeri non adsuntaut saltemnon speciatimconsiderantur,sed genera-
liter tractantur,quod hoc loco in Elementistradendisnos facereoportet.
~Quemadmodumin Algebra symbolicaseu Arithmeticafigurata fieri
solet, ne quod simul ac semelin infinitis exemplis[ostendere]possumus
in singulispraestarecogamur. Modum autem hic utendi literis infra
expîicabo.
(6) Caeterumregulaartic. 4. traditasufficitad omnesres totius mundi
<~calculonostro comprehendendas >, quatenusdeiis notionesdistinctas
habemus,id est quatenusearum requisitaquaedamcognoscimus,quibus
per partes examinatis,eas à quibuslibet aliis possumus distinguere,
<; sivc quatenusearum assignarepossumusdennitionem>. Hœcenim
requisita nihil aliud sunt quam termini quorum notiones componunt
notionem quam de re habemus.Possumusautem plerasqueres ab aliis
discernereper requisita,et si qusesunt quarumrequisitaassignaredifficile
sit, iis interimascribemusnumerum aliquemprimitivum,eoque utemur
ad alias res hujus rei ope designandas.Et hocmodo saltemomnespro-
positionescalculoinvenire ac demonstrarepoterimusquaeinterimsine
rei pro primitivainterim sumtaeresolutionedemonstraripossunt. <; Sic
Euclidesnuspiam utitur definitionelineasrectaein suis demonstratio-
nibus, <~sed ejus loco adhibuitquaedampro axiomatisassumta >; at
Archimedescum longius vellet progredi, coactus est ipsam lineam
rectamresolvere,eamquedefinire,inter duo puncta minimam.> Itaque
hoc modo non quidem omnia, attameninnumerainveniemustum quae
jam ab aliis sunt demonstrata,tum quas ab aliis ex jam cognitisdenni-
tionibus et axiomatibusatque experimentisunquam poterunt demons-
trari idque ea praerogativanostra [quodquseilli] <~utstatim de oblatis
propositionibuspossimusper numeros judicare an sint probatas,et ut
quaealii~> vix summolabore animiet casu, nos solocharacterumductu.,
ELEMENTA CALCUL! 5t

et certamethodoeaque verè analyticademus, ac proindequaevixmuiti pPaît. V, 8, b, 9.


annorummillenam alias praebiturierant mortalibus,intra seculumexM-
berevaleamus.
) (y) Ut autemusus numerorumcharacteristicorum pateatin proposi- g,
9, verso.
tionibus,considerandumest Omnem propositionemveram categoricam
<.amrmaiivam<;universalcm», nibil aliud significarequam con-
nexionemquandaminter Praedicatumet subjectum<~m casu recto de
quo hic semperloquar >, ita scilicetut praedicatumdicaturinessesub-
jecto < vel in subjecto contineri, eoque vel absoluteet in se spectato,
vel certe [in aliquocasu] seu in aliquo exemplo>, seu ut subjectum
dicto modo dicaturcontinere praedicatum hoc est ut notio subjecti
<~velin se, velcum addito> involvatnotionempraedicati,<~ac proinde
ut subjectumet praedicatumsese habeantinvicem,vel ut totum et pars,
vel ut totum et totum coincidens,vel ut pars ad totum~;>. Primis
duobuscasibuspropositioest universalisaffirmativa;ita cumdico: Omne
aurumest metallum,hoc volotantùmin notioneauricontinerinotionem
metalli < in casu recto aurum enim est metallum ponderosissi-
mum>. Et cumdico Omnispius est felix,nihil aliud volo quam hoc
ejusmodiesse connexioneminter notionempii et notionemfelicis,ut is
quiperfectenaturampii intelligeret,deprehensurussit naturamfelicisin
ea involviin casurecto. At in omnibuscasibussivesubjectumsivepraedi-
catum sit pars aut totum, semper locum habet propositioparticularis
afnrmativa.Exempli causa quoddam metallum est aurum, licet enim
metallumper se non contineataurumtamen quoddammetallum<~cum
additoseu spéciale > (exemplicausaid quod majoremducati< Hunga-
rici> partem facit)ejus naturaeest, ut naturam auri involvat.<;Dis-
crimenautem est in continendimodointer subjectumpropositionisuni-
versaliset particularis.Nam subjectum propositionisuniversalisin se
spectatumet absolutè suritum debet continere praedicatum,ita auri
notio per se spectataet absolutèsumta metaUinotioneminvolvit.Nam
notio auri est metallumponderosissimum.< sed in Propositioneaffir-
mativa particulari,sufficit addito aliquo rem succedere>. Sed notio
metalliabsolutèspectataet in se sumtanon involvitauri notionem; et ut
involvataddendumest aliquid. Nempe signum particulare est enim

au pointdevuedela compréhension.
sontrelatives
t. Toutescesconsidérations
ELKMENTA CALCULI

PH:L., 8. b, 9. certum quoddammetallum quod auri notionem continet. Imposterum


autem cum dicemusTerminum in termino vel notionem in notione
contineri,intelligemussimpliciteret in se. >
(8) Propositionesautem negadvaetantum affirmativiscontradicunt,
casquefalsasesse asserunt. Ita propositio particularisnegativanihil aliud
praestatquàm ut negetpropositionemaffirmativamuniversalemesse. Sic
cum dico quoddam [metallum]argentum non est solubilein
aqua forti
communi,hoc unum volo falsamessehanc propositionemaffirmativam
universalem Omne argentumin aqua forti communisolubileest. Nam
datur exemplumcontrariumsi Chymistisquibusdam
credimus, nempe
Luna fixa ut ipsi vocant. Propositioautem Universalis
negativatantum
contradicitparticulariaffirmativoe.Exemplicausasi dicam Nullusscele-
ratus est felix, hoc significo falsumesse quod aliquissceleratussit felix.
Itaque patet ex affirmativisnegativasintelligiposseet contraillasex istis.
(9) Porro in omni Propositionecategoricasunt duo Termini; duo vero
quilibettermini quatenusinesse aut non inesse sive contineri aut non
contineri dicuntur differuntmodis sequentibus.Quod vel unus conti-
netur in altero,velneuter. Si unus contineturin altero, <tunc vel unus
alteri aequalisest, vel> differuntut totum et pars. Si neuter in altero
continetur, tunc vel commune aliquid continent < (quod non nimis
remotum sit) > vel toto genere differunt.Sed haecper species
explica-
bimus.
10 recto. j (10) Duos Terminossese continenteset nihilominusasqualesvoco
Coincidentes. Exemplicausanotio triangulicoinciditin effectunotioni tri-
lateri, id est tantundemcontineturin una, quantum in altera, <~tametsi
id prima fronte aliquando non appareat; sed si quis > resolvatunum
pariter atque alterum, tandemincidet in idem. [Ita coinciduntmetallum
ponderosissimum<inter metalla> et metallum fixissimum<inter
metalla>; tametsi absolutè loquendo ponderosissimumet fixissimum
non coincidant;ut exemploMercuriipatet, nam inter haseduo
cuprum
et argentum vivum, patet illud esse fixissimum,hoc ponderosissimum.
<~Sedhoc obiter~>.]
j(n)Duo Termini sese continentes nec tamen coincidentesvulgo
appellanturGenuset Species.Qpasquoad notiones seu terminos compo-
nentes (ut hoc loco a me spectantur)differunt ut pars et totum, ita ut
generis nodo sit pars, specieinotio sit totum componitur enim ex
EMMENTA CALCULI 53

et differentia.E xempli causa Notio auri et notio metallidifferunt PmL., V, 8, b, ïcc


genere
ut pars et totum; nam in notione auri contineturnotio metalliet aliquid
e xempli causa < notio> ponderosissimiinter metalla.Itaque
prïeterea,
notioauri est majornotione metalli.
In scholisaliter loquuntur, non notiones spectando, sed exempla
(12)
notionibusuniversalibussubjecta. Itaque metallum dicunt esse latius
auro,nam plures continet speciesquam aurum; ~et si individuaauri ab
una parte et individuametalliab alteraparte numerarevellemus,utique
in toto. Et
plura essent haecillis, imo illa in his continerenturut pars
hacquidemobservationeadhibita,et characteribusaccommodatispossent
omnesrégulasLogicaea nobis demonstrarialio nonnihil calculoquam
hoc loco fiet; tantum quadam calculinostri inversione Verum malui
spectarenotiones universalessive ideas earumquecompositiones,quia
ab individuorumexistentianon pendent. ItaqueJ dico aurum majus
metallo,quiaplurarequirunturad notionemauri quam metalli,et majus
opusest aurumproducerequam metallum qualecunque.Nostraeitaque
et scholarumphrases hoc loco non quidem contradicuntsibi, distin-
guendassunt tamen diligenter.Caeterumin loquendi modisnihil à me
sinequadamrationeatque utilitateinnovari, patebitconsideranti.
(13) Sineuter terminorumin altero continetur,appellanturDisparata,
ettuncrursus ut dixivel aliquidcommunehabent,vel toto genere diffe-
runt. Aliquid commune habent, qui sub eodem sunt genere, quas
posses Dicere CoM~ ut Homo et brutum, animalis conceptum
habentcommunem.Aurum et Argentummetalli, Aurum et Vitriolum
< communemhabent conceptum> mineralis.Unde patet etiam plus
minusvecommunehabere duos terminos, prout genus earum minus
magisqueremotum est. Nam si genus sit valde remotum, tunc exiguum
edamerit in quo symbolizentspecies. Et si genus erit remotissimum,
exempligratia [substantia]aliquasres dicemusesse Heteroaaeneas seu toto
generedifferre,ut Corpus et Spiritum non quod nihil illis commune
sit, saltemenim ambosunt substantif, sed quod hoc genus 1 commune io verso.
sitvalderemotum.Unde patet quid Heterogeneumdicendumsit vel non,
à comparatione pendere. Nobisverô in calculosufficitduas res nullasex

t. IciLeibnizdé6nit!e pointde vuedel'extensioncommeétantceluidel'École.


2.Sic.Leibniz avaitd'abordécritspecies
au lieudeterminos.

'i)
5<~ ELEMENTA CALCULI

Pmt. V, 8, b, to. quibusdamnotionibuscertis à nobis designatishabere communes,etsi


aliasforte communeshabeant.
(i~) Haecjamquaede Terminissesevariècontinentibusaut non con-
tinentibus diximus, transferamusad numeros eorum characteristicos.
Quod facileest quia diximusartic. 4 quandoterminusconcurritad alium
terminumconstituendum,< id est cumnotio terminiin notionealterius
terminicontinetur >, tuncnumerum < characteristicum > termini con-
stituentisconcurrere< permultiplicationem > ad productionemnumeri
characteristicipro termine constituendoassumendi seu, quod idem est,
numerumcharacteristicum terminiconstituendKseualiumcontinentis~>
divisibilemesse per numerumcharacteristicumterminiconstituentisseu
qui alteri inest. Exempligratia, Notio animalisconcurrit ad consti-
tuendamnotionemhominis,itaqueet numeruscharacteristicusanimalisa
(verbigratia. 2) concurret cum alio aliquo numeror (ut 3.)*ad produ-
cendum per multiplicationemnumerumar sive (2,3 vel 6) nempe
characteristicumhominis. Ac proinde necesseest numerum ar vel h.
(sive 6) dividiposseper a (siveper 2).
(13) Quando autem Termini duo sunt coincidentes,exempli causa
Homoet AnimalRationale,tuneet Numeri<~ et > sunt coincidentes
in effectu(velut 2,3. et 6). Quoniamtamennihilominusterminusunus
hoc modo alterumcontinet, licet reciprocè,nam homo continet animal
rationale(sed nihil praeterea)et animalrationalecontinethominem(et
nihil praeterea,quod scilicetnon jam in hominecontineatur)hincnecesse
est et numerosh et (2,3 et 6) sese continere,quodutiqueverum est,
quia sunt coincidentes,idem autem numerus utique continetur in se
ipso. Necesseest praetereaetiam unum per alterum posse dividi, quod
etiamverum est; nam si quis numerus per se ipsum dividatur, prodit
unitas. Itaque quod artic. prsecedentidiximus,ut Termino uno alium
continente,characteristicusilliusdivisibilissit per characteristicumhujus,
id etiamin terminiscoincidentibuslocumhabet.

April.1679.N"2. plâg.2.
Il recto. (16) Hinc itaqueper Numeroscharacteristicosetiam illud scire pos-
sumus, quinam terminus aliumnon contineat.Nam tantummodoten-
tandum est utrumNumerushujus exactèdividerepossitNumerumillius.
Exempli gratia, si Numeruscharacteristicushominis fingatur esse 6.
ELEMENTA CALCUL! 55

nec simiae notio contineat notionem hominis, ]


PaïL.,V,8, b, t:.
simi~e 10.
verô patet quod
neccontrehsecillam, quia nec t0 dividipotest exacte per 6. nec contra
6 per 10. Hinc si quasraturan in notione ejusqui justusest contineatur
notio sapientis,id est an nihil proterearequiratur ad sapientiamquàm
id quodin justitiajam continetur;tantùmexaminandumerit an numerus
characteristicus justi dividiexactè possitper numerum characteristicum
nam si non procedit divisio, patet adhuc aliquid requiri ad
sapientis,
scientiamrationum,
sapientiamquod non requiritur in justo; nempe
enim aliquis esse justusper consuetudinem seu habitumetiamsi
potest
radonemeorum qux agit reddere non possit. Quomodo autem id
< minimum>, quod adhuc requiritur sive supplendum est, inveniri
etiamper numéroscharacteristicosqueat, postea dicam.
Affirmativauni-
(17) Itaquehinc possumusscire an propositioaliqua
versalissitvera. Nam in ea sempernotio subjectiabsolutè et indefinité
sumta,ac per se in generespectata,continetnotionem praedicati.Omne
scilicetaurum est metallum,id est metallinotio contineturin notione
auri per se spectata, ut quicquid aurum esse ponitur eo ipso
generali
metallumesse ponatur, quoniam omnia requisita metalli (ut esse ad
sensumhomogeneum,in ignesaltemcertaratione administratoliquidum,
ettuncnon madefaciensresalteriusgeneris immersas;)in requisitisauri
continentur.< Quemadmodum pluribus explicuimussupra articulo7. >
Itaquesi velimusscireanomneaurum sit metallum(nam dubitaripotest,
an aurum fulminans adhuc sit metallum, quoniam est in
exempligratia
formapulveris,et in igne quadamratione administratodisploditur,non
funditur) tantùm explorabimus an ei insitmetalli definitio,id est, simpli-
cissimaopera, cum numeri characteristiciadsunt, an numeruscharacte-
risticusauri dividipossitper numerumcharacteristicummetalli.
Sed in ~M-M~n non est necesse
necesseut ut ï t verso.
jpraedicatum
(18) F~M~M a~n~M~
in Propositione ffirmativaparticulari
ut notio
prædicatumin subjectoper se et absolutè spectatoinsit seu
se notionem contineat, sed sufficitpraedicatum in
subjectiper praedicad
aliquaspeciesubjecti condneri seu notionem alicujus< seu > spe-
cieisubjecticontinere notionem licet qualisnamea speciessit, non
exprimatur.Hinc si dicas quidam expertusest prudens, non quidem
illuddicitur, in notione experti in se spectatacontineri notionempru-
dentis.Nequeetiamid negatur, sed institutonostro sufficit,qubdaliqua
speciesexperti habet notionem, quae notionem prudentis continet,
56 ELEMENTÀ CALCUL!

PnïL.,V, 8,b,t!. tametsi forte non sit expressum,qualisnamilla sit species; nempe etsi
hoc loco non exprimatureum demum expertum esse prudentem, qui
prastereahabet judicium naturale, sufficit tamen subintelligialiquam
speciemexpertiprudentiaminvolvere.
(19) Imô si notio subjectiin se spectatacontinetnotionempr~edicati,
utiqueetiamnotiosubjecticum addito, seu notiospecieisubjectinotionem
pr~dicaticontinebit.Quod nobis sufficit,quia non negamusipsisubjecto
inesse praedicatum,cum specieiejus inesse dicimus. Itaque possumus
dicere, quoddam metallum in igne (rectè administrato)est liquidum;
etsi potuissemusgeneraliuset utilius sic enuntiare Omne metallumin
igne etc. Habet tamen et particularisassertiosuos usus, velut cumfaci-
liusdemonstraturaliquandoquam generalis,aut cumauditoreamfacilius
recepturusest, quàm generalem,et particularisnobissufficit.
(20) Quoniam itaque ad propositionem particularemaffirmativam
nihil aliud requiritur quam ut species subjecti contineat prœdicatum,
hinc subjectum se habet ad praedicatumvel ut speciesad genus, vel ut
speciesad aliquidsibicoincidensseuattributumreciprocum,vel ut genus
ad speciem,id est habebitsese notio subjectiad notionemproedicati,
vel ut totum ad partem, velut totum ad totum coincidens,vel ut pars ad
totum (vide supra artic. 7 et i ï).
ï2 recto. Ut totum ad partem, cumnotioni subjectivelut specieiinestnotio
praedicativelut generis < verbi gratia si bernaclasit subjectum, avis
prœdicatum>; ut totum ad totum coincidens,cum duo aequivalentiade
se invicemdicuntur, ut cum triangulumest subjectum,trilaterumprae-
dicatum et deniqueut pars ad totum, ut cum metallumest subjectum,
aurum est praedicatum.Itaque dicere possumus qusedambernaclaest
avis; quoddam triangulumest trilaterum (etsi has duas propositiones
potuissemetiamenuntiareuniversaliter);deniquequoddammetallumest
aurum.Aliiscasibuspropositioparticularisaffirmativalocumnon habet.
Ha?cautemita demonstro si speciessubjecticontinetpr~dicatum,utique
continebit vel ut coincidenssibi vel ut partem; si ut asqualesibi seu
coincidens,tunc utique prsedicatumest species subjecti, quia speciei
subjecti coincidit. Sin speciessubjectiprasdicatumcontinet ut partem,
pr~dicatumerit genusspecieisubjectiper artic. 11. itaqueprasdicatumet
subjectumerunt duo genera ejusdemspeciei.Jam duo genera ejusdem
specieivel coincidunt, vel, si non coincidunt,necessaribse habent, ut
ELEMENTA
CALCUUUNÏVERSALÏS 5 7

et Hoc autem facile ostenditur,nam ex speciei notione PHtL.,V~8,b,ï2.


genus speciem.
formatur notio generis sola abjectione,cùm ergo ex specie duorum
communi a mbo genera per abjectionem continuamprodeant,id
generum
est supernuisabjectisrelinquantur,unum prodibitante alterum;et 2~4.) y
ita unumerit ut totum, alterumut pars. Imô est paralogismus,et corpus ~enstbilc
multa hactenus diximus, video enim Adamas homogeneum
simulcadunt quae proposi- durabilissimum.
tionemparticularemaffirmativamlocumhabereetiamcum neu-
trum est genus vel species,ut quoddamanimalest rationale, modo sci-
licet Termini sint compatibiles.Hinc patet etiam non esse necesseut
subjectumper pr~dicatumvel prxdicatum per subjectumdividi possit.
Quibus multa hactenus in~dincavimus.Ergo specialiorajusto diximus~
adeoquede integro ordiemur.

PmL.,V, 8, c, i3-i6 (8 p. in-folio). ]PHIL., V, 8, C,


ï3-t6.

April.1679.N"3. plag.i. t3 recto.

CalculiuniversalisJ?/~M~M~.

Terminum,ut animal,homo, rationale,sic exprimamnumeris a. b. c


<;Hoc uno observato,ut qui termini<( simula constituunt aliquem
terminum, eorum numeri, in se invicem multiplicati, constituant
numerum,ita quia animal et rationaleconstituunt hominem,erit bter-
minushominisœqualisac productoex a in c. >
PropositiocategoricaMM~M ut homo est animal, sic

xqu. y, vel b œqu. signincat enim numerum quo


a
exprimiturhomo, divisibilemesse per numerum quo exprimituranimal,
tametsiid quoddividendoprodit nempey hicnon consideretur,-<quam-
vis aliundesciamusy hic fore c. > Ubi nota si ysit unitas tunc asqui-
pollereb et a. vel si ~quipolleant, esse unitatem.Cccterumpoterimus
et sic exprimere Omn. b est a.
U,tiversalis
Propositio negativa,verbigratiaNullushomoest lapis,redu-
caturad hanc affirmativam,Omnis homoest non lapis.Non lapis autem
erit terminusquicunqueprxter lapidem, itaque hic terminus non-lapis

ï. C'estlanotationdeBoom(avecuncoefficient
indëterminé).
58 CALCUL! UNIVERSALIS ELEMENTA

PH!L., V,8,C, t?. exprimeturper numerumindennitum,de quo hoc unum constat, quôd
non sit divisibilisper numerumlapidis.Nam si homo non est lapis, non
erit lapis scissilisuec lapispellucidus,nec lapis pretiosus,adeoque nec
erit gemma,nec marmoretc. Numerusautem qui per numerumaliquem
datum non est divisibilisest ille qui non est divisibilisper numerumpri-
mitivumaliquemper quemnumerusdatusest divisibilis.Exemplicausa
Numerusdividendussit o~~yœqu.~ et divisorsit 8eaequ.g. ita ut omnes
numeri primidivisoris sint <x. y. unus autem divisorissit S qui non
continetur sub his ?. y. patetesse aequ. Itaque exprimendo
os 9
t3 verso. numerosprimitivosper literasgraecas, 1 scribendoque
Z ~qu. 2 <x..
+ ff aequ.-T<
;-)-
~qu.
3
exprimeturesse numerumfractumseu propositiouniversalisnegativa.
0
<(per puncta. idem intelligiturquod etc. et intelligiturin loco vacuo
quoscunquenumeros posse scribi, modo née ? nec ô contineant.> Et
quiapropositiouniversalisnegativaest convertibilis,id quoquehic expri-
/)- s
mitur manifeste,quia aequ. asqu. utriusqueautempar ratio
9 0..net~ CL.
<
est.
Propositioparticularisaffirmativa,ut quidam homo est [bonus] lauda-
bilis, significatbonitatem cuidam homini inesse, seu numerum cu-
jusdam hominis dividi posse per numerum boni Exempli causa
numerumhominis sapientis id ergo de quo agitur sic exprimetur

sequ.~ a~qu. < posito n œqu. > quod significatnumero


hominis per alium numerum mtegrum vel fractum M (nam numeros
vel integrosvelfractosper hebraicasliterasexprimam)multiplicato,pro-
ductumdividiposse per
Sedut haec distinctiusintelligantur,primumterminos ipsosexplira-
bimus.?. p. Y. etc. seu litera graecasignificatnumerumprimum, qui in
nulla propositioneuniversaliaffirmativasubjectumesse potest, nisi sit
identica,id est nisiin qua ipse etiam sit pra~dicatum.

t. Iciest se trouve répété par erreur dans le ma.


3. Sic, pour dividendi a.
CALCUL! UMÏVERSAHS ELEMENTA 5 9

a. b. c. seu literalatinaex prioribussignificatnumerum integrum cer- PHtL.,V,8,C,!?.


tum seu datumprimumsivenon-primum.
s. t. v. w. x. y. etc. seu litera latinaex posterioribussignificatnume-
rumintegrumprimumvel non-primumincertum.
b significatpraedicatumipsiusb < in propositioneuniversaliaffirma-
Y
seu significatnumerumaliquem ut a qui prodit dividendob per
tiva>
numerumaliquemincertum,aptum scilicetad dividendum.Nam quando
incertusponitur,semperintelligituraptus.Itaquesi dicama aequ. idem
y
dicoac b est a seu a inest ipsi b, quod et idem est ac si scripsissemay
xqu. ut supra, vel b xqu. ay. qui modus scribendioptimus, respondet
enimenuntiationi homo est animal quoddam.
]L
Terminus~< vel .> significatterminumindennitum,id est vel t4. recto.
y
universalem vel particularem,et id est praedicatumpropositionisaffirma-
tivassiveuniversalissiveparticularis,siveipsumper se universalesit, sive
Terminusb definitussignificatsemperterminumuniversalem,
particulare.
itaqueetiamsi dicamac aequ. < (animalrationaleest homo) >, est qui-
demprasdicatumin propositioneuniversaliaffirmativa,sed nihilominus
ea estconvertibilis,nam idemest ac si dixissemomne animal rationale
est omnishomo. Imô et in hac est b. seu
aliquodrationaleest homo,
succedetconversio.Nam omnishomoest aliquidrationale1.
Hincpropositiouniversalisaffirmativaest haecb est ya seu b est c2.
priornon convertibilis,posteriorconvertibilis,vel ut generaliusloquar, b
esty~vel b est ~csed tunc numerus est idemquod unitas quaenon mul-
tiplicat.Propositio particularisaffirmativaest ya est b vel ya est ~c.
esta. Hinc demonstremxb est a. Nam b est a.
Ergo b sequ. Ergo
xb œqu.xya. ponatur
aequ.xy. Ergo xb asqu. seu xb est a Hinc
demonstraturpropositionemparticularemaffirmativamesse converti-
bilemin particularemaffirmativam,
namya est b convertatur in aequa-
tionem, hoc semper fieri potest, nam < subjectum> dividi potest
per b pragdicatum,et esse productum divisionis
net-~qu~posito
ici la théoriedeta~MM~e~! prédicat,ëtaboréedepuis
p~'H'f~
pur AMIL'rON.
a. Ici est a te sens du
signe ss: (ëgaie~.
60 CALCULI UNIVERSALIS ELEMENTA

PtUL., V, 8. c, t~. incertum. Ergo fiet ya aequ.xb. Ergo xb aequ.ya. Ergo xb cst~* seu
propositioerit conversaut postulabatur.
Cunctabaecnunc breviuset distinctiussic cxhibebo
t~ verso. ) (i) Regulageneraliscbaracteristicaenostraeest ut Terminusquilibet,
verbigratia
Animal homo rationale
a b c
f~M~Mf~ numerumquiprodeatexmultiplicatione numerorum terminos
terminumdatum componentes ~r~y~~M~MfM, ita sit numerus b a2qu<ac.
quia homo est animalrationale. Finge numerumanimalisesse 2, ratio-
nalis esse 3, erit numerushominis 6. Hinc sequiturin omni proposi-
tione categoricadeberenumerum subjecti dividi posse per numerum
prsedicati.Exemplicausa homo est animal. b dividipotestper a. seu 6
per 2.
(2) Hinc semperpropositio
mutaripotestin a~M~OM~M, nam si numerus
praedicatiper alium quendam numerum multiplicetur,eum nempe qui
ex divisionesubjecti per praedicatumprodit, oritur numerus xqualis
numero subjecti.Nam si quotiens multiplicetur divisoremprodit divi-
L
aequ. Ergob aequ.ac.
a
(3) Quando non constatquis sit quotiens,quod fit quandounum qui-
dem datur praedicatum,sed non reliquaquasconceptumcomplent, tunc
numerusindefinitusut x. y. poni potest pro illo incognito; ut sit nix
[nivis]subjectum[frigiditas]meteori. seu dicaturn est m, utique dividi
potest ? per <?,seu dici potest aequalecuidam.Sed quia ipsum quale
sit non constat,nequeenim fortèscimusaggregatumreliquorumrequisi-
torum necessariorumad hoc ut meteorumaliquodsit nix, exemplicausa
si sit frigidumspumeum,sensibilitercadens,vocabimushoc incognitum

aggregatums. et dicemusm asqu. s. et fiet naequ.J~, seu nix idem est


quod certum quoddammeteorum.
(/{.)Itaque observandumest in omni aequationeseu propositionesim-
plicitcr convertibili,ut litera aliqua absolutèposita significetterminum
i Leibnizavoulusansdouteécrire « xbesta
2. Ici Leibniz a sans doute oublié « per
t
CALCUU UNtVERSAMS ELEMENTA 6t t

universaliter ut omnisnix. multiplicataautem per literamincognitams. PutL., V, 8, c, ï4.


ut significetterminumcum signoparticulari,ut aliquod meteorum.
Patet etiam hinc quo modo <equado in propositionem mutari La suite en marge.
(s)
debeat,namquilibetterminus~equadonispotest esse subjectumpropo-
sitionismodoalter fiat praedicatum;et contra,sed terminusqui fieridebet
subjectumin propositionerelinquendusest qualis erat in aequadone in
terminoverô qui praedicatumfieri debet potest omitti litera indetermi-
nata,ut n aequ.~M Hinc net ? est sm. <; Omnis> nix est certumillud
meteorumde quo nunc loquor. et jw est n. seu omne illud certum
meteorumde quo<~nunc > loquor(seu aliquodmeteorum)est nix.
(6) Nam et illud notari debet me subjectumpropositioniscui nullum
signumparticularitatisadjectumest, intelligereesseuniversale.Nix est
meteorum,id est omnis nix est meteorum.Ex his principiiscirca pro-
positionescategoricasamrmativasfacilècuncta derivantur.
(7) Mest m. Ergon sequ.sm (per regulam convertendipropositionem
in xquationem,artic. 3). Ergo n est ~~ï (per regulam convertendi
xquationemin propositionem,artic. $) 0/MMM nixest ~M~. Ergo
Û~MM nixestaliquod~M~M~W.
(8) Porrosi n estm, seu n xqu. sm. Ergo per naturam< numerorum
seu~>asquationis asqu.tsm, id est per conversionemaequationisin
propositionem, tn est m. Seusi omnisnixestmeteorum, ergoaliqua nixest
meteorum.
(9) Sitn est m. Ergotn asqu. vm per artic. 3. Ergo(per artic. 3) vm
~qu. M. Seusi a~~t nix estmeteorum. Ergoaliquodmeteorum est nix.
(10) Hincdeniqueconcludemus Si n est m,ergo n. Seu si omnis
nixestmeteorum ergoquoddammeteorum est nix. Nam si n est ergo tn
estln per artic. 8. Si tn est M. ergo vm est n per artic. 9. Ergo si n est
?, vmest n. Quod eratdemonstrandum.
(II) Hincstatimetiamdemonstraripossuntproprietatesnegativarum.
Nam particularisnegativatantùm falsitatemdicituniversalisamrmativae.
Hinc illx propositiones,ex quibus concludereturuniversalisaffirmativa
si veraesset,sunt etiamfalsae.
(i2)Eodem modouniversalisnegativadicitfalsitatemparticularisaffir-
madvae.Hinc dicit etiam falsitatemearum propositionumex quibus

i. Leibniz
a sansdoutevouluécrire « fMestn ».
63 CALCULI UNÏVERSAHS ELEMENTA

P!L., V,8,C, ï~. concludipotest particularisaffirmativa,ut (per art. 8) universalisaffirma-


tiva. Ergo ex universalinegativaconcluditurfalsitasuniversalisaffirma-
tiva adeoque(per n) veritasparticularisnégative.
(13) Et quia U. N. dicitfalsitatemipsiusP. A. et P. A. concluditurex
conversaP. A. Ergo U. N. dicit falsitatemconversasP. A. id est (per
artic. 12. initio) veritatemconversasU. N. itaqueconvertipotestsimpli-
citer.
Sed rem in nostra characteristicafusius persequemur.

April. 1679. N" 3. plag. 2.

i5 recto. < Sed rem in nostra characteristicafusius exequemur. Nimirum


per > [Venioad] negativaspropositiones.[Quibus] [His] autem illud
exprimitur,praedicatumnon inesse subjecto,id est numerum praedicati
non esse in numero subjecti, velut divisoremin dividendovel sicut
multiplicatoremin producto. Adhibeamusergo literas quasdamrepras-
sentantesfractionesseuin nostrocasu notionesnegativas[impossibilesL
quasexhibebimusliterisgraecisTe.<T. M.Nam <; equidem> si quisà
me quasraturquid requiratur <( positivi> ad hoc ut aliquod animalsit
homo, dicam requiri ipsum f~<MM~;et si quis quaeratà me quid
requiratur ut meteorumseu m. sit nix seu n. dicam requiri ut sit fri-
gidum,spumeum, album, sensibilitercadens, et similia,quorum requi-
sitorumsimul aggregatumseu differentiamnivis specificamsub genere
meteori distinguentemnivem ab aliis meteorisomnibusvocabo s. litera
ex posterioribusquia non satis cognitamsupponoet hoc loco confuse
tantùm considero, ut exprimamper sm, nivem esse certum aliquod
peculiaremeteorum, nempeillud de quo nunc loquoret cujus confusam
notitiamhabeo. Et hasequidembenesuccedunt.Sed si quis à me quaerat
differentiamspecificam<~positivam>- constituentemhominis speciem
sub generelapidis,seu quid requiraturprasterea<~positivum> ut lapis
sit homo, dicamrequiri à me absurdum.
En marge.
Requiriturautem potius aliquidnegativivel hoc loco potius partim
positivi partim omissivi, ut lapis fiat homo. Nam adimenda lapidi
quidam, et quaedamdandasunt ut notioinde fiatnotioni hominiscoin-
cidens. Atqueid semper fit in disparatisseu quorum neutrum est genus
vel species,ut partimaddendumsit partim adimendumquo unum fiat ex
CALCULI UNIVERSALIS ELEMENTA 63

altero.Sed ex generefiatspecies,tantum addendaest differentia ut ex Pu)L.,V,8, c, t5.

speciefiat genus,tantum adimenda. Itaque si quis à me quaeratquid


requiraturprxterea ad hominemut [6at] sit idem quod animal dicam
nihil prastereapositivi requiri sed potius omittendum esse aliquid

nempe rationalitatem,quae omissio exprimitur per fractionemt' quae


significat,adhoc ut numerushominisb reducaturad numerumanimalis
a, debereipsumnumerumhominis multiplicariper n'actionemC id est
dividiper c. Unde si id quod ex specie addito aliquo requisito novo
constituerevolumus,sit genus patet, ipsum genus ex specie constitui,
solaablationedinerentiaespecincas,seu speciemquodammodofierigenus
et contra, ita ut differentiaspecificageneris sub speciesit dinerenti~e
specinc~specieisub genereomissio adeoquenumerusfractus multipli-
candusin b speciem,ut inde fiat a genus, erit simplexfractio,cujussci-
licet numeratorest unitas. Sed disparatum unum fiat aliud, partim
omittendumaliquid partim addendum, unde requisitum ad hoc erit
fractiocujusnumeratorsit major unitate. Et haecomniaattentèconside-
ranti patent ex Regula nostra fundamentali,nam si notionum posi-
tionemseu [additionem]exprimimusmultiplicationenumerorum,utique
notionumomissionemdivisionenumerorumexprimemus.
jFieri potest ut duas literas impossibilesin se invicem multiplicatas
constituantpossibilem,quia duo numeri fractiin se invicem ducti dare
possuntintegrum.Hinc exfalsiscolligipotestverum.
Addehue <y a~qu.TTL
j Quoniamautem cautèlocutussum hactenusdeOmissionibuspotius i5 verso.
quam negationibusper 6-actionesreprassentads,quaerendusest jam ad
Propositionesnegativastransitus. Et quidem considerandumest quod a est ?t&
dicerepossumquoddammeteorumnon esse nivem,ejusrei esse causam,
a est
c
quod omittituraliquid in nodone meteori, quod requiritur in notione
nivis;unde fitaliquid possit esse meteorumlicet ea non habeat, qua: aest-
Y
i. Suppléerut.
2. Suppléer ut.
3. Cette note marginale se rapporte à un
paragraphe barré où Leibniz essaie de
traduire la proposition négative « Nullus homo est
ttt )) où Tt<signitie « non-pierre ». lapis sous la forme « b aequ.
4- Suppléer ut.
CALCULI UNÏVERSALÏS ELEMENTA

PHIL.,V,8,C, t~ omittuntur in notione meteori, et requiruntur in nodone nivis. Eodem


modo dici potest quidam lapis non est homo, quia quiddamrequiritur
ad hominem quod non requiritur ad lapidem. Cum ergo positomesse
esse speciem,sit propositio< affirmativageneris de
universalis
genus, n
et m quale habeat
specie > n est Mt,in qua n habet signum universale,
nihil refert; ~quatio autem inde fit n aequ. inter numeros1t et
Er~o dividendopery fit Sa~q.m. quam ~quationemmultiplicandoperx,
fit xn .equ. xm. Unde1 regulammutandarumaequationumin proposi-
s
tiones artic. $ net xm est significatidem quod quiddam
supra s Jam s
uti tn n. < Quia multiplicatio per literamest
non n, significatquoddam
affirmatus adeoque necessario divisio per literam
terminus particularis,
meteorum
est terminusnegatusparticularis>. Habemus ergo quoddam t
est quoddam non-nix.Jam in omni propositione nihil refert quoddam
sit habemus quoddam meteorum est non
signum prsedicati,itaque
adhuc
nix. Imô < faciliusadhuc dicemustantùm m est s ~> facilius
uti hac régula, quod propositio est particularis si
Omissa x possumus
per liteiam indeterminatam, e t quod eadem est
subjectummultiplicatur
si dividitur per literam indeterminatam.Atque
particularis pnedicatum
satis constituisse videmur naturam particularis negadvae. Data
hoc modo
fractione dici esse negationem cujuscunquespe-
quacunque s potest sw
ciei ipsiuss. sive numeri pers divisibilissive ipsius seu idem esse
nullum s. dicere homo non est lapis idem est ac dicere
quod Itaque
homo est id quod est nullus lapis. Ita quoddamanimalest nullushomo.
Ergo quidam nullus homo est animal.
nostras hactenus constitutas. n vel mabso-
t6 recto. Colligamusexpressiones
lutè positum est terminusindefinitus,si subjectumsit sm propositioest
particularis.Si praedicatumsit s propositioest particularisnegativa
Vel sic potius si ex xquadonis cujusdamtermino fiat subjectum

ï. Suppléerper.
2. Leibniz a voulu écrire ~MO~MMt.
3. En marge d'un passage barré, on lit
caritativus
sapiens justusprudens.
CALCULI ~NÏVERSALÏS ELEMENTA 65

omissaaliqua litera multiplicante,vel praedicatumomissa aliqua litera Pnn.


PHIL.,V, 8,C, t6.
dividente,net propositioparticularis.Horum duorum unum pendet ex
aliero. Sit enim ~p aequ. fd, exemplicausa metallumconstandssimum
idemquodfossileducdiissimum,inde fiet propositioparticularismest fd.
quoddammetallumest fossileductifissimum.Ex asquadonenostra fiat
h~ecsquatte aequ. patet si omittas divisoremin praedicatoidem
fieriquod in précédente aequationeomisso multiplicatorein subjecto,
nempe m est fd. Ergo haeceadem est particularis.Nimirum utroque
modosumiturpraedicatumsubjecto latius, vel quod idem est, subjectum
angustius,unde non ampliusconstat(nisi aliundeid sciamus)
praedicato
an praedicatum ita amplificatumampliusinesse, vel subjectumita con-
tractumampliuscontinere possit. Sed si sumatursubjectumpraedicato
angustiusseu plurium requisitorum, ut si subjectummultipliceturvel
praedicatumdividatur,non ideô mutatur signumquod eratin a&quatione,
nempeuniversale,neque enim eo minusp~dicatum subjectoomniinest,
nam quodgeneri inest et specieiinest; itemque cui genus inest ei et
generisgenus inest, per regulam pars partis est pars totius. Habemus
ergoregulamsignorum.
) Quod attinet ad regulam affirmationumet negationum,duo sunt iCv< i Gverso.
casus vel enimnegamusspeciemde genere,vel negamus
disparatumde
disparato.Si negamus speciem de genere, redibit casus quem supra
habuimus.Ita ac aequ.b. patet a esse genus et hominemesse
speciem.
Hinc jam volumus formarepropositionem
quoddamanimal non est
homo.hoc fit adimendoaliquid à termino qui debet fien
subjectum
nihilqueadimendoà termino qui debetfieripraedicatum.
Sin velimusnegare disparatum de disparato,
qualia disparata sunt
cuprumet aurum,videamusquomodosit procedendum.Nullumcuprum
est aurum, id est non quoddam
cuprum est aurum, ostendamusergo
tantùmhanc propositionemfalsamesse
quoddam cuprum est aurum.
Item nullum cuprum est aurum,
Ergo Omne cuprum est non
aurum. Nota haecpropositio nullum cuprum est aurum, non bene
cxprimiturper hanc Omne cuprum non est aurum
(quas dicere
tantumvidetur quoddamcuprumnon est
aurum) sed per hanc Omne
cuprumest non-aurum. Itaque hase, quas pendent a
genio lingue,
demonstrari non possuntnec
debent. Sed fortassemeliusOmnis homo
!XËD:T8 M MtBNMt.
0t.
66 CALCUUUMVERSALÏSÏNVMTMATYONES

PHH.V,8,C, t6. est animal.Ergo Qùicquidest non animalest non homo. Sed hoc nobis
exhibettantum negativaminter genus et speciem, sed nondum inter

disparata.s est nons. Id est si in termine fractoomissonumeratorefiat


terminusintegerpropositionisqui sitnominator,isterminuserit negativus
nominatoris.Imbsic ac <equ.b. Ergo c asqu. [id est quoddamrado-
nale est non animal, seu quoddamnon animal est rationale.< Item
sic Omnis homo est rationalisaquoddamnon animal est homo, Ergo
quoddamnon animal est rationale>. Omnis homo est rationalis,Ergo
quidam homo est non animal. Quae conclusiobona est, sed haec
quoddamrationaleest non ~nimal,nonsequitur ex hac animal ratio-
nale et homo aequivalent,nisi supponaturanimalet rationaleesse dispa-
rata. Et hoc in meis calculisgeneratimnotandum, posse ex üs quasdam
propositionesdemonstrari, quse non valent nisi tunc ubi superflua
vitantur, seu caveturne multiplicenturaliquaeliteraein se invicem.]

PHIL., V, 8, d, V, 8, d, 17-18(~.p. in-folio).


PHiL.~
f7.t8.

April.1679.N"4.
Calculiuniversalisinvestigationes.

ty recto. A D calculum universalemconstituenduminveniendisunt characteres


<f~. pro terminisquibuscunque,ex quibusposteainterse junctisstatim
cognosciqueatpropositionumex terminisconflatarumveritas.
Commodissimoscharacterumhactenus invenio esse Numeros. Sunt
enim faciletractabilesomnibusquerébus accommodaripossunt, et cer-
titudinemhabent.
Numericharacteristicicujusquedati Termini ita fient, si numericha-
racteristiciterminorumex quibusdati termini notio constituiturinterse
multiplicentur,productumquesit numerus characteristicustermini dati.
Itaque in omni propositioneuniversaliafBrmadvavera necesse est
Numerumcharacteristicumsubjecti div'di posse exactè per numerum
characteristicumprasdicad.Ita omne aurum est metallum.Item omne
ï. Cemotestrépétéparerreurdansle ms.
CALCCU UN!VER$AUS INVESTIGATIONES 67

Triangulumest trilaterum;Hoc enimdicit tantum hujusmodipropositio PHn.V,8,d,!T.


praedicatum inessesubjecto,adeoqueet numerum characteristicumpraedi-
catiinessenumero charactcrisdcosubjecti;inerit autem modo dicto, id
est ut multiplicantesinsunt producto per multiplicationem,seu ut divi-
soresinsunt dividendo.Nam productusper aliquam multiplicationem
semperper producentemexactèdividipotest.
Porro terminisunt vel positivivel negativi.ExemplicausaTerminus
positivusest homo; negativus, non homo. Fieri potest, ut terminus
< a parterei > positivussit negativèexpressus,ut infinitum(quod idem
estacabsolutèmaximum),item ut negativussit positivèexpressus,<~ut
peccatum,quod est anomia>.
) Terminicontradictorii sunt quorum unus est positivus,alter nega- 17 verso.
tivushujuspositivi,ut homoet non homo.De his regulaobservandaest
si duaeexhibeantur propositionesejusdem~f~~ subjectisingularis,
quarumunius unus terminorumcontradictoriorum, alteriusalter sit prae-
dicatum,tunc necessariounam propositionemesse veram et alteram
falsam.Dico autem ejusdem subjecti,exemplicausahoc aurum
est metallum,hoc aurum est non-metallum.
Haecporro unica Propositio(nempe harum duarumB est A et B est
non A una est vera, altera falsa) continetin se has quatuor proposi-
nones
I. Siverapropositioest B est A, tuncfalsapropositioest B est non A.
II. Si vera propositioest B est non A, tune falsapropositioest B est A.
III. Si falsapropositioest B est A, tunc vera propositioestB est nonA.
IV. Sifalsapropositioest B est non A, tunc vera propositioest B estA.
id est generalitersi propositionisconditionalisterminus unus sit una
propositioet unum attributum< propositionis>, erit terminus alter
alterapropositioet alterumattributum.ProposidonesscilicetsuntB est A
et B est non-A, earumvcrô attributa sunt vera propositio,falsa
pro-
positio.
j Definiendofalsampropositionemquasvera erit si pro praedicatoejus
sumaturterminusnegadvus.Haecorienturex prioribus
I. Si vera est propositiohaec B est A, tuncveraerit h~ec B est non
nonA.
Il. Si vera hsec propositioest B est non A, tune vera
propositioest
hase B est non A. identica.
68 CALCUU UNIVERSALIS ÏNVESTtGATtONËS

PH!L.,V~d, Ï7. m. Si vera est propositiohaec B est non A, tunc vera propositio
est B est non A. identica.
IV. Si vera propositio est B est non-non A, vera propositioest B
est A.
Dennitiones
Terminico~ont sunt quorumsi uni praengiturnon, inde fit alter.
Hincsunt duo tantum, et non non A est idem quod A.
Propositiovera est cujus prasdicatumcontineturin subjectoseu ei in-
est. Hoc est si in locum quorundamterminorumsubstituanturasquipol-
lentesseu exii ex quibuscomponuntur,ostenditurterminos< simul>
~equipollentes praedicatoomnesrepeririinterterminosaequipollentes sub-
jecto. Propositiononveraseufalsaestubi <~id > non fit. }
ï8 recto. i Falsa < autem> propositioidem est quod non-vera.Ita ut hi duo
termini verum et falsumsint contradictorii.Unde etiam ex quibusdam
harum propositionumdemonstraripossunt caeterae.Possumus et altius
assurgereet sumamusexemplicausatantùm hanc Si propositioB est A
estvera,tuncpropositio Bestnon Aest falsa.<( quamin se replicabimus>.
Et quoniamid ipsum jH~cpropositio Best< rursusest subjectumpropo-
sitionis, et praedicatumest vera, Hinc loco subjecti ~~c propositio
B est A scribemus et loco praedicati verascribemus.<x.Et quia fal-
sum est idem quod non-verum (ex definitionetermini) hinc fiet talis
propositio
Si propositio est <xest vera, tunc propositio est non-<xest falsa.
id est

B ¡ <
SI PROPOS1TIO(p) PROPOSITIO est i TUNC PROPOSITIO (~) PROPOSITIO
A <
¡
HJEC EST ¡ H~EC EST

(<x)VERA (non <x) FALSA


EST VERA EST FALSA.

siveut vulgariusloquar,
si verumestaliquampropositionemesseveram,falsumesteamessefal-
lire aliiaulieudeexn.
t. Ilfautprobablement
CAECUM UNÏVERSALÏS !NVESTÏGAT!ONES 69

sam.Id est rursuscontrahendo si propositioest vera falsumest quod sit PmL.~V, 8, d, t8.

falsa.Si propositioest veratunc haecallaestproposido (propositioest


vera)est' vera.
In omni propositioneuniversaliaffirmativacontineturpraedicatumt8 verso.
in subjecto< adeoquedividipotestnumeruscharacteristicussubjectiper
numerumcharacteristicumpraedicad>.
In omni propositioneparticulari affirmativadividi potest numerus
characteristicussubjecti,per aliumnumerummultiplicatus,per numerum
characteristicum praedicati;ideô semperprocedetpropositioaliquaparti-
cularisaffirmativain terminisqui sunt purè affirmativiet componuntur
expurè affirmativis,quia tune nulla unquamoritur incompatibilitas
Negationemalicujustermini, ut non-homo, non possum commodè
exprimereper signum minus, quia id afficittotum terminum, quod hic
essenondebet.Nam cumdico doctusnon-prudens,speciadmdicoesse
doctumsed non prudentem, possem quidem dicere non-doctus-
prudens,sedtune non tantundemdico.
Si dicam doctusnon-prudensnon-justus,non possumusindefacere
-}-d, -p, fieretenim+ ~y.
Possetnumero velliteras signumpraengiquale radicisquadradcaeest.
Namterminiincompatibilespossuntexprimiquodammodoper numéros
incommensurabiles, ut a et~ Estque haec similitudo quod non-non
dataffirmationem,ita dat a.
Verumin eo hoc est discrimennam potius id significat esse a.
nametsi componasinjustuminjustumnon inde faciesjustum.
Si unus sit integer,alter ejus fractus,erunt incompatibilesnam in se
invicemductievanescent,sed quomodoinde judicabimuspropositionem
impossibilem,an quia quod inde oritur non ampliusdividipotest per
ullumeorum?Ita certè non poterit, nisi inde faciendonovum fractum.
Porro si velimusscire an negativusinsit alicuitermino divi damuster-
minum per ipsum negativum,prodibit contradictoriumnegativi, seu
numeruscui inest affirmativus.Itaquepatet non procederedivisionem. 0

j U. A. Omn. H. est A. ergo H asqu.rA.


P. A. Qu. A. est H. ergo rAasqu.~H.

i. L'un des deux est est de trop.


2. V. La Logique <~ f6!&M<~ch. Vî, § ÏO.
70 MODUS EXAMtNANM CONSEQUENTÏAS PER NUMEROS

PHIL.,V, 8, d, t8. Possumussimpliciterpro U. N. adhibere


U. N. Nul!.H est B. ergo yHin~qu. rB.
P. N. Qu. Anon est H. ergo H in~qu. rA.
Sed ut in numerisrem exprimamus,consideremus
non-Homo,signi-
ficansquidvisprêter hominem.VideturautemiUeesseterminus
unitatis
qui idem quod terminusEntisseu cujuslibet,
Non homo erit y H
Omnis homo est non Lapis.id est
H
non.L non/
< Qp. A. est non H. ° non-H n
Ergo ~>
non-y
Itaquef. dat terminum primo incompatibilem,qui est in homine
ejusquecontradictoriumin lapide.
An sic commodepro numeris Omnem numerum
negatum separa-
bimus ab alio per signum non-, ut doctus
non-prudens non-justus,
et scribemusd non~, et si sit solum imprudens
injustus scribemus
i non pj. Si jam rursus negetur iste terminusdoctus
non-justus non-
prudens,patet fieri justumprudentemindoctumet scribemuspj nond.0
Quod et ita nonmiscemus[numéros]< termines >ncgatos affirmatis,et
sciemusdivisores omnesnumeride quo agituressenegatos.Debentautem
semper aequarinegatinegatis,affirmatiaffirmatis in aequationeduo

PHIL., V, 8, e, PHIL.,V, 8, e, 19.20 (~p. in-folio).


ÏQ-SO.
April.167~.N"$.·
Modusexaminandiconsequentiasper Numeros.
t9 recto. apud Logicos traduntur Régula consequentiarum,et quo
'~ULT~
iVA iaciliùs retinerentur excogitatisunt schematismi
quidam quos
vocantpontemAsinorum,et adhibitasunt vocabulamemorialia.
Sed hœc omnia in scholistantùm celebrata,
negligunturin vita com-
muni tam multas alias ob causas, tum verô inprimis quia scholte
MODUSEXAMÏNANN CONSEQUENTIASPER NUMEROS 7!1

< soientconsiderare> simplices< ferè > tantùm syllogismos,seu tPHtL.,V, e, ÏQ.


ratiocinationes ex tribuspropositionibusconstantes cum contra in usu
loquendiet scribendi saepe una periodus contineatdecem syllogismos
simplices, si quiseamad logicirigorisnormamexigerevelit.Unde soient
hominesimaginationisvi, et consuetudineipsa formularumsermonis,
et intelligentiamateriaequamtractant, suppleredefectumlogicae.
Fatendumest tamen eos saepissimë festinatione,et impatientiaexami-
nandi, et verisimilitudinedecipi; praBsertimin rebus quae oculis cerni
ac manutangi,et experimentiscomprobarinon possunt quanquamet in
his s~pe serô sapiantsuo damno. Difficilevero est huic malo mederi
secundumartes hactenus cognitas nam cùm verbisutantur homines,
manifestumest earum significationesparum esse constitutas,et varia
phrasiumet particularumincrustationefalsamratiocinationemspeciosis-
simëadornariposse,ut vix appareatsedes erroris; et ordinem naturalem
elegantiaaSectataet aures mulcente ssepemirificèperturbari,quo fit ut
plerumquehomines jucunda oratione decipiquam arido quodam et
asperodicendigeneredocerimalint.
Ego re multum perpensa remedium video unicum, si sive Lingua
scripturanova constituatur, excogitatissignis aptis, quibus notiones
siveanimiaccuratèexprimantur.Vera hujus rei ratio nulli hactenusin
mentemvenit quod sciam, et longeaberraruntà scopo,qui tale quiddam
ha~tenustentavêre.Sed si aliquandoeam exequi detur quemadmodum
concepianimo, erunt effectusejus admirandiet usûsimmensi
j Ex numerisunius terminiinvenirenumerosalteriusterminiin pro-
positionepro variaqualitateet quantitate.
In subjectonumeruscum nota + sit s, cum signo sit o-
inprœdicatonum.cui -}-sit~
In propositioneUniv.amrm.sit asquatio
s asqu.
a' :equ. {~T:
notatn et items et <y,<; et p et > sunt primiinterse. In prasdicato
sit p~qu. et Teasqu. et in partie.neg. erit vells œqu. ponendo
et Mprimosinter se, vel
t. Asuivref. 19verso.
7~ MODUS EXAMtNAND!CONSEQUENTIASPER NUMEROS

PtUL., V,e, !<). Generaliterita aequ.[??]cp


Xysequ.[pLJYTc
semper et y
græcl et latini
graecietlatini
p
P et
na et primi
P'~ inter se
l et~ a aut 1.
et
In prop. Un. Aff.aequ. ï. et D i
In prop. part. neg. vel vel Xvel ambo F 1.
In univ. neg.s et )
ln
non primiinterse.se.
vel1 etet p1t nonprimiinterse.
vel prlI1111nter
In partie. anirm. sunt omnesprimi inter se.
pro s scribatur st
o- <y9
p ~M
st xqu. +
~cr6aequ. ~Tcp
fiat œqu. i et
+ œqu. + mp
~Ta~qu. pLT:
(ï) grœciet latinirespondentessemperprimiinter se.
(2) in univ. aff. asqu. i et 3.aequ.ï.
(3) in partie. neg. vel a major ï.
(4) in univ. neg. et ?evel <yet p non primi inter se.
($) in partie. neg. }

tg verso. ) Nimirum si notioni cuique sive vocabulocertus aliquis characte-


rismus secundumartis hujus leges assignetur,poterimusex solischa-
racterismisstatim judicarean [propositio]< conclusio>
aliquasit vera,
et an exprasmissisprobata; id est an argumentumsit in materia vel
forma bonum. < Et hoc locum habiturumest > etiamsi
argumentatio
sit prolixaet longè producta,multisquemodis < et
phrasibus> impli-
cata < et ordine perturbata>, quas secundum
Logica.mcommunem
resolutamultaspaginasimpleturaesset; < quod tamen> frustra
[tamen]
< fieret>, quia innumerabilesverborumambiguitatesaccuratètollere
non tantùm logiez notitiam sed et maximeanimi attentionemet sum-
MODCS EXAMÏNANM CONSEQCENTÏAS PER NUMEROS

mumjudiciumrequirat. Addequod saepein judicandoanimussit ordine PmL., V, 8, e,


nio sensibili I<)*30.
ducendus,et ad multa attendendum; itaque quodam opus
est in hoc labyrinthoS quo dirigaturimaginatio,quod tunc cum res
< per se > imaginationi subjecta non est, à characterismispeu
ipsa
debet. Qua ratione quivis solo calculode difficillimisnunc veritatibus
et imposterum non ampliusdigladiabuntur homines circa ea
judicabit;
fquae demonstrationi subsunt, sed ad experimentanaturaliaubi nondum]
< qu~ jamhabentin potestate,sedadnovainveniendaconvertentur> 2.
Quoniam autem haec etiam ingeniosissimisvidentur impossibilia,
ideogustum aliquem tantar rei dare opéraspretium est; et quoniam
nondumexcogitatoshabeo characterismospro singulisterminis,et ob
mirificumrerum connexumdifficileest in paucis a reliqua rerumsylva
avulsisspecimenexhibere;ideô nunc quidemloco characterismorum in
quibusaliquandocalculusverè universalisinstitHetur,adhibebo nunc
numéros,et quoniaman argumentationesin materiabonaesint ex singu-
lorumTerminorum characterismisdijudicandumerit, ideô nunc satis
habebo ostendere in numeris an argumentationesquomodocunque
transpositae,multiplicataeinvicem,implexae,sint in formabonaeseu an
viformasconcludant.
S~epeenim fit ut conclusiosit vera, sed non sequaturex praernissis vi
formae;et tunc non licet eam imitari in aliis casibus,nisi ubi par ratio
est, quod difficileest dijudicatu,cum veras formasregulas ignoramus.
Exemplicausa,proponaturhoc argumentum
< Omnissapiensest justus8
Quidamsapiensest fortunatus
Ergo quidamfortunatusest justus.
itemhoc > Omnis pius est beatus
Quidampius non est fortunatus
Ergoquidamfortunatusnon est beatus.
Conclusio << nes > [vera est] verse sunt, et excogitari possuntinnu" 20 fecto,
merx! aliœ ubi etiam est vera, sed tamen <; in posteriore argumenta-
tione > non sequitur ex praemissis neque consequentia sive forma est

ï. Métaphorefavorite de Leibniz (V. La Logique de Z.Ct&M:p. qo).


2. Cf. Z.6jf<~ Oldenburg, 28 dec. 1675 (PtUï. VI!, 10), eit~e ap. La Logique de
~6~t< p. a6o, note a et les textes cités p. 98 sqq.
3. Au.de&ausdejM~M~ on lit le motpius.
MODUSEXAMtNANN CONSEQUENTIASPER NUMEROS

Put! V, 8, e, ao. bona; possunïenimdari etiam innumeraexemplaubi locum non habet,


exemplicausa
Omnemetallumest [fusiïe]<( minérale>
Quoddammetallumnon est aurum
Ergo quoddamaurumnon est fusile.
Omne malleabileest metallum.
omne argentumvivumestmetallum
quoddamarg. viv. non est malleabile.
ergo quodd.arg. viv. non est malleabile.
Bocardo Qu. A. V. non est maU.
0, A. V. est metall.
E. q. met. non est maU.
metall. + b
malleab.+ c d
arg. viv. -{- c
?n71 ~n~
an b n md
b
n m bn
aiequ.
~qu.< Î np
~n/.
Ergo
&s.~n~ ci ~n~,fP
dm
..aequ.Y. Ergocaequ.~y.

e Y Ergo~n~
l~n~ ~n-rj
a.b c.d
~i
Et cumin tam brevi argumentatione<( et simpliciet naturalihabitu
atque situ exhibita> facilèaliquis Mli potuerit,quanto faciliusfalletur
in composita,implicataet perturbata. Itaque res magnaprofecto est
numeros ita excogitare,ut simplicissimisquibusdam observationibus
adhibitis, statim inde judicaripossit, utrum argumentatioaliqua sit
légitimasformaean secus.
Regulaautemsiveobservatio pro argumentationibus sive simplicibus
sive compositis,ordinatisqueaut perturbatis,modo ex propositionibus
i. IciLeibniza oubliéde biffersimplicissima
quadam.
MODUSEXAMtNANM CONSEQUENTIASPER NUMEROS ~5

constent,haecunica est, quammutatis quibusdam etiam ad 1?HM.V,8,


categoricis e, ao.
modaleset hypotheticaset alias quascunqueapplicarelicet, sed nunc
quidemsatis habeboin categoricisspecimendare.
Cuicunque< praemissarum > Termino (id est subjecto vel praedi-
catopropositioniscatégories) assigneturnumeruscompositus
Jhoc modo + [6] 1$ [4] [6] 12. vel + $ 2.
Sit jam(Reg. I) in Propositioneuniversaliaffirmativadebetnumerus
subjecdcum signo + dividi posseper numerum praedicati<; exactè
seusineresiduo> cum signo +, et numerus subjecticum signominus
debetdividiposseper numerumpraedicaticum signo sed duonumeri
diversorumsignorum non debent habere divisoremcommunem, seu
nondebentdividiposse per eundem numerum. ex. gr. sit propositio
Omne malleabileest metallum. Pro malleabiliverbi gratia scribamus
+13–12, pro metallo + $ 2. quia patet + 13 dividi posseper
+$ et 12 per 2. Sed nec + 1$ et 2, nec item 12 et + $
communemdivisoremhabere.
(RegulaII.) Si quid horumaliter se habet, propositioest particularis
v. g. quoddammetallumnon est malleabile*.
negativa,
+15–12 –2
Patet numerum + 5 subjecti non posse dividi per numerum
+1$
praeoicati,nec 2 subjectiper 4 praedicati.Quorum vel unumsuffe-
ciss(.tad pronuntiandumhanc propositionemesse veram. v.
g. quod-
damargentumvivumnon est malleabile.

+!
(11)In propositione
~~M/ ~?~0~ dividihocmodo< ex. gr.
quoddamanimalnon est homo, quia 2 nonpotest dividiper 6 >.
(III) propositioneuniversalinegativavel pro ~r~~o subjecto
<Ï~~O ~r0~> duo scribanturnumeri,MfMM cum signo+, seuplus;
altercumsigno seu minus. hoc MMOO~a~ ut numerus
aliquisin uno
terminoper signum+ affectuscum numeroaliquo%? altero terminoper
signumminus communem habeatdivisorem.Exempli gratia Nullus
homoest lapis< vel Nulluslapis est homo >. Numerus hominesit
pro
1. Cepassage
est très raturéet surchargé.Il fautévidemment
intervertirles
nombresdesdeuxtermes.
y 6 MODUS EXAMÏNANDÏ CONSEQUENTÏAS PER NUMEROS

PH!L.,V, 8~e, 20. -t- 6. pro lapide, + ï$ 8, quia + 6 et 8 communem habent


divisoremseu per eundemnumerum dividipossunt,nempe 2.
(IV) j6~~ propositio estparticularis~r~~t~ tuncid quodde propo-
sitione~M~f~~ negativa~/M~ non debetlocumhabere.Exempligratia
Quoddam animal est homo. sunt numeri 2 et 6. patet cum neutri Stc
numerus cum nota etiam quod diximusnon habere locum. Et si
esset numeruscumnota tamenpotestid fieri ut propositioparticu-
laris affirmativasit vera. Exempli causa quidamlapis est marmor, sit
numerus lapidis -L 15 8, marmorisï~veli~ 2, patet neque
+ 13 et 2 neque 8 et + 13 communemdivisoremhabere, adeo-
que propositioest vera.
20 verso. Ex his paucissimisregulisper numérosdemonstraripossunt et exa-
minariomnes consequentias,omnesngurae,omnesmodi syllogismorum
hactenusrecepti, et innumerialii magiscompositiin vita communifre-
quentad, sedin schola ignorati. Sed nunc quidem satis habebo per has
regulas demonstrare in numeris omnes consequentiasomnes figuras
omnesque modes syllogismorumcategoricorumsimpliciumin schola
jam receptos. Observandotantùm, ut numerisTerminorumsecundum
universalitatemaut particularitatem, Affirmationemaut negationem
prasmissarumin quibus reperiuntur<( modo prasscripto> adornatis,
examineturpostea an sua sponte idem quod in regulisnostrispr~scrip-
simus,etiamin conclusionelocumhabere deprehendatur.Hoc enim de-
prehensodicemusargumentumin forma legitimumesse; secùs, nullius
essemomenti.
Venio igitur ad demonstrationesconsequentiarumper Numéros.
CONSE(NJENTI~ SUntvel simplicesvel ~7~~M- CONSEQUENT!~ SIMPJLICES
< in scholis celebratas > sunt Oppositio, Subalternatio
[et] Conversio.
Oppom~est quando duae propositioneshabent idem subjectumet
idem praedicatum,et nos colligimusex veritateuniusfalsitatemalterius.

[Ici deux paragraphesbarréscommençantpar <cOppositio1 a].

Oppositioncsinteruniversalemaffirmativamet particularemNegativam
(v. g. Omnis sapiensest justus, et quidamsapiensnon est justus), item
inter
r. La suite est d'une autre encre.
Il .11 1. Il .11, Il
REGULEEDE BONITATE CONSEQUENT!ARUM 77

<~umeri terminorumad consequentiaminvesdgandamita connabun- Pan. PH V,8, e, 20.


si terminus est in una tantùm propositione,is sumi potest pro
tur quis
arbitrioet tune alter assumatur quemadmodumregula propositionis
Si Terminus aliquisestin duabuspropositionibus,tunc formetur
requirit.
in unaquaqueseparadm secundumleges formas, adhibendo semper
unius positionis diversos ab his qui sunt in alia pro-
numérosprimes
assumti et diverse positiones multiplicenturin se invicem
positione
in in Productum satisfaciet
pro propositionibus omnibus.
-t- + et
Incipiendumergo J

P
PmL., V, 8, f,
PHIL.,V, 8, f, 21-23 (6 p. in-folio). 2Ï-23.
April.1679.N~6. plagei.

quibus de bonitate COM~MCM~rMM /brMÏ~Me et MÏO~


~M~P
< categoricorum > judicari potest, PERNUMEROS.21 2 recto.
~~O~MMtOrMW
regulasex altioreprincipio duxi, et quibusdam mutatisaccommo-
Y TAS
11 dare possumsyllogismismodalibus,hypotheticis,aliisque quibus-
varie multiplicatis, c ontinuatis,transformatis ac perturbatis,ita,
cunque
utsummainnumerissubducta< etiamin longissimisratiocinationibus >
an sit proba. < Cum tamen hactenus logici com-
appareat consequentia
muniorestantum et simplicioreset certo tantùm ordine dispositasargu-
mentationesexaminare possint et caeterastaediosèin has resolvere
cogantur,qua~res homines à regulis logicorumad usum transferendis
nonsinecausaavertit.> Habeo< praeterea> et < modumexcogitandi>
certasnotas characteristicas qux si rebus accommodentur,inde judicare
liceatan argumentumsit vi materiaebonum, si non vi formas;imô alla
inveniripossuntex eodem principiomulto majoris momenti atque usus
quàm quasattigi, sed nunc modum facillimumad numeros exigendi
formasconsequentiarum in scholiscelebratarum,exponeresatis habebo.
In omni propositione categorica habetur subjectum, pr~dicatum,
copula,qualitas,quantitas. Subjectumet praedicatumvocant Terminos.
in hâc Pius est felix, pius et felix sunt Termini, ex
Exempligradâ,
quibuspius, est subjectum felix,praedicatumest, copula. Qualitaspro-
78 REGULA DE BON!TATECONSEQUENTÏARUM

PML.,V, 8,f,a!. positionisest affirmatiovel negatio ita hxcproposido (pius est


affirmat.Illa verô (sceleratusnon est felix) felix)
negat. <2~
est universalitasvel particularitas.Ut cum dico Omnis
pius est felix,vel
si dicamNullus sceleratusest felix sunt
propositionesuniversales,illa
universaUsaffirmativa,hase particularis' negativa.Sed si dicam
quidam
sceleratusest fortunatus,quidam pius non est
fortunatus,propositiones
sunt particulares,illa affirmativa,hrec
negativa.Venionunc ad numeros
quibusTerminisunt exprimendi;eamquein rem < sive> regulas< sive
definitiones> dabo sequentes.
(I) Si qua offeraturpropositio,tunc pro quoHbetejus Termino,sub.
jecto scilicet vel praedicato,scribanturnumeri duo, unus affectusNota
+, seu plus, alter Nota seu minus. Exempligratia sit
propositio
omnis sapiensest [pius] [justus]pius. Numerus
respondenssapientisit
+20–21, numerus respondenspio sit + 10 3. <(
Eosquevocabo
imposterumNumeroscujusque Termini characteristicos (interim assum-
tos) > Hoc unum tantùm cavendumest ne duo numeri ejusdemTer-
mini ullum habeant communemdivisorem,nam si
(loco + 20 2i)
pro sapientesumsissemusnumerum+9–6 (qui ambo dividi possunt
per eundem nempe per 3) non fuissentullo modo apti. < Possumus
etiam loco numerorum uti literis, ut in
Analysi speciosa. Sub literis
enim quivis numerus conditioneseasdemhabens
potest intelligi, ut si
numeruspü sit + hoc uno observatout a. et b. sint
prinii inter
se seu nullum habeantcommunemdivisorem>.
2 verso. universalisaffirmativaveraest (verbigratia
j (11)Propositio
Omnis sapiens est pius).
+70–33 io 3
+ c~ ~y e
in qua quilibet numerus characteristicus
subjecti(v. g. + 7o et 33)
perproedicatinumerumcharacteristicum ejusdemnotx (+ 70 per + 10,
et 33 per 3) exactè (id est ita ut nihil maneat residuum) dividi
potest(ita si + 70 dividasper + 10 prodit2, remanet nihil. si–21 divi-
das per 3 prodit 7. remanet
nihiî'). < Et contra quando id non fit
falsaest. >

I. Lapsus calami, pour universalis.


2. Leibniz avait d'abord écrit + 20 –2t au lieu de + 70 33.
REGULEEDE BONITATE CONSEQUENTIARUM y~

particularisnegativaveraest quando universalisaffirma- P


(ni) Propositio PHtL.,V,8,f,2ï.
tivavera non est. <; Et contra ~>. Verbi gratia
quidam pius non est sapiens
+10–3 3 +70–33
+~ e

patetnec+ 10 dividiposse per + 7o nec 3 dividiposse per 21. ex


quibusduobusdefectibusvel unus suffecissetad efficiendamparticularem
negativamveram(vel quod idem est ad reddendamuniversalemaffirma-
tivamfa!sam)ita si dicas
quidam sapiens non est fortunatus
+70–33 +8–ii
+c~ +~

patetnonpossedividiexactè+ 70 per + 8, quodsufficit,licet 33 dividi


possit per 11.
Theorema jr.Hinc UniversalisAffirmativaet particularisnegativacon-
tradictorièsibi opponunturadeoque nec simul veras sunt, nec simul
fals~e.
(IV) Propositiouniversalisnegativavera est (verb. grat.
Nullus pius est miser)
+10–3 3 + $ 14
+ c<~ 8 -}-

in qua duo < quidam > diversarumnotarumet diversorumterminorum


numeri(ut + 10 et 14, nam ille habet notam +, hic notam minus.
illesumtusest ex subjecto,hic ex praedicato)habent divisoremcom-
munem(nempe+ 10 et i~.ambodividiexactèpossuntper 2) <; Et
contraquandoid non fit falsaest >.
Theorem.2. Hinc Propositiouniversalis<;ne~ativa~> convertipotest
Id est ex hac nullus pius est miser, sequitur nullusmiser
simpliciter.
estpius.vel contra. Quia nihilrefert utrum dicaset quemterminumpro
subjectoaut quem pro pr~dicatohabeas, neque enim in conditionem
propositionisUniversalisNégative verse subjecti aut praedicatimentio
< diversimodè > ingreditur,sed sufficitunius termini numerumunius
notasper alteriustermininumerumalteriusnotx posse dividi,
quicunque
tandemex his duobusterminissubjectumsit aut pras~catum.
~0 RËûÛJLE Ï)E BONITATE CONSËQUEUTïAMM

PHtt. V. 8. f,f, J (V) Propositio


~fM ~nM~~ vera est, quando universalis
22 recto.
negativavera non est. <( Et contra.> Verbi gratia
quidamfortunatusest miser
-{-11–9 +$–ï4
-{-M -}-? CW
quia nec + 11 et– i~, nec 7 et + 5. communemdivisoremhabent
(quorumalterutrum<~alias~> suffecissetad propositionemuniversalem
negativamveram reddendam).Similiter
quidam sapiens est pius
+70–33 +10–3 3
-c~ <?y -)-<~ e

quianec + 70 et– 3, nec 33 et + 10 divisoremcommunemhabent.


7~<?~ J. Propositio universalisnegativa et particularisaffirmativa
sibi contradictorièopponuntur(ita, ut non possintesse simulveraeaut
simul lalsae).patet ex dictis.
Theorem.4. Propositioparticularisaffirmativaconverti potest simpli-
citer, v. g. quidamfortunatusest miser, Ergo quidam miser est fortu-
natus. Quidam sapiensest pius, Ergo quidam pius est sapiens. Patet
eodem modo quo ostendimuspropositionemUniv. negativam(qure huic
contradicit)simpliciterconverti<; vid. theor. 2 >.
Haecsunt propositionumcategoricarumverarum pro diversasua qua-
litateet quandtate,definitionesseu conditionesquibuscontinenturtotius
calculiLogiciprincipia,unde jam consequentiasLogicascelebrioressolo
numerorumusu jam explicato,demonstrabimus.Consequentixillaesunt
vel simplicesvel syllogisdcae.Consequendaesimplicescelebrioressunt
SubalternatioOppositioConversio.Subalternatioest cum ex universali
concluditurparticulare.Sit ergo
Theorem. Semperlocum habet subalternatioseu semper ex univer-
sali concludipotestparticulare.
Omnis sapiens est pius
+70–33 3 +io–3 3
-~<~& ef -<~ e

Ergo Quidam sapiens est pius


Hoc ita demonstro 33 dividi potest per 11
(ob propositionem
universalemaffirmativam.per reg. 2). Eigo + 70 et 11 non habent
REGUt.~DE BONITATE CONSEQUENTIARUM 8t

divisoremcommunem(alioqui3 + 70 et 33 haberent < eundem > E*HH. V, 8, f, 22.

divisoremcommunemquod est contre reg. i). Similiter+ 70 dividi


potestper + 10 (per reg. 2) ergo 33 et + 10 non habent divisorem
communem(alioqui3 enim 33 et 70 haberentetiam divisoremcorn"
munem,quod est contra reg. i). < Quoniamergo tam + 70 et 3;
quàm 33 et + io non habent divisoremcommunem,vera erit pro-
positioparticularisaffirmativa(per reg. ~). nempe quidam sapiens est
pius. > (Ratio consequentias<~per3 notataemanifestaest numerorum
naturamintelligenti >, quia divisordivisorisest etiam divisordividendi.
Itaquesi verbi gratia 33 tertiusnumeruset -}- 10 divisorhabentdivi-
soremcommunem,is divisordivisons-}- 10et numeri +33. erit etiam
divisordividendiper -{- 10 nempe+ 70. Ergosequeretur 33 et + 70
haberedivisoremcommunem.)
Ita et in Negativisres demonstraripoterit; verbi gratia 23 verso.

Nullus pius est miser


+10–3 3 +3–i4
+ <~ e -{- cw

Ergo Quidam pius non est miser


Namquia + 10 et i~. habentcommunemdivisorem< (ob univer-
salemnegativamper reg. ~.) >, ergo 3 et r4 non habent com-
munemdivisorem(nam alioqui etiam 3 et + 10 communem divi-
soremhaberent contra reg. i). Ergo nec 3 dividipotest per i~.
(alioquihaberentcommunemdivisorem,quia divisordivisorisest etiam
divisordividendi).Jam 3 non potest dividiper i~ Ergo propositio
particularisnegativaest vera (per reg. $). Quod erat demonstrandum.
H~ dua~demonstrationesmaximimomenti sunt, non quidem ad rem
per se claram reddendamcertiorem, sed ad calculi nostri fundamenta
jacienda,ac cognoscendamharmoniam.Certe tum maximèanimadverti
me veras calculi leges obtinuisse,cum has demonstrationes,à
quarum
successupendebant omnia, sum assecutus.Et ratio hujus rei est
quia
notionesuniversalestractans, transitum maximèquasrebamà genere ad
specicm nequeenim considerogenus< ut majusquiddamspecieseu>
ut totum ex speciebus,quemadmodumsolet fieri
(non male quidem,
quiaindividuagenerisse habentad individuaspeciciut totum ad partem)
sed considerogenus ut partem speciei, quia nodo
speciei ex notione
IN~MT? t)B LEIBNIZ.
p
8& REGULEEDf BONITATE CONSEQUENTtARCM

PHï~, V, 8, f, 32. generis et di&rentiaeconnatur.Et huic principiohanccalculandirationem


ina~dincavi;quianon individuased ideasspecta\i*.Verùmita procedenti
difficillimusfuit descensusà genere ad speciem,quia est progressusà
parte ad totum. Huic vero his ipsis demonstrationibusviam munivi,
quibusab universalibusad particulariatenditur.
SubaltemationemsequiturOppositio.Est autem 6~M vel c<
toria<; cum duaepropositionesoppositx nec simulvera?essepossuntnec
simul&Isae> (quam locum habereinter universalemaSirmativamet
par-
ticularemnegativamdictum theor. 2. 2et inter universalemnegativamet
particularemaffirmativamth. 3.) vel contrariacum non possunt <*sse
simul vera~ possunttamen esse simul faisanvel subcontraria,cum
pos-
sunt simul esse vera~ non tamen simul &lsas.
Theor.6. UniversalisAffirmativaet UniversalisNegativasibi
oppo-
nuntur contrariè.v. g.
Omnis sapiens est fortunatus
+70–33 +8–ii r
+~ +~
et Nullus sapiens est fortunatus
Non possunt simul esse verae. Nam si prier et posterior simul est
vera, sequetur ex posteriore quidam sapiens non est fortunatus (per
th. $.) prior autem erat Omnis sapiens est fortunatus. Ergo hse dua~
simul veraeerunt contra th. i. Possunt tamen simul esse &Isœ.Nàm
fieri potestut neque + 70 dividipossitper + 8 (Ergo prior est falsaper
reg. 2.) neque tamen aut + 70 et i i aut 33 et + 8 habeantdivi-
sorem communem(Ergo posteriorest falsaper reg. ~) (potuissetet aliud
exemplumassumi in quo nec numerus <;qui esset Ioco> 33.
potuissetdividiper numerum<; qui esset > loco 11 < sed res eodem
redit >.)
s3 recto.
April.1679.N<*
6. plag.2.
Theor. 7. Particularis affirmativa et particularis negativa sibi oppo-
nuntur subcontrariè, <~ seu possunt esse simul verae, non tamen simul
balsas. Verbi gratia quidam sapiens est fortunatus, et
quidam sapiens non

t. Ici Leibniz oppose la considération de l'extension et ceUe de !a compréhension,


et déclare fonder sur celle-ci son calcul logique. V. La Logique de Le~M! p. 335.
a. Lire « theor. ï. M
REQUÎT DE BOMTATÈCONSEQUËMTÏARUM 83

est fortunatus.> Sequitur ex prsecedend nam quia universalibuscon- 1PHM. V, 8, f, 23.


trarii signi contradictorièopponunturparticulares(per th. i. 3) hinc
cum ill~e suntverse,hsesunt baisse,et contra. Verum illsepossunt esse
simullaisse(per th. 6. prseced.)ergo haesimul verae.Il!œ non possunt
essesimulverse(per idem th. 6) ergo hsenon possunt esse simulfalsae.
Conversio fit vel simpliciterveJper accidens.Conversioquaefit simpli-
citer locum habet in universalinegativaper th. 2 (Nulluspius est miser,
Ergo nullus miser est pius. vel contra) et in particulariaffirmativaper
th. (quidam fortunatusest miser Ergo quidam miser est fortunatus)
Et contra. Conversioper accidenslocumhabetin universaliaffirmativa,
ut mox ostendam.Conversioneutra (vi fbrmae)in particulari negativa
locumhabet. De conversioneper contrapositionemhic non loquor. Ea
enimnovum terminumassumit.ExempligratiaOmnis sapiensest pius.
Ergoqui non est pius non est sapiens.SeuOmnis non-piusest sapiens
Habemus enim tres terminos sapiens. Pius, non-pius. Mihi autem
sermo est hic de consequentiissimplicibusubi servanturiidem termini.
Prsetereausus hujus conversionisnullusest necessariusad demonstrandas
syllogismorumfiguraset modos.Et proprietateshujus modi infinitorum
terminorum,non-pius.Non-miser,etc. demonstraridebent et possunt
per nostrum calculum, separatim,quemadmodummodalium. Habent
enimmultapeculiaria,nam si ipsosadhibeas,syllogismuspoterit habere
quatuor terminos, et nihilominusbonus erit, aliaque multa quse non
sunt hujus loci quia propositumest nobis syllogismorumcategori-
corumtriterminorumgeneralesmodos et figurascalculoostendere.
Th. 8. Universalisaffirmativaconverti potest per accidens. Omnis
sapiensest pius.Ergo quidampius est sapiens. Nam quia omnis sapiens
est pius. Ergo <~(per th. $) > quidamsapiensest pius.Ergo(per th. 4)
quidampius est sapiens
t A consequentüssimplicibusin quibus duo tantùm sunt termini 23 verso.
transeo ad consequentiasTriterminasseu syllogismoscategoricos.Sed
tunc paulo majore cura opus est ad numeros terminorum aptè assu-
mendos quia idem terminusnempe mediusutriquepraemissae inest, et
ideônumeriejus characteristiciutriusquepraemissas regulisaccommodari
1.L<<jMM,
pour:« non-sapiens M;ou plutôt «Nullusnon-piusestsapiens.»
2.Cf.PmL.)VÎI,B,iv, t o,verso.
3. Ici un g barré qui commence par la même phrase que le suivant.
8~ CALCULUSCOKSEQUENTtARUM

PHÏL.,V~8, f, 23. debent. Quod ut 6at primum ipse medius accommodeturuni extre-
morum, Majori scilicetvel minori termino, sed alter extremuspostea
ipsi accommodetur.Ubi notandum praestaresubjectum accommodare
praedicatoquàm contra, ut ex regulissuperioribusconsideranticonstabit.
Itaque si qua sit prasmissain qua Mediusterminussit subjectum,ab ea
incipiaturet praedicatiejus numerispro arbitrioassumtisaccommodentur
ei numeri subjecti seu medü termini; inventis
jam ita medii termini
numeris, his numerialteriustermini in altera prasmissaetiam accommo-
dentur. Habitis jam <ita > Majorisac Minoristermininumeris charac-
teristicis,facile apparebitan eam inter se legemservent, quam conclu-
sionisformapraescribit, id estan conclusiovi formaeex praemissis
ducatur.
i recto (feuille ) Sed ut hasenumerorumassumtiofaciliusfiat certas quasdamregulas
prise pour cou-
verture). prasscribam.
f

~PtïtL.,
t
V, 8, f, PmL.,V, 8, f, 2~-27(6 p. in-folio).
i 24-27.

Calculusconsequentiarum.
24. recto. D uo sunt quae in omni argumentationedijudicaridebent
Forma,
i nimirum et Materia.Contingereenim potest ut argumentumali-
quando succedatin certa materia quod aliis omnibusexemplisejusdem
formasapplicarinon potest. Exemplicausa si ita ratiocinemur

[Omnis pius est felix


Quidam pius non est fortunatus
Ergo quidamfortunatusnon est felix]
-< Omne Triangulumest trilateruni
QuoddamTriangulumnon est asquilaterum
Ergo quoddamAequilaterumnon est Trilaterum >
Conclusiobona ?st sed vi materias,non formas,nam
exempla similis
formasafferripossunt, quaenon succedunt,exemplicausa
Omne metallumest minerale
Quoddammetallumnon est aurum
Ergo quoddamaurumnon est minerale.
Itaqueet calculusqui Materiamtangità calculoformalisepararipotest.
CALCULUS CONSEQUENTYARUM 85

Cum enim invenissemcuilibet siveTermino sive notioni, suum ascribi PHIL.,V~8, f, 24.;
numerum characteristicum,< cujus interventuidemfuturumest cal-
posse
culareet ratiocinari;> et verè ob mirificamrerum complicationem,
nondumverosnumeroscharacteristicosexhiberepossimantequamsumma
rerum capitain ordinem redegero;consideraviconsequen-
plerarumque
tiarumformamnihilominusin calculocomprehendiac numerisdemon-
strari posse nctitiis, qui loco verorum numerorum characteristicorum
interimadhiberentur Quod ita patefaciam.
In omni propositionecategorica(nam ex bis caeterasdijudicariposse
alias ostendam,paucis in calculomutatis)duo sunt Termini subjectum
et pr~dicatum;Quibusaccedunt copula(est),affirmatiovel negatio,seu
vel quidam seu quantitas.
qualitas,et deniquc signum, id est Omnis
Exempli g ratiain hac Plus est felix,pius et felixsunt termini, ex quibus
e st, 1 Qualitas
Propositionis 2~ verso.
est
pius subjectum, f elixprœdicatum; copula.
est Affirmatiovel Negatio. Ita hsec propositio pius est felix, amrmat,
illavero sceleratusnon est felix, negat. Quantitaspropositionis est uni-
versalitasvel particularitas.Ut cum dico Omnis pius est felix, vel si
dicamnullussceleratusest felix; sunt propositionesuniversales,illa uni-
versalisamrmativa,haecnegativa. Sed si dicam quidam sceleratusest
fortunatus,quidampius non est fortunatus. Propositionessunt particu-
lares,illa affirmativa,haecnegativa.
In omni propositione[amrmativa]praedicatuminessedicitur subjecto,
seuprsedicatinotio in subjectinotioneinvolvitur.[Ut] <Nam in propo-
sitioneUniversaliaffirmativa> cum dico Omnis homo est animal;
hoc volo animalis conceptum involvi in hominis conceptu (nam
hominisconceptusest, esse animalrationale).Et cum dico Omnis pius
est felix,[hoc volo si quis]<signinco eum qui> intelligatnaturampie-
tatis, etiam intellecturumin ea ~elicitatemveram contineri. Itaque in
propositioneuniversaliaffirmativamanifestumest prasdicatumin sub-
jecto per se spectato contineri. Sed si propositiosit particularisaffirma-
tiva, tunc prœdicatumnon contineturin subjectinotioneper se spectata,
sedin subjectinotionecum aliquoadditosumta; id est in aliquasubjecti
specie.Fit enim specieinotio ex notionegeneris,cumadditaaliquadiffe-
rentia. < Similiterin >

i. V. La Logique de I~M~ p. m.
CALCULUSCONSEQUENTÏARPM

PHtL., V, 8, f, 24.
24. In PropositioneNegativacum negamus
proedicatumhoc modo quo
dixl subjectoinesse; eo ipso affirmamus
negationemprédicat! sive ter-
minum pr~dicatocontradictoriumsubjectomesse.Ut cum
dico NuUus
sceleratusest felix idem esse ac si dicerem Omnis
sceleratusest non-
felix, seu non-felicitatemsceleratoinesse. Et cum dico
[quidam]pius
[non] est <non-> fortunatus, hoc volo 70 non-fortunatuminesse
cuidamspecieiseu exemplopii.
Considerandumporro omnem notionem
compositam, constare ex
pluribus aliis notionibus, interdum positivis, interdum et
:to. Exempligratia cum dico numerus
25 recto.
negativis.
primitivus,) intelligohoc numerus
non-divisibilisper majoremunitate. [Et vero sola notio DEI
tiva est, nuI1amquelimitationemseu pure posi-
negationeminvolvit.]Ideô ut gene-
raliter procedamus quamlibetnotionem
exprimemusduobus Numeris
characteristicis,uno cum nota + seu plus, altero cum nota seu
minus. Exempligratia Primitivusest numerus
indivisibilis.Conside-
+22 iy
randumetiam est Terminosomnes
negativos,hanc habereproprietatem,
ut quandopositivi se habent ut
genus et species, contra negativi eorum
se habeant inverso modo, ut
species et genus. Exempli gratia Corpus
est genus, Animal est species.latius enim
patet corpus quàm animal,
< quia corpus continet animaliaet plantas
aliaque,> sed contra non-
animal est latius quàm non-corpus.Omnia < enim
> non-corporasunt
etiam non-animalia; sed non
contra; dantur enim non-animdia qux
tamen non sunt non-corpora,verbigratia
planta. Itaque quemadmodum
plura dantur corpora quàm animalia; ita contra plura dantur non-ani-
malia quàm non-corpora.
His ita intellectispossumusvera ponere fundamenta calculi
nostri.
Nimirumomnis notionis positive
(négative)numerum characteristicum
< positivum (negativum)seu nota + (vel –) affectum> conflabimus
ex multiplicationein se invicemomnium numerorum
characteristicorum
earum notionum< positivarum
(negativarum)> ex quibus ipsiuster-
mini < positiva(negativa)> notio
componitur.
Ita sit animal rationale
+ ï3 S +8–y
t. Ici se trouvent rëpët~s les mots « earum
notionum poaidvarum. M
CÀLCULUS
CONSEQUENTIARUM 87
1
fiet termillihujus homo PHH.V~8,f.25.ji'
Numeruscharacteristicus + 13,8 $,7 13
sive: + 104 33.·
Io4 1
Hoc unum tantùm in ista Numerorumefformationecavendumest ne
idem aliquisnumerus in positivis et in negativiscontineatur, id est ne
et negativusnumerus dividi possint per < unum eundemque
positivus
numerum,seu habeant> communemdivisorem.Nam 1 si sic scripsis- s5 verso.
semus 1
animal rationale
+13–3 +io–7
homo
+ 130–3$

scripsissemus absurdum.Nam notio quaesignificaturper + 5, contra-


dictoriaest ejus quae significaturper $. Itaque cum m rationalis
notione positiva 10 contineatur$, (nam 10 dividi potest per 5 seu
10fit ex multiplicatione5 in 2) seu cum in rationali ponatur 5 in ani-
maliautem contra negetur 3, seu contineaturcontradictoriumipsius 5,
ex
sequeturanimalet rationale esse incompatibilia,adeoque hominem
ipsis compositumimplicarecontradictionem,<quoniamita tam posi-
tivusejusnumerus + 130, quam negativusdividipotest per $ > quod
cumfalsumsit consequensestabsurdamforehanc exprimendirationem,
adeoquesemper cavendum esse, ne numerus positivus et negativus
habeanteundemdivisorem.
Intellectisjam terminis sigillatimsumtis, videamuset quomodocon-
jungipossint,seu quomodo propositionumquantitas qualitas,et veritas
<(in quantumid neri potest ratione, seu numeris characteristicis)>
dignoscatur.Nimirum generaliter omnis propositio falsa est, quae
cognoscipotest solavi rationis, seu qu:e in terminis implicat; h~c est
in qua subjectumet prasdicatumcontinentnotionesincompatibiles,sive
in qua duo quidam numeri characteristicidiversorum terminorum
< (subjectiunumpraedicati alterum)> diversarumquenotarum < (unum
cum nota +, alterum cum nota, –) > habeat communem divisorem.
Exemplicausasit propositio
pius est miser
ïo 3 +14–3
CALCULUS CONSEQUENTIARUM

PHtt. V, 8, f, a5.< Patet termines + 10 (id est + bis $) et $ esse incompatibles,


significantenim contradictoria,ac proinde statim ex numeris ipsorum
characteristicispatet propositionemcui hi numeri conveniuntesse
falsam
<in terminis>, et contradictoriamejus esse ex terminisveram.
26 recto. j Porro antequamspecialibusPropositionumformissecundumquan-
titatem et qualitatemsuos numeros characteristicos
accommodemus,
itiud in genere repetendumest, quod
supra diximus, Notionempr~di~
cati semper inesse subjectoaut ejus
speciei.Hoc jam in Numeroscha-
racteristicosita transferamus Esto propositioUniversalisaffirmativa
Omnis sapiens est plus
+70–33 +io–3
Patet praedicatuminesse debere notioni subjecti se
per sumt~ < quia
in omni casu inest>, adeoquenumeros characteristicos
subjecti dividi
posseper numeros characteristicospraedicatiejusdemnotse, ut + 70
per + 10, et 33 per 3. Similiter
Omnis homo est animal rationale
+130–33 +i3–$ +io–7
patet+ 130 dividiposse per+ 13 etper+ 10; 01–3$ dividi
posseper
–$et–7~.
In Propositioneautem Affirmativaparticulari,
quemadmodumsupra
diximus,sufficitnotionemprasdicatiinesse notioni subjecti, additamento
aliquo auctae,seu praedicatuminesse specieisubjecti, id est characteris-
ticos numerossubjectimultiplicatosper alios numeros reddi
posse divi-
sibilesper characteristicosnumeros prœdicad.
Cumqueid semperpossit
fieri, quilibet enim numerus < multiplicando> reddi potest
per alium
numerum quemlibet divisibilis;hinc patet
propositionemparticularem
affirmativamsemperhaberelocum; nisi aliquaex
supradicto capitesupra
26 verso. dictis incompadbiHtasseu pugna oriatur. Exemplicausa
Quidam fortunatus est miser
+II–9 +$–i4
i. j Omne animal non-homo est corpus sentiens non-radonale. i
Ommsquinarius non binanus l
Omnis quatemarius non-major denano. Est figuratus non-quadratoquadratus.
a. Ces deux derniers mots devraient être effacés. }
REGULEEDE BONITATE CONSEQUENTIARUM 8~

effici
p osse, ut miseriasit in aliqua fortunati specie; in eo scilicet PHIL.,
V,8,f, 26.
patet
Nam speciesaliquafortunatihabetnotionem
quifortuitaaeternispraefert.
compositam ex notione fortunati tanquamgenere, et notione dinerentiae
hujusfortunatiab alio qui miser non erit, haecdifferentiasit 1$ 28.
p~t quidamfortunatus
+13,11–28,9

jam1~11 dividipotestper 11 et 28,9 per i~ Itaquepatet efficiposse,


insit specieisubjecti.
ut praedicatum
Bademmutatismutandis etiam ad propositionesnegativastransferri
possunt.Exempligratia

PHiL.,V, 8, f, 28-39(3 p. in-folio). PHIL.,


V, 8, f,
28-29.
T") EGULE quibusobservatisde bonitateconsequentiarumper numeros 28 recto.
i\ judicari potest, haesunt
(I) Si qua offeratur propositio, tunc pro quolibet ejus Termino
(subjectoscilicet pariter ac praedicato),scribanturnumeri duo, unus
affectusNota+ seu plus; alter Nota seu minus. « Exempligratia
sit propositioOmnis sapiens est pius. Numerusrespondenssapientisit
-}-20–21. numerus respondenspio sit +10 3 cavendumtantum
ut, duonumeriejusdemTermini>' [ita tamen ut hi duo numeri]nullum
habeantcommunemdivisorem,nam si verbi gratia numeri pro sapiente
essent+ 6 9. < qui ambo dividipossuntper 3. > nullo modo essent
apti. [Notandumest autem si quisterminusnegetur,notas esse tantùm
mutandas.ut si pii nota sit + 10– 3. erit nota non-pii,+3 io.] >
(II) Si unus aliquis terminus reperiatur in una tantùm praemiss~
(prasmissam autem voco propositionemex qua alia concluditur), tunc
ipsiusquidem numeri assumi possunt pro arbitrio (observata tantùm
reg. i. précédente); alter verô assumi debet non pro arbitrio, sed
secundumregulasjam prsescribendasin quibus cxponiturRelatio quam
Numeriuniusterminihaberedebentad numerosalteriusterminiejusdem
propositionis.
(ni) Si ~~MM~ UNiVERSALis NEGATIVA (v. g. Nulluspius est miser)
Ï. Lapsus,pour 5.
90 REGULEE DE BONITATE CONSEQUENTIARUM

PHH. V, 8, f, 38. et uniustermini< (verbigratia


miseri)> numeros< (+ 3 4) > jam
assumserimus,tunealteriustermini< (pii) > numeros<
(+ 10 3)
ita assumeredebemusut duoquidam~~n diversarum
~~M~ < (seu
quorum unius nota+alterius–)> ~r~~ ~~cr~ <:(seu
quorum unus sumtus est ex subjecto alter ex
praedicato,quales sunt
nempe duo–4 et+io)> divisorem~wwM~~ seu possint
dividi per unum eundemquenumerum <
(nempe 2) >. Et contrasi in
~M~ reperiaturMMM~secundumpraemissarum formamrite assum-
tos, lroc subjectoet proedicato
se ~M~ habere,j~~
<M~~ ipsam
universalem negativamf~ ~WM~
Corollar. Hinc statim sequitur Universalem~M
propositionem
simpliciter convertiposse,exemplicausaex eo quod Nullus pius est miser,
rectè colligiturquod Nullus miser est
pius. nam sufficitin his duobus
numeris + 10 3 01+3-4 hoc contingere ut duo <
numeri diversarumnotarum et diversorum quidam >
terminorum, hoc loco + 10
et 4, habeant divisoremcommunem2. neque enim
distinguiturin
regula aut refert quisnam eorum sumtussit ex
pr~dicato, quisnam ex
subjecto. itaque salvaregula ~què unus atque aller terminus
aut praedicatumessepotest. subjectum
28 verso.
(IV) Si PARTicuLAMs AFFiMtATiVA (v. g. quidam fortu-
natus est miser) et unius termini
<(verbi gratia miseri)> numeros
<(+3–4)> assumserimus,tune alterius termini <(fortunad)>
numeros<: (+ 10 y) >
quomodocunqueassumerepossumus< salva
semperreg. i. quod imposterumsemper subintelligam>, modoid
universali quod
requiriproximè habeat.<: (id est,
modo ne duo quidam numeri ex illis
qui diversarumsunt notarum et
terminorum,verbigratia modo neque+ 10 et-~ nequehi duo
+ 3 et
7 communemdivisoremhabeant)>. Et contra si
contingatnumeros
terminorumjam in praemissisrite assumtoshoc modo
(quem in univer-
sali negativadiximus)se in conclusionenon
habere, signum est ipsam
conclusionemparticularemaffirmativamrectè ex
pr~missisdeduci.
Corollar.i. Hmcstatimsequitur
particularem affirmativam contradictoriè
opponiuniversali sive non esse posse simul veras, simul
falsas.Nam quod in Univ. neque
Neg. requiri diximus,reg. 3. nempecommu.
nis divisordicto modo, id non fieri in Part.
Aff. requiritur ut hic reg.
4. diximus.
REQUISE DE BONITATE CONSEQUENTIARUM ~1I

)
j Ccr~ 2. Hinc etiamstadm sequiturparticularemamrmadvamposse PHK.V,8,t, a8.
convertisimpliciter.quemadmodumde universalinegativadiximus,cui
conditionessubjectumà praedicatonon distin-
opponitur.Nam utrobique
guuntet sufficitnumeroseorumdiversaenotashabere (in Univ. neg.) vel
nonhabere(in partie,an'.) communemdivisorem.J
(V) Si ~r~MM~ Universalisaffirmativa,[debet~CMMnon habere
in prop. univ. ~~MMyreg. 3. (unde omnis univ. affirme
includitpartie.affirmativam0, quam négative opponidiximus) ~~tC-
~r<'<ï]requiriturut numerus~M~~ quilibetdividi possit per ~M~~M~
ejusdemMO~.Et contra si haecduo requisitain condusioms
terminissecundumpraemissasrite assumtis eveniant,tunc ipsa universa-
literaffirmativèex praemissisrectè deducetur.Itaque exemplicausa in
propositione, Omnis sapiensest plus, sit verbi gratia numerus sapientis
-20– 21. numeruspu -t- 10 3. et procedet universalisaffirmativa
< quia in ea duo numeri diversarumnotarum nempe hi duo diverso-
rumetiamterminorum(nam de illisqui sunt eorundemres semperpatet
perreg. i.) -p 20 et 3. item -{- 10et 21. non habentcommunem
divisorem,auoqui> nec hi duo + 10 et 3 < (secundumreg. i) >,
nechiduo + 20 et- 3, nec hi duo 21 et-}- io<( (alioquiper reg. 3
locumhaberetuniv.negativa)> communemdivisoremhabent. 1atvero 2~ recto.
numerussubjecti+ 20 dividi potest per numerum prsedicati-}- 10 et
numerussubjecd 21z per numerum prsedicati 3. (quod pro-
priumest illis terminis quorum unus de altero universaliteraffirmari
potest).
Coroll.i. Hincex E~M~. ~f/%r~.sequiturPartic. ~~f~M.Omnis sapiens
est pius. Ergo quidamsapiensest plus. quemadmodumpatet ex dictis
proximèsub signe Q.
Coroll.2. Univ. Affirmativapotest converti particulariter. Omnis
sapiensest pius.Ergoquidampius est sapiens.Nam si omnis sapiensest
pius.Ergoquidamsapiensest pius. per coroll. procédons.Sedsi quidam
sapiensest pius.Ergo quidampius est sapiensper reg. 4. coroll. 2.
CorollJ. Propos.Univ. ~'MT~KMpotestuniversaliterconvertiper MM-
~~o~MM~M, ut vocant. Omnissapiensest pius. ErgoNullus qui non est

omniaUniv.Affirm.habetcum< qualibet
0 < (Q~ïae affirmativa
> particulari
commune, illiproprium)
sequitur >
9~ METHODUS PHYSICA. CHARACTERÏSTtCA

PtU~, V, 8, f, 29.
9. pius est sapiens. Nam sit propositio
Omnis sapiens est pius
situsprior +20–21 -{-10–3.
Scribaturalia
Nullus non-pius est sapiens.
situsconversus +3 io +-20 2i
per reg. i.
Unde patet + 3 et 21 (item 10 et + 20) numeros diversarum
notarum et diversorum terminorum semper dividi posse
per eundem
numerumnempe 3. nam 3 divis. per 3 dat i. et 2ï divis.
per 3. dat7.
(eodemmodo 10 et + 20 dividi possuntper 10.) quia in prop.Univ.
Affirm.semper numerusqui <in situ priore > est loco21. dividi
potest
per numerumqui est loco 3 per reg. 5. Jam si < in situ posterioreseu
converse > numerus qui est loco 3 et num. qui est loco 21. habeant
communemdivisorem,prop. est Univ. Neg. per reg. 3. Ergo habemus
intentum,< seu > sapiens de non-pio poterit universaliternegari.
(VI) Si prasmissasit particularisnegativa,debet aliquideorumdeesse
quaead veritatem Universalisaffirmativae desideraridiximus. Itaquevel
numeridiversarumnotarum et diversorumterminorum habebuntcom-
munem divisorem(quo casu etiam locum habet universalis
negativa,
unde 3 patet ex universalinegativaparticularemnegativamsequi) vel
numeri in subjectonon poteruntdividi per numeros prsedicati
ejusdem
notas

PHIL.,
3o-3i.
V, 8, g, PHIL.,V, 8, g, 30-31(4 p. in-4").
Brouillon, de la main de Leibniz,du fragmentcataloguéPmL.,V, 6,
c, 9-10(voir plus haut) qui porte le titre
.M~AO~M Physica. Characteristica. Emendanda.
Societassiveordo.
t. Rattacher aux opuscules précédents le fragment PtML.,VII, B, 11, 14, qui en est
manifestement la suite.
2. Ce Mémoire a été publié par Klopp (III, 3o8-3ï2) et par Foucher de Careil
(VII, ïoi-ïo5) sous le titre De /«M~~tCM~ad scientiam provehendam instituenda.
Nous croyons néanmoins devoir le reproduire d'après ce brouillon (en le colla-
tionnant avec la copie revue et corrigée par Leibniz), à cause des passages barrés
(inédits), qui montrent combien les ratures de Leibniz sont parfois intéressantes et
instructives.
MBTHODU8PHYSICA. CHARACTEMSTÏCA ~3

Mailla. PHIL.,V, 8, g,
30 recto.
x proposidonibus quaererumemendandarumcausaRunt, cas maxime
JËl amo, quarumfructusviventibusnobispercipipossespes est. Quan-
enim et glorix et posteritatisrationemhabeatmensgenerosa,juvat
quam
tamenlaborumsuorumpromus frui vivum videntemque'.
[Studiorumratio omnis ad usum quendam dirigidébet, qui mihi tri-
partitus esse videtur, Perfectio animi, Medicinacorporis,et vitaecom-
moditates.
Qpïecunque à nobisdiscendasunt, redigunturad tres classes,Demons-
trationum,Experimentorum,et Historiarum.PeifectioMentis acquiritur
perceptione demonstrationum, et exercitiovirtutum,quarumpraeceptasci-
licetdemonstrationes nobistradidère.
Medicinacorporishactenusnon nisi Empirica < id est Experimen-
talis> fuit,quoniampaucissimorummorborumveraecausse,et paucis-
simorumremediorumverusoperandimodusinnotescit.]
Certumest unum hominemnon satistemporishabereposse ad omnia
invenienda,quaea ratione pendent et certa methodo possunt inveniri,
nequesatishabereoccasionum,ad ea inveniendaquae<~a > casu<; pen-
dent > atque experimentisnon semperobviisdiscendasunt.
Certumest, si omnia utilia quas saltem unius opidi, ne dicam pro-
hominessciuntaut experti sunt, in unum collecta breviterque
vinciae,
exhibitaessent, Thesaurum nos incomparabilemhabituros. Quid si
pluresnationesconsentirent,imô quid si plurium seculorumscientiam
collectamhaberemus?
Si omnia egregiaquaehomines sciunt aut sciveruntannotata atque
cognitaessent,credofelices<~essemus> et plerisquemalisatque incom-
modis humanam vitam urgentibus superiores [essemus], vix enim 3overso.
morbusest, cui non certum aliquodatque exploratumremediumaliquis
expopulonôrit.
Exhis patet hominesnon nisi proprianegligentiaesseinfelices.
Si saltemomniavere utilia atque realia quas in tot libris extant in
unumcollectaexstarentatque indicum<~in collectaneauniversalium>-
opein promtuessent,Thesaurumincredibilemhaberemus.
t. CetteidéerevientsouventchezLeibniz;
v. parexemplePHIL.,
VII,B,vi,ï, fin.
94 METHODUSPHYSÏCA. CHARACTERISTICA

PHM. V, 8, g, 30
Sa~pcnotavi egregia inventa qu% pro novis habebantur postea in
librisveteribusfuisse reporta,sed neglectaaut ignorata.
Si paucorum <aspectusimilarium> corporumnatura
nosceretur,ut
salis communis,nitri, aluminis, sulphuris, fuliginis, olei,
vini, lactis,
sanguinis,aliorumque nonnullorum; pateret inde natura plerorumque
aliorumcorporum,quippequaeex his componunturaut
generantur.
Credibileest naturam corporum aspectusimilarium,ut salis com-
munis,nitri, etc., tam esse simplicem,ut a nobis facillimèintima eorum
structuraintelligeretur,si quis angelusnobiseam vellet revelare
Credibileest, si natura corporumejusmodisimilariumnobis innotes-
ceret, non difficulternos rationemredditurosomniumquaein ipsisappa-
rent, imo pr~edicercposseomnes eorum siveper se sumtorum,sive cum
aliismixtorum effectus. Quemadmodumfacilenobis est proedicere effectus
machinaecujus structuramintelligimus.
Ex his sequiturfacilenobisfore, ex non admodummultis experimentis
intimam eorum corporum derivare naturam. Nam si simplex est ÏMec
natura, experimentaex ea facile sequi debent; et si experimentaex ea
facile sequuntur,debetvicissimetiam ipsa facilesequi per regressumex
sufficientiexperimentorumnumero. <~Talis regressusfit in Algebra,et
in omnibusaliis fieri posset> quodam calculi mathematicigenere, si
modo hominesveramratiocinandiartem tenerent. <~Est enim Algebra
methodus ex ignotis deducerenota, ut aequationeductorumex ignotis
cum datisnotis factaetiamignotafiantnota >3.
Vera ratiocinandiars in rebus difficilibuset non nihil abstrusisquales
3ï recto. sunt physic~ frustra speratur, quamdiunon habeturj ars characteristica
sivelingua [realis]rationalis,quaemirificèin compendiumcontrahitope-
rationes mentis, et sola praestarepotest in physicis,quod Algebra in
Mathematicis.
Ars characteristicaostendetnon tantum quomodo experimentissit
utendum,sedet quasnamexperimentasint sumendaet ad determinandam
rei subjectaenaturamsufficientia <; prorsus~>quemadmodumin vulga-

t. Paragraphe
omispar le copiste.
2. Cette idée de la connaissance angélique, c'est-à-dire rationnelle, est familière à
Leibniz. V. Phil., VII, 19, 62, 265; textes cités dans La Logique de L6<6M~,p. ïoo,
n. 4; p. 25ï, n. 3 et 4.
3. Cette addition, placée au bas de la p. 3o verso, a été copiée à cette place par le
secrétaire, et barrée par Leibniz sur la copie.
METHODUSPHYSICA. CHARACTENSTICA ~5

ribusillis artificiisper quaedivinarisoletnumerusquemaliquissibi tacite ]PHM.V,8,g,3!.


facile ab algèbre perito dijudicare potest an ea quaesibi ab
proposuit,
alio dictasunt de occulto illo numero, sint ad eum eruendum suffi.
cientia.
Unusest modusper quem paucihomines<( delecti> parvissumtibus
et exiguotemporeres magnaspro scientiarumvitaeutilium incremento
p ossunt. Si aliqui sint qui accuratissimèratiocinari possint,
pr~estare
<his vero materiamsuppeditent> tum qui ex horumvoto expé-
faliqui]
rimentasumant,tum qui res praeclaraspassimin librisaut apud curiosos
extantescolligantatque ordinent.
Necesseestautem qui talia moliantureos ab aliiscurisesse solutos,et
veroaffectuin studiaferri et a paucisdirigi; et LaboratorioatqueBiblio-
thecaet c~terisad sumtus in aliquot mercenarios< et experimenta>
necessariis abundeinstructosesse, et de superioreloco protegi.
Cùmmulti adeb sint ordines praeclaraeque fundationes,mirandumest
neminemnunquam quicquamtale fundasse[pro vero generis humani
bono]in quo cum religioneetiam humanigenerispraesensfelicitaspro-
curaretur 2.
Siquisunquamtalefundaretinstitutum,is supraquàmcredipotest obli-
garet< sibi> posteritatem,etveramnominisuoimmortalitatempararet.
TalegenusOrdinishauddubië in tantâ seculiluce non tantùm magno
applausuacciperetur,sed et mox necessariisundique subsidiis,legatis,
fundationibusexsplendesceret,et [ad] per omnes nationes sectasque
< facile > diffunderetur,et cum sapientiaetiam pietatempropagaret3.
) Cumcœnobianonnullatantisabundentdivitiis,optandumessetquod 3verso.
illissuperestultravictuscommoditatemscientiarumverarumincrementis
impendi,quibusmaximegloria DEicelebratur.
Omne praeclarumnaturaeartificiumexpeîimento<( vel demonstra-
done> detectum,hymnus est verus et realisDEo cantatus,cujus admi-
rationemauget4.

i. Sic, pour « dijudicari w.


2. Au lieu de ces deux derniers mots, oubliés par le secrétaire, Leibniz a écrit sur
la copie « utilitas combinetur. »
3. Cf. THEOL.,XX, 99, ïoo; De ~oc!~«~ .PA~~p/MM (~bMe~~r C<t~, VII, 94)
résumédans La Logiquede Z.cï&M! p. 5o6;et D~ jR~pM&MM, sept. 1678(~op~, V, 22)
cité t6M., p. 509, n. 3.
4. Cf. la Consultatio de N<ï<Mr<pcognitione. (Klopp, III, 3ï2; Foucher de Careil,
VII, toy.) Ici s'arrête la copie PtttL., V, 6, c, 9-to.
96 DE L'HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE

PH!L,,V,8,g,3t · Quanquam non dubitem fundationemqualem dixi incredibilesali-


quando successushabituram,et venturum esse tempusquo
sapientiores,
quàm nunc sunt homines, superfluasopes veraefelicitatisincrementis
impendent,quoniamtamen sub initium monui, me de illis tantùm die-
turum, quorum fructusviventibusnobispercipipossint, idée hoc unum
condusionisloco adjiceresuffecerit
[Si vel uniusprovinciaebonorumEcclesiasticorum alioquinullos certes
usus habentiumexiguaportio < inipendatur> instituto
quale dixi, id
est sustentadonipaucorumhominum, sed
selectorum]
< Si adhibeanturin hune usumpaucihominessed selecti>,
quorum
alii ratiocinandivi, alii experiundiindustriâ, alii
colligendisedulitate
valeant,et necessariisadomniain eam rem profuturasumtibusabundent;
et vero affectuad instituti incrementum
conspirent; ausim dicere, plus
eos uno decennio effecturos,quam alioqui totum
genus humanum
tumultuariissparsisque multorum seculorum laboribus
possit*. Unde
quis fructus omnes,quaegloria Protectorem atque fundatoremmaneat
&dlë est judicare

PtHL., V, 9, f, ï-6. PmL., V, 9, f. ï-6 De /for~oM de la doctrine ~Mw~~s.

Applicationde l'Art combinatoireà la déterminationdu nombre de


toutes les véritéset faussetéspossibles,et de tous les livres faisables

l'imitation de l'Arénaire d'Archiméde). En partant du nombre des
lettres (24.),Leibniz trouve pour le nombre des mots
(2~ 24) 23.
et pour le nombredes énonciations
~!6;oo.coo.<xMOt
dontil donne cettelimite supérieure
y0?~ooo.ooo.oooao
i. Cf. Lettre à Oldenburg (Phil., VII, ï5; ~ï~w., I,
10~)et Phil., VII, 68.
2. Ce mémoire est évidemment adressé ou destiné à un
prince souverain, qui, vu
la date, ne peut guère être que Jean-Frédéric, duc de Hanovre. Cf. les mémoires
analogues ap. Klopp, IV, 397, 420; cités dans La ~<~M<' Z,<?!~M!~p. 5o8-5og.
3. Rapprocher de cet opuscule les fragments suivants PmL.
VHf, ïo, f. 68 (ap.
Bodemann, p. iï~) et 25, f. Q~-Q5(v. infra). A cet opuscule est jointe une feuille où
Leibniz dit avoir parlé de son .~b~OM doctrine humaine à Fo~TENELLE dans
une lettre du 20 février 1701 (v. ~o~MMKM,p.
83.) Cf. le fragment PHIL. VI, tz,
f, 23, où Leibniz soutient au contraire que le nombre des termes, et par suite celui
des propositions premières, est infini.
DE LA MÉTHODEDE L'UNIVERSAUTÉ 97

PniL.,V,ïo, f. 1-8.(16pagesin-folio;brouillonde la mainde Leibniz.) P!L., V, tO, f.


j.8.
DE LA METHODEDE L'UNIVERSALITÉi

PmL.,V, 10,f. 9-ïo. 4. p. in-folio, en latin, commençantainsi PH:L., V. 10,


()-10.

Estoergo propositumEx dato puncto ducere rectam, quae curvas


dataead angulosrectos occurrat'; regula tum omnibus com-
Conic~e
muni tumin simplicioribuscalculoparticulari.

PHIL.,V, 10, f. 11-24.(26 p. in- copie du brouillon précédentpar ]PHÎL., V, tO, f,


un secrétaire,revueet corrigéepar Leibniz). It-2~.

D~ LA ~C~T~ODE T3B L'ET~L7T~ ït recto.

i. La Methode de l'universalité nous


enseigne de trouver par une JI. Ce que c'est que
la Méthode de
seule operation des jbrmulcs analytiques et des constructions géométri- l'Universalité,
ques generales pour des sujets ou cas dinerens dont chacun sans cela et son usage.
auroit besoin d'une analyse ou synthese particuliere. On peut juger par

i. La Méthode de l'Universalité doit dater au plus tard de 1674., car on verra


plus loin des fragments de cette date qui s'y rapportent (Pan. V, to, f. 4.7; PHIL.,
VI, ï2, d; ce dernier du 7 septembre 167~. Cf. MATH.,III, A, tz, sept. 1678; 111,
B, 3 b; III, B, 19, t" avril 1676).Elle ne peut guère être antérieure, car c'est en t673
que Leibniz vint à Paris et s'initia aux Mathématiques. On sait que c'est en 1675
(6n octobre), à Paris, qu'il inventa son Calcul innnitésimal. Dans la Méthode de
l'Universalité,il est déjà au courant des méthodes infinitésimales antérieures (§§2,6,
2ï). Mais il n'y dépasse pas les bornes de la Géométrie analytique cartésienne, dont
il reconnaîtra plus tard l'insuffisance (v. p. ex. MATH.,IV, t3 g). GERHARDT a som-
mairement analysé cet ouvrage dans une préface (Math., V, î34. sqq.). Quelle que
soit la valeur de cet essai d'une « caractéristique Mnouvelle, il faut, pour le juger
équitablement, se rappeler que c'est de cette recherche de signes appropriés qu'est
né l'algorithme infinitésimal usité universellement aujourd'hui.
2. Cf. PniL., V, ïo, f. 4.Ï-43,64.-65.
tttÉMTS OS
)L)StBtttZ.. f > 7
t."
9~ DE LA METHODE DE L~UNÏVERSAUTE

PMtL..V,tO,f.tt. là que son usage s'etendaussiloin que l'Algèbreou Analyse,et


qu'elle
se repandpar toutesles parties des mathématiquespures ou mixtes.Car
il arrivetous les jours, qu'un mesmeproblemeest de plusieurscas dont
la multitude embarassebeaucoup, et nous oblige à des changemens
inutileset à des repetitionsennuyeusesdont cettemethodenousgarantira
à l'avenir.
II. Rcduction des 2. Or comme toutes les propositionsdes sciences
figures diffcren- Mathematiques
tcs en Harmo- mixtes peuventestre purgéesde la matiere par une reductionà la pure
nie. Geometrie;il suffirad'en monstrerl'usage dans la Geometrie ce qui
revienta deuxpoints; sçavoir Premierementà la Reductionde plusieurs
Cas differensà uneseuleformule,regle,equationou construction et en
secondlieuà la Reductiondes figuresdifferentes[en]< a une certaine >
harmonie;pour en demonstrerou resoudreuniversellementquantitéde
problemes,ou theoremes; Le premier point diminuela peine, l'autre
augmentela science, et donne des lumieres considerables.Car si avec
le temps la Geometriedes infinis pourroit estre rendue un
peu plus
susceptiblede l'Analyse,en sorte que les problemesdes quadratures,
des centres, et des Dimensionsdes courbes,se peussent resoudre
par
des equations comme il y a lieu d'esperer quoyque M'*Des Cartes
n'ait pas osé y aspirer, on tireroit un grand avantage de l'Harmonie
des figurespour trouver la quadraturedes unes aussy bien
que des
autres.
III. Par une me-
3. Il est vray que Messieursdes Argues et Pascalont cru <de>
thode analy-
tique, au lieude pouvoir reduire les sectionsconiquesen Harmonie mais outre que leur
la synthetique. methodeest bornée, et ne depend
que des proprietezparticulieresdes
tiverso.
Coniques,elle est aussy extremementembarassante,parce qu'il faut 1
tousioursdemeurerdansle solide,et banderl'espritpar une forte
imagi-
nationdu cone. Je croy mesmequ'on auroit biende la peine à resoudre
universellementpar ce moyendes problemesdifficiles,à moins
qu'on ne
les < trouvecomme par hazard>ait desiatrouvésparhazard,à
priori,
par le moyen d'un theoremedemonstréailleurs.Au lieu qu'il n'y a rien
qui puisseéchapperà nostre methode, qui a cela de commun avecles
autres partiesde l'Analysequ'elleespargnel'esprit et dont
IV. L'Algebre il fautsur
l'imagination,
n'est qu'une
tout ménagerl'usage.
t branche de la C'estle but principalde cette grande scienceque j'ay accoustumé
{ Caracteristique. d'appeller dont ce que nous appelionsl'Algebre,ou Ana-
Caracteristique,
DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTTÉ gg

lyse,n'estqu'une branchefort petite puisquec'est elle qui donneles PHtL.,V,ï0,r. H.


parolesaux langues,leslettresaux paroles,les chiffresà l'Arithmetique,
lesnotesà la Musique;c'est elle qui nous apprend le secret de fixerle
raisonnement,et de l'obliger à laissercomme des tracesvisiblessur le
papieren petit volume,pour estreexaminé loisir c'est enfin elle, qui
nousfaitraisonnerà. peu de frais, en mettant des caracteresà la place
deschoses,pourdesembarasserl'imagination.
5. Maisquoyqueil sembleque les caracteressoient arbitraires,il y a V. Exemple des
bien des à rendreles dits caracteres fautes qui se
pourtant regles observer, pour <~ ~> font contre la
propresà l'usage. Par exempleM~Schoten et autres se serventd'un Caracteristique.
certaincaractere, pour marquer la differenceentre deux grandeurs,
commea === c'est à dire a b, ou b a. mais il est aisé de faire
voirque ce caractereest contre les reglesde la caracteristique.Car soit
une equationentre b, et, entrea === y, ou la differenced'a, et y, sçavoir
== b, < vousne sçauriezmettre les connuesa. b. d'un costé, ny
separera de y, mais en vous servant des caracteresdont j'expliqueray
l'usagedans la suite vous aurez =t=~~jy=~~>-ou~ ou
y =)o a. Au reste j'avoue que Mr Schotens'est servi de deux
caractères et équivalonsaux miens={=et mais c'est peut
estretroisou quatrefois, et d'une telle maniere, qu'on voit bien qu'il
n'en avoitpas assez reconnu l'application,ny les regles aussy faut il
biend'autresobservationspour en tirer quelqueadvantageconsiderable.
6. Cavalieri,M'Fermât, M' Wallis, et autres supposentdes certaines VI. Conjonction
de la Caracte-
ou
lettres, lignes infinement ou
petites egales a rien. J'ay mis la mesme
ristique avec la
choseen usage,et j'ay adjoustédes lettres qui represententune grandeur méthode des
infinis.
infinie,ou des lignesegalesà des rectangles,commesont les asymptotes
del'Hyperbole. ï2 recto.
7. Mais la methode mesmeferavoir plus clairementpar ses j1 pré- VII. Advantagc
et ce a de nouveauet et àfin de la méthode
ceptes, exemples, qu'il y d'avantageux, de l'universalité
qu'on ne croye pas, que la peine [recompense]<~egale> l'avantage pour abréger la
j'asseurepar avanceque le calculuniverselde tousles casensemblen'est peine du calcul.
jamaisplus difficilque le calculparticulierdu cas plus difficil.
8. LesInstrumensde la methodede l'universalitésont lesCARACTERES VIII. Signesambi-
AMBIGUS, qui sont ou signes,ou lettres. gus.

ï. Variante de la main de Leibniz (f. a6 verso)


« Carc'estla Caracteristique.
»
tOO DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

PHïL~V,tO,f. Ï2. Les SIGNES AMBIGUS sont quimarquent ou l'addition, ou la soubstrac-


tion. Il est vray qu'on en pourroitaussy faire utilement,pour marquer
la multiplication,la division,et l'extraction des racines mais je n'en
trouve point d'usagepour le presentdessein.
IX. Simples, de 9. Or les dits signessont ou simplespourmarquerseulementdeuxcas
deux significa-
tions. possibles,ou ilssont cc~w~ pour en marquerplusieurs.
~C_B_

Par exemple si la ligne AC se doit determinerpar le moyen de la


ligne AB, et BC, et si le point C, peut avoir seulementdeux lieux,
l'un entre A, et B, l'autre au delà de B, de sorte que B tombe entre luy,
et A, le signe sera simple, car on voit que selon la premiere position
AC est egal à AB BC.et selonla secondeà AB + BC. et par consé-
quent nous dirons que AC est egalà AB=}=BC.
X. S~avoir=~=ou 10. Et si, à present, nous voulions exprimerAB par BC, et AC,
<; (regardezla figuredu nombre precedent:) > l'equation
( AC~oAB BCnousdonneroitAC + BC=~AB
AC~oAB+BC. ~AC–BC~AB
ou AC~AB~BC AC~BC~AB.
On voitpar la qu'ily a deuxsignessimples,l'un 4=(c'est-à-dire+ ou –)
et l'autre (c'cst-a-dire–={=) car le signe qui porte un au bas du
caractere,signifietoujourssa proprenegation.
XI. Composez de 11. Mais il y a une innnité de signescomposez,et comme l'on ne
trois significa- en fairele denombrement,il suffirade donnerquelquesexemples,
sçauroit
tions, comme
-ht=ou-
à fin que chacuns'en puissefaireà leur imitation par exemple

ç_A_c_B_30 ~.r,r

ï 2 verso. Si les pointsA.B. demeurantimmobiles,le point C peut avoir trois


situations differentes, on aura aussy trois equations differentespour
exprimerla valeur de la ligne AC par les lignesAB, BC.
<

CM iC donneraACso AB+ BC
2C g, 4 + o..

aw vsv
3C + +
DE LA METHODE DE Ï.~NIVERSAUTË ÏOÏ

sorte AC est ou la difference,ou la somme de AB, BC. et pour F


PmL.,V,to,t.i2. I
De que
ces differentes par une seule, on pourra faire
exprimer equations i
AC~~=AB~BC,

q ue le signe de la ligne ABest opposéau signe de BC,a


pourmarquer
moinsquetoutesdeuxn'ayent pour signe +.
ï2. Onpeut aussy avoir besoinde trois lignesdont les signessoyent 3XII. ~MtCM/MM.
1
variablespour exprimerla valeur d'une seule. Par exemple
E A 2E B !B F ~E.
1 1 1 1 1 1 .1
i
lE donneraEF~o + AE + AB+ BF.
2E
i
j- j-
3~
4E .+
Et l'equationgeneralesera
EF~~=AE~AB+BF.
On voit par là qu'en ce casles lignesAB.BF peuventestre prisespour
une seuleAF, et que par consequentce cas n'est point differentdu pre-
cedent.J'aipourtant voulu le rapporterpour fairevoir comment il est
bonde comprendreplusieurslignesd'un mesmesigne,sous un vinculum
à l'imitationdes racines sourdes; dont on verra l'usage dans la suite,
il s'agirade purger l'equation des signes ambigus. Cependant ce )
quand
vinculum a celade commodequ'on le peut dissoudre,et qu'on en peut
eximerce qui bon nous semble,au lieu que le vinculumd'une racine
sourdeest indissoluble.Au reste il n'est pas permis de faire de cesdeux
lignesAB.BFune seuleAF, en calculant,si toutesdeuxsont inconnues.
13. S'il y a plus de trois variations,on pourra faire des signessem- XIII. Signes com-
de plus
posez
blablesà ceux cy par exempleon fera
que trois varia
tions.
(~y~AB(=F~BC=~AC
pourrepresenteri '<' +
v
2 +

3 + +

t,rM ,'t .t.


4

Cest a dire ou il y aura (~F) AB(~) BC,sçavoirle mesme) signe, ï3 recto.


DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITE

PHtL.,V,ïO,f. 3.
quoyque indéterminé selon le 3~ et quatriesmecas ou il y aura
13.

AB BC, des signesopposez,selon le i. et 2. cas et àfin


que deux
signes semblables4=et (~) mais differentsne se confondent
pas, l'un
en est renfermé dans une parenthese. Et àfin de discerner un
seul
signe (=~) ± ABde deux(~) AB, qui se multiplient,il y a une ligne
transversalequi les unit.
XIV. Soubsdis- s- 14. Il pourra arriver que les variations en elles mesmes
tinctions de des
comprennent
l'ambiguité.
signesambigus,commepar exemple
=~~+~,ou+~4=~~oc ce qui veut dire
+ a + b, ou a + ou + + b, ou + a b
< et neantmoins> maison ne doit pas l'exprimerpar les
signessusdits
~= =~ parce que ce=t=est une position desja faite, donc
pour
ne troubler pas la connexion< ou le
rapport>, il faudroit ne faire
point de nouveausigne, mais plustostl'exprimerainsi
=t=+~+4=~~c
Car cette marque signifieou l'un ou l'autre; ou si nous voulons
faire des signesnouveaux,il seraa
proposde faireainsi ~t=<ïf~, voyez
aussyl'artic. 18.
XV. Signes Ho- 13. Mais pour comprendremieuxla raison de tout cecy, il faut con-
mogenes. siderer,que dansla suite d'un mesme calcul, il y peut avoir plusieurs
ambiguitezdont l'une soit independantede l'autre, ou tout à fait, ou en
partie. et par consequentles SIGNES AMBIGUS sont ou homogenes ou hetero-
genes.Les signesambigusHOMOGENES sont, dont l'un estant expliqué,
determinel'autre aussy, entierement,et tousjours,et cela n'arrive
qu'en
deux cas, premièrementquand l'un est le mesme avec l'autre comme
et =~, ou ((±)) ((±)) et en second lieu quand l'un est
opposéà l'autre, comme =1=a et ou ((~)) ((~) c'est a dire
quand l'un signifiezeromoinsl'autre, et porte le signe au bas.
XVI. Correspon- 16. Les signes ambigusHETEROGENES
dants.
le sont ou entierementou en
partie. En partie seulement,quand ils sont au moins correspondants et
ont quelquerapportl'un à l'autre,ce qui arrive
quandils ont leur origine
i3 verso. d'une mesmeequation
1 ambiguë car alorsl'un estant expliquéquoyque
il ne determinepas l'autreentierement
tousjours,il ne laissepaspourtant
d'en diminuer l'ambiguïtéou le determinerquelquesfois
par exemple
DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ ïo3

AC ~= AB BC, posons le cas que ~= signine +, alors on pourra F


PtHt. V, 0, f. 13.
soit
~BC. en un simple4=, et voila l'ambiguité diminuée.Mais
changer
davantageposons que ou un de deux, signifie alors toute
l'ambiguité cessera,et l'autre sera -}-.
Mais les signes Heterogenes correspondance sont qui naissentdes XVII. Tout à fait
17.
tout à fait differentes en sorte que l'explicationde l'un des Hétérogènes.
equations
ne contribue rien du tout a la determination de l'autre dont on
signes
verrades exemplesdansla resolutiondu problemecy joint, et dans la i
t
regle generalede la constructionde tous les problemes solides par
quelquesectionconiquequ'on voudra.
18. Or commetout roule sur ce point de faireen sorte que dans la XVIII. Parenthe-
ses pour discer-
on
suitedu calcul puisse discerner les signes et les expliquer,pour faire ner les signes
l'application delaformulegeneraleà quelquecasparticulierqu'onvoudra heterogenesqui
tirent leur ori-
il est necessaire d'avoir des de
marquespour sçavoir quelle ambiguité gine de dISe-
chaquesignetire son origine, et lesquelsd'eux soyent correspondants. tez. rentes ambigui-
Pourcet effetje trouve qu'il est commodede se servirdes parentheses
simplesou doubles,et de renfermeren des parenthesessemblables,tous
les signesd'une mesmeorigine, c'est à dire qui viennent d'une mesme
ambiguitépar exemple("~) (1F) b. (( 4=)) c ((±)) d. et il s'ensuit
queceuxqui ne sont point renfermezsont tous d'une mesme origine.
Maiss'ilfalloitredoublertrop souventla parenthese,on pourroitse servir
desnombres,parexemple,au lieude ((((4=)))) onpourroitfaire(4 4=)~.
Et commej'ay remarquéque bien souventd'une ambiguitépeut naistre
uneautre par une especede soubs-distinction(: par exemplel'equation
susdite(((~))) a + b, ou + (((~ ))) b, =~c :) on se pourra servir
d'une telle façon (3(64=)) pour marquer que la 6~ ambiguité n'est
qu'unesoubs-distinctionde la 3me;il est vray que dans l'exemplede t~ recto.
laditeequationl'on n'en ait pas besoin,car elle se peut exprimerainsy
(34=) + a + (34=) c, mais il est vray aussyqu'on en auroit
XIX. Moyend'ex-
besoinpourl'exprimerainsy (3(4~=)) a (3(4~)) =~c ce qui revient primer tous les
au mesme,commeje viensde dire, art. 14. signes en casde
besoin par les
19. Maispour applanirtoutes les rudessesde ce chemin qui n'a pas deux simples,
encoreesté battu jusqu'à là, puisquel'esprit peut estre embarassépar en adjoutantdes
nombres aux
re-
parentheses
Cetitreet lessuivantssontdelamaindeLeibniz. doublées
~4 DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

Pt!V,!0,f. 4. cette fabriquede tant de signesnouveaux,


j'y apponeray un remede,
afin qu'on n'ait besoin absolument
que de deux signes4= et pour
cet effet posons le cas qu'il y ait trois
equationsambiguësdans nostre
calcul,sçavoir
Equat. s.

~+~' -~+/ -,+~


(+".+. item~~o-}-
+.}- –+/+~
Leur expressionpourra estre telle

~+~(~')~(3~)~3~~)~3~)~3~3)~
par exemple(3~2) veutdire queson signeest le 2- de la
3- equation
ambiguë, estant tousjours marqué du signe opposéà car
le nombre devantle signe signifie celuydek,
l'équation,le nombre apres le signe
signifie le nombre du signe ambigu de cette equation, mais un
à un autre signe
opposé n'entre point dans la ligne du
conte, et n'est pas
considerécommenouveau. Cependant
pour retranchertout ce qui est
superflu,il sera bon de faire en sorte que tousjours
l'equation simple,
(qui n'est que de deux cas possibles)occupe la premiere afin de
ne donner point de parenthesea un place,
signe simple de la premiereequa-
tion item quandle nombreest une
unité, il pourra estre omis, comme
(3 =~=)i aulieu de (3={=
i)i. Enfinposonsqu'ily ait encoreune~equation
dont l'ambiguité est une
n :'0 (3~2)
(3+2)p q
soubs distinction <~ de la
+ p 3 2) q
+~(~~
3 alors son expression
) 3me
pourra estre

~~(3(4~1)2)~(7(4~=3)2~
verso. 1) pour marquer que le signe de p. ou q. premier, ou second de la
4°" equationdepend en quelquefaçon du signe de k ou est le
deuxiesmede la 3~ equation.Et enfin trouvebon de qui
je fermer les paren-
theses par en haut pour les discernerde
quelquesautres parentheses
dont on peut avoirbesoin.On voit la
par l'advantageassez considerable
de cette façon des signessur la
premierequi est de n'estre pas obligé de
fairedes nouveauxqui sont
quelquesfois fort composés, et ennuyeux
DE LA METHODE M L'UNtVERSAUTTS to5

maisen recompenseil faut biensouvent recourir à la liste generale,ou 1PH!L.,V, tO~Ï~


tabledes Ambiguitezpour avoir leur explicationau bout du conte, et
pour essayermesme pendantropcration si plusieurssignes correspon-
dantsjointsensemblene se destruisentpeutestre,ou s'expliquentmutuel-
lementcommecelaarrive quelquesfois, au lieu que les autressedéchif-
frent eux mesmes,à la premiere veùe. Le meilleur est, pour ceux qui
comprennentassezl'interieurde cette methode, de se servirde l'une ou
del'autre, et deles joindremesmeselon le besoin,et la commoditéde
l'opération les autresse garantirontdu danger de faillir et de la peine
de rêveren se servant tousjoursde la derniere, puisqu'on y decouvre
d'abord,aussybien que dans la premiere,quelssignes sont correspon-
dents,quoyqueelle n'expliquepas la manierede cette correspondence.
Outre que la derniereest plus commode pour les traitez qui doivent
estre imprimez,car l'on n'est pas obligé à faire graver des nouveaux
caracteres.
20. J'ay divisénos caracteresambigus au commencementen signes, ~X.Lettres ambi-
etlettres.C'estassezparlé des signes ce me semble, et les preceptesde guespour expri-
mer les lignes.
l'opérationaussybien que les exemplesacheverontd'éclaircirles restes
del'obscurité.Les LETTRES en fait de l'analysepeuventsignifiertousjours
une ligne si mesme il s'agiroitde nombres, puisque les nombres se
representent par les divisionsdu continuen parties egales et s'il arrive
qu'uneligneest dite egale à un rectangle,ou une lettre au produit de
deux,ou plusieurs,il faut concevoirque la partie détectivede l'equation
estmultipliéepar autant de dimensionsj1 de l'unité (qui se
peut repre- 1[5 recto.
senteraussypar une ligne ou lettre) qu'il y en a qui luy
manquent.Mais (jJ'ai divisé les
on peut aussy concevoir des lignes infinimentgrandes, ou infiniment caracteresambi.
gus.)
petites.
21. Et pour les infinimentpetites soit une ligneA B C et une droite XŒI. Lignes ini~-
D B (B)E qui coupe la courbeen deux B et niment petites
points qu'on appelle
(B) donc pour concevoirque la ligneD E est la tou- vulgairement
chante,il fautseulements'imaginerque la ligneB (B) indivisibles.
ou la distancedes deux points ou elle
coupe est
infinimentpetite et cela suffitpour trouverles tan-
gentes.D'ailleurson sçait bien que la methodedes
«<
indivisibles n &rien de solide, qu'autant qu'elle depend de cellesdes
Infinis,et il est manifesteque la Geometried'Archimededont Guldin,
~i'
ï~6 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ

Pt!)t.V,t0.f.t~ Grégoire de S. Vincentet Cavalierisont les restaurateursse sert des


grandeursinfinimentpetites.
XXII. Leur usage 22. Mais àfin qu'on voye l'usageque cette supposition
en fait de la Mé- peut avoiricy;
thode de l'Uni-reprenons l'exemplede la ligneAC determinéepar deuxautresAB. BC.
\'ersa!!tc. on y voit bien que le point C qui est «wM~o~ peut tomber dansle
t)
A_B_
~<?C?3!((~0)xc
r
point B. puisqueil peut tomberen deçàeten delà detoutesles manieres;
et alors la ligne B C sera infinimentpetite. Donc
l'equationA C +
A B 4=B C demeuranttousjours veritable,il faut en cas de la coinci-
dence des points B et C concevoirla ligne B C. infiniment l'
petite, àfin
que l'equationne contredisepas l'égalitéentreA C et AB. Cela fait voir
aussy qu'il n'importe point alors si le signe4=B C signifie+ ou
Puisqueon peut placer 3 C, non seulement directementsous B, pour
faire AC~ABetBC egale à rien, mais on le peut aussy placeren
deçaentre A, et B en (3 C) ou au dela de B, en «3 C)) pour verifier
par l'une des positionsl'EquationA C ~o + A B B C et par l'autre
l'EquationAC~o+AB+BC. pourveuque la ligne(3 C) Bou «3 C))B
soit conceüe infinimentpetite. Voilà comment cette observation
peut
servirà la methodede l'universalitépour appliquerune formulegenerale
à un cas particulier.Car on ne sçauroitcomprendrele cas de la coinci-
dence des points B et C. dans l'equation generale AC=~AB=i=BC.
qu'en supposantla ligne B C infinimentpetite. Donc si nous nous ser-
t5 verso. vons de
1 lettres, l'equation estantc ~o =~. en ce cas bsera d'une
grandeurinfinimentpetite.
XXIII. Lignesinfi- A l'exemple des infiniment petites je ne voy rien qui nous
nies.
23.
empechede concevoirdes infinies,ou infinimentgrandes et quoyqueje
<
]ne voyepas qu'on s'en soit servi < ordinairement> dansle calculAna-

lytique. Ces lignes pourtant ne sont pas entierement inconnues aux


Geometres.Car il y a longtempsqu'on a observéles admirablespro-
prietezdes lignes Asymptotesde l'Hyperbole,de la Conchoeide,dela
Cissoeide,et de plusieursautres, et les Geometresn'ignorent pas qu'on
peut dire en quelque façon que l'Asymptotede l'Hyperbole,ou la tou-
chante menée du centre à la courbe est une ligne infinie egale à un
rectanglefini; II y a d'autresAsymptotesdont on peut dire par la mesme
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !07

sont egales à des solides, et mesmea des sursolides. Et ï?H!L.,V, 10, f.!P.
raisonqu'elles
ne prevenir mal à propos l'exemple dont nous nous servirons
pour pas
donner un essay de cette methode, on trouvera dansla suite, que
pour
lattistransversism de la paraboledoit estre conceud'une longueurinfinie.
a-t-on remarqué dans les Tables des sinus, que la tangente et
Aussy
secantesont d'une longueurinfinie, quand le sinus droit, et le sinus
entiersontegaux commela tangente et le sinus droit sont infiniment
petitsquandle sinusentier est egalà la secante.
24. Outre cela une lettre ou lignepeut estre poséeegale à une autre, XXIV. Ambiguïté
des lettres à
et par ce moyen la generalitédu probleme ou plustostde l'equation l'égard même
estre restreinteà un certain cas plus particulier,et bien souvent deslignes Unies.
peut
d'une
plusaisé.Celasert quelquesfoisà fairevoird'abordl'irréductibilité
equation, comme Monsieur Huddea remarqué item à examiner l averité
ducalculdansun cas, ou elleest connued'ailleurs.On peut aussyposer
qu'unelettresoiten raison donnée à une autre, ou exprimersa valeur
parunecertaineequation tout celadiminuela generalitédu probleme,
et peutavoirbiensouventdes usages.Maisleur considerationest un peu
tropéloignéede nostre sujet. Les lettres aussy peuventservir à signifier
desExponentsdes Degrezdes puissancespour en faire des demonstra-
trationsuniverselles;maisles exemplesdont nous nous 1 servironsn'en iCrecto.
ontpasbesoin.
25. Apresl'Explicationdes Caracteresleur Usagesera aisé à com- XXV. Operations
simples ou ~4~'
prendre.Il consistedansLESOPERATIONS DELA METHODE DEL'UNIVERSA- ~-t~M~de la Mé-
LITÉ, lesquellesaussy bien que dans le CalculAlgebraiqueen General, thode de FUni-
versalité.
serontsimplesou composées.Les simplessont l'Addition,Soubstraction,
M~OM, divisionet extractiondes Racines;Les composéesse rap-
portentà une Equation,pour la former, pour la polir,pour l'interpréter,
et pourla resoudrepar lignesou nombres;maisnous ne raporteronsque
ce quenostremethodea de particulieren tout cecy.
26. L'MM, Soubstraction n'ont que les mesmes preceptesas:3Z XXVI. Règles
d'Addition et
courtes,et assezaisez.Il y a ou les mesmesgrandeursou des grandeurs Soubstraction,
differentes. Item les signessont ou Homogenes,ou ils ne les sont pas. quandune gran-
Si la mesmegrandeur entre plus d'une fois dansla compositiond'une deurades signes
dinerentshomo-
autreavecle mesmesigne on en fait l'additionen ne l'ecrivant qu'une genes.
seulefois, et en la multipliantpar le nombre d'autantd'unitez qu'ellese
trouvede fois.
~8 DE LA MÉTHODE DE t/UMVERSAUTÉ

PM!L.,V,tO,f. ïC. exemple

~+~±~+~
Si la mesme grandeur entre dans la compositiond'une autre avec
des signesopposés, ces deux expressionsse destruiront
mutuellement
pourveu, que le nombre qui les multiplie soit egal, par exemple'
mais si les multipliantssont inégaux le
moindresera soubstraitdu plus grand, et la grandeurdonnée sera mul-
tiplié par le Residumarquédu signe du nombreplus grandde sorte que

~~+~±~±~. c c
XXVII.Ou même 27. Et commele multipliantpeut estre une lettreau lieud'un nombre
heterogenes. Il sera bon de faireune regle generale, qui
comprendraaussyles signes
heterogenes Sçavoir si la mesmegrandeurentre plus d'unefoisdansla
compositionde la valeur d'une autre, avec des signes differents,alors
elle peut estre écriteune fois seulementavecle
signe + estant conceue
commemultipliéepar la somme des multipliants
particuliers,si elle est
anectéeplus d'une foisd'un mesmesigne; ou par leur
difference,quand
i6 verso. les signes sont opposez;et enfinpar une grandeur
composéedes multi-
pliants, affectez des mesmessignes, si les signessont heterogenes,et
quandil n'y a point de multipliantil faut concevoirla grandeurcomme
multipliéepar l'unité par exemple
=f=3~+~~2~ fait +~, ~4=~+1~=~

c c d ~)
~~+y~0)~~+i-~j~y -l-I'd~y
Car je me sers ordinairementde pour
marquer la multiplication
d'une grandeurpar l'autre, et de pour
marquerla divisionde la pre-
cedentepar la suivante.Et quoyquela reglene
parleque de la multipli-
cation,il est aisé de l'appliquerà la division; car par exemplec'est le
mesmede divisery par d, ou de le multiplierpar
4.
XXVIII. Excep- 28. Il faut pourtantremarquerque cette methode de reduire
tion. plusieurs
ï. Lafinde ce§a étécorrigéepar Leibniz.
2. Cet e est superposé à un y.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !09

d'une mesme grandeur,à une seule, ne reussit pas quand PtHL.,V,Ï0,f. 16.
expressions
cettegrandeurentre dans le dénominateurd'une fraction, ou dans une
racinesourdepar exemple
d
+ y + +V=~y
+ Ta-y
~y~~

de sorte qu'il faut tacher d'en faire une equation, et la purger par
voir ce qui s'en pourroit faire
aprèsdes fractionset racines pour
ensuite.
29. Si deux grandeurs differentesqui composentune mesme gran- XXIX. Quand
deux grandeurs
deurontun mesmesigne ellesse pourrontjoindrepar un vinculum sous differentes sont
ledit signe. Par exemple au lieu de4=~+~=t=c~~= il sera bon affectées d'un
mcme signe ou
d'écrire=~=<! + c + b ~b d. si ces grandeurs differentesont des de signeshomo-
signesopposezet ne sont pas d'un mesmecostéde l'equation, on peut genes, MWMJMM
alors le
a lieu.
les mettre toutes d'un les
costé, pour joindre sous un vinculum, comme
dans le mesme exemple on pourra faire =t=~+c-}-{-~=~o.Si
deuxgrandeursdifferentesont des signesopposez,et sont d'un mesme
costéde l'equation, ou qu'ils ne sont dans aucune equation, on peut
neantmoins les joindre sous un mesme vinculumen mettant + devant
l'unedont 1 nousretenonsle signe et devantcelle que nous preten- 17 recto.
donsde rangersous le signe de l'autre. Par exemple soit une ligne de
valeurde 4= ou la differenceentre a et b l'expressionpeut estre
telle=t=<ï– ou et il est a nous a choisircelle qui nous est
pluscommode.On peut obtenir la mesme chose d'une autre façon en
cachantle et en substituantà la place d'une de ces deux grandeurs
commeb une autre égale à rien moins elle, parexemple en posant
c o b on aura ={=~+~,au lieu de =~ maiscette façon pour-
roitnuiresi la mesmelettre bse trouveroit ailleursdans l'equation de
sorteque la premièreest plus commodeen tout cas.
Sidedeuxgrandeursdontles signessont homogenesl'une est connue,
l'autreinconnue,ou si toutes les deuxsont de differenteslettres incon-
nues,ou de differentesdimensionsd'une mesme inconnue; il ne faut
pasles joindre sous un mesmevinculum, et si elles y sont il en faut
eximerune quand il s'agit de former ou d'ordonner l'équation, car
alors,il faut mettre les inconnues d'un costé, autant que cela se peut.
Maisquandil s'agit de purger une formule analytiquede toutel'ambi-
HO DE LA MÉTHODE DE I~UNtVERSAUTË

PmL.,V, iQ,f.t~.F. guité, l'on ne fait pas scrupulede les joindre, commeon verra
plusbas
car c'est la ou le vinculumferavoir principalementson usage.
XXX. Quand Jes :s 30. Si les signessont de deux grandeursdifferentes,ils ne sc~t
signessonthete-
point
t. &7~<~ soit que ces signessoyent correspondans ou heterogenes
entiere-
rogenes
ment, on n'y peut rien faire, a l'egard de l'addition ou soubstraction,
que de les placer simplementcomme le calcul demande avec leurs
signes,par exemple adjoustéa={=~fait~=~4=~et~~ soubstrait
1ï verso. de, 4= fait =~ j sans aucune autre observationquant à cette
operation,maisil fautse remettrela dessusà la practique.
XXXI. Des Gran- 31. Ce que nous venons de dire de deux grandeurs qui composent
deursquientrent
dans la compo- une autre, s'appliqueaisementà plusieurs, car on en peut tousjours
sition d'une faire deux seulement,en prennant ensemblecelles
autre. qu'on voudra, et en
les considerantcommeune seule. Si plusieursgrandeursau lieu d'entrer
dansla compositiond'une seule grandeur, composentune
equation,on
peut tousjoursfaire qu'elles composentune seule grandeur, en les ran-
geantd'un mesmecosté de l'equationsi ellesn'y sont desia.
De sorte qu'il ne faut que chercherdes equations,et reduire
plusieurs
equationsen une seule pour faire que plusieursgrandeursd'un mesme
calcul entrent en compositiond'une seule, afin que la
practique des
reglesque nous venons d'expliquerpuisse avoir lieu. Bien souventon
peut espargnerla transpositionde l'équation, parcequ'on voit desiace
qui en arriveroitpar exemple,s'il y a, 4= on voit bien
~;=~=~ o.
que celafait c
XXXII. Si les 32. A present en passant de l'addition ou soubstractionà la MuLTi-
signes determi- PLICATION ou DIVISION,
nez sont homo- il est à proposde remarquerune differencecon-
genesou hetero- siderableentre elles, sçavoir qu'en fait d'Additionou Soubstractionles
gènes à l'égard
des ambigus. signesdéterminez-}-ou doiventestre considerezcommeheterogenes,
(: quoyquecorrespondants:) à l'egardd'un signeambigu maisen fait
de multiplicationou divisionon les peut considerercommehomogenes
avecquelqueautresigneque ce puisseestre; parce qu'ils les multiplient
ou divisenttousjoursavecune coalitionen un seul signe, commefont
les homogenesaussy, au lieu que les heterogenesle plus souventrestent
tous deux et nous obligent de les écrireensemble.Par exemplepour

ï. Cetitreetlessuivantssontdelamaindu copiste.
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ ï ï

4= a et + ou pour soubstrairel'un de l'autre, on ne sçau- pPmL.,V, ïo~f.t7.


adjouster
rien faire que de les écrire Fun auprès de l'autre avecles signes
roit
convenients:4~<!+~ou~~+~.
Maisen multipliant( 4=~par + nous aurons4=~'
divisant (4=<!par–~ .i.
La raison de cecy est manifeste, et généralement tout signe XXXIII. Multipli-
33. cation ou Divi-
ou divisé par est changé en son contraire. CommeFafnr. sion d'un
multiplié signe
mationd'une affirmation< est tousjoursune affirmation > et l'afnr- ambigu par un
déterminé.
mais la
mation d'une négation est tousjours une negation négation t8 recto.
d'uneaffirmationest une negation, et la négationd'une négation est une
affirmation d'ou vient que dans l'Algèbreou Analysecommune
et -{- oo-{- parconséquent 4=(-~) 004=(-~=)
.L~ao-t- -}- ou
+ –danslanostre ~(-~)oo~(~)
-}- de mesme oo4=(~=)

4= (~=) oo (~)
Maisafin qu'on ne se scandalisepas de cette maniere de parler ~XXIV. Qu'on
aura raison de
que les signesmultiplient, et divisent,ou sont multipliezet divisez,je dire que les si-
trouveà proposdela justifierd'autant plus qu'on en peut tirer quelques gnes mesmes
est ou diviserl a multiplient ou
observationsutiles, je dis donc, qu'adjouster multiplier, divisent,etqu'ils
adjouster; (: ou si vousvoulezson signe :) par + i et soubs- sont multipliez
grandeur
i. or ou divisez,
est multiplierou diviserla dite grandeur ou son signepar
l'unitése peut obmettreimpunémentquand il y a quelque autre choseà
la place,puisqu'ellen'apporte point de changement a la multiplication
ou division,doncFon peut dire que les signes multiplientou divisent,
etsont multipliezou divisez.

C'estpourquoy~r~ î~ J'~estmultipUer4=par~j;et
(–)
"~soubstraire4=pde+~)
en escrirele produitdevant auprez de -{-c, pour faire+<~ ~4=~
maispar la regle de multiplicationque nous venons d'expliquer
+ 4=) (4= ( adjouster ), j. r ( c b
oo donc adjouster les termes susdits fait (
.") (~ soubstraire (.T.")
Motsoubliasparle copiste,ajoutéspar Leibniz.
ï 13 DE LA METHODEDE ~UNIVERSALITE

PH!L.,V, t0,f.!8.s. Et l'on voit que la raison de l'additionet soubstractiondepend en ce


cas de la multiplication,et division.Cette observationest conforme
aussyaux regles de l'addition,ou soubstractiondonnées cy dessus,car
en vertu de ces regles on pourra changer9=a + a; en 4= i + i.
et 4=<ï4=b, en 4=i, a + ou =~+~. Tout cela est de grand usage
pour la translationdes signes d'une lettre ou grandeur à l'autre dont il
). seraparléplus bas.
!S verso.
XXXV.Multipli- t- j 3~.Nous avonsremarquécy dessusque les signeshomogenesne se
cation ou divi-
sion d'un signe multiplientjamais
sanscoalitionen un seulsigne en comprennant-}-et
homogène am- sous le nom des homogenesmaisles signeshomogenesambigusa part,
bigu par un c'est à dire les mcsmes4=et 4=ou et ~=ou ~=t= et ou et etc.
autre.
et les opposez4= et ou "=<= et ou (?) et (?) etc. ont cela de
considerable,qu'ils ne se multiplientny divisent jamaisentre eux, sans
destructionentiere de l'ambiguïté dont la regle convientaveccellede
l'Algebrecommune,sçavoirque deux mesmessigneshomogenesambigus
aussybien que determinez multipliez ou divisezensemble font -t-, et
deuxopposezfont
Par consequent
)
4= 4==~-+-ou-~= -~=?o4-
J~* t<* 'T*
+ .+

t <t

XXXVI.Desdeux 36. Deux signes tout a fait Heterogenes anilmati~se multiplientet se


signes hetero- divisent sans changementet il n'y a point d'autre formalité à observer
genesentre eus,
affirmatifs ou que de les escrirel'un auprezde l'autre par exemple
negatifs.
=~ (~ fait 4=(~=)~, et =f=~ (~
fait
DeuxsignesheterogenesNegatifsc'est à dire qui portentun, au bas
du caractere,estant multipliezou divisezl'un par l'autre se changenten
affirmatifs,et le produitest le mesmeque celuy de leur deuxaffirmatifs,
par exemple
d~~ (~)~ fait 4=(~=)<~
e
4=~
DE LA MÉTHODE DE I/UNtVERSALÏT~ n3

Si de deux signesheterogenesl'un est affirmatif,l'autre negatif,vous PlI!L.,V,:0,f.t8.

avezle choix de faire ou laisser affirmatifcelui de deux qui bon vous i

semblera;pourveuque l'autre soit fait, ou demeure negatif, 1 par ïg recto.

exemple
=~~(-~fait(4=(~)~
~(~).
=~
a .e..e. (~
T~'b
37. Si deux signes correspondantsse multiplientou divisent,ils sui- XXXVII.Dcdeux
ventl'exempledes Heterogenesa moins que leur nature particulierene signes corres-
pondents.
nousobligeà quelque autre changement.Et quoyque les exemplesen
soyent infinis,il suffira neantmoinsd'en considererdeux, pour estre
instruità l'egard de tous les autres.Soitune mesmegrandeur,c tantost
4= + tantost + =}=b. Et par consequent sa valeur generale
~t= =~- =~c. à present si la suite du calculnous obligede multiplier,
ou de divisera par b, chacunavecson signe, nousauronsen multipliant

+ au lieu de -~==~-ab, et en divisant,4= lieu de Item


au
en multipliantou divisant'~{=
a, b, par =t=~les signesse renverseront
et nous aurons
a db ou =~ -~=M au lieu
de
ou
4=-~=~4=t<-M.
38. Tout ce que nous venons de dire de la multiplication,et divi- XXXVIII. Quand
siondes signes,se doit entendreaussyquand nous trouvons désja deux plusieurs signes
se trouvent en-
signesensembleFun auprès ou au dessous de l'autre, car alors ils se semble devant
multiplientou divisent.S'il y a plus de deux, les mesmesreglesont lieu, une mesmc
car on peut comprendrequelque paire des signesqu'on voudra,sousle grandeur en un
mcsmc endroit.
nomd'un seu! par exemple,

4= f <! fait + car 4=-~t=fait f, et =~ fait + ou=f=f fait


et ~t=fait + ou enfin f- fait 4=, et ~= fait +.

39. L'ExTRACTtOMDESRACINES ne sera plus difficilequ'à l'ordinaire, XXXIX. Extrac-


à celuyqui aura compris ce peu de regles nous venonsde tion desracines.
que donner,
et afinqu'on ait de quoy se exercerun peu sur les
preceptessusdits, 19 verso.
!ttÈMT8 hE LMONIZ.
g
M~. DE LA MÉTHODEDE t/UNÏVERSAUT~

?!< V, 10,f. If).


pour les comprendremieux, je rapporterayun petit exempletout fait
d'une extractionde racine, avec sa preuve, et je laisserayau lecteurde
le faireselon lesdits preceptes.
Soit une equation2~4= ~~o~ et la question est, commentil faut
q
exprimer la valeurde x conformémenta cette equation Je dis donc
que x est égal à 4= dont voici l'espreuve,
a
) =!= 4= y~
~0=}=~<7' y~ _) donc
j x =~
=~=
et par conséquent
y _z.

+ 4=
9= 2qX-}-qamo
2~ + =~
M
ou si vous voulez -{-
o-a + ûXa
a~ 4=
+ 2aqX
2~jc +
-{- 4=)'~ ostant de deux costez, il vous restera

-t-axa
+ aX'4=
+ 2~jc yq, ou -{-
2aqx=~4=~, + + .L 4=j–=~ CO)'%
Y',ou4=
OU+ ~X'+ 2aX2~ =~=~oy2,
q -= q q
comme nous Favions supposéau commencement.La considerationde
cette operationpeut servird'exempleà la pluspartde nos preceptes.
XL. Grandeurs ~o. H faut pourtant remarquerqu'il y a des certains cas, ou l'on ne
~.ansRacine
sçauroit extraire la racine d'une grandeur anectée d'un signe ambigu,
quoyque on la pourroit extrairesi le signe ambigu estoit changéen +
par exemple4=jc%n'a point de racine, car il n'y a point de grandeurqui
multipliéepar elle mesme, produise4=Jf%pourveu qu'on aye égard aux
signes.La raisonen est, par ce qu'il n'y a point de racine de j~, or
est compris dans4= Mais nous y apporteronsremede dansla
preparationde l'équation.
XLI. Opérations 4.1.Et voila les cinq operationssimplesdu calcul,les composéessont
composées qui la FORMATION, la PREPARATION, et la c~n~~ d'une EQUATION, mais
se rapportent à
l'Hquation. nous adjousteronsla quatriesmequi est particuliereà nostre sujetsçavoir
FiNTERpRETATiON d'une Equation ou formuleambiguëtrouvée.
XLIL L'art de for- 4.2. La formation d'une Equation Universellequi doit comprendre
mer des Equa-
quantité de cas particuliersse trouvera en dressantune listede tous les
tions univer-
selles. cas particuliers.Or pour fairecette liste il faut reduire tout a une ligne,
30 t'ecto. ou j grandeur,dont la valeurest requise,et qui se doit determinerpar le
moyen de quelquesautreslignesou grandeursadjoustéesou soubstraites,
par consequentil faut qu'il y ait certainspointsfixes, ou pris pour fixes,
sontdela maindeLeibniz.
ï. Cetitreetlesdeuxsuivants
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ n5

( car commele mouvement et le repos ne consistent que dans une ï~:IL.,V, I0,f.20.
relation:) et d'autres ambulatoires,dont les endroits possiblesdifferents
nousdonnentle cataloguede tous les cas possibles.Les lignesdont nous
noussommesservisau commencement,le feront comprendreaisement,
et on trouverad'autres exemplesdansla suite. Ayant trouvé cette liste,
il fautsongerà reduireà une formulegeneraletous les caspossibles,par
le moyende signes ambigus, et des lettres dont la valeur est tantost
ordinaire,tantostinfinimentgrande ou petite.J'ose dire qu'il n'y a rien
desi brouillé, et différentqu'on ne puisse reduire en harmoniepar ce
moyeniusque mesmeaux figures courbes de differentsdegrez, car si
l'on me donne une droite, une ellipseet une cissoeide,je pretendsde
trouverpar là le moyen non seulementde faire quantité de theoremes
ou proprietez,dans lesquellesces lignes s'accordent,mais de résoudre
mesmeen elles quelqueprobleme, que ce puisse estre, par une cons-
tructionuniverselle,exceptéles problemesdes quadratures,des centres
de gravité,et autres dont la solution ne consistepas dans la résolution
d'uneequation.
43. Pour en donner un exemplej'ay trouvé a propos de me servir XLIII. Equation
des coniques. commune à
toutes les sec-
Soit une section conique ABY dont le som- tions coniques
metA, l'axe ACet une ordonnéeperpendiculaire <.t son applica-
tion au cercle,
à l'axe XY. soient deux lignes droites données a l'Ellipse et à
a, et q, et AX=~ et XY~, je dis que le lieu l'Hyperbole'.
de cetteequation+ 2~ 4= y~oouk
ligneABYsera une section conique, et recipro-
quementqu'il n'y a point de section conique
dont l'équationne soit 2~ 4= je* =~o.
rCar, a
et estant posées egales, et 4= estant expliqué par nous
avonscette equation 2~=~/ 1 or il est constant que cette equa- 20 versos
tion convientau cerclea estant le rayon,
DA=~DE=M~=~ Demesme
4=estantexpliquépar mais sansdéterminersi et y sont egales ou
inegales,l'equationproduite sera M~ sçavoir celle de FBL-
q
UPSE, estant son latus rectum,q le ~y:~M~. Mais le signe4~estunt
t. Titresde h maindu copiste.
tt6 DE LA MÉTHODE DE L*UNIVERSAMTÉ

1
i¡ PIIIL., Ÿ? t0,f.20.
P!tïL.,V, IO~f 20.
expliquépar +, et le reste posé comme au paravant,l'Equationqui en

j proviendrasera 2~ + Tf ~y% c'est'a-direcellede FHYpERBOLE.


¡

XUV.AussyMcn Pour y comprendrela Paraboleet la ligne droite il faut se servir


qu'à!a~r<7~/(\ des lignes infinieset infinimentpetites.
11 Or posonsque la ligne,q, ou le latus transversumdela PARABOLE soit
d'une longueur infinie,il est manifeste,que l'Equation 2~4=~~o~,
sera equivalenteà celle cy 2~=~ ou 2~ (qui est celle de
la Parabole)parceque le terme de l'Equation< est infinimentpetit,
à regard des autres 2axq,et car puisqu'ily a autant de lettres ou
dimensionsd'un terme, que de l'autre, ceuxdont une lettre est infinie,
seront infinimentplusgrands,que celuydont les lettresne sont qu'ordi.
naires; qui par consequentpourra estre negligé,puisque l'erreur qui en
proviendrane sera qu'infinimentpetite, ou moindre qu'aucune erreur
donnée, c'est à dire nulle. On voit par là qu'il n'importepointa l'égard
de la parabole quelle valeur qu'on donne au signe 4=puisque son
l
terme evanouit.Item que le Parametre de la Paraboleicy est 2a.
Et au Tri-
~$. Enfinà l'egard de la LIGNE DROITE on peut concevoir a aussy
XLV.
angle. bien que q infiniment petites, par consequent dans l'Equation
2~c=t=~oy", le terme 2~ evanouiracomme infinimentpetit, à
q
l'egard de et et ce qui resterasera -}- ~=~ y~le signe=t=estant
q q
changé en + or la raison de deux lignes infinimentpetitespeut estre
la mesme aveccelle de deux lignes ordinaireset
mesmede deux quarrez ou rectanglessoit doncla
e 2
raison a egale à la raisonda et nous aurons-,s xa
q
=== dont le lieu tombe dans une
ou =M
2recto. droite, car posons =~AD, et <* DE en raison
sous douple de, q et a, et soit decrit le Triangle
ADE, soit AD prolongée à Finnni vers C et soit
menéeXYparalleleà DE, il est manifestequ'AD~oJ est aDE~0 comme
AX ~0 a XY jy, docc~e et .72- aP doncxsa =~~ et
y ~o~e ou~, a
ennn–y*.
y
DE LA METHODE DE t.'UNïVERSAUTË ÏI/

donc nous avonstrouvé une Equation qui explique la ïPHÏL.,V,tO,f.2ï.


46. Puisque
nature de la section conique en general, nous pourrons procéder a XLVL Qu'une
3
telle Equation
l'avenir,commes'il yavoit une certainefigureparticuliere dansle monde, est la clef de
section conique, dont les Tangentes, les perpendicu- toutes les har-
qu'on appellat monies, et diffe-
a vec autre et une infinitéd'autres
laires,les intersections quelque ligne, rences des cho-
ou accidensse pourront determiner par un calculgeneralqui ses.
proprietez
ne seraplusdifficil,que si l'on calculoitpour la seule Ellipse Ce calcul
montrera mesme à la premiere veüe, quand l'interpretation
general
vaudrala peine, c'est à dire si par l'applicationà une figure particuliere
biende termes evanouiront,et la formuledeviendrafort simple d'ou
vientquel'Hyperbolea des Asymptotesque les autresn'ont pas; que la
Paraboleet la droite n'ont point de centre, quoyque les autres en ayent,
et quantitéd'autres diversitezdont la clefest dansle calculgeneral.
Pour PREPARER UNE EQUATION a la Resolution, il est bon de la XLVn. Prépara.
47. tion de l'Equa-
et enfin de tacher
purgerdes fractionset racines,de la mettre en ordre, tion par la
del'abaisser,et pour cet effeton se sert de plusieurstranspositionsou Translation des
translationssaufl'égalité. Maisje n'y trouve rien de particulierà nostre signes.
sujet,que la Translationdessignesdeplaceen place,sans la grandeur qui
en fut affectée.Cela est de grand usage,parce qu'il est bon ordinaire-
mentd'avoirl'inconnue sans signes ambigusautant que celase peut, et
detransfererl'embarrasdu costédes grandeursconnues. Par exemple, 21verso.
soitbla differenceentre a et y, l'equationsera 4=~ ~o b, mais nous
cherchonsla valeur de y. donc je dis que + a. Cela se peut
1

justifierpar les nombres, soit ~=~ et ~=f 10, et c'est-à-dire


~<
x4
tantostegal à 6, tantost à 14..~~o4 sera tousjours la differenceentre

a, et y, ou 4= 10 4, car si 4= =~ alors ) f donc


-r 10
maissi nous posonsquey est inconnue,et que nous
( ï~ e~ )
cherchonssa valeur, nous aurons, =~ 4.+ 10, et par consequent
egaleà 14 ou 6, c'est-à-direou–4. + 10, =~6, ou + 4.-t- 10 ~o14..
48. Maispour fairevoir commentl'Equation=~=<ï~~ ~o b, se change XLVIU.Démons-
tration du fon-
en cellecy =~ -}- il faut considerercette operation4= ±~ + b, dement de tou-
doncpour'4=~ du costé de b, il faut luy donner le signe opposé, et tes ces transla-
tions.
ï. Il manqueiciun motcommefMM~r~r.
1
!l8 DE LA METHODE DE I-'U~tVERSAtïT~

PtUL., V, 10~.31.
faire ~'=~+~~ ou par les regles cy dessus~ i~-t-.y~+~~
donc divisant l'équation par i nous aurons + y -~+
y ou
JL.~±~jL~ Or~~t±J~f. 1
-f)- i i' 'T ~F" –parunemaxime
generaledont nous allonsdonner la démonstration,qu'il n'importe point
dans une fraction,si le signe est mis devant le numerateurou devant ¡
le
nominateur,ou devanttous deux, c'est a dire devantla fractionmesme-
_) t t 1
enfin
–Y– fait et fait + a, par les regles de multiplication
données cy dessus, donc nous aurons +
=~o± + < Pour monstrer J
la verité de cette maxime< susdite>, et
pour fairevoir que + ~4c ou
+
+ ou 4= n'est, que la mesme chose, il &ut faire
q~
+ b ~~+~
I + b'
I i 1
=FI 9=1 est egal a
doncq~ ±-a,b
or~Iest egal àa~, ou àà +4=1
ou i donc ou
ou
I b donc~I 1
+ 1
-{- ù!
a J
ou=}=i ne sont que la mesme chose, dont la premiere
<~
expressionfait la seconde la troisième=}=
XUX. Nécessité 49. Cette observationest de grand usage dans tout le calculde la
de cette transla- Methode de
tion pour l'ex- l'Universalité,par exemples'il y a 4= ~o ={= l'on
traction desRa- ne sçauroit en extraire la racine, car ce seroit une erreur d'en faire
cines. 4=
I V~4= parceque 4= 4= x, fait + et point, 4= afin
22 recto.
donc qu'on en puisse extrairela racine,il faut 4=
changer4=
en 4= + b, et alors nous aurons ~=~~
L. Interpretation $o. L'INTERPRETATION DESFORMULES AMBIGUES se fait à l'egard des
deFAmbiguitë'. lettres, ou
signes.A l'egard des lettres nous pouvonsrejetter les gran-
1 deurs qui sont infinimentpetites au prix des autres mais il a des
y
grandes precautions à prendre la dessus; car par exemple la valeur
generalede xou de l'Abscissede l'Axedepuisle sommet,par l'ordonnée
de la section conique,est 4= est infiniment
y~' 4= tt y =Ê
dr q or~
petit à l'egard de q2 donc le negligeant, nous aurons ~=~4=
ï. Titresdela mainde Leibniz.
2. Cette première phrase du S est de la main de Leibniz.
DE LA METHODE DE L'UNIVERSAMTE II?

ou o. ce qui est bien vray à l'égard du q, qui est infini, mais il est rPmL.,V,ïo,f.22.
de nul usage, donc il faut se garder de rejetter quelque chose, avant
nettoyé l'équation des fractions et racines sourdes si elles
qu'avoir
infinementpetite.
comprennentla lettre infinieou
A des signes, l'interpretation doit délivrerla formulede LI. I L'Ambiguïté
<;i. l'egard est ou Equivo-
toute l'equivocation.Car il faut considerer que l'ambiguïtéqui vient des cation ou bien
lettresdonneune Univocationou Universalitémais celle qui vient des Univocation
de formule c'est a dire Uni-
signesproduit une veritable equivocation sorte qu'une qui versalité.
n'a que des lettres ambigues,donneun theoremeveritablementgeneral,
maisquandil y a des signesambigus, il n'est universelqu'en apparence,
et à l'égardde l'uniformitéde calcul. Donc l'interpretationdoit delivrer
la formuledes signes ambigus, ce qu'elle fait ou en particularisantla
formule,et en substituant la valeur des signesambigus d'un cas parti-
culierdonnéà leur place, ou en faisantevanouirles signesambigussauf
l'universalité.La première sorte d'interprétation est sans aucune façon
ny difficulté,mais l'autre est aussy subtile qu'importante,car elle nous
donne le moyen de faire des theoremes, et des constructionsabsolu-
ment universelles,et de trouver des proprietezgenerales,et mesme des
definitionsou genres subalternescommunsà toute sorte de choses,
qui semblent bien éloignées l'une de l'autre il est vray que la con- 22 verso.

structionou enunciationd'un problemeou theoremedevient plus com-


poséepar ce moyen, au lieu que l'autre interpretationqui particularise
les cas la laisse telle qu'elle est. Mais en recompense,celle-cy donne
deslumieresconsiderables pour l'harmoniedes choses.
$2. Le fondementde l'art de trouver des formulesabsolumentuni- LU. Moyen de
versellesconsisteen ce que les signes ambigushomogenesse détruisent trouver des
Theoremes ou
en se multipliantou divisant;cette observationme fit naistre la pensée constructions
si une formule se entierement absolumentuni-
d'essayer [de] ambigue pourroit nettoyer
verselles, sans
de toute l'equivocation,en quoy ~ay reussy à la fin pour cet effet il equivocation.
faut remarquerque bien souvent dans une equation ou formule sans
ambiguité,il en peut naistre une, quand une grandeurpolynome peut
avoirdes racines exprimables,mais differentes,par exemple ~–2~
+ radicemhabet differentiam[inter] < a pour racine la difference
entre > et a [seu] < c'est-à-dire> 4= ~). Mais quand les racines

t. Lesmotsajoutéssontde lamaindeLeibniz.
Ï20 DE LA MÉTHODE DE L'UNÏVERSAUT~

PH!L.~ V,!0.f.=2. sont inexprimables,comme si l'équation


estoit~+~~o elle
demeurera sans amphiboliemalgré nous, par ce
que nous n'en sçau-
rions extrairela racine, et les courbesdont nous nous servirons
pour la
construirepar leur differentesintersections
suppleeront à ce defautet
détermineronttoutes les racinespossibles.Or commedansun calcul
qui
n'a rien d'amphiboledonné, les extractionsdes racines
quandelles sont
exprimablesen peuvent fairenaistre de mesmequandil y a des
equi-
vocations,les multiplicationsdes grandeurspar elles mesmes,en substi-
tuantles quarrez a leur piace,peuventfaire evanouirles
amphibolies
car il est manifeste,que 4~~ estant
quarré, donne -r-2~-}-
Maison voit aussyque pour faire evanouirles
equivocationspar ce moyen
il faut hausser les degrez des equations,
quand l'inconnue y est com-
23 recto.
prise, doncil est important d'y joindre d'autres moyens,qui
serventj a
la mesmefin carquoyqueles amphibolesne naissent
que par l'extraction
desracines;elles evanouissentpourtant bien souvent sans
multiplication
d'une mesmegrandeurpar elle mesme
( parexemple 4= donne
–) et mesmesans aucunemultiplication,car donne donc
b
il faut tacher de profiter de ces
moyenss'il est possible,avant que de
venir a la multiplicationde la grandeurpar elle mesme.
$3. Pour en donner un exemple,voyonss'il est possible,de trouver
une notion absolumentuniverselle,de toutes les sections
coniques,sans
aucune amphibolie, afin que nous puissions dire d'avoir
trouvé une
definition de la section conique en general, sans mention
du cone.
L'equationgeneraleambigueest

2~4=~=~0
donc 4=~=~–2~
q
et y4 4axy~+ ~=xa
~4~-r-4~
eritque hoc sectionum conicarum definitio generalis sive proprietas
essentialis, ~~M c~M~ ~~<? f~ latere
rectoet abscissasit ad quantitatem,quadratia~~
duplicataratione
lateris recti ad transversummultiplam,demto
quadratolateris recti; ut
quadratum<?~ ~M~Mt ~~a'.
DE LA METHOBE CE L'UNIVERSALITÉ 13t t

Bien souvent nous trouvons des theoremesabsolumentuniver- PHM.V,tO,hz3.


~4.
selssansfaireevanouirles signesambigus,par exemple soit une sec-
tion coniqueABCDdont l'axe AE, et les
ordonnéesBE, CF, DG, les perpendicu-
lairesBI, CK, DL, soient transferéesEl, à
EM,et FK à FN, et GL, a GP, c'est-à-dire
t
soientles distances< entre les > perpen-
diculaire~,et ordonnées <~ prises dans
Faxe > appliquées a l'axe de sorte
qu'ellestombent in ~<~M chacuneavec
l'ordonnéequi luy repond, je dis que le
lieudespoints M. N. P. etc., est une ligne
droite.Mons. Hugens a observé desja ce
theoremedont je donneicy une demonstra-
don universellepar le calculdes tangentes Car l'equation générale
de toutes les sections ~3 verso.
(quoyque a mphibole) coniquesest 1
2<Mc4=~j~ ~o~%donc par la methode des tangentes2~4= 2 ~r~2~
q q
sir estantpose ~o ER. distancede la tangenteet de l'ordonnée prise
2~ 4=
dansl'axe par conséquent 4= =~2~ 4= doncf ~o
~4=-jc
q
orEB~ 2ajc4= est moyenneproportionnelleentre ER =Mf et El,
q
que nous appelleronsp et dont nous cherchonsla valeur ou le lieu,
ta 2~ 4= 2~ =f= a
donc2~4=-~=~ –S–, etù~o ou~=~~4=
q 2~4= q

a+ a X.
q
oril est manifesteque le lieu de toutes les, a 4= est une lignedroite,
Tf
cequ'ilfalloitdemonstrer.
3$. Avantque de quitter ce poinct~il faut remarquerl'usage que

ï. Motsajoutés
par Leibniz.
2.Apartird'ici,lafinestdela mainde Leibniz.
!33 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITÉ

PHtL.,V,!0,f.33. le w~K~ a icy, soit une Equation4=<ï=~o y, donc faisons


4= + <! et nousaurons + 2y~ =~ et par conse.
quent le lieu de cette Equationest un cercle non obstant Amphibolie
quelconque.Maisen rangeant les termes autrement nous n'en aurions
pas esté quitte à si bon marché.

PH!L.,V,t0,f.25- PHiL.,V,ïo, f.25-38(sSp. in-~). Autrebrouillon,de lamainde Leibniz


38.

DE ~4 ~'Fr~M DJ?ru~J~T~~T.P
2:-recto. La Methode de ~UMM~ nous enseignede trouver par une seule
operation des formules analytiques et des constructionsgeometriques
generalespour des sujets ou cas differensdoncchacunsanscelaauroit
besoin d'une analyseou syntheseparticuliere.
Par exemplesoit un probleme proposésçavoir d'un point donnéD
mener une perpendiculaireDB, à une sectionconiquedonnéeABC.On
voit que ce problemeest susceptibled'une
grandevariation,tant à regard de la ligne
ou section donnée qu'a l'egard des diffe-
rents endroits du poinct D. Car quant
l'egardde la sectionou ligne ABCdonnée,
elle peut estre, droite, ou circulaire,ou
parabolique, ou Elliptique~ou Hyperboli-
que, et, a l'egard des lieuxdu point donné,
D, il est manifeste,que ce lieu peut tomber
cu en iD au dessusdu poinct A, ou en2D
vis a vis du dit sommet, ou en 3D, entre le sommetet le poinct B, ou la
perpendiculairedoit rencontrer la courbe; ou en ~D, dans la courbe
même, de sorte que les points D et B alorsreviennenta un seul, ou en
$D, entre la courbe< ABC > et l'Axe AF, ou en 6D dansl'axe même,
ou enfinen 7D de l'autrecostéde l'axe.
s5 verso. ) Toutes ces lignes et tous les endroitsdu point D de chaque ligne,
ont besoin d'un calcula part, car par exemplela ligne estant droite ou

r. Iciseterminele brouillon
deLeibniz(f. ï-8).
2. Probablement antérieur au précédent.
OELAMÉTHOnEOEt.'OMYERSAUTÉ !23

itemle point D tombantdansl'axe, ou dans la courbe, le pro- Pmi.V, to,f.2~.


circulaire,
blemeestplan, quoiqueil soit solideestant prisgeneralement.Or il y a
$lignesdifferenteset 7 endroitsdifferentsdu point D. Par consequent
il y a 3calculs differentsa faire, pour donner une solution parfaitedu
problèmeproposé.Et neantmoinsje pretendsde les comprendretous
dansun seul calculqui ne sera pas plus difficilque celuy du plus difficil
deces 3$ cas.
~Mais afinqu'onne prennepassujetdechicanersur ces3$ casou calculs
differents;j'avoue qu'on les peut reduirea 20. en prenant tous les cas
de la lignedroite pour un seul et de même tousles cas du Cerclepour
un autre car on peut tousjours conceuvoirque le point donné tombe
dansl'axe de la section,si elle est un cercle,ou une droite. En voila
donc2. cas.Or il y restent trois figures, la Parabole,l'Hyperbole,et
l'Ellipse( quoyqueon auroit peut cstre raison de separerl'Hyperbole
dontles latus rectumet transversumsont egaux,de l'autre, aussibien
quele cercleest consideréséparéde l'Ellipse ) et il y a 6 endroitsdes
pointsà considérer,(i) le ï, (2) le 2, (3) le 3"" ou le Sme( car je
montreray plusbas, queces deuxcasn'ont qu'un seul calcul,selonmême
la manièreordinairede calculer ) (/{.)le (5) le 6me,(6) le 7" Or
troisfoissixjointsà 2 font 20. < Et > je croyqu'il est assez< impor-
tant > de reduire20, ou si vousvoulez18 calculs,à un seul.j}
On peutjuger par la que l'usage de la Methode del'universalités'etend
aussiloinque l'Algèbreou l'Analyse,et qu'elle se repandpar toutes les
partiesdes mathématiques,pures ou mixtes.Car il arrive tous les jours,
qu'unmêmeproblemeest de plusieurscas, dontla multitude embarasse
beaucoup,et nous oblige à des changementsinutilset à des repetitions
ennuyeuses dont cette methode nous garantira a l'avenir. Or comme
touteslespropositionsdes sciencesMathematiquesmixtes,peuvent estre
purgéesde la matiere par une reduction a la pure geometrie, il suffit
d'en monstrerl'usage dans la Geometrie, qui revient à deux poincts,
commel'exemplesusditle fait juger, sçavoirpremierement à la reduction
de plusieurscas differentsd'un problemea une seule J formule,
regle, ~6 recto.
equationou construction, et en ~m~ a la reduction des
figures differentesà une harmonie, ou conformité, à fin qu'on
les puissetraiter comme une seule
figure,car pour les sectionsconi-
ques je soutiensqu'on les peut considerer comme s'il y avoit une
DEï.AM~THODEDEL'CNÏVËRSAUTE

PHÏL~V, 10,f.26.6. seule figure dans le monde, dont le nom


soit, section Et je
pretendsde réduirede mêmeen harmonie quelquesautres
me donne, quoyque de differens figuresqu'on
degrez,et quoyquela nature de l'une
soit bien éloignéede la nature de
l'autre; pour trouver une certaine
notion commune,et commegenre
subalterne,qui comprennetoutesces
lignes données,et pour découvrirpar ce moyen en ellesdes
proprietez
des
communes, constructionsgenerales,et des belles harmonies,conve-
niencesou differences,dont la clefsera
tousjoursdans le calculgeneral,
qui les fera paroistreà la premiere veue.
Le premier de ces deux poincts diminue la
peine, l'autre outre cela
augmente la science. Car si avec le temps la Géométrie des
infinis
pouvoit estre rendue un peu plus susceptiblede
l'analyse,en sorteque
les problemesdes quadratures,des centresde
gravité, et des dimensions
des lignes ou surfacescourbesse
peussent résoudre par le moyen des
Equations, comme il y a lieu d'espérer, quoyque Mons. des Cartes
n'ait pas osé d'y aspirer; on tireroit un
grand avantagede l'harmonie
des figures, pour trouver les dimensions des unes
aussi bien que des
26 verso.
autres. II est vray que Messieursdes Argueset Pascal.

(Copiedes §§3 et 4 du manuscritprécédent;v. p. 98-99.)


Mais quoyque il semble que les caracteressoient
arbitraires,il y a
pourtant bien des règles a observer, pour rendre lesdits caracteres
propresa l'usage;commepar exempleje montrerayplus bas
qu'il nefaut
point de caractere< particulier > pour marquer la differenceentredeux
grandeurs, et qu'il nuit au lieu de servir, quoyque Mons. Schotenet
d'autres l'ayent employé.
2 y recto< ) Or avant que de venir à l'Expositionde la Méthodemême, me
je
trouve obligé d'avouer que les préceptes de cette nature sont
plus
propres à estre expliquéesde vive voix que par écrit; et qu'il faut un
peu de meditationpour les entendre par la seulelecture, mais enrecom-
pense on lescomprendrabien mieux apres cettepetite peine. Au resteje
supposeque mon lecteurentendela Geometrie,et l'Algebreou Analyse
ordinaire,et commeil y a une grandevariétédans l'usagedes caracteres,
< à fin d'eviterl'obscuritédans la suite>, je trouve &
proposd'expli-
quer icy les miennes dont je me sers, jusqu'à ce que la commodité
DE LAMÉTHOÏ~ Mï.'UNtVERSAUTË t25

et l'autorité de quelquesGrandsGeometresse déclarehaute- pt


PHtL.,V,n,f.37.
publique,
mentpour quelquesautres.
(Suitun tableaudessignesalgébriquesemployéspar Leibniz'.)
) Maintenantpourexpliquerce que la Methodede l'universalitéadjoute 28 z8 recto.
à l'Analyseordinaire,il ne faut que donner les Instrumentsnouveaux
dontelle se sert, avec leur usage. Ces Instrumentssont les CARACTERES
AMBIGUS, qui sont ou Signesou Lettres.carles lettres exprimentles gran-
deurs,et les signesfont connoistrela relation des grandeursentre elles.
Les SignesAmbigussont qui marquent ou l'addition, ou la soubstrac-
tion.Il est vray qu'on en pourraitaussyfaire utilement, pour marquer
la multiplication,la division,et l'extractiondes racines mais je n'en
trouvepoint d'usagepour le present dessein.
Or à fin de venir a une parfaite connoissancede l'origine des dits
signesambigus,il faut supposer une certaine grandeur dont la valeur
<ou signification > soit expliquée par deux ou plusieurs equations;
maisqui ne soient differentesentre elles, qu'a l'egard des signes; et
commeil y peut avoirtantostdeuxEquations<( ou ambiguitez~> seule-
ment,tantost plusieurs,les signes aussi qui les comprennentet qui les
exprimentdans une seule Equation ambigue seront ou simplesou
rOM~M~.
Maiscommeces choses ne sont gueres intelligiblessans figures et
exemples, soit une ligne droite indefinie dans laquelle doivent tomber
troispoints A. B. C et la
ligneAC soit considérée
commeinconnue, et sa
valeur expliquée par le
moyen de deux autres
lignes AB et BC or
cestrois points peuventestre rangez differemmentet a fin d'avoir un
denombrement plus aisé de ces diversitezconsideronsdeux de ces points
<par exempleA, et B > comme fixeset immuableset le troisiemeC
commeambulatoire ou mobile; car commeen matierede mouvement;
< de memeicy ~>le changementest une choserelatifve,et il nous est s3 verso.
permisde prendrepour fixesceux que nous voudrons.Or si le point
Cf.f. 39.
1~6 tbE LA MÉTHODEDE L'UNIVERSALITÉ

PmL..V,io,f.a8. ambulatoireC ne peut avoir que deux endroits seulementsçavoir


l'un
entreA et B, l'autre au delà de B, de sorte que B tombe entre A et
il y aura aussi deuxcas particuliersseulement, et il y aura autant luy,
d'am.
biguitezou equationsparticulierespour exprimerla valeurd'une de ces
trois lignes AB, BC, AC, par le moyen de deux autres. Car si AC
est
consideréecomme inconnue, dont nous cherchons la valeur, il est
visibleque selon le premier cas AC est égale a AB moins BC, et
selon
le secondcasAC est égaleà ABplus BC. et ces deux
equationsparticu-
lieres nous donneront une generale ambigue,AC egale à AB
plusou
moinsBC par consequentau lieu
de l'Equation du i cas AC D AB BC
ou 2 AC n AB + BC
nous formeronsune generaleambigue AC n AB4= BC
et par consequentle premier signe simple
ambigu sera 4=c'est à dire
–ou +.
Soit maintenantune certainegrandeuraffectéedu.
signe4=par exemple
4= a, c'est à dire o 4=a. car puisque + aussi bien
que signifieune
Relationentre deux, et qu'il n'y a qu'une seule grandeura, l'autresera
o ou rien supposonsdonc que la dite grandeur4= doit estre
adjoutée
à une autre b, le produit serab + 4= < ou b plus4= > c'est dire
~4~, car le signe + ne changepoint les autres signes maisà présent
supposonsque la dite grandeur=4= doit estre soubstraited'une autreb,
2 g recto. le produit sera b 4= a, ou b moins4=a, et 1 par ce que celaarrive
bien souvent, je trouve à propos d'employer un seul
signe, ~= aulieu
de ces deux et 4=joints ensemble,et le produit susdit sera
et vaudra 4= et generalementj'observeraycette regle, qu'un signe
ambiguinsistant sur un aura une significationcontraire à cellequ'il
auroit sans cela, ou que le signe avec le < au bas du caractère>
signifiemoinsle < même > signe sans Par exemple (que nous
expliqueronscy après ) signifiera Par consequent si dans une
meme formuleou Equation ces deux signes
opposés se trouvent la
fois, comme par exemple 4=~ n et que cette formuleviennea
estre expliquéeou appliquéeà un certain cas particulier, ou 4~ signifie
par exemple+, alors ~s'expliquera aussiet signifiera-, et si 4=signi-
fie dans le cas particulierdont nous avons besoin,
signifiera+
DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ I3/

cette on peut dire que si 4= signifie + ou PniL.,V,!o,f.&g.


et suivant explication
ou + et vice versa.
signifiera
<:1
l'exemple susdit considerons les deux Equations
Pour
l'appliquer à
et leur générale, ou < la ligne > AC est < supposée
particulieres,
inconnue, et > expliquée par le moyen des < lignes > ABet BC.
comme
selon les loix de l'Algèbre
a present servons nous de la transposition
et transferant BC. du costé de AC tachons d'expliquer AB
ordinaire,
maintenant comme inconnue,!par le moyen des deux autres,
supposée
AC,et BC.
du i casAC n AB BCnousdonneraAC+ BC n AB
Etl'Equation
2 AC n AB+ BC AC BCn AB
generaleAC n AB=~=BC AC BC n AB
Etl'Equation
et il ne faut qu'appliquerces Equations aux lignes cy dessus, pour en
voirclairementla -vérité.
Etàfinqu'on ne croye pas d'avoir besoin encore d'un troisiesmequi
=b, il faut considererque vaut 4=, c'est a dire
signifie
simplement 4=parce que moins,signine +.
suffisantspour < exprimer > 2~ verso.
( Ces signes simples =~et ± sont
touteles ambiguitéssimples,ou l'Equation ambigue ne comprendque
deuxparticulieres,quoyque il y en ait encor d'autres exemplesdifferents
deceuxque je viens de rapporter; et pour en faire voir l'application,
soitcommeauparavantune ligne droite indefinie <; dans la ng. 3 >
dansla quelletombent trois points A. B. C. dans l'exemplecy dessus
nousavionspris un certainpoint pour ambulatoire,icy nous donnonsà
deux< B et C > la liberté de se remuer, mais à condition de ne
souffrirjamaisque le point A Fig.3.
se mette entre eux. Je trouve t ~s–5–
pourtantqu'on le peut expliquer 2 cas A c B
avecplus de netteté et de rap- A B c
<~ m
portau premierexemple, en ne
supposantqu'un seul point ambulatoire A qui se mette tantost a
droit, tantost a gauche de la ligne BC. dont les deux points sont
considerezfixes; sans permission neantmoins de se mettre entre ces
deuxpoints B et C, comme h figurele fait voir. Or par la col-
lationde la 3' et de la figure on voit bien que l'une revient à
Ï28 DE LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ

?! !o,f.2n. l'autre, car le J de l'une et de l'autre, sont semblablesentierement,


le 2 casde la quatriemen'est que le renversédu 2cas de la 3* et il
ne faut que renverserla feuillede papier, ou la regarderde l'autrecosté,
puisqueelleest transparente,pour s'en apperceuvoir;car l'on voit bien
que le < seul > renversementde la ligne indefiniedonnée tout entière
ne changerien auxrelationsque les trois points A.B. C. y peuventavoir
entre eux.
:-o recto. ) Laissonsdonc la 3mefigure,puisque elle est comprisedans la
et ne comparonsque la 2" de l'exemplecy dessus, avec la de celuy
cy nous voyons qu'il y a
p;g.
l cas A_B_c_ dansla deuxiemeaussiuien
~eas_8_c_A que dans la troisième un
A_B_c_A < seul > point ambula-
toire qui est C dans 2deet
A dansla 4' qui a la liberté de se promener, mais pas toute entierecar
dans la 2'il est permisau point ambulatoireC. de se mettre ou entreles
deux points fixes,A. B. < dansle i. cas de la 2. ng. > ou d'un < cer-
tain > costé, par exempledansle 2. casde la 2. fig. du costédroit; mais
s'ila pris le partyde se mettredu costé droit, il ne luy est pluspermisde
se mettre du costé gauche,et vice versa; car s'il se vouloitplacertantost
à droit tantost a gauche, ce seroit l'exemplede la 4mefigure, et s'il se
vouloit placertantost à droit, tantosta gauche,tantost entre deux,l'Am-
biguiténe seroit plus simple,de deux cas particuliers,mais composée, de
trois. Pour la même raison il est permis au point ambulatoireA dela
figure,<: de se placer > tantost a gauche, < de la ligne BC>
tantosta droit, mais pas de se mettre entre les deux points fixesB et C.
Quand je parle despointsfixes,il ne faut pass'imaginerque ces points
gardent nécessairementune même distanceentre eux; mais je les con-
siderecomme attachésensembleavec une corde, qui se peut allonguer
ou rappetisser;sans changer autrement de situation, mais je considere
le point A < de la ngure > commedétachéavec libeité de sauter
de place en place Il est vrayque tout cela est arbitraire, et que je puis
concevoirque la ligneBCse renverse, afind'avoirle point A tantostdu
costé de B, tantost du costé de C, ou qu'elle saute elle même (sansse
?o verso. renverser)pour avoir le point A tantost a droit, tantost a gauche, mais
il est plus simple d'attribuerle changement au mouvementdu point,
DE LA MÉTHODE DE L~UNÏVERSAMTE 12~

mouvement de la ligne entiere, commel'Hypothesede Copernic PmL.,V) !o,f.3o.


qu'au
est plus commode[quantà] <~ et satisfaitmieux ~> Fimagination,que
cellede Tycho.
Or celuyqui voudra considérerattentivementla ngme, trouvera
d'abordque laligne BCy est la difference
entreles deux lignesABet AC.
car selonle premier cas de la figure, BC sera egal à AB AC. Et

l'équationdu i cas de la 6g. estant BC n + AC AB


2 BC n AC + AB
l'équationambiguegeneralesera BC n =~=
AC AB

Cettemanière de marquer la differencede deux grandeursest bien


utile, et bien plus naturelle que si nous voulionsnous servird'un
plus
certaincaractere,qui signine difference,comme Mons. Scoten, se
sert de celuycy =, car a ===~egal à luy signifieque b est la diffe-
renceentre a et y. Mais comme j'ay deja touché cy dessus,ce carac-
tere est contre les regles de la caracteristique,parce qu'il n'est pas
assez maniable,car vous ne sçauriez mettre les connuesa. b. d'un
costé,ny separera, qui est connue, de l'inconnuey par ce que ny a, ny
y n'ont point de caracterea part mais selon ma manière d'exprimer
la difference,l'Equation seroit =<= ~= n b, qui nous donneroit enfin,
selon les regles cy dessous, f! + a. de sorte que l'inconnue se
trouveratoute seule d'un costé de l'équationsans aucun signe ambigu,
l'ambiguitéestanttransferéedu costé des connues,ce qui est bien sou-
ventnecessaire,commeje le ferayvoir plus bas.
<~ Je croy d'avoir assez expliquéles signesambigussimples,ou du
premierdegrez,pour pouvoir maintenantpasser outre aux composés,
c'est à dire qui sont du second, troisiesmeou quatriemedegrez,et ainsi
desuite.Car commeles simplesne sont que de deux ambiguitez,ceux
du seconddegrez,en ont trois, et ainsi de suite. Et pour entendre la
naturede ceuxdu seconddegrez,il faut considererque > Si le point 3 recto.
ambulatoireA, a la libertéde se remuertoute entiere, et s'il peut se
placertantostà gauche, tantost a droit, < de la ligne fixeBC (voyez
la $°"figure:) > tantost entre les deux points fixes. < B. C.> alors
nous aurons trois cas particuliers, les quels deuvant estre compris
dans une seule Equation Generale ambiguë, les signes ambigus y
IHÈMfH
CELMBKiX.
<3o tME LA MËTHOOE DE L~CN!VER8AMT~

P!UL.,V,ÏO,f. 3t. employésserontc~w~, <: du seconddegrez> dont voicila repre'


sentation,

FEquatton du i cas de la 3 6g. AC n + AB + BC


2 AC n -AB + BC
3 ACn+AB–BC
Et FEquationambiguegeneralesera AC n ~=AB~BC
d'où la valeur des signescomposés
-~= et
est manifeste,sçavoir que la grandeur ou ligne AC est ou la somme
<~ selonle i. cas > ou la differencedes lignes AB et BC, et si elle en
est la ditierence,elle sera ou egale à BC AC, selon le 2. cas, ou
égaleà AC–BC selon le 3'°'. Et ànn qu'on entende aussila raisonde
la forme du caractere,pour en faire d'autres en cas de besoin,il faut
seulementconsiderer,que l'un d'eux est composéde -{-et ={=.1'autre,de
+ et ~=parceque AC,
esttantost F! +AB+ BCselonle i. casc'est-à-dire
la somme ) AB
n +AB~ BC 2.et3.cas difference et BC
+ +
<car AB+) BC, nAC>
-~=
–)
+~ :È
et quoyque il semble que le second, sçavoir ne deuvroit pas estre
composé de + et mais de + et en quel cas il donneroit~=, la
raison pourtant du contraire, est manifeste, parce qu'alors on ne le
discerneroit pas du signe opposé au premier ~= ou de ~=t=,que
{'exprimepar selon la maxime generale susdite; et par consequent
quand un signe opposé a un autre, comme~b opposéa =~=doit entrer
dans la compositiond'un autre signe, il est a proposde mettre un peu
Si verso. plus haut le trait qui estoit embas, ou plus tost de 1 prolonguer
DE LA METHODE DE ~UNtVERSAï.IT~ i3t I

d'avantage vers embas la ligne perpendiculairedu caractere, et de faire PHÏL.,V,!0,f.3t.


au lieu de et au lieu de Et à fin aussi qu'on voye la raison
de la distanceque je laisse,<~ entre le trait haussé, et les premiers~>
et pour quoy je fais au lieu de ~=, et au lieu de ou je dis
qu'on découvre par ce moyenà la premiereveue l'origine et composi-
tionde tous ces signes, mais qu'outre cette commodité il y a même
quelquenecessitéde fairede la sorte pour eviterl'equivocationou confu-
sionde deux signes de differentesignification,car posons que le signe
~doiuvc entrer dans la composition d'un autre; si on en faisoit
<( dors >- en haussantsimplementle trait d'embason ne le discer-
neroitpas du signe <~ quand il entreroit aussi dans une composi-
tion> par ce que enle haussantsimplement,nous aurionseu <( aussi~>
au lieu de donc voila deux ~= <; de differente signification~>
l'unfait de ~± <~ c'est à dire du contrairea -*=t= c'est à dire à -j- ou4=
l'autrefait de c'est à dire ~> de + ou ~= c'est a dire du + et du
contraireà 4= ce qui n'est pas le même.
Quand je dis <( par exemple~> que ~= vaut -(- ou 4=, et que
vaut -{-ou cela se doit entendreavec une relation entre ces deux
signesambiguscomposez;de sorte que si dans l'application de l'am-
biguitéou généralité à un cas particulier, -~=est expliqué par
alors sera expliquépar + et viceversa <~ car entre ces trois equa-
tions susdites << de la figure ~> il n'y a pas une, ou AB aussi
bien BC tout a la fois soient anectées par >. Mais si ~=t=est
expliquépar +, il n'est pas necessaireque soit expliquépar par
ceque dansune de ces equationsparticulieres,AB, aussi bien que BC,
sont affectéespar -{-.Par consequentsi l'un de ces deux signes com-
posésest expliquépar + l'autre sera expliquépar 4=et vice versa(: avec
la caution pourtant, que nous y apporteronsplus bas ) de sorte que
l'ambiguitéde composéequ'elle est, deviendrasimple. Et par ce que } 32 recto.
la listedesEquationsparticulieres
AC n + AB + BC
) _j AB + ) BC qui peuventestre entenduessousla gene-
+~AB–$BC
raie ~= AB BC, fait voir que ces deux signes ambigus ~t=et
signifientou tous deux -J-, ou que l'un signifiant4=, l'autre signifie~=,
l32 DE LA METHODE DE L'UNIVERSALITE

t
PH!t.V,!0,f.32. je les exprimeen mettant + au devant, en tous deux -~=et au lieu
de =~et dont nous auronsbesoindans une autre rencontre.
On voit en fin par la; la grande differencequ'il y a entre le
signe4=,
et tous les autres car le signe simple4= peut subsistertout seul, sans
changement,par ce qu'il ne dit point de relation a aucun autre; mais
tous les autres contiennentquelquerelationà un autre signe provenant
d'une meme equation ambigue, <: et pour cela je les appelle corres-
pondants>. Par exemplesi nous avons deux signesambigus simples,
4=et ~=provenansde l'equation 4= ± y n b, et si dans la suite du
calcul le signe 4=evanouit,commeil arrive en cet exemple, ou nous
trouvons enfin cette equation, n T- alorssi nous nous deter-
minons à abandonnerentierement la premiere equation, avec tout ce
qui en est provenu, hormis cette nouvelle trouvée, dont nous preten-
dons nousservir à l'avenir dans le calcul qui reste à faire; nous pour-
rons sans scrupule changer le signe en 4=, et nous servir de cette
equation, y n 4= + a.
Maispour donnerune reglegeneraleje dissi plusieurssignesambigus
proviennentd'une meme equation ambigue, <( ou sont correspondents
par exemple~= et > et si dans la suite du calcultous les autres
32 verso. evanouissenthorsmis un seul qui reste, alors celuy qui reste, par
exemple-~=peut estre changé en un simple4= < comme nous venons
de dire un peu au dessus.La raison provient de la réponse à une objec-
tion qu'on m'a fait souvent sur cette matiere. car on m'a dit, si tous
signesambigusne signifientque + ou pourquoyen faut il tant, Ma
reponsefut que les signesambigusne signifientpas seulementtousjours
plus ou moins, mais aussi quelquerelation entre eux, sçavoir que l'un
vaut + quandl'autre vaut et vice versa, etc., commeje viens
d'expli-
quer. Par consequentquand cette Relation cesse,c'est à dire quand des
signes correspondentsou qui ont Relationentreeux un seul reste, alors
celuy ci quelquecomposéqu'il puisseestre, deviendrasimple. > Mais
si de trois <; ou quatre ~>signes ambiguscorrespondentsdeux restent,
alors bien que la compositiondu signesera deminuée,le signe pourtant
ne deuviendrapas tousjourssimple. Il n'est pas necessairede
rapporter
des exemplesdu dernier par ce que ces cas sont rares, et embarasse-
roient le lecteur, sans utilité. Il faut seulementremarquerque le 4=
pro-
venu de ce changementne sera pas le même avec le premier4= qui
DE LA MÉTHODE DE ï/UNÏYERSAUTR ï33

entroitdans la compositiondes signes ambiguscomposésevanouisou F PHït.V,tP,f.32.

et par consequent si ce premier4=reste encor ailleursdans le


changés,
calcul,ilfaut renfermerle nouveaudansune parenthese,comme( 4=) a
fin qu'ils ne se confondent.La raison de < cette précaution > sera
rendue plus bas quand il s'agira des differentes positions~w~ Par
reduit à une
exemplesi tout le calcul d'un probleme proposé seroit
telleEquation,~= r! + cy. on en pourroit faire sans scrupule,
(~) {-}=~ -t- ~y par ce que -~=(c'est a dire + ou 4= :) et±
(: c'est a dire 4= :) n'ayant point de correlatifs,(: que je suppose
estre evanouis:) pourront estre changés en des simples 4=, mais
independants l'un del'autre, ou comme je les appelleheterogenes (voyez
dans une paren-
plus bas) et par conséquentil en vaut renfermerun
these.
Je n'ay employéjusqueà la que trois points, et deux lignes servantsà
expliquerla troisième Maisil arrive aussi, qu'on ait besoinde 4 points,
et de trois lignes pour expliquerla quatrieme et cette multiplication
despointset lignes peut augmenterà l'infini la compositiondes signes
commeil estaisé à juger, toutes fois si de ces 4 points il n'y a qu'un 33 recto.
seulambulatoire,il n'y aura aussien effectque trois ambiguitez,et les
signesde l'Equation ambigue generale ne seront pas plus composez
que ceux que nous venons d'expliquer.Par exemplesoient trois points

fixes,A. X. P. c'est à dire qui ne changentpoint de situation quoyque


il se puissentapprocherou éloignerl'un de l'autre, et soit un quatrieme
ou l'on voudra,
poinctambulatoireF avec liberté entiere de le placer
je dis que neantmoins il n'y aura en effectque trois cas particuliers,
< par ce que tout arrive commesi celuy des poincts fixes qui est au
milieudesdeux autres, sçavoirX n'y estoit pas >. Car si nous voulons
expliquerla ligne FP par le moyen des lignes AF, AX, et XP, <tout
arrive, commesi nous voulionsexpliquer la ligne FP par deux autres
seulement,sçavoirpar AF et AP. > et si nous posons que le point F
est dansla place marquéede i ou 2, ou ou 4- < alors la 2. et 3~
placene donneraqu'une même Equation >
BELAM~HODEDËL'UNiVERSAMTE

Pnu<V, to.f.33.
car(i)F nous donnera FPn + AF+AX+XP
+~AP~"
MF)
FPn–AF+AX 4-XP
p~
+~Tp~~
(4) F FPn +AF–AX–XP
AP
et lequation generaleambigue sera FP n
~= AF AX ~rXP
~Tp~~
par ce que AP est n a + AX + XP. neantmoinssi les lignes AX et
XP sont inconnues toutes deux ou
indéterminées,il ne sera pas à
propos,de les exprimerpar une seule, AP, et il faut plustostles joindre
par un J~~ < à l'imitation des racinessourdes>, et l'Equation
generaletrouvéese pourra exprimerainsi
FPn-~=AF-~AX+XP
puisque ce vinculuma cela de commode, qu'on le peut dissoudre,et
qu'on en peut eximerce qui bon nous semble,au lieu que le vinculum
<t <
d'une racine sourde est indissoluble.
33 verso.
j Je me suis servi tout expres d'un
exemplequi arrive effectivementdans
le calcul du probleme dont j'ay fait
mentionau commencement,et qui me
doit servir d'essay de ma méthode* t
sçavoir de mener la perpendiculaire
d'un point donné D à une section
conique donnée ABC car soit A, le
sommetde la courbe, le point donnéD
du quel soit menée sur l'axe la per-
pendiculaireDF, Et nous aurons les
mêmes points dont nous venons de
parler,sçavoirtrois fixesA, X, P, et un ambulatoireF avecliberté entiere
de se placer en quatre endroits differents. Il est
vray qu'on pourra
conteraussiles cas, qui fonttomberle
point F, dansles poinctsA, ou X,
ou P, comme je les avais contés dessus,mpisla varieté
cy qui en arrive,
Cf.f. 4!-4.aet 6~-65.
LA MÉTHODE NE Ï/UMVERSAMTÊ ï35
DE

sur les lettresou lignes qui deviennent quelques fois infiniment ïPHtL.,V, t0,t.33.
tombe
dont nous parleronspar apres; et point sur les signes.
petites,
Doncsi nous faisons n AX
/nAF
~nxp
nousauronsl'equationgeneraleambigue
Fpnt/+~
Il reste à montrer, que les trois poinctsA. X. P sont fixeset qu'ils ne
de situation, < dans toutes les coniques, et que X
changentpoint
tombetoujours entre A et P > ce qui est fort aisé, car dans l'Iiyper-
boleet Parabole la perpendiculaireYP s'éloignetousjoursdu sommet 34 recto.
A en allantde Y vers P, dans l'Ellipse et dans le Cerclele même axe
a deux sommets< opposés l'un à l'autre, et la perpendiculaireYP
se
s'éloignede l'un et s'approchede l'autre :> donc on peut tousjours
servirde celuyde ces deux sommetsdont la ligne YP s'éloigne,pour
rendrele calculde toutes les coniquesgeneral. On voit doncbien que
si quelquesunes des courbes donnéespour mener sur ellesles perpen-
diculairesd'un point donné estoient< fort >recourbées,qu'alors l'am-
biguité seroit bien plus composée; et que nous aurions besoin aussi de
signesplus composéspour donner une Equationgenerale.Car il pourra
arriveralors tantost que la perpendiculaires'approchedu sommet, et
tantostqu'elle s'en éloigne.
Il y a encor d'autres signesambigusdu seconddegré,ou composezde
trois ambiguitezseulement outre ~=t=et que je viens d'expliquer.
< Et pour en fairecomprendrela nature, > soit une equation trouvée
4=~+ ne
ou -t- 4=
je dis qu'il y a en effect trois ambiguitezcachées la dedans, car en
substituanta la place de 4=sa valeur + ou nous aurons à la verité
4 expressions,maisdont la et 3~ ne sont qu'une même

+)~+~ )
M -F~ n.
(3) +. +)~
(4) + )
ï36 M! LA MÉTHODE DE L'ONIVERSAUtË

PHtL..V,IO,f.3~. On me dira que cette Ambiguïtédonc est la même, avec celle


que
nous venonsd'expliquer+ a
+ )
–<ï+~n<'
-f-a!)
c'est à dire ~=~f~ rie
3.1 <vcr~o. ) mais je reponds,
qu'il y a de la differenceet qu'en fait de composition
<ou fabrique > des signes ambiguspar le moyen de
quelquesautres
déjàposés,il ne faut pas venirà la resolution de ceuxcy; car alors nous
perdronsle rapportqu'il y a entre les signesdéja faits et posés, et ceux
qu'il y a a faire, comme nostre exemplele fait voir; car multipliant
F! par luy même nous aurons + a' 2ab + f}
dont on ne tirera jamais universellement+ 4= 2~ + ri et
neantmoinscela deuroit provenir,selonles deux
equationsparticulieres
ou cas donnésau commencement,sçavoir
4=<!+ )
ou + aussi bien que l'autre de ces equations
4=
particulieresestant quarrée donnera + 4= 2~ + rï Donc les
signes ~-t et ensemblen'y servent de rien, et l'Equation
ambigüe
generalesera
b c
-~=<!=~~n
pour marquer que l'une de ces deux grandeurs, a et estant an=cctce
effectivementdu signe +, l'autrele sera du signe=~=,et vice versa.
Pour donner aussiun exempledes Ambiguitezde
quatrecas particu-
liers, ou des signes composezdu troisiemedegrez. Soit selon
l'Equationparticulieredu i cas AC n + AB+ BC
2 AC n AB+ BC
3 ACn +AB –BC
ACn–AB–BC
et l'EquationAmbigueGeneralesera AC
n (~=)=~AB C~T~'BC
Dont voicyla raisonpour comprendrela formation de ces deux
signes.
Sçavoir,que ces cas peuvent estre reduits a deuxambigus
AC n (~F) AB (~F) BC
ou ACn 4= AB BC
c'est à dire AB et BC, sont affectées,tantost d'un meme
signe soie+,
DE LA METHODE NBI~ONÏVERSAMTÉ ï3~

soit selonle i et cas; tantost de signesopposez, selon le 2. et ?H!L.,V,tO,f.34<


cas. Or a fin que deux signes semblablesmais hétérogènes=~=et
ne se confondent p as, l'un d'euxest renfermédans une parenthese,
C~)
closeen haut pour estre discernéed'autres parentheses et a fin de dis-
cernerun seulsigne (=h) =t=dedeuxqui se multiplient(~) 4=les parties
du premiersont unies par un trait d'en haut. t Enfinl'on voit bien, que 35 recto.
le quatriemecas supposeune grandeurfausse,ou negative,ou moindre
rien; c'est à dire prise en senscontraire a celuycy dans le quel on
que
la proposoitou demandoit car soit une ligne droite indefinieDE dans
laquelletombent trois points A.B.C de 6 façonsdifferentesrepresen-
téesicy

VALEURS
REELLES
OU NEGATIVES
FAUSSES
VALEURS OU POSITIVES
i) ACn+AB+BC
2) –AB+BC
3) +AB–BC
4) ACn+ AB–BC 4) –AB+BC psigniReplus
BC(P grand; voyezla
-AB+BC sant $) +AB-BC Table des Ca-
~~AB(rBC)~
6) -AB–BC fAB + BC) M 6) +AB +BC racteres

Or si nousne contons que les varietezdes Equationsqui nous donnent


la valeurde la ligne réelle ou positiveAC; ou les differencesdes t~-
nages< des points,> sans avoir égard au rang, ou au costé droit ou
gauche,et par consequentsi nous prenons cellesdont l'une est < la >
renverseede l'autre, pour une seulecomme ï, et 6.item 2 et item 3 et
$ nous n'aurons que trois varietez.Maissi dans le probleme ou théo-
rèmeproposé,on demandeque la ligne AC, soit prise du poinctA, vers
le costéD. et que sa valeur soit determinéepar les lignes AB, et BC.
ï. Cettetablesetrouvef. 3g.
l38 DE LA METHODE J)E L'UNIVERSALITÉ

PHn.V,to,f.33. 5. alors cette valeur peut devenirmoindre que rien. Car dans le
quatrieme
cas soit <AB adjouteemais BC <:qui est posée > F AB
(plus grande
qu'AB)> soubstrait,selon l'equation des faussesvaleurs, c'est à dire
< selon l'equationdes valeursreelles; AB soubstraite,et>BC
adjoutée
(: ou prise reellement,mais en sens contraireversE :) selon l'equation
des valeursreelles; donc puisqueBC est P AB il y aura
plus de soubs.
trait, ou de pris en sens contrairevers E, que d'adjoutéou de pris selon
la demande.Par consequentla difference,<sçavoirAC> tombera du
costé de E. Le meme, mais apres un ecbangedes
lignes, arrive au
cas.Maisau 6metout est pris en sens contraireou vers E, AB aussi bien
que BC. Or prendre en sens contraire c'est à dire reculer, est propre-
35 verso. ment ~M&~M~. Or non seulement
celuy qui a avancépeut reculer,
plus meme qu'il n'ait avance,comme dans le < et 5mecas; mais celuy
aussi qui n'a rien avancé du tout; car en reculant, il avancea
rebours,
et son avancementest moindreque rien
puisqu'il faut encor qu'il avance
< veritablementet qu'il revienne au premier endroit >
pour pouvoir
dire de n'avoirrien fait,comme celuy doit
qui plus qu'il ne possede.Mais
enfin à regard des signes dont il est question
uniquement,il n'y a que
4 cas <:dinerens, sçavoir le i. le 2. le 3 et le 6 >, puisquele est
compris dans le second (: 3~) et le 3~ est compris dans le 3~
(: second)selon les vrayes(: fausses :) valeurs.Je fus pourtant obligé
de rapporter le 4~ et 3~ cas aussi, pour faire voir commentla valeur
d'AC peut estre fausse, sauf les signes; et commentil a tantost
y 3,
tantost tantost6 varietezselonles differentesconsiderations.
Voilal'explicationde < la plus-part > des Signes
Ambigusdont on
peut avoir besoin ordinairement.Car de monter aux compositionsplus
hautes, d'expliquerles varietez qui peuventarriver, quand il y a plus de
trois points employezsur tout quand on y mêle les fausses
grandeurs;
d'expliquerles cas differentsdont on peut avoir besoin, quand nous
supposonsles points tomber dansune circulaireou autre qui recourt en
elle même, au lieu d'une droite indefinie ce seroit
plus curieux
qu'utile, et ne serviroit qu'u. embarasserl'esprit du lecteur puisquece
que je viens de dire, avec ce que je m'en vay d'y adjouter, estant bien
compris,luy suffiraasseurement.Carje pretendsde donnerun moyen de
nous passerde la fabriquede tant de signes nouveauxsur tout
quand ils
seroienttrop composés;<annd'applanir touteslesrudessesde ce
chemin,
MLAMETHODEDEL~UNÏVERSAMTÊ ï3<)

encor battu, et de reduire tout à la derniere clarté et, je rPmL.io,t.35.


qui ne fut pas
l'osedire, facilité possible.J'ay balancé si je le deuvois donner, puis-
m'avoit servi de ~n~c~ ~~M~M~M, qu'on a accoustumé de sup-
qu'il mais la
faire paroistre d'avantage les theoremes inventés,
primer,pour
autres. >
considerationdu bien public l'a emportépar dessustoutes les
( 36 barrée.)
(f.

les par le moyen des 37 recto.


Je dis donc, qu'on peut exprimer signes
à fin de venir à une espèce d'Algebre pour trouver les signes
lettres,
incon-
< inconnus >, comme l'on trouveordinairementles grandeurs
nües.Je choisis pour cet effectles lettres Grecquespour distinguerplus
aisementles lettresdessignes,des lettresdesgrandeurs.
De ces lettres, de r AlphabeteGrec, les premieres signifieront,+,
&. S les dernieres signifieront comme w. < <&.Et x
comme, y.
et M,par exemple,signifieront+ ou de la premiereambiguïté;p et
de la seconde, etc. Cette expression des signespar lettres n'est pas
<!<,
si forcée, qu'elle le paroist d'abord, car par exemple y signifie
i. or ï, est une grandeur< sçavoirun nombre>, et chaque
estre expliquée par une lettre, donc ï peutestre expliqué
grandeurpeut
f), et nous faire wy au lieu de y, pourveu que nous
par pouvons
< nous > souvenonsque ces lettres qui signifientun nombre, ou une
raison,n'augmententpasles dimensions et pour cette raisona fin deles
une
distinguerd'avantagedes autres, il sera bon de les renfermerdans
parentheseclose comme Cb))y. Si deux de ces lettres se trouveront
ecritesl'une aupres de l'autre dans une meme parenthese, comme
cela signifiera ou l'un < des signes comme + (ou <x)> ou
(ono')~
Fautre;sçavoir (ou ~).
Maisil sera à propos de reprendre les exemples,de tous les signes,
dontnous avons parlé, et de monstrer comment nous les pourrions
exprimerpar lettres d'une maniere qui nous fera voir en même temps
< ou dansla suite > tous leursusages. Soit une ambiguïté
~n +~+c
ou c

ambiguitèpar ?, et le
representonsle + de cette premiere parw, et nous
aurons n + ( o~) au lieu de n +
~40 DE LA MÉTHODE DE L'UXIVERSALÏTÉ

PHtL.,V<to,f.3~. et si nous cherchonsla valeur de b, par la meme


~7 verso. equation en nous
servantd'une transpositionnecessaire,nous aurons

F! –f~) c'est à dire


n~(<M)c,aulieude ~D~c
Caril est manifestequ'un
signe comme (~) estant anecté de doit
estre changé
en sorte qu~soit mis a la place de et viceversa,puisque
<~ ou ( + ) est ( ) ou Met Mou (~T) est (~ ou (T).
Soitla secondeambiguïtédansle même calcul

'~n +/
ou–/+~
de la 2~ et nous aurons
posons égal
e n (W)/(V)~ lieu de n ('~)/(~)~
Soit une 3~ ambiguïtédans le même calcul

~n +~+/
ou +
ou +
posons égal a de la or nous aurons

n ('TYr') CY~ au lieu de f-! ~=


Si l'equationavoit esté
~n +~+/
ou + 1
ou +
ou
nous aurions eu b n ( y~ ) ('yy~)
au lieu de f-! (~V~ (~y~ l
Soit une ambiguité,sçavoir
n +~4=
ou =={=
n+

égal a si est celuy de la premiereambiguïté,


posons
MS LA MÉTHODE DE L'UNIVERSALITÉ !~I

PHtL~V,!0,f.37.
et nous aurons
~t
~n('~(o~M)M (<xM,o)j&
au lieu de ~n-=~
cette façond'exprimer est assezaisée. j'y adjoute seu-
<~Je croy que
lement cette caution que l'ordre des lettresaussi bien que des equations
est arbitraireen effect; mais estant choisi une fois, il doit
particulieres
estreobservéconstamment,pendantqu'il y a un autresigne de la même
ambigue,à fin que cesdeux signesgardentun rapport entre
equation
eux et puisqu'iln'y a rien qui les discerne que l'ordre des lettres. >
decette des signespar lettresparoistra 3! recto.
38
t <Le grandavantage expression
clairementdansla suite des operations cependant > il est fort aisé d'y
tout ce que je viens de dire de l'expressionpar signes comme
appliquer
touchant le MMCM/M~, item touchant le changementd'un
par exemple
composé dansun signe simple, en cas qu'il reste seul de tous les
signe
autres correspondants.Car si de la 3meEquation susdite le seul signe
ou ~= reste, et l'autre ( w?) ou evanouit, le premier pourra
hvF)
estrechangéen celuy cy (y?) < comprenantles deux premiers cas,
sous un seul tout ainsi que nous n'avions pas feint de comprendre
YY,
sousun seul cas le 3°" et le 3""endroit du point D, da:isla i. ou 7~
>. Mais si des signes de la quatrieme equation le seul signer,
figure
ou (S~) reste, et l'autre =f~- ou (o~o) evanouit, le dit signe (o,~)
ne pourrapas estrechangé en un simple,par ce qu'on ne sçauroitdeter-
minersi ce < signe > simple doit estre j~), ou (~); et par ce que
cettequatriemeambiguitéest une soubsdistinctionde la premiere,et par
les signes de la quatrieme sont correspondents avec ceuxde
consequent
la pr emiere,de sorte qu'on ne peut pas dire, que de tous les signes
correspondants,le seul( 3,~ ) reste, puisque les signes de la premiere
ambiguitérestent encor, commeje le suppose.
A presentje croy qu'il sera tempsd'expliquerla division generaledes
signesen Homogenes,en Correspondants,et entierementHeterogenes
< car l'expressiondes signespar lettressert beaucoupà l'éclaircir.Cette
division est de grande importancedans la suite des operations car
l'Additionet soubstractionde deux signesHomogenesse peut tousjours
faireaveccoalitionde ces, deuxsignesen un seul, et pour cette raison je
les appelle Homogènes,car deux grandeurssont homogenessi on les
'43 DE LA MÉTHODEDE L'UNI VERSALÏTE

PnïL.,V.IO,f.3~.
peut adjoûter ensemble.Si deux signes ambigus homogenesse
multi-
plient et se divisentl'ambiguitéévanouit; en fin si deux
signescorres-
pondentsse multiplientou s'ils se divisent, il s'ensuit tousjourleur coa-
lition en un seul >. J'appelle Homogenes, ceux dont un estant
l'autre s'expliqueaussypar consequence,entierement et expliqué,
tousjours.II est
aisé de jugerpar cette definition,que de tous les
signesil n'y a que ceux
qui soient homogenes,qui sont les memes commeC~T) ou 4=et
('o~
ou item comme( ou et (~") ou ou qui sont opposés,
commet et =t=ou (~) et wx ), ou~=et~ou
(~y) et (~o).
J'appelle correspondants;ceux qui tirent leur origine d'une même
equation ambigue, et quand il ne sont pas hornogenes,alors
l'un estant expliquén'expliquepas l'autre entierementet quoyque
toujours il ne
laissepas pourtant d'en deminuer
tousjoursFambiguitéet même de l'ex.
pliquer entierementquelquesfois. Par exemplesoit AC n -~=AB BC
ou qui revient au même, AC f-!
C~f) AB Cy~-) BC. Posons le cas
o. ) que signifie+, alors l'autre
38 verso.
pourra estre changéen un simple
=1=commeles lettres le font voir. car
puisque le signe (~) ou ( ~=)
signifie +, ou donc le i. ou 3mecas de l'ambiguité sera
choisi; or
dans l'autre signe ~f, ou le i. ou 3- cas sera y ou donc ~=
(~) y,
signifiant+, deviendra(-~ ) c'est à dire 4=. Mais
d'avantageposons
que~, ou un de deux,signifie alors toute
l'ambiguité cessera,
et l'autre sera -{-. commeil est aisé de démontrer
par le moyen des
mêmes lettres.
Les signes correspondantssont d'une même
ambiguité immediate-
ment, ou mediatement; immédiatement,comme dans la
3~ ambiguité
~= et dont je viens de parler, ou comme
( ~=) et ( =t=~
) dansla 4"
mediatement,comme dansla quatrieme,et =<=dansla premiere,
ce que la 4meest une soubsdistinctionde la par
premiere; et se sert de la
premiere en y adjoutant encor une nouvelle
ambiguïté.Il est aisé de
les reconnoistrepar le moyen des lettres, car ceux
qui tirent leur origine
d'une même ambiguïté immédiatement,n'ont
que les memes lettres
diversement rangez; comme(~)
s'exprime par C~Y).etC~) par
(TTf)' et~ s'exprimantpar C~T), s'exprime par fM~). Mais4~
s'exprimantpar ( <~), s'exprimepar (~). Les mêmes lettres font
connoistred'abord, si deuxsignessont entierement ou sans
Heterogenes
DE LA MÉTHODE DE L~UNIVERSALÏTE !~3

t
c'est à dire s'ils naissent d'ambiguitez entièrement sr'ttH.V, ïo~.38.
correspondence;
differentes,et sans dependance, en sorte que l'explicationde l'un des F

ne contribue rien du tout a l'explication de l'autre, car alors ils


signes
n'ont point de lettre commune. comme par exemple le signe =~et le
~=, dont l'un signifie(oKo), et l'autre (y~). Et cela arrivera dans
signe
le calcul du probleme proposé, des perpendiculairesdes coniques,
<; voyezla 6g. i. et 7. > car alors l'explicationdu signe=)=depend de
la naturede la courbeproposée< ABC, mais > l'explicationdu signe
-~=dépendde l'endroit du point donné D.
L'on me demandera à present, si j'aimerois mieux d'exprimer les
signesAmbiguspar signes ou par lettres. Je reponds que j'aimerois
mieuxd'exprimerles signes simplespar signes,et les signes composez
les
par lettres.Il me reste seulementd'adjouter si l'on veut employer
signes soit simples, soit composez, et qu'on trouve deux signes hetero-
genes,maissemblables,qu'il fautrenfermerl'un d'euxdansune parenthese,
comme =t= et ('), et s'il y en avoit trois, l'on feroit 4=, et (2 =~)et
C~~), de même -~=,et (2 -~=),et (3-~=). Maissi l'on sesertdelettres
on n'a pas besoinde marquer ces parenthesespar nombres.

PHIL.,V, ÏO,f. 39 PniL.,V,io,f. 3n.

Tabledes CaracteresAnalytiques.
6 4 4 0 0 6 0 6 0 a 0 0 0 6 e

PH!L.,V, 10, f. 40 PH!L.,V,tO~f.~O.

Tabledes signesde la Methodede l'Universalité.


.0 e

PHiL.,V, ïo, f. 4.t-4.3(4 p. m-4"). PHH,V,to,f.4t-


42'
CONSTRUCTIONDU PROBLEME ESSAY DE LA ME-

D'UN POINCT DONN& MENER LA PERPENDICULAIREA UNE SECTION THODEDEL'UNI-


VER8AUTE.
CONIQUEDONNEE, PAR LE MOYEN D'UNE HYPERBOLE SIMPLE

.0.0 o

1. Cf. PHtL., V, ÏO, f. 64-65.


~4~ GENERALE
GEOMETRÏCA

PHtL., V, JO, f.
f
PHïL.,V, !o, f. 43-46 (3p. in.~).
43-46.

< INTRODUCTIONA LA > CONSTRUCTION D'UN PROBLEMESOLIDE


DONNÉ PAR L'INTERSECTIOND'UNE SECTION CONIQUE DONNÉE ET
D'UN
CERCLE, SUIVANT UNE SEULE REGLE COMMUNEA TOUTES LES SECTIONS
CONIQUES, NECESSAIREA L'EXECUTIONDES CALCULS DE LA METHODE DE

L'UNIVERSALITÉ.

PHtL.,V, t0,f.47.7. ?HIL., V, ï0, f. ~.7 (2 p. in-).

1674. Paris.
47 recto.J. GENERALIAGEOMETRICADE MEIS ACCESSIONIBUS
ET METHODOUNIVERSAUTATIS.

Les Theoremesn'estantque pour abreger<~ ou diriger~> la solution


des problèmes)< puisque toute la théorie doit servirà la
practique>
il suffitd'estimerla variétéde la Geometriepar celledes problemes.Les
problemesde Geometrie sont ou Rectilignesou Curvilignes.Les Pro-
blemesrectilignessontdans les quels on ne demandeny supposeque la
grandeurde quelqueslignes droites ou espacesrectilignes. Les curvili-
gnes supposentou demandentla grandeur de quelqueligne courbe/ou
de quelqueespacecurviligne.Les problemesdescentresde Gravitéet par
consequentquantité de problemesde la Mechaniquesont de la derniere
sorte. Ainsi on peut dire qu'il y a commedeuxespecesde la Geometrie,
celle d'Apollonius,et celle d'Archimede; la premiere renouvelléepar
Viete et des Cartes, l'autre par Galilei et Cavalieri.
Les problemesRectilignesse reduisentà la Resolution de quelque
Equationdont il fauttirer lesracines, analytiquement<~par le calcul>,
ou Geometriquement<~ par les intersectionsdes lieux >, exactement
ou par approximation.Maisles curvilignesne sont pas encor sujetsà
l'analyseconnue, et si on les vouloitréduirea une equation, on la trou-
veroit de Finfinitesiemedegré.
Or ayant fait quelques remarques assez extraordinairesdans l'une
aussi bien que dans l'autre especede Geometrie,j'ay bienvouluen tou-
cher icy quelquesunesen peu de mots.
DE MEÏSACCESSÏONIBUS !~5

Dans la GEOMETRIE DESRECTILIGNES; j'ay trouvé enfin le moyende P PatL~V, ïo< h~7. =

tirerlesracinesdetoutesles EquationsCM~ c'est à dire derendre toutes


les equationscubiquespures; en sorte que pour les resoudreil ne faut
quetirer la racine cubique d'un solideconnu. Scipio Ferreusa trouvé
lepremierdes reglespropres à tirer les racinesde quelquesespecesdes
Equationscubiques, Cardan a publié sa methode. Et Viete aussi bien
queMons.des Cartes ont desesperéde pouvoirvenir a bout des autres.
J'ay eu le bonheur d'y voir quelquejour. Et cela estant on peut dire
que laresolutionde toutes les Equationscubiquesou quarrequarreesest
achevée,et qu'on les peut construiretoutes Géométriquementpar l'in-
ventiondedeux moyennesproportionnelles.
j Je ne repetepas icy ce que je viens de dire dans un papier a part 447 verso.
dela Methode des universels;qui nous abrege le calcul,<; comprennant
plusieurscas soubs un seul >, qui nous fait decouvrirdes harmonies
danslesfigureset qui nous donnele moyen de les ranger en classespar
desideesgenerales.
Touchant les lieux, j'ay observéquelques moyens extraordinaires
d'obtenirdesconstructionscourteset [nettes]belles,commepar exemple
je donnaiil y a quelquesjours la construction<~ fort courte > de ce
probleme [L'Hypoténuse]<~ Uncosté~>d'unTriangle [rectangle]estant
donnée<~et l'angle qui lui est opposé >, trouver le triangle en sorte
quesescostéssoyenten proportionharmonique.
Vietenousa donné la methode de tirer les racines des Equations par
desnombres approchansaux veritables;mais personnea ce que je sçache
a donnédesapproximations Gaw~n~j; je croypourtant d'y avoirreussi,
et de pouvoirresoudre les problemes solides par approximationsen
n'employantque des droites ou courbes; et cette methodea cela au
dessusde l'exegesenumerique de Viete, qu'elle nous donne toutes les
racinesde l'Equation proposéetout a la fois, au lieu que l'exégèsepar
nombresn'en donne qu'une.
Quantà la Geometriedes Curvilignesje pretendsd'y avoirfait quelque
chosed'extraordinairesans parler de la quadratured'un segmentoblique
de la cycloeide;de la dimensiondela courbedécritepar l'évolutiondu
cercle(ayanttrouvéque l'arc évoluest la moyenneproportionnelleentre

t. Cemotestrépétéparerreurdanslems.
ttohtTS M LNBNtZ. to
i~6 NATURAPRÏORA

Putt~ V.to~f.~y. le diametreet la courbedécrite), de la dimensionde la surfacedu solide


paraboliquefait par la parabolerévolue à l'entour de la touchante du
sommet; j'ay observédeux methodesfort estendues,l'une de donnerla
dimensiondes figuressuperieures,en supposant celle des inférieures.
l'autre de reduire l'aire d'une figure à la somme d'une progressionde
nombresrationauxce qui est traduirela difficultéde la Geometrieà 1

PHIL.,V, tO~f.~S. PmL.,V, 10,f. ~8 ( s p. in-).


21 junii 1678.
D~MOW~~pure Analytica
minusin minusfacitplus.
<3MO~

49- F. 49 Copiede la f. ~.8.


5o. F.5o:
SIGNA AMBIGUA.

5ï. F.5ï
Denionstratio
pure analytica
Quod in multiplicatione in faciat +.

53. F. 53
SIGNORUMAMBIGUORUM
TRACTATIO PER UTERAS

PtHL., V, 10, f. 5~. PHiL.,V, 10, f. 54 (un coupon).


Additionatura prior substractione.Natura priora. Demonstratio axio-
fM~~MM. Additio est natura prior substractione,seu -t- est natura
prius quam -t-<ï– quia natura prius est ut duoa, b eodem modo
tractenturquam ut tractenturmodo diverso, et cum mododiversotrac-
tantur,nondumratio apparet,curpotius dicamus+ b, quam
Ea igitur causaforinsecuspetendaest, quod [nihil]<( non > essenecesse

I. Sic.
2. Cf. les f. 37.38.
ÏNFÏNÏTUM

cumdicimus+ a + b; eodemmodoostendituret abseumultiplicationemPH!t.V,tO,f. 54.

essenaturaprioremipso seu divisione.Et haecquidem ita generalem


hominumassensumhabent, ut pro monstrofuturus sitarithmcticus,qui
substractionemtractet ante additionem.Itaque mea 1 sententiaRober-
vallius non inepte demonstravitaxioma (: si ab aequaUbusauferas
xqualia,residuasunt aequaUa)ex axiomatenatura priore :(si aequalibus
addas~quaUa,summaesunt asquales)quamvis eum ideo reprehensum
sciama collegisin AcademiaRegia Parisina,quia scilicetaequeillud ex
hocdemonstrarepotuisset,quam hoc ex illo. Sedpraeterendasunt quae
naturapriorasunt, et peccatumvideri potestpro axiomatehabere quod
ex positisdemonstraripotest

PniL.,V, i o, f. 56 (un coupon). PH!L.,V,t0,f.56.

Determinatumidem quod dabile.Ita arcus aliquispositionedatus est


magnitudinedeterminatusseudabilis.Etsi magnitudoejus non sit cognita.

PHIL.,V, io, f. 58 un (coupon.) PHtL.,V,ÏO,f.58.

INFINITUM.

est quantitas infinita hinc credibile est summam seriei hujus

i. etc. esse [nnitam]infinitam.


2 3 4
At summaseriei ~1etc. est etiam0 siveinfinita.Ergo sequeretur,
1111

squale, fore etc. etc. quod est absurdum.


quia ipsi n
Videturenim etc. etc. infinitiesesse majus. Dicendum
ipso Î 2 3
ergo0 et 0 non aequivalere;seu o. non posseessequantitatemminimam,
sed esseinnnitèparvam,ut unao sit alia major.Et hic videturhoc modo
oblatumnobis exemplumquo infinitumunum alio infinitiesmajus est.
î. Cf.MATH.,2.
Ï4~ DEMONSTRAT!OANAI.YTtCA

PH:i.V, io,f.?8. Et videtur summa omnium fractionum summaeomnium unitatumet


inter finitam quantitatemquodammodomediaesse.

PntL.~V, to,~ 5g. PHïL.,V, ïo, f. 59 (un coupon).


21 junîi 1678.
Mariottusin speciminelogico negat propositiones
quasdam Geome-
tricasin Elementisextantesdemonstrariper calculum,quia calculus
ipse,
v. g. quod–in –&cit+; ex Elementisdemonstraridebet.Etsanc Ana-
lytici plerique qui demonstrationesoperationumdare voluèrerecursum
habueread propositionesGeometricaset inter hos Renaldinus refert
qui
Cavalleriumquoque questum quod hae propositionesnon haberentur
demonstrata?.Ego puto CavalleriumquaesivissedemonstrationemAna-
lyticam,namlinearem dudum dederantAIgebristae, ut Bombellusaliique.
Ecce ergo demonstrationempurè analyticama me
repenam, absurdum
enim videbaturarithmeticascommunisregulas (quas inter illa est
quod
-in facit +) non nisi per lineas demonstrariposse. Primum autem
qu<esivi rem in xquationeubi ut si sit a?qu.o. ducendain –c.
vel in/ c. 1 sumendoquepro vero quod quasriturincidi in verum.
inde per regressumconcinnavidemonstrationemsyntheticamin casu
aequationis. Undefaciliusposteafuit concinnarepropositionemgeneralem,
quemadmodumschedaseparataprasstiti
x -b
–c
~{-~caequ. o.
cx
Ergo ~+~ aequ. ~+~
Ergo x -)-~ aequ. +~. seu
x aequ, b.
x-b
A'
f-c

~'+~n~'+~
i. Cf. les f. 4.8,4Q, 5î, et PmL., V, 7, 3 recto.
LÏNEÀ !NF!NYTA ESTtMMOMMS 14~

PHH.V,ïO,f.6o.
PHIL.,V, ïo, f. 60(un coupon).
3 januar. 1676.

LiNEA INFïNITA EST IMMOBILIS.

infinita a B > quae motu transferenda sit


Sit linea AB < parte
etC DE AC. Quando perveniet in AC, erit
inAC.Sit inter B ipsa parallela
et in puncto ponatur, ut in AF, erit pars ejus
tota infra DE, quocunque
DE. Unde si AC ponatur perfecte interminata, seu si
infinitasupra
necesse est, ut tandem simul tota illa
nullumsit punctum ultimum,
linea interminata infra DE descendat, totaque spatium interjectum
i d est ut sit in pluribus locis. Hinc videtur
simulconficiat,
interminatum corpus esse immobile. Etiamsi [distandam]
probari locum
FC fadas infinite parvum, tamen idem semper
< angulum>
in his Similis enim figura duci
habebit,proportionaliterquod magnis.
s upponendo ipsam BC infiniteparvam.
potest,

Pau.V,io,f.6ï.
PmL.,V, 10, f. 61 (un coupon.)
Rationeset Numeri res homogènes sunt, addi potestratio numero,
et ex apparet. Ideo Rationes
etc., quod œquatiombus Algebraicis
sunt genus, Numeri et Rationes < Radices> surdae sunt species.
Rationeslinearumnequenumeri sunt nequeradicessurdae.

PHH~V, ï0,f.63.
PmL.,V, ïo, f. 63 (un coupon).
EXTENSIO INTBRMINATA non debet implicare, quia videntur aliqua
de ea demonstrariposse, ut duas rectas interminatas in eodem piano
sint unum haberepunctum commune.Quod de ter-
qusenon pafallelse,
EXTENHOïNTERMtNATA

PHÏL..V, ï0,f.63. mmaus dici non potest. Sed hoc tamen de terminatis
dici potest, pro
duci posse dum concurrant. Videtur vero
intelligi recta jam producta;
uno rect~ per se mtemunat.ea nobis aut
corporibustermtnantur.

Pan. V, f. PHtL.,V, to, f. 6~-63.Prospectusimprimé


6~5.
PROBLÈME: Tirer d'un point donné,sur la d'une
circonférence
Coniquedonnée,uneperpendiculaire.parJ. OZANAM.
Paris, i~ May1~78
<. Cf. PHïL.,V, to, f. 25 recto, 33
verso, 41-42.
DEUNGUARUMORMÏMS t5ï

]
PHïï. VI, !o, a.
PHiL.,VI,io,a(3f.in-8~

Leibnitius

de connexioneinter res et verba,


seu potius de linguarum origine.
Schedulaequ~e insunt non nisi particuïaeoperis cujusdam majoris
videnturet non nisi vulgaria continent,quaeimpressionemnon me-
rentur
Certamquandamet determinataminter Res et verbaconnexionemesse F.
dici nequit; neque tamen res pure arbitraria est, sed causas subesse
oportet,cur ceftsevocescertisrebus sint assignatae
Ex institutorem fluxisse,non potest dici, nisi de Linguis quibusdam
et
artificialibus,qualem Golius Sinensem esse suspicatusest, qualem
Wilkinsius alüque conHnxere. Primigeniam ortam proto~
Dalgarnus,
fluxisse putant ab instituto DEI, alii ab
plastisusurpatam, quidam
v iro divinitus illustrato excogitatam, tune cum nomina anima-
Adamo,
libusimposuissetraditur. Sed talem linguam vel omnino intercidisse,
vel in ruderibus tantùm nonnulUs superesse oportet, ubi artificium
deprehendere difficileest.
Habent tamen Linguaeoriginem quandam naturalem, ex sonorum
consensucum affectibus,quos rerum spectaculain mente excitabant.Et
hancoriginemnon tantùm in lingua primigenialocum habuisseputem,
sedet in linguisposteriùspartimex primigeniapartim ex novo hominum
per orbem dispersorumusu enatis. Et sanè saepeonomatopœiamani-
festé imitatuf naturam, ut cum ~M~t tribuimus ranis, cumst

ï. Titreetnotedela mainde RA8PE p. 86).


(Bodemann,
a. Cf. RENAN, De roW~MCdu langage, p. 149 La liaison du sens et du mot
n'est jamais nécessaire, jamais arbitraire; toujours elle est motivée.
I.INGC~EPHH.OSOPHtC~ SPECIMEN

PHti. VI, to, a.


a. nobissignincatsi!entii<velquietis>admonitionem; <et~cursum>
cum hahaharidentis est, v~ dolentis1.

s.
F. s. Le 2~feuilletporte quelques indicationsd'ordre
manièred'émettrecertainssons (voyelleset physiologiquesur la
consonnes).

PH!L., M,JO,b. b. PniL., VI, 10, b (i p. in-~).

Januar. 168o.
f.M~p ~MoM~Aïc~p
Specimenin Geometriaedendum.
Ut aliquodlingue philosophiez
specimen edam, ac ne videarincre-
dibiliapromittere,incipiamab illis in
quibus id et facilius et securius,
et mirabilimagis effectuprxstatur; nimirum in Geometria.
Revocabo
omnia ad rectarumductus,et facilitatisnunc
quidem causa, non omnia
resolvam; sed conabor caeteraresolverein triangula similia. Ut autem
omniaprocedantfacilius,et quia nondum
metaphysicamistam resolvere
satislicuit, utar flexionibus,particulisac constructionibus
lingue latine.
Sed ipsa vocabulanova effingam,sumta ex natura
ejus quod & dum
lineas ducuntur. Hac ratione ubi primum Elementa
explicuero,gradus
ad cetera omnianon difficiliserit. Nihil autem calculihic
miscebo,imo
nec de magnitudinibus,summis,
differentiis,rationibus rationumque
compositionibus,aut potentiisaut summis caeterisqueque communia
sunt Arithmetic~et Geometriœ,sedsolis
punctis,rectis, angulis,inter-
sectionibus,contactibus,motibussum locuturus,ostendamquequomodo
expressionescalcularesvel mixtasad lineares revocentur.Fructus autem
erit maximus,quoniamhac ratione licebit Geometricasratiocinationes
maximesubtilessine charta, sine pulvere, sine calculo, sola
imagina-
tionis et mémorialvi peragere
Aequalitatemad congruentiamrevocabimus,rationem ad similitu-
dinem. Aequaliaquorum unum in alterumtransformari
potest.

t. Cf.le CM<~cdePLATON.
2. Les sommes désignent ici les
3. a~, Specimen ~tOC~~OMMW intégrales.
mathematicarum sine calculo et ~Mf~ (MATH.,
et
ï, 28) PHïL.,V, 7, f. 3 recto. V. La Logique de
Z.6< p. 404, n. 2.
PREFACE A LA SCIENCE GÉNÉRALE t53

1 ?HH. VI, !t,a.


pHiL.,VI,ïi,a(3p.in-folio.)~ t

le bonheur consiste dans le contentement, et que le con-


TWSQ]UE>
de
JL tentementdurabledependdel'asseuranceque nousavons l'avenir,
sur la science que nous deuvons avoir de la nature de Dieu et de
fondée
de la il s'ensuit, que la science est necessaireau vray bonheur.
l'ame;
Maisla sciencedepend de la demonstration,et l'inventiondes demons-
de tout le monde.
trationsd'une ~~M Methode,qui n'est pas connue
Car quoyquetout homme soit capablede juger d'une demonstration,
ne meriteroitpas ce nom sitous ceuxqui la considerentatten-
puisqu'elle
tout
tivement,ne s'en trouvoientconvaincuset persuadés; neantmoins
hommen'est < pas > capablede trouver'des demonstrations< de son
chef > ny de les proposer nettement quand ellessont trouvées < faute
de loisirou de methode>.
La vrayeMethodeprise dans toute son etendüe est une chose à mon
avistout à fait inconnue jusqu'icy, et n'a pas esté practiquéeque dans
les mathematiques.Encor est elle fort imparfaiteà l'egard des mathe-
m êmes, comme j'ay eule bonheur de fairevoir à quelquesuns
matiques
pour estre des premiers mathematiciens du
(: qui passent aujourdhuy
siecle:) par des preuves surprenantes. Et j'espere d'en donner des
echantillonsqui ne seront peut estre pas indignes de la posterité.
esté suffisante
Cependantsi la Methode des Mathematiciensn'a pas
decouvrir tout ce qu'on pouvoit souhaiter d'eux elle a esté au
pour
moinscapable de les garantir des fautes; et s'il n'ont pas dit tout ce
deuvoient, ils n'ont rien dit aussi de ce qu'ils ne deuvoientpas
qu'ils
dire.
Si ceux qui ont cultivé les autres sciences [les] avoient imitez< les
mathematiciens > au moins en ce point nous serions fort heureux et
ily a longtemps que nous aurionsune Metaphysiqueasseurée,aussi bien
la
que la morale qui en depend; puisque la Metaphysiquerenferme
connoissance de Dieu et de l'ame, qui doit regler nostre vie.
Outre que nous aurionsla science des mouvemens,qui est la clefde
la physiqueet par consequentde la médecine.Il est vray que je croy que

Cemorceauestune préfaceà la Science générale.On peutconjecturerqu'il


VI,t3, e.
datede t677,d'aprèsun indicenotéplusbas(p. ï54,notet). Cf. PHIL.,
l5~ PREFACE A LA SCIENCE G~N~RALE

a. nous sommes en estat maintenant


a.
PHtL., \ï. t!, d'y aspirer, et quelques unes
de mes premierespenseesont esté receües avec un tel
applaudissement
par des plus sçavansdu temps, à cause de leur simplicitémerveilleuse,
queje croyqu'il ne nous resteà presentque de fairecertainesexperiences
à desseinet proposdélibéré,et non paspar hazard < et en
tâtonnant >
commecelase fait communement;afin d'etablir la dessusle bastiment
d'une physiqueasseuréeet demonstrative.
Or la raisonpour quoy l'art de demonstrerne se trouve
jusqu'icyque
dans les mathematiquesn'a pas esté bien penetrée de
qui que soit, car
si l'on avoit connu la causedu mal, il a
y long tempsqu'on auroit aussi
trouvéle remede. Cette raison est, que les
Mathematiquesportent leur
épreuveavec elles Car quand on me presente un theoreme faux, je
n'ay pas besoind'en examinerny même d'en sçavoir la demonstration,
puisquej'en découvrirayla fausseté à posteriori par une experience
aisée, qui ne coûterien que de l'encre et du papier, c'est à dire parle
calcul; qui fera connoistrel'erreur pour petit qu'il soit. S'il estoit aussi
aiséen d'autresmatieresde verifierles raisonnementspar les
experiences,
il n'y auroit pas de si differentesopinions.Maisle malest
que les expe-
riencesen physiquesont difficileset coûtent beaucoup; et en
metaphy-
sique ellessont impossibles;à moins que Dieune fasseun miracle pour
l'amour de nous, pour nous faire connoistreles choses immaterielles
éloignées.
Ce mal n'est pas sans remede, quoyque d'abord il nous semble
qu'il
n'y en ait point. Maisceuxqui voudrontconsiderer ce que je m'en vay
dire, changerontbien tost de sentiment.Il faut donc remarquer que les
P. 2. < preuves ou > experiences
qu'on fait en mathematique 1 pour se
garantir d'un faux raisonnement(: comme sont par exemplela preuve
parl'abjectionnovenaire, le calculde Ludolph de Cologne touchant la
grandeurdu cercle; les tables des sinusou autres:) ne se font passur
la chosemême, mais sur les caracteres
que nous avons substituésà la
placede la chose. Car pour examinerun calculdes nombrespar exemple
si 1677 pris 363 fois 6x2.103 on n'auroit
jamais fait s'il falloitfaire
365 monceauxet mettre en chacun 1677 petites pierres, et les contera
la fin toutespour sçavoirsile nombre susdit trouve. C'est
s'y pourquoy
r. Cenombredoitêtrela datede cefragment.
a. Ici un mot oublié (~tt'<). On voit en marge la
multiplication, barrée.
PREFACE A LA SCIENCE GÉNÉRALE l55

on se contentede le faireavecles characteressur le papierparle moyen PHtL., \'Ï, tï, a.

dela preuvenovenaire,ou de quelqueautre. De mêmequandon propose


unequadraturede Cerclepretendue exacte, nous n'avons pas besoin de
faireun [grand]cerclematerielpour lier un ni a l'entour, et pour voir si
la longueurde ce fil ou la circomferencea au diametrela proportion
nous a proposée cela seroit peinible, car quand l'erreur est une
qu'on
millièmeou moindre < partie du diametre >, il faudroitun grand
cercletravailléavec beaucoupd'exactitude.Cependantnous ne laissons
et l'evenement
pasderefutercettefausseQuadrature,par l'expérience, par
du calculou de la preuve en nombres. Maiscette preuve ne sefait que
sur le papier, et par consequentsur les caracteresqui represententla
chose,et non pas sur la chosemême.
Cette considerationest fondamentaleen cette matiere et quoyque
beaucoupde tres habilesgens, surtout de nostre siecle, ayent pretendu
denousdonner des demonstrationsen matiere de physique,de meta"
physique, de morale, et même en politique< en jurisprudence> et en
médecine neantmoinsou ils se sont trompés, à cause que tousles pas
sontglissans,et qu'il est difficilede ne pas tomber, lorsqu'onn'est pas
guidéparquelques[expériencesou preuves]<; directions~>sensibles;
ou quand même ils ont rencontré, ils n'ont pas pu faire recevoirleur
raisonnement de tout le monde; par ce qu'il n'y a pas encoreu moyen
d'examinerles raisonnements[en métaphysique]par quelquespreuves
aiséesdont tout le mondefut capable.
Dela il est manifeste,que si l'on pouvoit trouver des caracteresou
signespropresa exprimertoutesnos pensées, aussinettementet exacte-
mentquel'arithmetiqueexprimeles nombres,ou que [l'algèbre]l'analyse
geometrique exprimeles lignes, on pourroit faire en toutesles matieres
autantqu'ellessont sujettesau raisonnement tout ce qu'on peut faire en
Arithmetique et en Geometrie.
Cartoutes les recherchesqui dependent du raisonnementse feroient
parla transpositionde ces caracteres,et par une especede calcul;ce qui
rendroitl'inventiondes belleschosestout a fait aisée. Car il ne faudroit
passe rompre la teste autant qu'on est obligéde faire aujourd'huy,et
neantmoinson seroit asseuréde pouvoirfaire tout ce qui seroitfaisable,
< exdatis.>
Deplus on feroitconvenirtout le monde de ce qu'on auroit trouvé
ï56 PRÉFACEA LA SCtENCEGÉNËRAt.E

Pn~ VI. tt. ou


3. conclu. puisqu'ilseroit aisé de verifierle calcul soit en le
refaisant,
soit en essayantquelquespreuvessemblablesà cellede l'abjectionnove-
naireen arithmétique.Et si quelqu'un doutoitde ce que j'aurois
avancé,
je luy dirois contons,Monsieur,et ainsi prenantla plumeet de l'encre,
nous sortirionsbientost d'affaire
J'adjoutetousjours autant ~M~j~~f raisonnement, exdatis.
Car quoyqu'ilfailletousjours certaines experiencespour servir de base
au raisonnement;neantmoinsces experiencesestant une fois
données,
on en tireroit tout ce que tout autre en pourroit jamais
tirer; et on
découvriroitmêmecellesqui restent encorà faire, pour l'eclaircissement
de tousles doutesqui restent.Cela seroit d'un secours admirablemême
en politiqueet en medecine, pour raisonner sur les
symptomeset cir-
r.;omstances donnéesd'une maniereconstanteet parfaite.Car lors même
qu'il n'y aura pas assezde circomstancesdonnéespour formerun juge-
ment infallible,on pourra tousjoursdeterminerce
qui est le plus pro-
bableex datis. Et voilatout ce que la raisonpeut faire
j Or les caracteresqui exprimenttoutes nos pensées,composeront
une langue nouvelle,qui pourraestre écrite, et prononcée cette
langue
sera très difficileà faire, mais très aisée a apprendre.Elle sera bien tost
receüepar tout le monde à cause de son grand
usage, et de sa facilité
[merveilleuse]< surprenante > < et elle serviramerveilleusement à la
communicationde plusieurspeuplesce qui aideraà la fairereceuvoir>.
Ceux qui écriront en cette langue ne se
tromperontpas pourveuqu'ils
evitent les < erreurs de calculet > barbarismes,solecismeset autres
fautes, de grammaireet de construction;De plus cette langue aura une
propriété merveilleuse,qui est de fermerla bouche aux ignorans.Car
on ne pourrapasparler ny ecrireen cette langue
que de ce qu'on entend
ou si on osele faire, il arriverade deux chosesune, ou
que la vanitéde
ce qu'on avancesoit manifeste< a tout le monde>, oa
qu'on apprenne
en écrivantou en parlant. Commeen effectceux
qui calculentappren-
nent en écrivant, et ceux qui parlent ont quelques foisdes rencontres
auxquellesils ne pensoicntpas, linguaprascurrentementem. Ce qui arri-
vera sur tout en cette langue, a cause de son exactitude. D'autant
qu'il
\K' P/a<'c<'M, <Vf,l, 32):
t678(DM~M.
et PmL.,V,6,f. ïg (ap.Ro~MMMM,
p. 82).
2. Cf. Lettre à Mq~ 1677 (~/«/ VII, st; .M~ ~).
REGULA INVENIENDI ïS~

aura d'equivocations ny amphibolies; et que tout ce qu'on y PtHL., VI, ïï, a.


n'y point
sera dit a propos. [Cettelangue sera le plus grand
diraintelligiblement,
organede la raison~.]
dire cecy est le dernier effortde Pesprit
l'esprit humaine
humain, et quand le
Fose que
seraexécuté, il ne tiendra qu'aux hommesd'estreheureux puis-
projet
auront un instrument qui ne servirapas moinsà exalter la raison,
qu'ils
le Télescope ne sert à perfectionnerla veue
que
C'estune de mes ambitionsde venir à bout de ce projet si Dieu me
donnela vie. Je ne le dois qu'à moy, et j'en ay eu la premierepenséeà
de 18 ans comme j'ai témoigné [alors] < un peu apres > dans
l'aage
un discoursimprimé Et commeje suis asseuréqu'il n'y a point d'in-
ventionqui approchede celle cy, je croy qu'il n'y a rien de si capable
d'eterniserle nom de l'inventeur.Maisj'ay des raisonsbien plus fortes
car la religion que je suis exactement, m'asseureque l'amour
d'ypenser,
deDieuconsistedans un desir ardentde procurerle bien general, et la
raisonm'apprendqu'il n'y a rien qui contribued'avantageau bien general
detousleshommesque ce qui la perfectionne.

PHIL.,VI, 11, a (un coupon). Pn!L., VI, n,a.

novembr.82.

Regulainveniendimea est ut aliquidprœstiturus~ examinemobjectiones


eorum,qui id probare conanturfieri non posse; solutionesenim mihi
modumaliquemprsestandiquaesitumpnebent~aut certe aditumad ipsum.
Ita Mariottusprobareconatur [radios] colorespermanentesdiverse esse
ab Emphaticisoriginis et naturagidque eo argumento, quia nulla in
permanentibus notatur evagatioextraleges refractionis.Ego igiturexpli"
caturus originempermanen- tium, hanc objectionem solvere sum VcMo.
conatus,et notavi evagationemillam non posse deprehendinisi in radio
solido< colorato> magnoseu notabili,non verbin exiguis,qualessunt
illi qui formantcolorespermanentes.Radiumautem solidumvoco, qui

i. Cf.LBtt~·eà Oldenburg (Pl:il., VII, ¡ 1; l3riefiueelael, l, 100); LetE~·eaà G~~y,


Galloys,
décembre ~678(PM., Vtï, B3;
décembre1678OM6M&M~ (P/t~J~
Math., Ï,
n 187) etP/
~«~Me/ VH, too); 2o5.
I, aoï, L~'e
a. Cf. VÏÏ, t4, ty, 20, 27, 33, !74. ~7~ so~ ao5, et Z.<<? à Z!oM~«~
~09 (Phil., 111,5~5).
3. Allusion nu Df eoM~~d~o~t~(t666).
l58 METHODUSDOCENDI

a.
PuH. Vt, tt, a. umbra terminatur, ut qui per foramen admittitur, quales sunt
plerique
radii coloratorumpermanentium,quia veniunt à corpuscuHs
pellucidis
constitutisinter opaca.

Un autre coupon

Tn~M inveniendi. Si quid duobusmodis inveniripossituno


pera
b. c. d. altero per a. b. c.d. c, poterit reperiri per e <~ simul > et tria
reliqua ex his a b c d uno < aliquo > omisso. Non est tamen regula
generalis.Si quidinveniripossitper~. b et per~. e. dabitur relatiointera.
b. et d. e. undeex duplicimethodoidem inveniendinovum
aliquiddetegi
solet.

Pan. VI, ït, ).


b. PniL.,VI~i i, b (3 p. in-folio).

(Methodus ï mihipropositumesset[Chinensem]< Americanum> aliquemin


S
docendi). has orastempestatedelatum,<( vel etiampuerumvixinfantiaegres-
sum >, non vagoloquendiusu, sedcerta methododocerelinguamnos-
tram et cum lingua scientias; ostendendaeipsi essent <~ crebrô > res
[varias]<~ plurimas>, rerumquestatuset mutationes, adjectacujusque
appellatione.Sed in nominandisrebusservariposset ordo duplex, unus
aptus ad usum, ut quamprimumdisceretcum nostris hominibusconver-
sari, alter aptus ad accuratam rerum cognitionemcum verbis compa-
randam. Et quidempraestaretambos conjungereinter se, quàm alterutri
soli insistere, ne aut vulgaribustantùm notionibus imbutus de integro
postea scientiisanimumapplicarecogatur, duplicatotempore ac laborc,
ne dicamanimoper confusasconceptionespraeoccupato;aut à principiis
verisquidemsed remotisrerumin medio positarumincipiens, toto ins-
titutionis suaetempore prorsus omni studiorum fructu careat, similis
magnificumstruenti palatium, qui medio temporesub dio agere, quàm
aèdesmédiocresingredimallet.
(una popularis.) Et Methodusquidempopulariorhaseforet, ostenderem,< aut ostendi
curarem,> homini quaead pietatem et mores, ad victum et amictum,
ad defensionemsui, ad obtinenda alinienta, ad colendasamicitias,ad
commerciumcum quibuslibethominibus,denique ad vitaecommoditates
pertinerent. Efficeremqueut experimenta statim caperet eorum quae
METHODUSDOCENM ï59

licet, cetera describerem illi per ea quae PH!L., V !, t~ b.


commodèexperiri
promtèet monita utilia L
et < > darem, hominum longa
expertusesset, complura
constituta, haec enim sunt de quibuslocum habetilludAris-
observatione
oportet discentem credcre.Deniquein his omnibus
totelispervulgatum,
sensuum, observationum, ac traditionum,quàm sdentix et cau"
magis
sarumrationem haberem.Et huic methodo majorem temporispartem
et horas maximèpostmeridianas,sumta non tam magistri
impenderem,
familiarisp ersona. Methodo autem sublimiorinon nisi paucos
quam
dies, nec nisi paucasillorum dierumhoras darem.Nam quae
septiman~
observatione ac tfaditionediscendasunt, multo tempore ac laboreindi-
at nihil est brevius faciliusque scientiisipsis, si rectètradantur. P. j 2.
gent
At Methodus scientifica, < maximèperfecta> [cujus gratiaista < (altera scientifica
t <;perfectîor>.)
nuncscribo],incipiet non à posterioribus natura atque compositis et spe-
in sensus incurrunt, sed à < notionibus et veritatibus>
cialibus,qux
maximesimplicibusac generalibus,< quaeprimum intellectuiobver-
santur,> unde paulatimad notiones specialeset compositasdescendit.
sive combinatoriee artis sequitur, quœ ostendit
Legesquesyntheseos
vari~ species ex summis generibus inter se compositisordine
quomodo
et
exurgantet definitionesinter se et cum axiomatibusobservationibus
hypothesibus jungendo theoremata oriantur. Hac Methodo Synthetica
semelh aberetur) nihil foret clariuset faciliùs.Sed antequam consti-
(si
tuanturejus Elementa,hoc est summa genera seu primasnotiones, et
< simplicissima > axiomataalisequeprimasveritates,opus est analysi
di~ciliac diuturna,quamMagisteripse secuminstituerecogetur,ut pul-
cherrimailla synthesiapud alios uti possit,quibus< sane > multorum
annorumlabore collectosfructus paucis horis tradere potest. Valde
autemerrant qui putant AnalysinSynthesipraestare,cùm analysis ad
synthesinperfectaminveniendamsit comparata
Ex bis etiam patet Methodumpraecedentem ad usum vitasdirectam (comparatio
bene utriusque.)
fineincipere,qui est felicitas, et media quaerere vivendi, quaeple-
raquenontam per rationes quàm experientiassuncinventa, at Methodus
perfectioripsamrerum naturam, potiùs quam usum hominum respicit,
etreseo ordine percurrit,quo etiamangelusuteretur, (quatenus scilicet
nobis angelum imitari licet) si angelus scientias nostras perlustrare

I, 26,c,d; 27,b. VoirLa Logique


i. Cf.MATH. p. 286sqq.
deLe!&Mt~,
l6o METHOMJS DQCENM

PHtL., VI, !Ï, b. veUet'. Intérim hac ipsa Methodo qu:e nullam utilitatis, sed tantùm
veritatisrationemhabet, nihil Rïturumesset utilius, si modo haberetur
nihil enimad sapientiamet foelicitatemefficaciusest quàm causasrerum
F nosse, <; ita enim > sciemus quid nobis expetendumsit, et quibus
P. 3.
modisexpetitaefficipossint.
(de scribendis 1 Optarim autem utriusqueMethodiscriptoresextare <~ et primum
i humanae vitm
quidem > esse qui populariter sed vere tamen et diligenter tradant
` Agendis pro
méthode popu- Agendavitae < (quo titulo memini prodire non ita pridem libellum
1
larî.) Gallicuminscriptum Agendades honnestesgens) >, seu ut Georgius
t
Val!a <; in scriptioneoperis sui ~> vocabat, expetenda et fugienda;
eaque adaptata tum hominibus in universum,tum deinde variis vitx
S
< generibusvel ut vuîgô vocant professionibus.Unius autem ea res non
foret, sed opus essetmultorumconspiratione,et pr~tereaingenti numero
a
u:F figurarum, quale quid alibi sub Atlantis Universalisnomine concepi
atquedescripsi2, quanquampro scopo nostro Manualetantùm aliquod,
gtt

f
v
tanquamcompendiummagnioperis, sufficereputem.
(de analysi notio- Sed ut sdentiae perfectètradantur opus foret accuratis terminorum
num pro Me-
thodi perfec-
omnium qua licet definitionibusac significationibusvocabulorumbene
tione, et quàm constitutis <; tanquam si de integro linguam aliquam condere vel-
¡ utile sit 6ngere
Í
nobis
lemus >, quod ut fiat rectiùs, fingamusquod initio dixi hominemallo-
t docendum
é hominem 1m- glosson, Americanumputa aliquemingenio et discendicupiditatenon
S gu<e nostrœ carentem, sed nostri sermonisprorsus ignarum nobis dari docendum,
S ignarum.)
cogitemusquequanam ratione illi significationesvocabulorumtradere
quàm accuratissimè possimus; eadem enim opera animadvertemus
<; tum > qux sit vocabulorum significatio,<~ tum > quomodo
1 ]notionesaliaeex aliis oriantur, quod est omnis scientimcaput. Itaque
consideremusquomodo effecturisimus ut ille homo intelligat,quid sit
Ens, aliquid, Nihil, Substantia,Qualitas,Totum, Pars, Actio, Passio,
aliaque hujusmodi generaliora; qux considerationos faciet evitare
inanes circulos, quos plerumque in his rebus decurrimus,figeturque
animus et ad certas quasdam constantesque notiones constituendas
cogetur.Quod quanti momenti sit, pauci capiunt, quia pauci conside-
rant, quanti sit prima in omnibuselementaconstituisse.

ï. Cf.p. g~ notez.
2. V. PHIL.,VII, A, 3o Atlas MMW~M/M.
DE ARTE INVENIENMÏN GENERE t6ï I

PHïL.,VI, 13,b, ~-5 (4 p. in-foJ.). VI, !2,b,


PH!L.,
~-5.
De Arte inveniendiin genere.
BSERVANDUM ut in quaerendonunquamlaboremusfrustra, quod fiet ¿<).recto.
si id agamusut etiamsiid quod quaerimusnon invenimus,semper
inveniamusaliquid.item ut inter qu~rendum sciamus,nos semperpro- ¡

accessisse a d id de quo agitur, et quod si ergo sciamusartem semper


pius
necessarib ad id de quo agitur perveniemus. Hinc agemus,
progrediendi
ut is qui quseretaciculam,nam non huc illuc (nisi forte initio) oculos
sed ordine omnia loca sic percurret, ut certus sit se amplius
conjiciet,
adea loca in quibus jam fuit revertinondebere. De difficultatein partes
dividenda,ubi anatomicaopus est non dilaceratione, et proinde nihil
nisi ostendentur juncturae rerum. Magn~ imprimis artis est diffi-
agitur
cultatemita dividerein partes ut una difficultasab aliasit independens,
est ut
alioquiapparentertantùm difficultatemdivisimus.< Et videndum
parssitfaciliortoto >
in quserendosaspeobservandajustitia, ne sine ratione unum alteri
prae~eramus seu ut nihil faciamussine ratione. Hac Methodo perfectè
observatasemper veniemusad optimasvias. Seddifficileest eamsemper
observare quando necessaribcogimur eligere, nous ferons que chacun
ayeson tour.
J de usu characterum ad abscindendas i nutilesconsiderationes figen-
damqueMentemet proinde celeriter procedendum.reriectiores sunt
Methodiquaefieri possuntproprio Marte sine libris. item
Methodusinveniendiperfecta,si praeviderepossimus,imb demons-
trare antequam rem aggrediamur,nos ea via ad exitum perventuros;
perfectamagisilla quaenuUisutiturtheorematisapud aliosdemonstratis,
vel problematisab aliissolutis. Conscientiasua cuique dictabit, an ejus
Methodusfueritlibéra casu, seu an ad eam fuissetperventurussi non
aliquidaliud prsenovissct.Cùm utiliaquaeramus,meritoomnibusutimur.
Cumexercendiingeniicausaquasfimus,quoadlicet tentaredebemusvias
perfectas.
J Noio hic agere de inventione extemporaneaquia non utilitatibus
ï. Allusionà la règlec&rtësienne de l'analyse.
ÏNÉDÏTa DE t.NBînz. II1
DE ARTE ÏNVENÏENDÏ !N GENERE

Ptn~VJ, t2,b, 4. privatis sed publicisscribo, item nondum possumsatis agere de


optimis
viis. }
Q~aerimusvelintègre scientiaeejusquepartis constitutionem,vel
qu~.
rimus aliquidparticulare.Et rursus vel quaerimus
demonstrationem,vel
quaerimusenuntiationem. Et rursus vel quasnmusenuntiationemqua
aliquid quassitumdeterminatum praesiatur, vel qu~nmus in genere
Enuntiationemaliquamelegantem.Priusest quaerereproblema,
posterius
qua~rereTheorema.
Reductiogeneris ad species,et quasdam,sed maximeutilisreductio
generisad unicamspeciemmHmam.}
Methodus [inveniendi]quaerendiduplex est vel Synthetica< seu
Combinatoria> vel Analytica'.Ex quibus Analyticaest difficilior,Syn-
thetica longior. Analyticainterdum per naturam rerum exitum
reperire
non potest,syntheticasemper.Exemplumubi Analytica<(sola >exitum
reperire non potest in arte deciphrandialiisque casibusubi condendoe
sunt Tabulaeet percurrendascum scire volumusan datus numerus sit
primus;et examinamusdivisorespossibilesordine.
Duplexmodusconsiderandi,velut ab uno genere incipiamus,caetera
nobis suppeditentdifferentias,vel ut omniaaequèet generaet differentias
consideremus,et ex iis combinationefaciamusordine intermediapariter
et ultimaomnia. J
De miro quodaminventosyntheseosanalyticas,quando ea omnia
qu<e
alioqui singula essent percurrenda possumusconjungerein formulam
generalem,quaecum videaturesse species, reveraest genus, seu genus
aliquodredigere ad formamspecici.< quod fit ope spedei plenissima:
< seu maximecomposite> cumcaeteraomnessunt hujus Ellipses.>
De Tabulis seu inventariis, artis [Analyticae]< Combinatoria:>
subsidio.
De divisionibuset subdivisionibus,necessariisad inveniendasTabulas
seuomniumspecierumenumerationem.
{ De diversismodis dividendiet subdividendiut habeanturdiversis
modisgenera subaltema }
De pluribus condendis Tabu~s ut eadem multis diversis modis
appareat.
i. Cf. les fragments MATH.,I, a6, c, d; 27, a, et le fragment suivant.
2. Cf. PHtL.,VII, C, 6~.
DEARTEÏN~NÏENM ÏNQENERE ï63

De Ramistarum Tabulis et de aliorumdoctorumet Zwingeri.loves- ïPHM.V!,t2,b,


j ¡

dgandaTabularumandquitas.
Exhibidones sunt vel [sénés] < columna~>, vel ngurïe,vel Tabulae.
De Columnisseu seriebussimpliciterexhibitis.
De inventariisseu variis earundem rerum coordinationibusseu
indidbus.
J De perfecta inventione omnium specierum etiam subalternarum,
quodfieri non potest per dichotomiasnisi pluribusmodis institutas,sed
tantùmper combinationema priori 1
J De figurisitem Modulis,ita is qui volet exstruerefbrtiâcauonemL< 4 verso.
utiliterconficietModulumomnes loci elevationeset incommodareprae-
sentantem,idem hoc modo &cilë poterit vanis modis eum redigerein
perspectivam.Hue de condendo Atlante Universali seu opere figuris
constante,item de Theatro Nature et Art~ .eu de Modulis rerum
ipsarumconservatoriis<; vivis mortuisve.Mortuisubi exuviae,avulsa,
vivis,ubi res agereet crescerepossunt,secundumsuamnaturam. >
DeRepertoriisseuIndicibusqui vel exhibentpropositiones,vel saltem
quaestiones aut capitatractationis terminorum
vel solumTerminosipsos.
Debis qui Bibliothecasedidêre, seu catalogoslibrorumac de non inutili
consilioeos colligendi.
DePhotianoopere.
De regulaartis [syntheticae]<; combinatoria>, ut incipiamusa sim-
plicionbuset generalioribus.Ut procedamus semper per facilia, nec
unquamprogrediamurper saltum, imb ut revera nunquam quasramus
aliquid,sed potiuspatiamur nos à rei natura duci. Vel si quaerimusali-
quid,ut sciamusid essepraeforibus.
De progressioneserierum, quandocunqueprogressioneminvenimus
opeTabula:a posteriori,utile quidemaliquid et prasclarumegimus,non
tamen processimusperfectè, poteramus enim eandem progressionis
legemreperire à priori, quando eam demonstrarepossumus,indepen-
denterà Tabula. Rare inventioliberaest ab omnicasu. J
Invenire progressionisLegem utile est edam pro consideratione
omniumspecierum,simul enim omnesconnexuimus.
Cf. PmL.,VII, C, 64.
a. V. Pan. VI!, A, 3o ~~s MtttMrM~s.
~4 DE ARTE ÏNVENïENNÏN GENERE

Pttu.V!,t2,b,4.~4. Quaerendaest talis connexio specierum ut simplicioresserviant


ad
compositiores,et quoerendum quomodo omnesiUœex his oriantur.
Qpaerendatalis origo specierumex se invicem,ut demonstrari
possit
ope hujus originis omnes speciesordine haberi. Ita qui Methodumper
focos omnes curvas repraesentandihabet pro bona demonstrare
debet
omnes curvas hinc prodire, id est data curva semper
posse reperiri
numerumfocorum. 1 Producenda demonstratio,quodomniscurvaAtge'
braicahabeatcertumNumerumfocorum. Et si quis eam nondumhabeat
sed postea quaerat,non perfectavia in hoc incidet,
quia debet inventio
accuratasecumferre suam
denmnstrationem.j
Methodusenumerandinon est perfecta, in qua non prodit determi-
nataaliquaratio, ex. g. commentioCurvarumTranscendentiumper curvas
vel Evolventesunam vel plures, nam quaelibetcurva transcendens
per
unam, quœHbctper plures.Sed illud essetinvestigandum,si curvatrans-
cendensnon potest exhiberievolutioneuniusalgebraicae,an
possitexhi-
beri ope duarumalgebraicarum,an ope trium, etc. Et tuncverahaberetur
Methodus.Seu demonstrandumesset prodire omnes curvasTranscen-
dentes, si pro focis adhiberenturordine curvaealgebraicse,vel salteme<e
curv~ transcendentes,quaejam per algebraicasevolutassunt
descriptx.
Enumeratioautem sic esset instituenda, ut primo exhiberenturomnes
Transcendentes~actaeevolutioneuniusAIgebraicae;deinde combinandïe
essent A!gebraicaeomnes inter se ad producendasalias Transcendentes
per solamAlgebraicarumbinionem<; ubicomputoet cumpro una Alge-
braica sumantur puncta >; ubi notandum foret an et
quaîiterumpro-
dirent transcendentesanteapositasquassola unius evolutionenat~eerant;
deindeprocedendumesseteodem modo ad Algebraicarumternionem,et
ita porro. Denique eodem modo tractandaBessent Transcendentesad
producendasTranscendentesaltiores.
5 recto. j De usu Artis combinatorias qui est scribereEncyclo-
prmstantissimo
pa:diam.
Qui Multavaldeà se invicemdiversaet valdedifficiliaqu~rit, is &ci-
Hus ea inveniet, cum aggredieturintegram Encyclopaediam~ vel saltem
integramscientiam,in quaipsacontinentur,quàm siquasrateasingulatim.
Hinc si possemusinvestigare[veram]< aUquam >
originemglobi
terreni, seu modumquo potuissetrevera intelligigeneratus,faciliuspos-
semusreperirenaturumplantarumet animaliumquàmalio modo.
J
-U'<
DE ARTE INVENIENDI IN GENERE 16 5

Siquseramus aliquidin quo inter se conjungunturquidam conabimur F PHu.Vt,<&,b,5.. 1

quendam modum originis, ambobus communem, ita quaeremus


fingere
unum quendam
aliquodsolidum cujus sectioncs sint haec ambo, vel
Motumubi ambo simul prodeant, vel unum ad altcnus descriptionem
serviat.
De scribenda Encyclopaediainventoria, cujus ope appareat origo
inventionis< potissimarumquas habemusveritatum>, eaque tam
syntheticaquàm analytica'.
De praedicamentis Artis CombinatoriaeUniversalis,seu de dictionario
formatoex Alphabetocogitationumhumanarum.
Cum in6nitaesint propcsitionespossibiles,annotanda maximesunt
Theorematapulchriora,seu ab ex valdemultiset valdedissitisaliquid
prodit valde breve. Item series mtegrae theorematum I
infinitoe. tem
annotandasunt problemata.Et ex caetensexcerpendautilioraad progre-
diendumin cogitando.Ex casibusvariis excerpendiilli qui continent
aliquidunicumseu praecaeterisdeterminatum,ut cum agitur de Maximis
et Minimis.
MethodusAnalytica raro pura est, sed plerumque habet synthesin
mistam,ut si machinamparem, et quia meminiusum rotse coronanae
et Tympanialiunde notum baseinter se conjungam,erit synthesis;sed
si meditandinecessitasme cogat uti rotis quibusdamin medionon sus-
tentatisnec axem habentibus,cum scilicetin medio motus aliquisliber
postulatur,ut in instrumentoillo Textorioquod Spigilicumvocant, tunc
cogoruti rota suspensainter duas alias, solisquedentibussustentata,et
hicinveniendimodusest purè analyticus.
AnalyticaMethodusin eo consistitut nihil aliundeassumamus,nec
etiamaliquidassumamusquod ad solutionemejus de quo quaeriturnon
sit necessarium,id enim non potest praestareMethodus Syntheticain
specialibus,semper enim [vel casu utimur, vel] pluribusquàmopus est
utimur,nisi forte casu contingat,ut in ea quibus solis indigemus,inci"
damus.In AnalyticaMethodoid quod quaeriturconsideremusanteomnia
an ex bis conditionibusex quibus quseritursit ita determinatum,ut sit
unicum;an verô infinitasvel infinitiesinfinitashabeatsolutiones,an verb
t. V.PHM.V,7 Consilium novaconscribenda
noyaCOMNCH~M<<<!
deJEHC~C~Op<P<<t<!
rclopoedia MC~O~OMP~M-
inyon-
methodo
toria,juin t679(p. 30).
Z. Sic.
M! ARTEÏNVEMENMÏN GENERE

Patt.V!2,b,5. sit determinatumad certos casus.


Q~riturque vel determinatioomnium
vel quorundamtantùm. Si
quxritur aliquodtantbm,excogitemus scilicet
determinationescum prioribus determinationibus
compatibiles,quod
saepemagna:est artis. Quanto ~jtem rem magisdeterminatam
reddide-
rimus, eo faciliussoivemus, non semper
possibileest determinationes
reperireperfectas.quodetsi nondum demonstraverim à priori, videotamen
à posteriori,nam alioqui omnes irrationalesforent
rationales.Quando
vel non possumusreperire
specialioresdeterminationes,tunc videamus
an liceat forte generalius
aliquod problemaconcipere,quod istud com-
prehendat, et quod sit solutu facilius isto. Ita tangentem < ex
dato
puncto > qu~rens, cogitet id nihil aliud esse, quàm
qu~rerc rectam
quaeex dato puncto eductasecat in duobuspunctiscurvam, ita ut inter-
5 verso. vallum sectionum
sit datum;quodsi hancpropositionem1 solverit,uti
semper facile calculo solvi potest, inveniet casum Tangentium esse
solummodospecialem,cum scilicetdatarecta est minima seu
punctum'.
Quando per methodum Epagogicamreducimus
problema unum ad
aliud, vel reducimusad problema simplicissimum,hoc est ad
postu-
latum, vel ad problemaquod rursus reducipotest. Indicio
opus est, unde
colligipossit problemaad quod rem reduximusessepriore facilius.
Si duorum problematumex se invicem
pendentiumunum tale sit, ut
ex eo appareatpossibilitasaut
impossibilitas,ex altero vero non appa-
reat, tunc illudest simplidus.
Contra tamen si problemahabeatdata
abundantia,faciliusest solutu
et nihilominusdubitari potest an sit
possibile,seu an data superfluasibi
non contradicant.
Si duorumproblematumalterumhabeat
ingredientiaeodem modosese
habentia, alterum diversa, quaeriturutrum sit facilius. Sanë in homœo-
ptotis difficileest eligere,attamen est in ilUsquasiabundantia
cum idem diversis viis qua:ri quidam,
possit. In allœoptotisipsa natura videtur
exhiberequod eligamus.
Omne problemapaucorumcasuum, aut in
quibus plures casussunt
inter se coincidentes,est facilius.
i. Cf. De la Méthode de
3. La suite est d'une autrel'Universalité, S aï (p. 105).
encre et d'une écriture plus fine.
DEÀRTEÏNVËNÏENN !6?

pHiL.,VI, !2, c, 6 (s p. in-folio) pPH!L.,VI, t2,C,6.

Dansle coin gaucheen haut, une date effacée 1669(?)

Tf"~uAS partesinvenioArtisinveniendi,CombinatoriametAnalyticam
i~ Combinatoriaconsisdtm arte inveniendiquasstiones;Analydcain
arte inveniendiquaestionumsolutiones.Saepetamen fit ut quaestionum
quarundamsolutiones, plus habeantCombinatoriaequàm analydcae,ut
cummodus quaeriturefficiendialiquidin re naturaliautcivili, tuncenim
mediaquaerendasunt extrarem. tn summa tamen quaestionesinvenire
combinatorias potius,solvereAnalyticaeest.Duoautemsunt generaquass°
tionum,aut cum quaeriturmodusaliquid <; indagandiaut > efficiendi
futurussive prasteritus,aut quaeriturveritaset exameneorum qusesunt
ab aliis indagataaut effecta.Et inter haec duo tantùm est discriminis
quantuminter artem bene scribendivel loquendi,et inter artem bene
de scriptisjudicandi. Examenautem eorum quas indagata sunt; pure
analyticum est; sed ars ipsa indagandiaut efficiendimagis combinatoria.
Hasetamen rursus distingui possunt curatius. Nimirum accuratè
loquendoAnalytica est inquisitio eum rem ipsam quanta possumus
exactitudinein partes secamus; observatis morosè situ, nexu, forma
partium,et partium in partibus.Syntheticasivè combinatoriaest, cum
aliaextra rem ad rem explicandamassumimus.Ita anatomeanimalium
analytica;at animaliain Machinapneumaticasuffocare,et postea disse-
care combinatorium. Distillatione examinare liquores, analyticum;
injectisaliis liquoribusaut pulveribusfermentationem<~ aliam ~> exci-
tantibuscombinatorium.Dices etiam ignem in distillando,cultrum in
dissecandoextrinsecusadhibita. Ita est fateor, et <; qui ~> primus
artem docuitsecandi cultro, aut igne liquores in vaporem evehendi,
haud dubiè combinatorix opus peregit; sed nunc vulgato horum ins-
trumentorumusu, perinde habendum est, ac si ignis liquori, culter
cadaveriperpetuo annectus appictusveesset, cum idea unius ideani
alteriussemper offerat ex quo eas duas res ex humano arbitrio tam
ï. Cebrouilloncontient,outreun plande l'Artd'inventer(diviséenAnalytique
etenCombinatoire), un projetd'Encyclopédiethéoriqueet pratique,fondéesurla
langue oule «caractère philosophique.
2.Cf. MATH.,I, 26, C, d; 27 b.
3. Mot répété par erreur dans le ms.
'68 DEARTËINVENÏENM

PtHL~VÏ, t~C,6. sacpe conjunctas nostris temporibus experimur. Undc tractu temporis
quidam operationesquas erant antea combinatorise,fient analytica-
pervulgatoapud omneseo combinandimore, et tardissimocuivisoccur-
rente. Quare proficiente paulatim in melius genere humano, effici
poterit, < fortasse post multa secula >, ut nemo ampliusà judicü
exactitudinelaudetur; arte analyticaquaenunc vix in mathematicissatis
rectè et generaliteradhibetur, unîversalireddita, in omni materiarum
genere, introducto characterephilosophico,qualemmolior; quo semel
recepto rectè ratiocinari, dato < meditandi> spatio, non erit magis
laudabile,quam magnos numerossine lapsu calculare.Preetereasi cata-
logus historiarum, sive < relationum>, observationum,experimen-
torum fidelis eodem charactere scriptus accedat; et <:
majoris mo-
mend > theoremata(: velut compendiacalculi ex characterevel solo
vel cum observadonibusducta, adjiciantur;fiet, ut artis
quoquecombi-
natorix laus peritura sit. Neque tunc :IUasstimabuntur,
quibussumpto
meditandispatio aliquid invenire aut discutere datum est; cum id in
medio posimm sit futurum; sed lUiquibus extemporanea
analyticaaut
combinatoriaest. Illi vero qui tardioressunt, tum demum
a~stimabuntur;
si tanta in illis sit velut inquirendipertinacia, et
penetrandiimprobus
labor, ut vixalii eum meditandilaboremtolerarevelint aut possint.Unde
si eos qui nunc in pretio sunt reviviscere
fingeremus,post Leth~os
haustus; non idebminus tunc quoque magnosviros fore putandum'est;
nam spretis illis quasnunc ab ipsis inveniuntur,
îongiùs quam alii tune
quoquenon minus quamhodie penetrarent;nec dubitaremArchimedem
si nunc m vivis esset, admirandadaturum; cùm Quadratura
parabole
dimensionesqueconi, et superficierumsphasricarumaut conicarumeo
tempore non minus difficilesfuerint, quàm nunc abstrusissimse analy-
ticaesunt indivisibiliumindagationes.
Neque ergo ideb paucioreserunt
magni vid imposterum,quod tam multa jam ab aliis occupata sunt.
Contraenim alioruminventisvia illisad longè
majora sternetur; et ipsa
in scientiisaut scientiarumpartibusjam pene tritis, novorum
sterilitas,
ad difficilioracoget; magnogeneris humani
bono, cum infinitasemper
restent, nec nisi œgre ad vestibulausque per media senticetaperrepse-
rimus. Portas autemtum demum apertasfore
putandum est, cùm ipsa

Cf.pHiL.,VU,B,n, 53.
MARTEÏNVENÏENM ï6g

ars inveniendiin claraluce posita erit; id est cum Characteraliquisphi- pPH!L.,VÏ,!?,C,6.


r ecipietur Cui si adjicianturtheoremamemorabUia, idem
losophicus
erit ac si dictionariocuidaminsigniphrases quaedamselectioressubjice-
sive
rentur et quemadmodumpost dictionaria[narratiunculaequidam
historiéeutiliter coinponuntur; ita prêter Characteremphilosophicum
erit Historia quoque temporum locorumque, indicibus variis
opus
et], < Apparatus quidamproponuntur juventuti >, in quibus
inprimis,
fabulas, h istorias, nomina propria, et quaedam scientiarum rudimenta
discant ita opus erit accurato labore, multisque conspirantibusHisto-
riam generalemqualemimprimis Baconus optavit; quae dum fit, aut
etiam ubi facta erit, compendium condihistoriarumselectiorum
Ultimumomnium opus erit, de Felicitate, )1 sive de scientiavitae,inL 6( verso.
usus reliquorum omnium, et problemata quae eorumt
quoostendatur,
ordine dispo-
ope constfui poterunt, non subjectorumsed effectuum
nentur.Sed quoniamfelicitasquaedamjam tum in nostrapotestateest;
ideoliber hic ultimus; ad usum erit omnium primus. titulo Scientim
~OK~, Sapientiaet felicitate.in quo ostendetur,posse nos esse
semper b eatos; et tamen alios atque alios beatiores; et augendae beati-
tatismediaquaedam,in quo artium omnium usus consistit.Itaque hase
eritvera doctrinadeMethodo,nontamquaerendiveritatem,quam vivendi;
cum ssepeenim illud de hominibus dici possit, quod Lucanusde
populisquosaspicitarctos, quos ait, felices~o~o. Et Cicero deeodem
quoLucanusargumento,immortalitateanimae,noile se sibi huneerro-
remeripi. Itaque si quis demonstrationessane certissimasnon perspi-
ceret,rectissimèfaceret,si contra dubitationesobfirmetanimum, et ubi
primumingruunt, aliô convertatcogitationes;ita enim utique consulet
tranquillitatisuœ. Liberautem de sapientiaet felicitate,sivede Methodo
vit~,primusomniumdandusest, ordinariosermone. in quo ipse charac-
terisphilosophiciusus ostendentur et caeterorumquoqueoperum, de
quibusdixi. Subjicienturomnium illorum specimina; communipariter
t. Cettemétaphore estl'anti-
rappellelafameusecomparaisonLeCartésianisme
chambrede la véritable ïa3; cf.P/<
H,ï, 263 ~~M<!MM,p.
(Dutenst
philosophie
1V,&58,a8&,337;vn,488).
2. ~tc, pour ifA~M'etM~.
3. Ici une lacune aisée à suppléer.
4. Cf. le CoM~t~MW de J?Mc~c~op<<~nova (notamment p. 40).
5. P~tr~M, Ï, 458-4.59.
6. S<c.
~7~ DE ARTE !NVEN!ENN THEOREMATA

PHM~VJ,ï9,C,6. sermone atque [ordinario]< philosophico>


expressa,sed non nisi
[ordinario]< philosophico> demonstrata.Quibus spedminibus
erit generishumanicollataopera dads
reliquaabsolvere.Nec jam aliudphilo-
sopho quœrendumerit, quam ut rationem reperiat, persuadendirecto.
ribus populorum,et aUoquivins insignibusut de executione
cœptorum
senô cogitetur.Porro quaehic de Combinatori~et
Analyseosdifferentia
dixi, inservientad discernendahominumingenia; nam alii
magiscombi-
natorii, alii magis Analytici sunt'. Ita etsi GaliÏ~us et Cartesiusin
utraque arte excelluerint,plus tamen in GaHbeoCombinatoriae, in Car.
tesio Analyticae.Géomètre et Jurisconsulti
Analyticimagis,medicivero
et politiciCombinatoriisunt. Plus est securitatisin
Analytica,plusdiîfi-
cultatisin Combinatoria.
Mariottusdicit ingenia hominuminstar sacci
esse, quem inter medi-
tandum tamdiu agites,donec aliquid excitat. Unde
quoddam esse for-
tunaein cogitationibusnon debetdubitari.
Ego addiderim,ingeniahomi-
num potius habere rationem cribri,
quod inter meditandum agitatur,
donec subtilissimaquxque transeant. Interea dum transeunt
speculatrix
ratio arripit quicquidè re videtur. Prorsus
quemadmodumsi quis fum
deprehendendicausatotam civitatemper portamquandamtransirejubeat,
eo qui furtum passus est in excubiis collocato. Sed
compendii causa
adhibetur Methodusexclusivaqualis transiti in numeris. Ita enim si
spoliatus asserat virum fuisse non fœminam; xtatisque virilis, non
puerumnon juvenem,jus prodeundi. ipsis remittetur.

PHtL., VI, ï2, d,


7.8.
PmL.,VI, 12, d, 7-8 (3 p. in.folio).

Paris, 7 Septembr. 1674.


Schediasmade Arte inveniendiTheoremata.
7 verso.
~TEM problematasolvendi tantum ab Analyticistractatamconstat.
Theoremataautem fassisunt omnescasu inveniri nam
quis mor-
talium prœvidere possit exitum combinationumvalde
compositarum;
constat autem ab eventu quodam
inexpectatocombinationesquasdam
it.Cf.MATH.,
Ï, &y,c.
3. Ici un mot illisible; on croit lire MMf?
ou omne.
DE ARTE INVENIENDI THEOREMATA Ï~t I

consequente, theorematumelegantiamoriri. Quare combinationesomnes ]PH!Ï.VI,I2,d~.


ordine instituere necesse fuerit, eleganteseventus extundere volenti,
non est in humana potestate. Superest sane nonnihil in Artis
quod
combinatoriae arcanis, quod huic negotio îucem affundere possit. Sed
hoca neminenon dicam erutum, sed ne suspicionequidemlibatumest.
MiMvero in mentem venit ratio, qua hoc saltem efficerepossim,ut si
quis propositoquodam argumento, theorema elegans a me postutet,
exhibendum intra certum tempus ausim dicere me satisfacturum.Tota
ejusrei ratio hue redit Quaeresolutionem Problematiscujusdam,valde
difficilisaut etiam impossibilis méthode quadamplausibili,id est in
multisaliis casibussuccedente.Incides in progressuin miras quasdam
atqueinexpectataseorumquibusuti volebascompensationessivedestruc-
tiones atque ita quanquam problema non solveris, theorema tamen
memorabiledetexisti. Ita video inquisitionem< Motus > perpetui
prxclarade~Equilibriotheoremataprotuîisse.
Egoquoquedudumobservâramproprietatempraeclaram,ictusdescen-
dentium.< Nimirumposamus > ictum corporisdes-
cendentisin subjectamlancemC, eoque motucatenam
exglobiscontinuatiscompositamita elevatis,ut Dpau-
lumelevatoipsi A succedensetiam cadat, A autem ubi
in locumB pervenerit in locum E subintret. Unde
sequiturictum corporisponderi totius catenaeaequiva-
lere,alioquinsi excederet,sequeretur motusperpetuus~.
Hocnon demonstrationemsane dat satis validam,sed
inquirendioccasionempr~ebet,nam posteademonstratio
Mis, theorematesemel oblato eademopera faciletheoremataprœclara
detegunturin Geometriaaut Analysi,cujus exemplumeorumapponam,
dumreduceretento aequationes<;locorum> omnesad duas aeQuadones
adcirculum.
Esteaequatipad Circuîum 8 recto.

+ + + + n o. Aeq. i.

Ces termes doivent s'entendre au sens algébrique.


s. Ce rahoanement n'a aucune valeur, et la conclusion en est hausse un choc et
un poids sont hétérogènes et < !ncommen8urabtes Dans la théorie des percus-
sions,on considère un choc comme développant une force instantanée ~t~f par
rapport aux forcesordinaires.
!~a M ARTE INVENIENDI THEOREMATA

PHM~VJ,ïa,d,8. Et alia ad Conicamquamcunque

~+ ~+My+~+~no. Aeq. (2)

AuferendoUnam ab altéra, fiet Aequatio ad Parabolam

~-t-My-f-t-~
–i .M –~n o. Aeq.(3)
Sive xa -Jt-M~t-p~

~'M
~i

Aequatio ad Conicammutetur in sequentem

jLy~~
M~ .y ?! -)-~W n o Acq.($)

Unde rursusauferendoCircularemnet alia ad Parabolam

+ &~ +~n o
fM~'W~~+
iy' Aeq.(6)
–1 i –M

S~e:
c. 4
+~y+~+~
n o Aeq. (7)
~t

Junganturdumaequationesad Parabolam~.taet yma, fiet <~ Aequatio


ad Circulum~>
<+?~ (+~
~+~
L~ ÎZve -L=~ .o <W n o Aeq.(8)
fM
7– T 7"
JL~: -L-& +
~M" ~W

m~ i-r 1~7 I
m W
THEOREMATA
DE ARTE INVENIENDI

P
PHM~V!d,8.
jam
Jam
––M
4-

I–n
I i~-t I
~<

/~r\ (q~) (~)-


\jM_/ M' ~) +
n
-)M
T+

facilè demonstr~tur 8.
oequationem
idem sit in c~tens, hinc
Cumquc
i.
nihitdi~efreab aequatione
mvemmus Theorema elegans quod an~cë
Eademqueopera
enuntiaripotest
t
W n
M––? -t-
n I
M~ + ~–M
-r

autem w.n. in pro arbitrio sumi possunt.


quêtâtes
eorum combinationealia <
8 verso.
semel Theorematis facile est
) Invenus theoremata
multa invenire.Exempli causa duo habemus

M––M
_+~ni
I

Etaliud: 1
< –I–ri i.
i I --E-a
'+~ jr
invicem additionem Summa fiet 2. Jungantur per
Jungantur per
erit o. multiplicationem vel divi-
substractionem, summa Jungantur per
i. Ac totidem habebuntur theoremata sane mira,
sionem,summa erit
si demonstrationes cxhibeas non indicato fonte, obstupefacies
quorum
aUquando lectorem.
Aliaratio est investigandiTheoremata. Scis proprietatemquandam,
sive ab alio demonstratam, sive casu et
vel solutionemelegantem, <
calculo analytico,vel ex Geometrico
inductioneinventam>; investiga
174 DE ARTE tNVENtENBtTHEOREMATA

PH!t.VÏ,t3,d,8. 8. ratiocinio, necessariotibi exhibebiturtandemeleganstheorema,quodte


ex calculiprolixitateinopinatoexpediat.
Sunt et aÏiaemethodiinvestiganditheoremata,per analogiamaliorum
jam invcntorum ita ex iis quae de circulo demonstraveratEuclides,
video Apolloniumde conicis conjectasscnon pauca,quas calculopostea
verainvenit praeclarusin eam rem usus est methodimeasde figurarum
harmonia Vide qux Gregoriusdixitin libro de Circuli, < Ellipsis>
ac Hyperbo!aequadratura,qua&suo quodam modo etiam ad Rectam et
Parabolamproducipoterant. Et ope theorematumconicorumnon diffi-
cileerit invenire Theorematamultapro gradibusaltioribus.
Superest methodus investigandiper inductionem, sed cum omnia
percurrerenequeamus,artis est eligereprœ cxteris examinanda,et hoc
jam reduciturad Analogiam;et in eo consistittota ars experimeoiorum.
Quanquamfateorvel nossimpliciterquaerereexperimentadato subjecto;
vel speciatimquœrcre dato phaenomenocausam, quod pecuÏiaris'est
opéra; eo enim pertinentquaede instantiiscrucisaliisque dixitBaconus.
Sed simpliciterexpérimentaquaereredato subjecto, hoc faciendumest,
ope jam cognitorumexperimentorumper analogiam.Analogiaautem in
eo fundatur, ut quas m multis conveïliuntaut oppositasunt, ea m datis
quoquevicinisad priora convenireaut oppositaesse suspicemur
ArsfaciendiHypotheses,siveArs conjectandidiversigenerisest, huc
pertinet ars explicandiCryptographemataquaepro maximohaberidébet
specimineartis conjectandipurœ et a materia abstractae,unde exempla
regulaeducipossuntquaspostea etiam materiasapplicareliceat. }
SuntExperimentaquasdam,quaepotius Observationesnominantur,quae
consideraritantum, non produci opus. Talia sunt experimenta quae
numeros considerantiofferuntsese; item observationescélestes, itemde
ventis, aestu;aliisquequaediscerepossumustantum interrogando.Et in
his nihil utiquenegligeredeberemus,quandotamfacileest ea addiscere;
opus autemest diariisin eam rem, ac velutTabuliset posteaTabularum
collationibus,ad harmoniasquasdamsive analogiasconstabiliendas.

i. Allusionà la Méthode de~'t/Mty~MM~ (Paît. y. ïo). V. notammentle § 4.6.


2. Onentrevoitdéjàicile principe
decontinuité,
dontlaformulela plusgénérate
du principede raison)est < Datisordinatisetiamquaesitaesseordi<
(corollaire
nata.<'(PAtf.,
IH,Sz cf.laformuledu principede raison,ap. PiHL., V1I1,6,verso.)
PROJET D'UN ART D'tNVENTER 1~5

C
Pmi~ VI, t3, e, 9-13 (to p. in-~). PHM.
9-ï3.
VÏ, t3,

Essais pour arriver à quelque ccr~M~c~oMr f inir unebonne


Projetet
des ~pM~ et pour avancer l'art d'inventer1.
Mr<~
T ES hommes ont sçu quelque chose du chemin pour arriver a la f) recto.

L certitude la logique d'Aristoteet des Stoïciensen est une preuve.


maissur tout l'exempledes Mathematicienset je puisadjouter celuydes
< romains>, dont plusieurs raisonnemensdans les digestesne
J.Ctes
differenten rien d'une demonstration.
on n'a pas suivice chemin, parce qu'il est un peu incom-
Cependant
mode,et parce qu'il y faut aller lentement et à pas comptés. Mais je
c'est~
parce qu'on n'en a pas sçules effets.On n'a pas considéré
croyque
dequelleimportanceil seroit de pouvoirestablirles principesde Meta-
de et de Morale avec la meme certitude, que les
physique, Physique
Elemëns de Mathematique.
Or j'aytrouvéque par ce moyen on n'arriveroitpas seulementà une
connoissance solidede plusieursimportantesverités, mais encorequ'on
une analyse qui
parviendroità [une].l'Art d'inventer admirable, et à
feroitquelque,chosede semblableen d'autresmatieres,à ce quel'Algèbre
faitdansles Nombres.
J'aymêmetrouvéune choseestonnante,c'est qu'on peut representer
parlesNombres,toutes sortes de veritéset consequencest. Il y a plus
de 20 ans que je [me fis un projet admirable]trouva la demonstration
decetteimportanteconnoissance,et que je m'avisa d'une methodequi
nousmeneinfalliblementà l'analysegeneraledes connoissanceshumai-
nes. [j'ay estésouventsurpris que les hommes ont négligé]commeon
peutjugerpar un petit traitéque je fis imprimerà lors8, oùil y a quel- g verso.
queschosesqui sententle jeune homme et l'apprentif,mais le fondsest
bon,et jy basti depuisla dessusautant que d'autresaffaireset distrac-
tionsme pouvoientpermettreIl.
i. Cet opuscule est de 1686au plus tôt (v. plus bas, et note 3). Cf. PmL., VI,
11,a.
2. Voir notamment les opuscules d'avril tGyg (Puït. V, 8, a, b, c, d, e, f; Pan.
VII,B, Il, t~).
3. Allusion au De Arte Combinatoria (ï666).
4..Stc, pour j'ay.
5. Cf. des passages analogues Phil., 111,62o; IV, io3. V. La Logique de L~M<T,
p. 48.
t~6 PROJET D'UN ART D'tNVENTFR

Pmt.,VI, ïz,e,o. Je trouva donc qu'il y a des certains Termes primitifs<~ si > non
absolument,au moinsà nostre egard,les quelsestant constitués,tousles
raisonnementsse pourroientdeterminerà la façondes nombreset meme
à l'egardde ceuxou les circonstancesdonnées, ou data, ne suffisentpas
à la determinationde la question, on pourroit neantmoinsdeterminer
[Metaphysiquement] mathematiquementle degréde la probabilité.
J'ay remarquéque la cause < qui fait ~> que nous nous tromponssi
aisementhors des Mathematiques,et que les Geometresont estési heu-
reux dansleurs raisonnemens,n'est que parceque dans la Géométrieet
autrespartiesdes Mathematiquesabstraites,on peut fairedesexperiences
ou preuves continuelles,non seulementsur la conclusion,mais encore
à tout moment, et chaque pas qu'on fait <<sur les prémisses > en
reduisantle tout aux nombres; mais dansla physiqueâpresbien desrai-
sonnemens,l'experiencerefutesouventla conclusion[mais]<~ et cepen-
dant~> elle ne redressepas ce raisonnement,et ne marquepas l'endroit
ou l'on s'est trompé; en Meta~ysiqueet en morale, c'est bien pis, sou-
vent on n'y sçauroitfaire des experiencessur les conclusionsque d'une
maniere bien vague, et en matiere de Metaphysiquel'experienceest
<; quelquesfbis~> tout à fait impossibleen cette vie.
L'unique moyen de redressernos raisonnemensest de les rendreaussi
sensiblesque le sont ceux des Mathematiciens,en sorte qu'on puisse
t0 recto. trouver son erreurà veue d'œil, )1 et quand il y a des disputesentreles
gens, on puisse dire seulement contons, sans autre cérémonie,pour
<
voir lequel a raison.
Si les parolesestoientfaitssuivantun artificeque je voypossible,mais
dont ceux qui ont fait des languesuniversellesne se sont pas aviséson
<

pourroit arriver à cet effectpar les parolesmêmes, ce qui seroit d'une


utilitéincroyablepour la vie humaine; Maisen attendantil y a un autre
cheminmoins beau, mais qui est deja ouvert, au lieu que l'autre deuvroit
estrefaittout de nouveau. C'est en se servantde characteresà l'exemple
des mathematiciens,qui sont propres de fixer nostre Esprit, et en y
adjoutantune preuve des nombres.
Car par ce moyenayant reduit un raisonnementde morale,<; de phy-
sique, de médecine~> ou de Metaphysiquea cestermes ou characteres,
on pourra tellement a tout moment l'accompagnerde l'epreuve de
nombres,qu'il sera impossiblede se tromper si on ne le veut bien. Ce
PROJET D'UN ART D~NVENTER ï77

est peut estre une des plus importantesdecouvertesdont on se soit PHn.VI,t2t8,tO.


qui
aviséde long temps.
Il seraa propos de dire quelque chose de ceux qui ont taché de
donnerdes demonstrationshors d~s Mathematiques.Aristotea esté le
en Logique, et on peut dire qu'il a reussi, mais il s'en faut
premier
beaucoupqu'il ait estési heureuxdans les autressciencesqu'il a traitées,
si nous avionsles livres de Chrysippe,ou de quelquesautres Stoïciens,
nous en trouverionsdes Essais; on peut dire que les JCtesRbmains ïo verso.
nous ont donné quelquesbeaux echantillonsde raisonnemensdemons-
tratifs.
Parmyles Scholastiquesil y eut un certain D. Jean Suisset appellé
le Calculateur,dont je n'ay encor pu trouver les ouvrages, n'ayant
veuque ceuxde quelquessectateursqu'il avoit. Ce Suisseta commencé
de fairele Mathematiciendans le Scholastique,mais peu de gens l'ont
imité,parce qu'il auroit fallu quitter la methodedisputes pour celle
descompteset raisonnemens,et un trait de plumeauroit epargnébeau-
coupde clameurs.<~ C'est une chose remarquableà mon avisqueJean
Scotvoulantillustrercommentles anges<~un ange ;> pouvoitestre au
cielet enterre commela renomméequi chezVirgile3

Ingrediturquesolo et caput inter nubila condit,


il se servit d'une proposition d'Euclide de l'égalité des parallelo-
grammes.>
RaymondLulle encor fit le Mathématicienet s'avisa en quelque
façon< de l'art > des combinaisons.Ce seroit sansdoute une belle
chose,que l'art de Lulle si ces termes fondamentaux[Unum, Verum,
Bonum]<( BonitasMagnitudoDuratio Potentia, > Sapientia,<~ Vo-
luntas,> Virtus, Gloria n'estoient pas vagues et par consequent ser-
voientseulementa parler et point du tout à decouvrirla verité.
Je ne me souvienspas maintenantd'avoirveu un philosophedemons-
trateurdu sieclepassé,si ce n'est que Tartagliaa fait quelque chosesur
le mouvement,et Cardan parlant des proportions et FranciscusPatri-
tius, qui estoient un homme de belles veues, mais qui manquoit de
t. Cf.PHIL.,
VI,Ï2, f, 27.
2. Suppléer ici des.
3.JTH6M,IV, 177.
tN~DÏTS DE MIBNÏZ. t2
!~8 PROJET B'UN ART INVENTER

PtUL.,V!2,e~o. lumièresnécessairespour les poursuivre.Il voulutredresser les façons


de demonstrerdes Geometres,il avoit veu en effectqu'il leur manque
quelque chose, et il voulut faire autant dans la Meta~ysique,maisles
forceslui manquerent;la prefaceest admirable de sa NouvelleGeome-
trie dédiéeau Duc de ferrare, mais le dedansfait pitié.
tt recto. } Maisc'est nostre sieclequi s'estbien plus mis en frais,pour obtenir
des demonstrations.Galilei a rompu la glace dans sa nouvellescience
du mouvement.j'ay veu l'ouvraged'un LincéeappelléStelliola,touchant
la dioptrique,ou je remarquequelquechose de la methodede proceder
demonstrativementen dehors de la Mathematiqueen physique aussi
bien que dans Kepler, dansGilbertet Cabeus.et Snellius,dont l'ouvrage
de Dioptriquen'a pas encor paru,maisdont les decouvertesapparemment
on ouvertles yeux à Mr. des Cartes.
Mons.Morin ayant publié un livre de la lumièreentrepritd'y donner
des demonstrationsde l'Existencede Dieu à la façondes Géomètres;en
mêmetemps Mons. des Cartes poussépar les persuasionsdu pere Mer-
senne entrepritde redigerles Metaphysiquesen formede demonstration,
mais s'il a jamais remonstré ses foiblesses, c'est là ou il l'a fait. Et
presque en même temps. Thomas Hobbes, entreprit d'écrire d'une
manieredemonstrativetant en Moralequ'en physique.Il y a un melange
chez Hobbes d'un esprit merveilleusementpenetrant, et estrangement
fbibleincontinentà p~-es.c'est qu'il n'avoit pas assezprofité des Mathe-
matiquespour se garantirdes paralogismes.
En ce même temps, le R. P. Fabry se mit aussi a ecrire demonstrati-
vement, on peut dire qu'il donne des lumieres et qu'il estoit un des plus
sçavanset des plus universelsde son ordre, mais il manquoitde la veri-
i i verso. table analyse; il alloitsouvent bien 1 cavallierement dans ses preuveset
s'ilavoitvoulufairemoinsde propositionset demonstrerplus exactement
cellesqu'il a donnéesil auroit pu faire beaucoup.
En Angleterre,un Anonyme1 publie un Tentamen Meta<pysicum
fort ingenieuxpour prouver que le monde n'a pu estre éternel, mais il
supposequ'un infini2 sçauroitesu-eplus grand qu'un autre ou bien que
l'infiniest une grandeui,ce qui n'est pas asseuré.
Le ChevalierDigbyentreprit encor de donner des demonstrationsde
i SethWARD. Cf. PH!L.,VI,ï3, f, 27ve~so.
2. Suppléer ici ne.
PROJET D'UN ART D'INVENTER
ïyg

l'immortalitéde l'ame, et son fidus AchatesThomas Albius qui estoit PH!L.,Vt,t2,e,tt 1

aussiexcellenten Geometrieet en Metaphysique,que M. Digby l'estoit


dansla connoissancedu Monde et dans la Chymie, a donné quelques
beauxouvragesécritsd'une maniere demonstrative.Je n'en ay veu que
sonEuclidemeta~ysique;il est asseuréqu'il y a des penséesprofondes,
maisil est trop obscur, il s'en faut beaucoupque ses demonstrations
puissentou convaincreou éclairer.
Enfin Spinosaentreprit de donner des demonstrations,celles qu'il
publiasur une partiedes principesde Mr.des Cartesfurentbien receues.
Il fautavouerque cet auteur a eu quelquespenséesbelles et profondes
maisil y en a d'autressi brouilléeset si eloignéesde la clarté des Mathé-
maticiens qu'on ne sçait que dire, et cependantil les veut faire passer 12 recto.
pourdes demonstrationsincontestables.Les demonstrationsqu'il donne
quelquesfoissont < extrêmement;> embarassées,et souventla propo-
sitiondontil se sert pour demonstrerune autre propositionest bien plus
difficile
que la conclusion.
Parmyles Aristotelicienson trouveencorde fort habilesgens qui ont
entreprisde fairedes demonstrationsdont il y en a deux qui ne sont pas
à mepriser,sçavoirAbdiasTrew mathématiciend'Altorf qui a reduiten
< formede > demonstrationles 8 livres d'Aristotede oysico audito,
etl'autrec'est JeanFelden, celuyqui est connupar un livrede
remarques
qu'ilfitsur l'ouvragede Grotiusde Jure belli et pacis et que M. Grass-
vinckelréfuta,il a donné quelquesElemensde jurisprudenceou il a
y
asseurementquelquespenséessolides.Il y a un très habileprofesseurà
IenanomméMons.Weigelius;quia publiéun bel ouvrage
appelléAnalysis
Euclidea,ou il y a beaucoup de belles penséespour perfectionnerla
logiqueet pour donnerdes demonstrationsen philosophie; entre autres
il a communiqué[donnéJa quelques amis un Essai
pour demonstrer
l'Existencede Dieu, fondéesur ce que tous les autres estres doivent
estre continuellementcreés il a aussidonné une
sphere morale fort

ï. Thomas Albius(ouAnglus) n'estpasThomasBARTON, commenousl'avonsdit,


surla foi du P. des Bosses,dansLa Logiquede maisThomas
WHITE V. Dictionary ~e~MM- (Note !),
(~93.1676). of NationalBiography, t. LIX,p. 79(London,
ïQoo).Nous devonscetterectification
à l'obligeance
et à ~érudition
de Moriz CASTOR
deHetdelberg.
2. Cf. Animadversiones ad
3. Ch ~VowMM~ Weigclium(Foucher de Careil, B, 146-170).
Essais, IV, m, § 20; et PmL., VII, A, 3o.
ï8o PROJET Ï/UN ART D'tNVENTER

PmL.,V!,t2,e,i2. ingénieuse,qui est une maniere d'allegorye [pour] d'expliquertoute la


morale,par le rapport à la doctrinede la spheredes Astronomes.Cette
sphere moraleest adjoutéeà l'Editionde Iena des Elementsdcjurispru.
denceUniversellede Mons. Pufendorfqui y a mis aussi
quelquesdefi-
nitions et Axiomesa la façon des Geometres.<; qui sont fort >
inge-
nieuses.
t2 verso. j Ramusa repris Euclidede ce qu'en suivantla rigueur des Demons-
trations, il a abandonnéla Methode qui paroist plus propre à éclairer
l'Esprit, mais < le bon > Ramus qui avoitvoulu changerla Methode
d'Euclide, n'a pas seulement perdu la rigueur mais encor la veritéet
l'exactitude.L'Excellentauteur des NouveauxEssaisde Geometrie a
joint en quelquefaçon la clartéde l'ordre avecla certitude.Mons. Mer-
cator, un des plus habiles Geometresdu temps a aussi donné des Ele-
mens de Geometrie, ou il fait voir par quelques Essais comment on
pourroitjoindredansla Geometriela clartéà la certitude.J'avoue cepen.
dant, si on ne peut point obtenir l'un et l'autre en même temps,
qu'il
vaut mieux estre exact au depens de l'ordre
que de garder l'ordre aux
depens de la vérité. Et on pourroit dire bien des choses en faveurde
l'ordre dont Euclides'est servi.
Je remarqueaussi un defautdansceux qui tachent d'écrire demonstra-
tivement,c'est qu'il coupentla matiere en tant de petites propositions,
que l'espritse trouve dissipépar la~. C'est pourquoy il est a proposde
distinguerles propositionsles plus importantesdes moindres.
Il y a encor ce defaut que les Auteurs
qui entreprennent[de donner
des demonstrations)d'ecrirepar propositionsne sçavent
pas quandil est
tempsde finir, car les propositionsvont à l'infini. Je trouve deuxlimites
que la raison nous prescrit, les voicy, ï) il est necessairede continuerla
synthesejusqu'àce qu'on la puissechangeren Analyse,2) il est utilede
continuerla synthese jusqu'à ce qu'on voye des
progressionsà l'infini,
3) quandil y a quelquesbeauxtheoremes,surtout qui servent à la prac-
tique il est bon de les marquer aussi. Maisla premiereregle suffitpour
le necessaire.
Le defautle plus general, et dont Euclide même n'est
pas exemt
c'est, qu'on supposedes axiomesqu'on pourroit demonstrer.Il est vray
i. AntoineApNAULB(Paris,1 V.Logique
667).
2. Cf.PML.,VI,t3, f, 27(fin);~9,c, t3. dePor~<~ partie,ch.X,fin.
-r'
PROJET D'UN ART ï~ÏNVENTER l8l t

ce défaut ne nuit pasà la certitude,quand ces axiomessont justifiés PHn.VI,ï2,e,t2.


que
une infinité d'experiences commele sont ceux des Mathématiciens.
par
raison
Maisce defautnuit à la perfectionde l'esprit et c'est la principale
la des Geometres n'a pu estre changé 1 encor en t recto.
pourquoy synthese
On s'etonnera peut estredece que je dis icy, maisil faut sçavoir
Analyse.
< l'Algèbre, > l'Analyse de Viete et desCartesest plus tost l'Ana-
que
des Nombres que des lignes quoy qu'on y reduise la Geometrie
lyse
indirectement, en tant que toutesles grandeurspeuvent estre exprimees
Nombres; mais cela oblige souvent a des grands detours, et
par
souvent les Geometres peuvent demonstreren peu de
<( quelques >
mots,ce qui est fort long par la voye du calcul. Et quand on a trouvé
une equation,dans quelque probleme dimcile, il s'en faut beaucoup
aye pour cela une [demonstration courteet belle] constructiondu
qu'on
telle qu'on desire. la voye de l'Algèbre en Geometrie est
probleme
asseuréemais elle n'est pas la meilleure, et c'est comme si pour aller
d'un lieu à l'autre on vouloit tousjours suivre le cours des rivières,
commeun voyageuritalien que j'ay connu, qui alloit toujours en bat-
teauquand il le pouvoitfaire, et quoyqu'ily ait 12 lieues d'Allemagne
de Wurcebourgà Wertheim en suivantla riviere du Mayn, il aima
mieuxde prendre cette voye, que d'y aller par terre en $ heures de
Mais lorsque les chemins par terre ne sont pas encor ouverts et
temps.
defrichés,commeen Amerique,on est trop heureux de pouvoirse servir
dela rivière et c'est la mêmechose dansla Geometriequand elle passe
les Elemens;car l'imaginations'yperdroit dans la multitudedes figures,
si l'Algebrene venoit a son secours jusqu'à ce qu'on etablisseune cha-
racteristiquepropre la Geometrie, qui marque les situationscomme
l'Arithmétique marqueles grandeurs. Ce qui est faisableet seroit d'une
grandeutilitétant pour les decouvertes,que pour aider l'imagination.
On m'a communiquéun Ecritde feuM. PascalintituléEsprit geome-
ou cet illustre remarque que les Geometres ont coustume de
trique
definirtout ce qui est un peu obscur, et de demonstrertout ce qui est
un peu douteux. Je voudrois qu'il nous eust donné quelquesmarques
pour connoistre ce qui est trop douteux ou trop obscur Et je
suis persuadéque pour la perfection des sciences il faut même qu'on
demonstrequelquespropositionsqu'on appelle axiomescomme en effet
Apolloniusa pris la peinede demonstrerquelquesuns de ceuxqu'Euclide
*~3 NOTES DIVERSES

PntL., Vf, ~2,e,e, a pris sans démonstration.Euclide avoitraison niais


e~
t3 verso. t Apolloneen~<*t\
encor davantage.Il n'est pas necessaire de le faire maisil ne
laissepas
d'estre importantde le faire, et necessairea certaines veues. Feu
Mons.
de Robervalmeditoit des nouveaux Elemensde
Geometrie,ou il alloit
demonstrerrigoureusementplusieurspropositions
qu'Euclidea prisesou
supposées.Je ne sçay s'il acheva son ouvrageavant sa mort, mais
bien des je
sçay que gens s'en moquerent; s'ils avoientsçû l'importance
de cela, ils en auroient jugé autrement. Ce n'est
pas necessairepour les
apprentifs,ny même pour les Maistresordinaires, mais pour avancerles
sciencesetpourpasserlescolonnesd'Hercule,
il n'ya riende si necessaire.

f,
PtttL., VI, 12, f, PniL., VI, 12, f, 1-2 (4 p. in-fol.).
~-2.
Collectaneade inventioneet ~~K~M~M~~ïM.
J Collectaneorumde inventionepars i. Aug. 1676.j1

Au bas de la 4e page, renvoi

Pars II Collectaneorum.
La suite manque.

PHÏL.,VI,t2,f,C. PHiL.,VI, t2, f~6 (un coupon).


Possible intellectuel,polygonede 1000 costés. Possiblenaturel dont
les causessont dansla nature. Possibleselonl'ordre de la
nature, ce qui
arrive effectivementdans la suite des causes. Possible naturel est
celuy
dont un semblablea esté fait. Mariotte.
Le Houx est un arbrisseauqui a les feuillesdanses
piquanteset vertes
en tout temps et le fruit petit et rouge; si une autre
plante se trouvoit
un jour avec les mêmes proprietes,il faudroit
adjouter encore quelque
autre difference.Definitionobscureest un
Enigmecommecellede l'âme
d'Aristote.
Euclidene devoit pas dire que les cercles ne se
coupent en deux
points, maisleur différences.
Un homme qui a 20000 ecus de bien,ne doit
pas le hazarderen un
~3
DE PRINCIPIIS

ces 100000 gagnés naugmenteronr P


PHIt.Vt, 12,f,6.
écus/car
seulcoupcontre 100000 le rendront mise-
son bonheur, et les 20000 perdus
pas beaucoup
rable. c'est du sucre. Ce
ce
est blanc, que je vois est blanc, donc
Lesucre
les enfans in rebus talibus+ nous fait souvent
sophisme-ciqui trompe
dans l'erreur lorsqu'on voit plusieurssignessemblables.(+ argu-
tomber
affirmativum. O n peche plus souvent contre
mentumin secundafigura
de la logique qu'on ne croit +)
lesregles

ïPHÎL., VI, t2, f,


PHiL.,V!,i2,f,i9(i f.i~). ï9'
De ~r~Mc~p~
unum rationis f~~ sunt vera,et con-
Duoilla prima principia'
sunt alterum experienti~ quod varia à
tradictionem implicantia falsa,
talia sunt, ut de iis demonstraripossu, < primo >
percipiantur,
e orum esse; secundo omnes aliaspropo-
demonstrationem impossibilem
sive si haec duo principia non sunt vera, nullam
sitionesab ipsispendere,
veritatem et locum habere. Itaque aut admittenda
omnino cognitionem
a ut omni veritatis renuntiandum est.
sunt sine difficultate, inquisitioni
ratio dubitandi,
Acceditquod nulla contra h~c Principia afferriposset
non locum habeat contraalias propositiones omnes.
quse
Meminiingeniosumquendamvirum<(Episcopum Thiniensem')>
revocare velle ad autoritatem, cui objiciebam etiam
omnemevidentiam
hominemsolum posse habere scientiam.Ille verô ita argumentabatur
Eaqua~probantur< seu evidentia-dduntur > vel ex evidentibuspro-
vel ex non evidentibus. Si ex non evidentibus, non poterunt
bantur,
indeevidentia reddi. Sin ex evidentiUus, de his iterum redibit qu~s<
jam
infinitum, erit evidentia; vel erunt quidam
tio,<vel>in nullaque
Sed unde sciemus ista se esse evidentia < nisi
per se evidentia. per
hominumconsensu, quse scilicetab omnibus recipiuntur >. Respon-
est veritas.
deoea per se evidentiaesse, quibussublatisomnibussublata
Et notabampra:terea demonstrare posse, nihil assumendo Verso.
j 1 mealiqua

t. V.LaLogique deI.6~M~,ch.I, g 36. Leibnizentra en


2. Christophe de
Rojas Spinola, é de
vêque avec
Thina, qui
deL~t~tT,p. 164.
en 1679.V.La Logique
relations
~4 SUR WtLKtNS

PH!L., Vî, t2, f.


nisi concessa.Ut si quis opinionem aliquam defendit
t9. quam ego osten-
dere volo absurdam,assumampropositionesab illo concessaset in
légi-
tima formainde concludamcontradictoriumalicujus
quod ipse asseruit
ex quo sequitur falsitatemalicui ex
propositionibusab eo assumtis
adesse,id est eas non posse eas vcras simul. Unde patet etiamnon
posse < quenquam > demonstrare absurditatemnisi ejus proposi-
tionis quae plures assertionessive concessionesinvolvit, dum scilicet
ex
concessisargumentatus absurdumconcludo.Underevera omnisdemons-
tratio est ad absurdumdeductio. Et demonstrationullis
indiget assum-
tis. sive principüsdirectis, sed tantum reflexis. Et ita cessat illa
diffi-
cultas quaeomnes torquet, de modo quo ipsorum
principiorumcerti
sumusex quibus demonstrationesducuntur.Dicendumenim est demons-
trationesex nullis assertionibussed ex concessionibussive
hypothesibus
procedere,neque aliud agere, quàm ut ostendat Hypotheses quasdam
inter se pugnare. Tantum ergo assumo
principia reflexaseu indirecta
< vel formalia, primo > quod forma syllogisticasit bona, secundo
quod contradictiosit absurda; principia verô materialia seu materix
demonstrationisnon alia adhibeoquam illas ipsas hypothesesadversarii
quibus falsitateminesse ostendo. Unde quodammodoomnis démons.
tratio est ad hominem.
Recto, en bas. t Ego etsi concedam plerosque < omnes > hominesplerisquein
casibus duci autoritate<(videatur S. Augustinilibellusde autoritate1
credendi)> et opinionem< communem> saepeultimamesse analysin
judiciorum nostrorum practicorum. Certus tamen sum qui accurate
meditariveïit altiorareperturumjudicandi
principia

PtM)f~ VI, 12, t, f. in-8").


20. PHIL., VI, i2,f,2o(i

MIror Wilkinsium magnam suarum prasposidonum


partem formare
adhibitaliterar, cum tamen creberrimsesint
proposidonesin sermone,
litera vero r pronuntiatu dimcillima,ita ut ea
plane créant Sinenses.
Verus characteruniversisGaut Lingua rationalis nulla
indiget memoria
ï. Sic,pouresse.
z. Lapsus, pour utilitate. Cf. La
Logique de Z.c~M~ p. aSg, note t.
~<ttr'HîL.~VI, t2, f, 25.
4. V. La Logique de Z<et~M<Note IV.
5. Sic, pour Muniversatis ?.
MATERIAMET MOTUMESSE PH~ENOMENA ï85

nec dicdonario, sed quivis verba pro F


arbitriofor- Pttit. V!, m, f,
oisisimplicissimorum, 20.
marepotestet nihilominusintelligetur.
Wilkinsiovariéesunt radices,ut calor, rex, cum tamen philosophice
si calor est radix, rex non possit esse radix.Cum enim rex sit
loquendo
id est rigam (sive lineam bene ductam) faciens, erit rex ad
Ensregens,
ut calefactor (seu ens calefaciens)ad calorem. Ergo ~ï erit
rigam
i.
radix,non rex. Hinc non recte ait (part. 3, cap. §. 4 Characteris)
radicemintcrdumesse nomen 1 substantivum neutrumut calor,interdum
actionemut ligatio, interdum personasattributum ut rex, cum tamen
radix sit liga, régis, riga. Nec refert an ista in latina lingua
ligationis
extent,ipseenim linguamscribebatphilosophicam.
Part. 3. cap. 4 & praepositionesrefert ad nomina, ut adverbia ad
verba;sedlonge aliteresse ostendimus conjunctionespotiusse habent
adverbaut praspositioncsad nomina Verba se habent ad adverbiaut
substantivanominaad adjectiva

PHIL.,VI, ï2, f, 21 (un couponadhérentau feuilletprécédent). ]PHtL., VI, 12, f,


21.

Elementa veritatis universas,opus sine exemplo<noyum>.


Spirituss. est spiritusveritatis.Veritasest finis ratiocinationis.

PHIL.,VI, 12, f, 22(l f. in 8"). PHtL., VI, t2, ft


22.
Materiamet Motum < esse phaenomenatantum, seu > continerein
se aliquidimaginarii,ex eo intelligi potest, quod de iis diversaehypo-
fieri possunt,quaetamenomnesperfectésatisfaciunt
thesescontradictoriae
phœnomcnis, ita ut nulla possit ratio excogitaridefiniendiutra sit praefe-
renda Cum tamen in realibus, omnis veritas accuratè inveniri et
demonstraripossit. Ita de motu alibi ostendi, non posse definiriin quo

t. Ces3 motssontrépétéspar erreurdansle ms.


2. Sans doute dans tes nombreux fragments relatifs à la Grammaire rationnelle
(PHtL.,V! B, lit, passim) ou encore dans le Consilium de ~M~c~« MOM.
(PHtL.,V, 7, f. 3 verso).
3. Cf. PHtL.,VI!, B, Ht, 40.
< Cf. PMiL.,VII, B, Mit,7 et to.
5. Probablement abréviation de MMC~M.
6. Cf. la préface du P/to~MOMMjf (MATH.,IX, t).
186 LE NOMBRE
DES AXÏOMES
EST INFINI

f,
PML., VI, <a, f, sit subjccto; et de materia non potest dici, utrum sit sublata.
aa. Exempli
causadicinon potestanlocussit vacuusan materiapcrfectènuida
plenus;
nihilenim interest. Item si quis fingat< matera > partem essesubla-
tam, relique in ejus locumsuccèdentab omnibuspartibusuniversi,quod
cum sit indefinitum,in extremis ejus quaenulla sunt non potestintelligi
aliquodvacuariin locum spatii repleti quod corpus destructum dese-
ruit. Itaqueomnia erunt ut antè; si quis fingatDEum conservarelocum
Verso. iUumvacuum, perindeest ac si fingamusnon corpusin eo esse des.
1
tructum, sed infinita celeritatemoveri, ut resistatiis quae ab omniparte
ingredi conantur, nec tamen in ipsa agere aliter seu ea repellere,DEo
eum eoect' mdestruente.

PHtt. VI, ï2, f, PHIL., VI, 13, f, 23 (i f. in 8").


a3.
Il est tres important de concevoirque le nombre des premierespro-
positionsest infini,carellessont ou definitionsou Axiomes Le Nombre
des definitionsaussibienque des termesest infini.Le nombre des Axio-
mesl'est aussi. J'appelleAxiomepropositionnecessaireindemonstrable.
Necessaire c'est à diredont le contraireimpliquecontradiction.Or laseule
propositiondont le contraireimpliquecontradiction,sansqu'on la puisse
demonstrer,est l'identiqueformelle.Cela se dit expressementla dedans,
donc cela ne s'y peut pas demonstrer; demonstrer;c'est à dire fairevoir
par la raisonet par conséquences.Celas'y peut montrera Fœil,donccela
ne s'y peut pas demonstrer.Les sens font voir que A estA. est une pro-
positiondont l'opposéeA n'est pas A. impliquecontradictionformelle-
ment. Or ce que les sens font voirest indemonstrable Doncles Axio-
mes veritableset indemonstrablessont les propositionsidentiques.Or
leur nombreest infini. Car le nombre destermes estantinfini,le nombre
de telles propositions est aussi, car il en peut avoir autant que des
termes. Cependantcela est merveilleux,et il paroistroit étrange a un
homme, à qui on ne l'expliqueroitpas; de dire que le nombredes pro-
positionspremieresincontestables,est infini. Si les principessont infi-

t. Cf.PaïL.,V, 9 Der~on~oM
dela Doctrinehumaine.
2. Cet appel à l'évidence sensible n'est guère conforme au rationalisme leibnitien.
SURÏ.E~QUAUT~SSENSÏBLES ~7

bien Telles propositions P.


PMH., t2, VI f,
les conclusions le seront encor d'avantage. 33.
nis, est est, sive quodlibet
tantum quantum
identiquess.M unumquodque est sive
est. Item unumquodque tale quale est, quodlibet
sibiipsi~quate
sibiipsisimileest aisement
aisément recon-
indennibles ne se peuvent
Les premierstermes ne sçauroit
comme les nombres premiers qu'on
noistrede nous, que les autres qui
la division [par tous
discernerjusqu'icyqu'en essayant bien
les termes irresolubles ne se sçauroient
sontmoindres].De même
et comme par provision. Car j'ay une
reconnoistre que négativement, La voicy
on reconnoistre la resolubilité.
marquepar la quelle peut nous neces.
Lors que nous rencontrons une proposition qui paroist
il son suit infalliblement q u'il se
saire,et qui n'est pas demonstrée;
un terme dennible. pourveu qu'elle soit
trouvedans cette proposition et
tacher de donner cette démonstration;
necessaire.Ainsi il faut
donner sans trouver cette definition. Par cette
nous ne la sçaurions les
laissant aucun axiome sans preuve excepté
methode,en ne passer
nous viendronsà la resolution des Termes,
definitions les
et identiques,
idees Vous direz, que cela pourroit aller a 1 innm,
et auxplussimples
de nouvelles propositions, q ui nous
et qu'ilse pourroittousjoursprouver
nouvelles resolutions. J e ne le croy pas. Mais
obligeroient à chercherdes
nous car ce moyen nous ne laisse-
si celaestoit, cela ne nuiroit, par
tous nos théorèmes et les
rions pas d'avoir demonstré parfaitement
nous suffiroient à une infinité de
resolutionsque nous aurions faites,
de meme dans la nature, il ne faut
bellesconsequencespractiques; que
des à cause de leur infinité
pas abandonnerla recherche experiences
nous
bien employer celles qui
puisquenous pouvons déjà parfaitement
sont données

PHIL., VI, Ï2, f,


PmL.,VÏ, ï2,f,24(ïf.in8<'). 24<
1
recentioresnodum in scirpo quaeruntac de vocabulislitigant,
Saepe imo
in
cumnegantcaloremesse igne non magis quam dolorem in acu;

t. Cf.PHH.VIII,6 recto.
2. Cf. PHIL.,VII, C, 51. ch. I, §§ et .3.
~1~ verso; MATH.I, V. La Logique de I~~
!88 DïSAHAÏ.YStVERtTATIS

PHïL., Vï, ta, f, negantaquam attrahi in antliis, aut sanguinemin ventosis<~cumqua'


a~.
litateset facultatesexploduntin Medicinaet philosophia~> Mihiplacet
retinere locutiones receptas, recteque interpretari.Attrahitur aquaab
embolo, id est sequitur pr~cuntcm, etsi [causa attractionis] embolus
causanon sit immediata,[sedcircumpuisio]sed acns gravitas.Simifiter
quis neget calorem esse in igne id est vim eam in nobis sensionem
excitandi,qua nos calefieridicimus.Calorem concipimusut qualitatem
activamignis, dolorem ut qualitatempassivamnostram; itaquestante
sensu recepto vocabulorum,tam ineptumest caloremigni negare,quam
dolorem acicuiaepungentiascribere.Quod autem causantur,negarea se
igni facultatemei similemquod in nobis reperimus, nihil ad rem facit
[quisenim philosophussomniavitfacultatemurendiin igne similemesse
facultati percipi actionem ignis], neque enim qui igni caloremtribuit,
ideo somniatfacultatemactivamignisessesimilemqualitatipassiveani-
malis etsi esse quendam inter ambo consensum adeoque et exprimi
unum ab altero tanquam causamab effectunegari non possit.Est enim
in his relatio quaedamet responsussingulorumad singula, qui tamen
non semper in similitudineconsistit.<; Deniquequalitateset facultates
in rebus esse verissimumest, quemadmodumin horologioest facultas
horodictica etsi explicatioqualitatumet facultatumdistincta, debeatesse
mechanicain natura aequeac in horologio.J> Qpa; Bontekoe inChi-
rurgiciscontra receptassententiasdisputatmagnamparteminania,etad
summamverbalia sunt. }
Quidamcujusauxiliumdesiderabam,mihiconsiliumdabat, eratautem
hujusmodi,ut cuivisin mentem venirc dcbcret; rescripsi igitur esse
~M~~Wconsilia~M.P nonhabeant datore.

PHIL., VI, t2, f, PmL.,VI, 12, f, 25 (1 f. in 8").


~5.
De Anafysi veritatis et judiciorum~M~MMO~M~M.

Apud Theologos libri habentur de AnalysiFidei, qualis extat Gre-


gorii de ValentiaSocietatisJesu et Henrici Holdeni Angli Theologi
Parisini. Mirandumest itaque apud philosophosnihil haberi de Analysi

i. VoirPatL.)VU,B, tv, 22.


DE ANALYS!VERÏTAT!S 189

libri Analyticorum Aristotelis sive posteriores sive priores PH


PHM. VI, Ï3,
Veritatis, nam 25.
minus analysin sive principiaultima humanorumjudiciorum
nihil quam
Scholastici q uoque nonnulli de Primo Cognitopotius dispu-
continent.
moresuo, quàm quae sint prima cognita, et quomodo ex illis allas
tare
deriventur monstrare voluere, nam si hoc praestiussent,
cogainones
nobis phUosophiae Elementa accurate et ad Mathematicum
dedissent
Et viri ingeniosi q ui scripsêre nostro tempore de inqui-
moremexacta.
multa quidem elegantia et utilia, exoterico quodam trac-
rendaveritate
disserunt de humanis affectibus et pr~udicus infandaB, sed
tandimodo,
id ut certa judicandi principia substituantur, haerentipsi et
cùm agitur
nostandemrevocantad regulamillam< recantatam>, quod iis demum
darë et distincte percipimus ) Verùm non magnum V
Verso.
fidendumsit, quae
usumhabet ea regula quamdiu non habetur modus dijudicandi,quid
clarumet distinctumsit. Quod non satis novisse video illos ipsos qui
hancmaxime celebrant; nam quaedam distinctissimè sibipercipere
regulam
visasunt, qua:falsa esse compertumhabemus,et quaeipsi omni conatu
adhibitocum demonstrare non possent, coacti sunt monere, ut si
<alii> eademmentis prae oculis viderevellent, quaeipsi, eadem quae
meditarentur diu.Callidè profecto, namcertum est consuetudinecogi-
ipsi
tandi quidam nobis ita familiariafieri, ut depravato< vel mutato >
naturalijudiciotandem nobis claravideantur; idque inprimissucceditin
his,qua:dictionenitidaet ad plausumfactanonsinequadamsimplicitatis
et evidentMe fucata artinciosëspecieproponuntur< a celebriautore >.
Et cumdeniquead experientiaminternamidearum provocanthi scripto-
res,eo ipso et objectionesdeclinareet onere probandise eximereconan-
tur. Aliiiisdemprincipiisinsistentessed [sinceriores]apertioresprofessi
sunt,id clarumdistinctumquecenseri debere quod sine interiore qua-
damrepugnantiaetconscientiaequasimorsunegarinonpotest. Vernmhaec
notautinon contemnendaest, ita tamendialecticatantùm censeri debet.
Suntqui omnia resolvuntin autoritatem.Ultima enim principiaajunt a
nobisadmitti,quia à neminerevocanturin dubium.Ego quidemfateor in
plerisque idesse verum, contendo tamen altioraetcertiora adesse 3.
judiciis
i. Allusionà La Recherche dela Véritéde MALKBKANCHE. Cf.Lettreà Tschirn-
haus,t68~(Math.,IV,465),citéedansLa Logique de Le~Mt?, p.292,note4.
2. Criterium cartésien delavérité.Cf.Phil.,V,6, f. ï()(Bo~<'MMMM, p. 82),citéap.
LaLogique de Leï~Mt~, p. ioo<n. 2; p. ao3,n. 2.
3. Cf. PmL., VI, 12, f, tg.
!~0 ANAt-YSïSPHYSÏCA

PHtL., VI, t2, f, PHïï. Vï, 12, f, 36 (! f. in 8~.


a6.
Analyseosphysic<e arcanumin hoc uno consistitartificio,ut quali-
tates sensuumconfusas(nempe calorem et friguspro tactu; saporespro
gustu; odores pro olfactu; sonos pro auditu; colores pro visu)revo-
cemusad distinctasquïceas comitantur,quœ sunt numerus,Magnitudo,
figura, motus, consistentia, ex quibus duse postremaepropriè physîcx
sunt. Itaque si deprehendamuscertas qualitatesdistinctassempercom!-
tari quasdamconfusas (Exempligratta omnem colorem oriri ex radio
refracto,non verô ex reflexo),et, si ope disdnctarumqualitatumdefinitè
totam corporum < quorundam~> naturam explicarepossimus.ita ut
demonstrarequeamus,ipsa talis esse magnitudinisnguraeet motus;eo
ipso jam necesseest etiam qualitatesconfusasex tali structuraresultare,
licet qualitatesconfusasex ipsis aliter demonstrarenon possimus.quia
qualitatumconfusarumnulladatur definitio,nec proinde de illisdemons-
tratio. Sufficitergo nos omnia distinctecogitabilia,quaeipsa comitantur,
posseexplicareconstantibusconelusionibus,experientiseconsentieutibus.
Nam ope quarundamqualitatumad determinandamnaturam corporum
sufficientiumpossumus invenirecausas; et ex his causis demonstrare
reliquos affectusseu citeras qualitates,et ita invenieturper circuitum,
quid realis et distincti qualitatibusconfusisinsit, reliquumenim quod
explicari nequit, ut ex. g. illa ipsa apparentiaquam flavedinemdici-
Verso. mus quomodo ex eo in quo flavedinem1 consistere< à parte rei >
ostendimusoriatur. id sciendum est pendere non à re sed nostrorum
organorumdispositione<~ et minutissimisconstitutionibusrerum >.
Sufficitautem nos ostendere,quid à parte rei sit in corporibusex quo
nasciturflavedo.< idquead usum vitassufficiet.Ita confusashabebimus
modum producendiqualitates.>
Utile quoque est ad minuendumlaborem,si qualitatesconfusasredu-
camusad alias< simpliciores>, ut si viriditatemredncamusad compo-
sitionem flavi et caerulei.Si ostendamus quosdam sapores et odores
cohsererequibusdamcoloribus;etc. faciliusenim colores quam sapores
ad distinctasqualitatesrevocantur.

t. Cf. PHïL., V, 7, f. 5 recto.


ELEMENTAVEMTATtS~ETERN~E 19!

pHiL.VI~f,27(ï f. in8<~). PH!t. VI, !2, f,


27.
Elementorum veritatis aetcmae* dicendum aliquid for-
lu pra~donc
erit de his, antea Methodum demonstrative s cribendi sunt secuti,
tasse qui
scilicet in iis desiderari, et cur eorumnonnulli lectores etiam
quid possit
c onvincere non possint'. Euclides et Géomètre obtinuere ut
attentos
sed hoc factum est, tum quia passiones hominum in tali
nemorefugetur
non obstant, tum quia se~per experiri licet veritatem theo-
argumento
rematumsivein numeris, sive in lineis. Fatendumest tamen nonnulla
Euclidisdemonstrationibus, et Franc. Sanchez miserat
desiderari possein
difficultatesquasdamsuas ad Clavium, negabatquesibi satisfactumejus
Sed hïec tamen suppleri posse dubium nullum est; primus
responsis.
nobis constet Geometriam ad res physicastranstulit Archimedes,
quantum
cujuslibellumde œquiponderantibus aliumqueHydrostaticumhabemus;
sciocompluresin ArchimedisdemonstrationibusMechanicisdesiderare
mihi tamen accuratae satis, aut certe facile supplebilesvidentur.
aliquid;
Demotuprimusscientiamcondere cœpit Galilasus;quidam Florentius
rei pyrobolicae olim Gallicalingua scripsit,affectata
(Fleurance)Elementa
GeometrarumMethodo, sed mihi parum videtur scopum assecutus.
Dicamnunc de illisqui Methodumdemonstrativamad Metaphysicaet
Moraliatranstulere.Primus aliquid in hoc genere praestititAristoteles,
scien-
cujuslibriprimorumAnalyticorumutique sunt demonstrativa,et
tiam ( condunt circamateriam ab imaginationeremotam. Inter Scho- Verso.
lasticosquidamJoh. Suisset, vulgo dictus calculator~ inprimisMathe*
maticumaliquid affectavit, et de intensione ac remissionequalitatum
solitosubtiliusratiocinatusest. DemonstrareExistentiamDEi complures
aggressisunt ex absurditatibusquaeipsis consequividentur progressum
in infinitum,ita autor Tentaminis <piloso?ici, qui fuit ni fallor Sethus
Wardus,et Joh. Basil. Morinus,ut judico ex EpistolaquadamCartesii
ad Mersennum.Verum prmsupponuntilli infinitum numerum posse
concipiut unum congregatum, quod est falsum;et ideo multi tecte

1.Onsaitque lesElementa
veritatis(P~rM~p formerla premièrepartie
devaient
dela«Science
générale
2. Cf. PHIL.,Vt, ï2, e, to recto sqq.
3. Cf. Phil., VIÎ, tQS.
'9~ ELEMENTA VERtTATïS ~TERN~

PHU. VI, t2, docuerunt,potuisseMuodumesse ab aetcroo,nec quicquaminde


27. absur.
dum sequi. Cartesiuscum sibi videretur exïstentiamDEi
et discrimen
animaea corporedemonstrassein Meditationibus
Meta~ysicis,urgentibus
amicisratiocinationessuas redegitin formam
demonstrationis,sed Du~
magis ratione earum imper~ctioaem detexit, ut examinanti
Thomas diligenter
patebit Hobbes quaedamin moralibus
meta~ysidset physicis
egregiescripsitmathematicaservataforma, idem dici potest de Honorato
Fabri, Thoma Angio', et BenedictoSpinosa~ sed innumera
intercur-
runt, in quibus apparenspotius quam vera est severitas,et in his
admitti quoque
quas possunt,propositionessatis sunt perturbata;,ut taceammut.
titudinempropositiuncularumconfunderementem'. Nihil nunc
dicamde
scriptisquibusdamConriogu,Fabrii, FabricüquibuscontroversiasTheo-
logicas tali methodotractare sunt aggressi,neque de his
quae Trew in
~ysicaAnstotelica%Feldenusin jurisprudentiapraestiterunt.

1. 259;IV,
2. Thomas WHrrg (Voir p. 179, note 1.) 469;VI,349,note;VII,64,324-
~M~ ,33; Math., l,
Leibni; und Spir:o~a, Appendice III (Berlint 1890). 46.; S~,
tS:
5. Cf. Phil., VII, 150,166.
MATHESISRATÏONÏS 19~

F
PH!L.,VI,ï4~.ï-2.
PmL.,VI, i4<f. 1-2(4 p. in-folio).
suntqu~hacplagula,
Proba et sicsatishaberipossunt
proabsçlutis.

i t recto.
MATHESIS RATIONIS'

categoricum optime demonstrarelicebitper


(i) LegesSyllogismorum
considerationemejusdem et diversi.Nam in propositione
reductionemad
semelid ut duo inter se vel eadem vel diversa
vel pronuntiatione agitur
pronuntiemus. i.
Terminus homo) in propositione vel accipituruniversaliter
(2) (velut
homine, vel de quodam homine.
dequovis particulariter,
dico Omne A est B, intelligo quemlibet eorum qui dicuntur
(3) Cum
eundem essè cum eorum qui dicuntur B. Et haec propositio
A, aliquo
appellaturUniversalis Affirmativa.
eorum qui
Cum dico QuoddamA est B, intelligo aliquem
(4) haec est
cum eorum qui dicuntur B, et
dicunturA, eundem esse aliquo
propositio ParticularisAffirmativa.
A est intelligo quemlibet eorum qui dicun-
(5) Cumdico Nullum B,
esse a eorum qui dicuntur B, et haecest pro-
tur A, diversum quolibet
positioUniversalis Negativa.
cum dico Quoddam A non est B, intelligo quendam
(6) Denique dicunturB,
eorumqui dicuntur A, diversum esse à quolibet eorum qui
affirmativispraedicatum
ethaecdiciturP~J~ Negativa.< Hinc in
vi forms est particulare,in negativisuniversale>.
omne B, seu omnes qui dicuntur A esse
Possetquidemomne A esse
omnibus > dicunturB, < seu proposi-
[omnes]< eosdemcum qui
tionemessereciprocam>; sed hoc non est in usu in nostris linguis.
i. Cf.LaLogique 23 sqq.,et Appendice I.
de Le~t~, p.
mËDtTS DE UMBNtZ.
13
194 MATHESM
RATÏONtS

PHM.VÏ, t~,f. t. Quemadmodumnec quosdamA esse [omncs]<~ eosdem cum omni-


bus > B, id enim exprimimuscum dicimusomnesB esse [quosdam]A.
Inutile autemfuerit dicere Nullum A esse quoddamB, seu quemlibet
eorumqui dicunturA esse diversumab aliquo eorumquidicunturB hoc
enim per se patet < nisi B sit unicum >; et multo magis quendam
corum qui dicunturA diversumessea quodameorum qui dicunturB
< Ita videmusperficidoctrinamLogicam,rem a prœdicationetransfe-
rendo ad identitatem.>
< (8) A in exemplispropositisdicitur subjectum,B ~M~. Et
propositioneshujusmodicategoricseappellantur.>
(9) Itaqueeo quem diximussensu, patet omnem <( et solam> pro-
positionemAffirmativamhabereprmdicatumparticulare, per art. 3 et 4.
(10) Et omnem <~ ac solam> propositionemnegativamhabereprx-
dicatumuniversaleper art. S et 6.
(n) Porro propositioipsa à subjecti universaIitatevel particularitate
universalisvel particularisdenominatur.
(12) ~c~M~ <; quoscategoricos vocant~> ex duabuspropo-
sitnplices
sitionibustertiam eliciunt, quod fit utendo [hoc] <; duobus > princi-
piis, < quorum unum est >, quassunt eadem uni tertio esse eadem
inter se, < ut si L sit idem ipsi M, et M ipsiN, eadem esseL et N. >
(13) Alterumhuc redit, diversainter se, quorum unum tertioidem
est, alterumei diversum.Ut si L sit idem ipsi M, et M sit diversum
ipsi N, etiam L et N diversaesse.
(i~) Quod si L sit diversumipsi Met N sit itidem diversumipsiM,
non potest inde cognosci, utrum L et N sint idem an non; et fieri
potestut L sit idem ipsi N, vel etiam ut L sit diversumipsi N.
(1$) Hinc statim colHgiturex duabus propositionibusnegativisnon
posse fieri syllogismum,ita enim revera pronuntiatur L esse diversum
ab M, et N etiamesse diversumab N 2.
i verso. Exemplicausa si dico Nullus homo est lapis, Nullus canis est
homo, sensus est quemlibet hominem esse diversumà quovis lapide,
quemlibetcanem esse diversuma quovishomine, itaque nullumest hic
principiumcomparandicanemet lapidemet colligendiquid ibi idem vel

i. IciLeibnizconçoitnettementla ~MOtM~c~tOH
du prédicat,et la rejette.Ct.
p. 5g,notet.
2. L'un des deux N est mis pour M.
u-
MATHESIS RATIONIS !95

-c-

Idem est ac si dicam quidam canis non est homo, saltem Pm~VI/ï~f.ï
diversum.
canem à quovis homine diversum est 1.
enimdicoquendam
Patet etiam in syllogismocategoricosimplicetres esse terminos,
(16)
tertium aliquid adhibemus, q uod dum uni pariter atquealteri extre-
dum
conferimus, m odum tentamus conferendiextremainter se.
morum
Hic quam ex duabusassumtis deducimus, Conclusio
(17) propositio
ejusque subjectum solet appellariTerminusMinor,praedicatum
appellatur,
TerminusMajor. Tertius autem terminus qui ad extremoshos confe-
rendosinservit,Mediusdicitur.
Et propositiones duaeex quibus tertiam, nempe Conclusionem,
(18)
in quarum una Minor terminusin altera
inferimus,prxmissm appellantur,
cum medio confertur. Praemissa quae Majorem < terminum >
major
continetipsapropositio Major appellatur; quae Minorem< terminum>
Minor. < Medius terminusinest utrique. >
propositio
Ex his patet, Medium Terminum in alterutra ad minimumprae.
(19)
missadebereesse universalem.Nam determinataTermini contentanon
adhibemus, sed vel omnia vel quidam indeterminatè.Itaque si medius
Terminus utrobique est particularis, non est certum contenta
< Medii> quseadhibenturin una praemissaesse eademcum contentis
mediiquaehabenturin altera preemissa,atque ideô nec inde colligiali-
de identitate et diversitate extremorum. Ex. gr. si quis dicat
quidpotest
Quidam homo est felix
Omnis doctus est homo
nihilindeinferripotest. Namidemest ac si diceret,Quidamhomo idem
estcumquodamfelice.Sed omnisdoctusidem est cum quodamhomine.
Hiccumbis occurratquidamhomo, potest alius plane homo intelligiin
unapr~missa,ab eo qui in altera praemissa,unde nullumargumentum
ad conferendumdoctum et felicem duci potest, ut inde de aliquo vel
omnidoctocolligatur,an diversussit vel idem alicuivel omni felici.
(20) Facileetiam intelligipotest Terminum particularem in praemissa
noninferriuniversalemin conclusione,neque enim idem aut diversum
in conclusionecognoscitur,nisi de eo quod idem aut diversummedioin
habitumest. si tantum termini contentum r 2recto.
praemissa Itaque quoddam
contulimus,nihil nisi de hoc quod contulimuscolligerelicet.
1.Sic,pouresse.
t()6 MATHESIS RATÏONtS

PH!L.,VÏ, !4, f. 2.
(21) Nec minus manifestumest, una praemissaexistente negativa,
etiam conclusionemesse negativam,< et vicissim>, quia non alla
tunc adhibeturratiocinatio,quam cujus principiumadductumest artic.
13. Nempe si L idem ipsi M, et M diversumipsi N, esse L diversum
ipsi N.
(22) Quatuor sunt nguras syllogismorumcategoricorumsimplicium
discriminationeex Medii termini situ. Sit enim Minor terminusB,
médius C, major D. Conclusio semper est BD. In praemissispotest
Mediusesse subjectumin priore praemissaet praedicatumin posteriore,
vel praedicatumin utraque, vel subjectum in utraque, vel praedicatum
in priore, subjectumest posteriore.<( Solemusautem majorempropo-
sitionemponere priore loco, minoremprop. posteriore.>
Fig. i. CD. BC. BD.
ng. 2. DC. BC. BD.
iig. 3. CD. CB. BD.
ng. 4. DC. CB. BD.
Sed an quxvis harum figurarum,et quibus legibusprocedat, postea
apparebit.
(23) Literx vocalesA, E, 1, 0 significantnobis propositionum
quali-
(id est an sint amrmativ~vel négative) et ~M~ (an sint
universalesvel particulares).Et quidem
A significat Universalemaffirmativam
E Universalemnegativam
1 Particularemaffirmativam
0 Particularemnegativam.
(24) Coinciduntautem quantitas subjecti et quantitas propositionis;
item quantitas prœdicatiet qualitaspropositionis,per art. 9. 10. il.
< S significabituniversalem,P particularem,V, Y, incertam. Propo-
sitionisquantitas designabiturper subjectisignum, qualitas per pnedi-
cati. Signum itaque SBSD est propositio universalisnegativa. SBPD
universalisaffirmativa.IBSDparticularisnegativa.IBID, particularisaf6r-
mativa~.propositionis quaecunqueuniversalisvel particularisaffirmativa
vel negativasic generaliterexprimiturunurarem W.S. >
i. Lapsuse<~M<, pourtM.
(t666) S
3. L'origine de ces notations se trouve dans le De JLt'~ CoMt&tM~ofM
MATHESIS RATIONIS IC)~

) (25) In < omni et sola > propositione particulari affirmativa P!L.,VI,ï~f. ï.


est Nam est t verso, marge.
uterque terminus particularis. subjectum particulare(art. i)
et pnedicatumest particulare (art. 9).
< Coroll.Ergo ubi terminus est universalis, propositio est vel univer-
salisvel negativa. >
universali negativa uterque terminus est univer-
(26) In propositione
salis,subjectum(art. il) prœdicatum(art. 10).
(27) Siminor terminus sit particularis in praemissa,conclusio est par-
ticularis.quia terminus extremus particularis in prsemissaest etiam parti-
cularisin conclusionc (art. 20); minor vero existens particularis in
conclusione,cum sit ejus subjectum (art. 17), facit et conclusionem
particularem(art. il).
< Coroll. Si conclusio sit universalis, minor terminus est universalis
ubique.>
(28) Si major terminus sit particularis in prœmissa, conclusio est affir-
mativa.Nam erit et particularis in conclusione (art. 20) sed ibi est pr.e-
dicatum(art. 17), ergo conclusio est affirmativa(art. 9).
Coroll. Si conclusio sit negativa, major terminus est universalis
ubique.
(29) Si conclusiosit negativa, major propositio est vel universalis vel
negativa.Nam si conclusio est negativa, major terminus est universalis
ubique(coroll. art. 28). Ergo et in propositione majore, unde vel erit
ea universalissi medius in ea est subjectum (art. 11) vel negativa si
mediusin ea est praedicatum(art. 10).
(30) Si minor propositio sit negativa, major < propositio > est uni-
versalis.Nam major est affirmativa(art. 15) < porro et conclusio nega-
tiva (art. 21) ergo [major terminus in ea est universalis ergo] et in
majoreprop. (art. 21) est major prop. > (per art. 29) est universalis.
C<M'c/r. Ergo si major est particularis, minor est affirmativa 2 recto,marge.
per conversionempropositionis.
Coroll.2. Non datur syllogismus, ubi major propositio sit particularis
affirmativa,et minor universalis negativa, seu non datur modus IEO.
(31) Si conclusio sit universalis affirmativa syllogismusdebet esse in

signifieune propositionsingulière,qui équivautà une universelle;signitie une


propositionindéfinie,qui équivautà une particulière.
Ï9~ MATHESIS RATIONIS

PHtL., prima figura.Nam conclusioest universalis(ex hyp.) Ergo minorin ea


VI, 14, f. 2

terminus universalis(art. 11). Ergo minor terminusest universalisin


minore propositione(art. 20) sed ea est affirmativa(art. 21)
quia
conclusio(ex hyp.) est affirmativa.ergoterminus universalisnon est in
ea praedicatum(art. 10), ergo minor terminusin minore propositione
est subjectum.Itaquemediusin ea est prœdicatum,unde
cumpropositio
affirmativaerit (art. 11) mediusin ea particularis;ergo (art.
19) medius
in propositionemajoreerit universalis,sed et propositio
major est afBr-
mativa(art. 2i)cum concîusio sit affirmativa.Ergo medius universalis
in ea non potest esse prsedicatum,sed subjectum.Cum ergo mediussit
prasdicatumin prop. minore, subjectumin majore,syllogismuserit in
primafigura.
t verso, marge.
j (32) Duœ particulares[nihilconcludunt]< non constituuntsyllo-
gismum legitimum >. Nam semperaltérapraemissarumest affirmativa
(art. 1$) si ergo duasprasmissse sunt particulares,una < hoc casu > est
particularisaffirmativa,sed ea habet ambosterminosparticulares(art. 25)
ergo extremumet medium.Is ergo < medius> est universalisin altera
prasmissa(art. 19) qu~ecum sit etiamparticularis(ex hyp.) Ergo medius
universalisnon potestin ea esse subjectum(art. i i) ergo in ea est
prx-
dicatum itaque(art. 10) est aegativa; et extremum est subjectum,et
cum ipsa sit particularis,erit et extremumhoc particulare(art.
n)ambo
ergo extremasunt particularia,ergo < (art. 20) etiam sunt particularia
in conclusione.Ergo > conclusio erit particularisaffirmativa
(art. 2$)
quod est absurdum, quia altera prasmissarumostensaest negativa.Ergo
et (art. 21)et conclusioest negativa.
2 recto, marge.
1 (33) Si alterutra praemissaest particularis, conclusioest particu-
laris, seu si conclusioest universalis,utraque praemissaest universalis.
< Nam > si conclusioest universalis,minor terminusest universalis
ubique (coroll. art. 27) ergo et in minore propositione.Sed quia con-
clusio etiam est affirmativa,ibi est subjectum
(art. 31) ergo (art. il)
minor propositio est universalis,et medius terminusibidemest
pra~di-
catum, ergo medius terminus ibi est particularis(art. 9). Ergo médius
terminus terminus est universalisin prop. majore
(art. 19) sed ibi est
subjectum(art. 3 *)ergo (per art. il) etiam major prop. est univer-

t. Lire:31.
MATHESIS RATÏONÏS ï~~

salis.Habemusergo intentum si conclusiosit universalisaffirmativa.Sed ]PtUL.,VÏ,ï4)f.&.


si conclusiosit universalisnegativa, uterque extremus est universalis
26). Ergo non datur hic praemissaparticularis affirmativa
(art.
< (artic. 2$) > superest ergo tantùm ut, si datur particularis,detur
negativa. E rgo(per art. 13 0131) altera praemissaest univer-
particularis
salisa~Brmativa.In hac extremus, cum sit universalis(ut ostensum
est)erit subjectum(art. 9 et il). Ergomediusin eademerit praedicatum
(art. il). Ergo (art. 19) in altera praemissa,nempeparti-
et particularis
cularinegativa, erit universalis. Ergo in ea (art. 10) erit praedicatum.
Ergoin ea extremuserit subjectum,sedest universalis,itaqueabsurdum
< etiamest > ut detur praemissaparticularisnegativa; itaque nulla
prxmissapotest esseparticularis,sive conclusiosit universalisnegativa,
sivesit universalisaffirmativa.Q. E. D.
< Schol.Non sequitursi conclusiosit particularis,etiam prsemissam
esseparticularem,nam omnis praemissauniversalissimulesttacite parti-
cularis Sed illud sequitursi conclusiosit negativa,esse et praemissam
negativam. >
(3~.) Ubi Major terminusest subjectumin praemissaet conclusio 2 recto.
negativa,major< propositio> est universalis.Nam quia conclusioest
negativa,ejus praedicatumest universale(art. il) nempe(art. 17) ter-
minusmajor. Ergo is etiam est universalisin prop. majore(artic. 20).
Estautemin ea subjectum(ex hypoth.). Ergo(art. ï i) ipsapropositio
majorest universalis.Q. E. D.
Coroll.Hincubi major terminus est subjectumin praemissa,majore
propositione existenteparticulari,conclusioest anirmativa.}
(3$) Ubi major terminusest pf~~M~ in praemissa,conclusione
existentenegativa,majorpropositioest negativa.Namcaeterisut in Dem.
prascedente repetitis; est in ea prasdicatum(ex hyp.). Ergo (artic. 10)
ipsapropositioest negativa.
< Coroll. Hinc ubi major terminus est praedicatumin praemissa,
majorepropositioneexistente affirmativa,etiam conclusioest amrma<'
tiva.>
(36) Ubi minorterminusest ~Mw in prœmissa, conclusione
existenteuaiversâl~mmof propositioest négative.Nam si conclusioest

h Envertudelasubahernat!on.
300 MATHESÏS
RATïONtS

PtnL.,V!~4<f. 2. universalis,minor terminus in ea est universalis(art. il) ergo et in


pra~missa(art. 20) sed in ea est praedicatum(ex hyp.). Ergo (art. 10)
est negativa.
Coroll.Ergo ubiminorterminusest pr~dicatumin pr<emissa,minore
propositioneexistenteaffirmativa,conclusioest particularis.
(37) Ubi terminus~w~ ~-<pJ~~M,seu in secundafigura,
conclusiodebet esse negativa.Nam mediussemeldebet esse universalis
(art. 19) sed universale praedicatumfacit propositionem negativam
(art. 10), ergo praemissaalterutraest negativa.Ergo(art. 21) conclusio
est negativa.
Coroll. Hincsi conclusiosit affirmativa,mediusterminus alicubiest
subjectum.
(38) Ibidem major propositiosemperest universalis.Nam quia con-
clusioest negativa(art. 28 ~)majorterminusin ea est universalis(art. 10)
ergo et in majoreprop. est universalis(art. 20) sedin ea est subjectum
(ex hyp.). Ergo(art. 12) et ipsamfacituniversalem.
2 verso. ) (39) Ubi MediusTerminussemperest subjectum,<~ seu in tertia
figura>, conclusiodebetesse particularis.
Esto conclusiouniversalis,ergo minor terminusin ea est universalis,
ergo (art. 20) etiamin prop. minoreest universalis.Sed in minorepro-
positione est prœdicatum(ex hyp.). Ergo minor prop. erit negativa
(art. 10). Ergo(art. 2t) et conclusioest negativa,ergo et major terminus
in conclusione est universalis(art. 10). Ergo majorterminusetiamin
majorepropositioneest universalis(art. 20). Sed in ea est praedicatum
(ex hyp.). Ergo(art. 10) et major propositioerit negativa.Itaqueambas
prsemissassunt négative, quod est absurdumper art. 1$. Itaque ubi
medius terminus semper est subjectum,conclusiodebet esse particu-
laris. Q. E. D.
j (4o) Ubi medium 2 modosubjectummodo praedicatumest, si ea
praemissain qua praedicatumest sit affirmativa,altera praemissaerit
universalis.Nam in priore medium erit particulare(art. 9). Ergo ia
altera universale(art. 19). Sed in ea est subjectum(ex hyp.). Ergoipsa
propositioerit univcrsalis(an. 11).

t. Ancien numéro de l'art. 37.


2. Ici MtMfwKest au neutre, au lieu du masculin ordinaire medius.
MATHEStS RAT!OK!S 30t I

<~ Coroll.Hinc m quarta Figura si major sit amrmadva,minor est PHÏL.~VI, ï~, t 2.

universalis.
la prima inutile fit corollarium, quod fieri posset, sic enim
sonaret in prima si minor sit affirmativa,major est universalis;quod
quidemverumest, sed non satis, cum ibi minorsemper sit affirmativa,
et~>
(41) Ubimediummodo subjectummodo pr~edicatum est, si ea prae-
missaubi subjectumest sit particularis,altera erit negativa.Demons-
tratureodemmodo.
Coroll.Hincin quartafigurasiminorsit particularis,majorerit negativa.
Schol.Utraqueproposidoconjungipotest, cum una sit tantumalterius
conversa. Nempenonsimulpraemissain quamediusestpraedicatumpotest
esseaffirmativa,et in qua est subjectum,universalis.j
(~2)In prima et tertia figura, Minor propositioest affirmativa.Nam
si minor propositioesset negativa, utique et conclusioforet negativa
(art.21). Jam ubi conclusioest negativaet majorterminusest prsedi-
catum< in praemissa>, (ut in prima et tertia ng. art. 22) etiam
majorpropositioest negativa (art. 3 $). Ergo tam major quam minor
pr~emissa foretnegativa,contra art. 1$.
(43) In primafiguramajorpropositioest universalis.Namin ea minor
prop.est affirmativa(art. 40 ~).Ergo et in ea mediusterminusest prae-
dicatumminorisprop. (art. 22) ergo in ea médiusterminusest parti-
cularis(art. I I). Ergo medius terminusest universalisin majore propo-
sitione.Sed medius terminus in majore propositioneest subjectum
(artic.22). Ergo (art. 11) majorpropositioest universalis.< Sequitur
etiamex prop.40 et 42. >
(44) Si Mediusterminus est [prœdicatum][subjectum]in proposi-
tioneMinore,propositiomajor est universalis.Namsi mediusterminus
est praedicatumin propositioneminore, figura est prima vel secunda
(art.22) sedin ng. ï major est universalis(artic. 43) et in ng. 2 major
prop.est < etiam > universalis(artic. 38). Ergo habetur propositum.
(45) In quarta figura non simul major prop. particularis,et minor
prop.negativa.Esto < in ea > per 24 major particularisPD~C, minor
Leibnizallaitsansdouteécrire majoruniversalis,
maisil a dû s'apercevoir
qu'ilnel'avaitpasencoredémontré.Il!edémontrerplusbas(art.4?).
a. Lire 4.2.
3. Lire ~p~tco~MMt.
203 MATHESIS RATÏONÏS

PMïL.,VI,!<t,f.a. negativaSC~'B erit conclusionegativaPBSD, sed hoc absurdum,quia


(art. 20) non potestessein majore PD et in minore SD.
(46) In quartafigura non simulest minor particulariset major anir-
mativa.Existantsimul,erit major VDPC.minor PC~B; sed ita médiusC
utrobiqueest particularis, quod est contraart. !<).<; Potest etiamut
corollariumderivariex prop.40 vel~i. >
(47) Quxvis ergo figuraaccipitduaslimitationes in prima majorest
universalis,minor affirmativa;in secundamajorest universalis,conclusio
negativa; in tertia minor est affirmativaet conclusio est particularis.
Binaelimitationesquartaemagissunt implicatae,ut in artic. 4S et 46.
i
i recto, marge. 1 (48) Conclusio universalisaffirmativanon datur nisi in prima
figura3. Nam excluditurfigura2da et 3tia (art. 37 et 38 *). Porrominor
terminusest universalisin conclusione(art. 11) ergo et in minorepiop.
(art. 20). sedea est affirmativa(art. 21) ergo praedicatumejus est parti-
t culare (art. 9) ergo minor universalisnon est ejus praedicatumsedsub-
jectum, quod non habet locum in quarta figura (art. 20). Ergo sola
superestprima.
Veniendumjam foret ad modorum enumerationem,demonstranda
primafigura et in quatuormodis prima erit; hinc demonstrabitursubal-
ternatio, assumta identica.Et sichabentur reliqui modi duo primae.Ex
sex modis primasper regressumdemonstrantursex modi secunda~et sex
modi terdae,et simuldemonstraturtot essemodossecundaevel 3tMequot
primas. Quartae modi demonstranturex prima per conversionem,et
demonstratidant reliquos per regressum.Contendendumerit, non dari
plures,et quidemnon per enumerationemillegitimorum,sed ex legibus
legitimorum V. g. in prima prasmissas SC~D, ~BPD dant

cr*nr\) SBPD AA
OJDJrjL~ <
SCPD fi Barbari 2
( PBPD AI 1 Darii 3
Celarent 4
cr'<?r\ SBPD ÇA
ODfJL/ EA
SCSD 0 Celaro 3
PBPD El 0 Ferio 6
i. Lire WCSB.
2. Lire: conclusione. 0
3. Cf. l'art. 3t.
4. Lire: 39.
5. Voir La Logique de Leibnir, chap. I, § 5 sqq.
MATHESIS RATïONM 2o3

VI, 14. f. 3-4 (4 p. in-folio)'.


PHIL., PHM. VI, 14.

Exverisnon nisi verum sequitur. Hinc quod cum meris verisfalsum 3 recto.
infert,estfalsum.Ope hujus propositionisdemonstraviveritatemsecundo
et tertiofigurx,ut hoc sensuquodammodoindirecte dici possint.
Quartamfiguramdemonstro ex prima accedentibusconversionibus,
sedipsx conversionesprius per figuram2dam et 3tiam demonstrantur.
< In quavisfigurainveni sex modos >
Fig. i< CD. BC. BD.
AAA EAE Ail EIO AAI EAO
Barbara Celarent Darii Ferio Barbari Celaro

Fig. 2. DC. BC. BD.


EAE AEE EIO AOO EAO AEO
Cesare Camestres Festino Baroco Cesaro C<!w~f~

Fig. 3. CD. CB. BD.


AAI EAO IAI AU OAO EIO
Darapti Felapton Disamis Datisi Bocardo Ferison

Fig. 4.
AAI AEE IAI EAO AEO EIO

j Suntquatuorsenosquemodoshabet una figura.


Sponteduo veniunt, satisest efferrequaternos
Barbara,Celarent,Darii, Ferio, bari, laro.
Cesare,Camestres,Festino, Baroco, saro, stros.
TertiagrandesonanseffertDarapti Felapton
DisamisDatisi BocardoFerison.
BarmasiCalmerens(rop) Fesiso (sapo) Dimaris.

Vocabulaaffictasic interpretantur,à vocalibusper versus


AsseritA negatE verùmgeneraliterambo
Asserit1 negat 0 sed particulariterambo.

I. Les feuillets 3 et 4 contiennent un brouillon qui parait se rattacher à la


.Mat~MM Rationis, sans toutefois lui faire suite.
20~ MATHE5ÏS
RATIOKÏS

Pnn. VI, 14, f. 3. Sed per literas consonas exprimere volunt modum reducendiad
primam
S vult simpliciterverti, P porroper acci,
M vult transponi, C per impossibileduci.
Initialesautem liter.e ostendunt ad quem priméequis 2daeaut 3tix
referatur.
CesareadC~
Camestres ad C~~M~
Festinoad Ferio.
Barocoad Barbara, sed per impossibile,ob C.
C~~frc,Ca~o~ reducunturut Cesare,Camestres.
Darapti ad Dan~
Felaptonad Feriosimiliter.
Disamisad D~m.
Datisiad D~M.
Bocardoad Barbara.
Ferisonad Ferio.
Qjjart~ ûgurae quidam apud ClaudiumClementemhas numerant
Barmari CalerentDimaris F~MO. <; Malim ~> Barmapi ad Barbara
Calmerensad Celarent.
Dimarisad Dan~ c B
Firemosfalsumest, et in nulla figuradatur. D
3 verso. j Ergo pro FiremosscribemusFerimos. D C
Fesisoad Ferio. B
Supersunt duo adhuc modi quarto Hgurïeab aliis neglecti,AEO et
EAO, et quidemAEO consequitur ex Calmeres. Itaque scribemus
C~~r<7~ex Celarent.
SuperestEAO, quod reduciturad Ferio.
Fesapo ad Ferio
Habemusergo hos <; sex > quartse modos ad communemformam
expresso'3
Barmasi,Calmerens,Dimaris,Fesiso,Calmerop,Fesapo.
Superestut consideremusmodosquos indirectosvocant.
.).recto. j Ex his patet quatuor modos prim~ indirectos,qui reveraquarto
sunt, oriri ex conversioneconclusionis< primas~> ·
Itaqueduobusmodis ex prima figuracolligimusquartam, unus est, ut
MATHESïSRATtONtS 205

convertamus quantum converti potest, et ]Put!


quamlibetconclusionemprimas VI, !~f.4.
deindepraemissastransponamus; aller modus est ut utramque praemis-
sarumconvertamus, ita nulla opus transpositione pr.cmissarum. Prior
modusdat modos quatuor, secundus dat modos duos.
Leibniz essaie ensuite d'expliquer par des schcmes géométriques
linéairesles deux règles suivantes
Ex meris negativisnil sequitur;
Exmerisparticularibusnil sequitur.
Et il ajoute
Haepropositionesgenerales nondum satis figuris exponi possunt.

Conclusio syllogismi categorici enuntiat identitatem vel diversita- 4. verso.


temcontentiin Termino Minore, cum contento in termino Majore.
~Quantitassubjccdnotat quantitatem propositionis. Quandtaspraedicati
notat qualitatem propositionis, ergo sufficit omnia reduci ad quanti-
tatem.
(i) Medius Terminus debet esse universalis in alterutra pr<emis-
sarum.
(2) Alterutra praemissa debet esse affirmativa.
(3) Terminus particularis in praemissa est particularis in conclu-
sione.
<(4)Siunaprasmissasitnegadva,etiamconclusioestnegadva.>
M (5) Subjectum propositionis universalis est universale, particularis
particulare.
[5) (6) Praedicatumpropositionis anirmauva- vi formasest particulare,
négative universale.
Exhis quinque fundamentis omnia Thcoremata de Figuris et modis
demonstraripossunt1.
~] (?) Si conclusio sit universalis, mii'ur propositio vel est univer-
salisvel negadva.
(7) Si conclusio sit negativa, major prupositio vel est universalisvel
negadva.
(8) Si minor sit negativa, major est un'vcrs~is.
t. Cf.PHtL.,VII,B, ïv, 7.
306 DE NOVIS FORMtS SYH.OG!STtC!S
T:_)]!"i' –J-1..LL~ ~_i" -f'~j~m)mu-jT_"

PHtL.,V!,t4~~ PH!L.VI, t~, f. 5 (in ~).


meliusaUbi. }
Si propositiosit universalisnegativa,uterque ejusterminusest univer-
salis.
Si conclusioest universalis,erit utraquepra:missauniversalis.
Si alterutrapraemissaest particularis,conclusioest particularis.
Verso. JDuïe panicularesnihil condudunt.

PmL., V!, 15. PHiL.,VI, i5(9f.in-fblio).


~cAc~p novisformiset figuris~o~t~cM.
Quales hic sunt, typis vix possuntcommitti,nam sine capite et caice
iapparent.Altera harum schedarumanno 1715
concepta
1 recto. Cum novos modos syllogisticosinvenissem in prima, secundaet
1tertia2figura,et primasduos, secundaeetiam duos, tertiaeunum addi-

dissem, < ut ita quolibet Figura habeat sex modos >, cogitavide
<
1nominibus imponendis,quae convenirent regulis
receptis in versibus
jBarbara, Celarent,etc.
v e e
Ici Leibniz rappelle ces règles formuléesen deux distiques(pour les
voyelleset pour les consonnes)
Eadem opera deprehendiNomina modis quartasascriptaregulisnon
satis connrmari.ApudCorneliumMartiniumin Logicahunc versumpro
S.
iis invenio
ii
Sunt Cadereet .F~/o, D~ Fegano,Balanique.
Apud Wilkinsiumin Grammaticarationistalis extat
Barbari, Calentes,Dibatis,Fespamo,~r~~M
e

1 verso.
j Nomina autem quinque modorum veterum <; Figuras > quarto

i. Titre et note de la main de RASPE.Voir !a note au bas du f. 7 verso.


S. Lapsus, pour quanta.
3. Même remarque.
4. Déjà cités PmL., VI, f. 3 recto.
5. Le même sujet est traité dans le coupon f. 3.
DE KOVtS FORMÏ8 SYt.ï.OO!STtC!S 30~

formaviex nominibusvulgo receptis quinque modorum quos vocant P PHH.Vï~ï3,f.ï.


indirectospnmae
Celantes,J!<ïf~~ D~M, Fapesmo,jFW~nMO.
Namquia hi. solistranspositispraemissis,sineuîta aUamutatione,dant
quartam;hinc pro nominibusquarto formandistransposuiduas priores
indirectorum syllabas,et adjeciliteramM, ubi in indirectisabest, omisi
quiaabest'. Et fiet
Calnaentes,.B~< Digamis,Fesapo,Fresiso.
Sed addidebet novus modusCadeniop, ut jam dixi.
Porroquiareperiduos novos quosdammodossecundo non posseper
regulasdictorumversuumduci ex modisveteribusprimae,sed <; sic >
exmodisejus novisoriri, ideout regulamservarem,quod quivismodus
Sguraedcrivativaereducendussit ad modum primaeejusdem initialis, et
quiaB, C, D, F, sunt initialesquatuor veterum modorum primae;nunc
produobasnovisadhibuiG et L, omnesautem 2~ modosversibussum
complexus
QuaequcFiguramodos jam sex habet, eccesequentes
BarbaraCelarentprimae,DariiFerioque,
Sunt veteres,at nuncGabaliLeganoquenovelli.
Cesare,Camestres,Festino, Barocosecundae,
NuncGacenoet Lesaro. Sed habet Darapti,Felapton
Tertiacum Disamis,Datisi, Bocardo,Ferison.
In quartaest Cademopprius haud numeratus; at olim
Calmentes,Baralimp,Digamis,Fesapo, Fresiso.
Sedplacetexhiberemodosomnes, uti ex prima figurademonstrantur,
per conversionemquoties fieri potest, sin minus per regressum seu
reductionem ad impossibile<~secundumregulas receptassupra positis
binisdistichisexpressas>. Ubi notabileest quartamfiguramprasvalere
secundaeet terdse,quod omnesejusmodisolaconversionepossintreduci
adprimam.Cum in secunda Barocoet Gaceno,in tertia Bocardonon nisi
perimpossibleseu regressumad primamreducantur.Sed sciendumest
errasseLogicos, cum putarent reductionem per conversionemesse
tnelioremquamreductionemperregressumseu impossible.Namcontra
reperiomnesmodossecundaeet tertiasnguraead primamfiguramreduci
t. Lapsus,
pour «Madest.
308 DE NOVIS FORMIS SYLLOGïSTICIS

PnM.VÏ, ï5,f.t. posse per regressum,sed nulluni quarto. Omnes autem quarts modos
ex primaderivariper conversionem,et ipsamconversionemdemonstrari
per modossecundoet tcrtt~ Sed nunc receptam reductionemsequa-
mur, simulquead novos nostros modos applicemus,ut nominarectè
impositaappareat.
2 recto. J~fo~~r~M~p
Barbara ACD. ABC. ABD. C< ECD. ABC. E3D.
D~Wz ACD. IBC. IBD. Ferio ECD. IBC. OBD.
Gabali ACD. ABC. IBD. J~~ ECD. ABC. OBD.

Modi ~ccMM~<r
cz~Hreductione vulgari
Cesare EDC. ABC. EBD. Camestres ADC. EBC. EBD.
ad Celarent ECD. ABC. EBD. exC~r~ ECB. ADC. EDB.
Festino EDC. IBC. OBD. Lesaro EDC. ABC. OBD.
ad Ferio ECD. IBC. OBD. ad Legano ECD. ABC. OBD.
Baroco ADC. OBC. OBD. Gaceno ADC. EBC. OBD.
per~~ ADC. ABD. ABC. per Gabali ADC. ABD. IBC.
Nam si quisneget conclusionem Nimirum conclusionis et alte-
in Barocoqux est OBD, seu statuit rius praemissarumin dato modo
oppositamABD,admittatmajorem reducendosumendaesunt opposite
in Barocoquaeest ADC, in Barbara servataaltera praemissarum.
cogeturadmittereABC,seu negare
OBC, quas est minor in Baroco;
nemo ergo admissis pr.smissisin
Baroconegarepotest conclusionem.

Modi T~MP cum Reductione l~M/Ï

Darapti ACD. ACB. IBD. Disamis ICD. ACB. IBD.


adD~M ACD. IBC. IBD. exD~M ACB. IDC. IDB.
Datisi ACD. ICB. IBD. Bocardo OCD. ACB. OBD.
adD~M ACD. IBC. IBD. per BarbaraABD. ACB. ACD.
Felapton ECD. ACB. OBD. Ferison ECD. ICB. OBD.
adFerio ECD. IBC. OBD. ad Ferio ECD. IBC. OBD.

i. Cf..MafA~MjR~tOMM,fin (PmL., VI, t~) et Dej~brtMMsyllogismorum !M<ï<Ae<M<ï-


tice ~M~M~ (PHïL., VIÏ, C, 83.84). V. La Lo~t~Mede Let~M~, ch. § 5 sqq.
-:e7. -1
DENOV!SFORMISSYHOG!ST!C!S 20<)

Modi QM~<P cum reductione Mt~W PHH.VI,t5,f.2.


ADC. ACB. IBD. Digamis IDC. ACB. IBD.
exBarbaraACB. ADC. ADB. exD~ ACB. IDC. IDB.
Cademop ADC. ECB. OBD. 1 Calmentes
ADC. ECB. EBD.
exCelarentECB. ADC. EDB. exC~~ ECB. ADC. EDB.
nempeop fit ex eratconversione
peraccidens.
J~M~ EDC. ACB..OBD. Fresiso EDC. ICB. OBD.
adFerio ECD. IBC. OBD. adFerio ECD. IBC. OBD.
Cum praengiturmodoprimae, innuitur sola conversioneconclu-
sionisin modo primaehaberi modum propositum,transpositissaltem
Cum prae6giturmodo primœ, tunc ex modo dato redu-
pra&missis.
cendoper conversionemfit modus primaehabens conclusionem
qu~si-
tam.Cumperprae6giturmodo primae,tunc fit regressus,seu ostenditur
si negeturmoduspropositusaffirmeturqueade6
opposita,inferri oppo-
per modumprimas;contrahypothesin.
sitamprasmissas
Suiventdesremarquessur les réductionsdesdiversmodesà la i"
Lesfeuillets3, 5, 6 sont des figure.
couponsportant des notesde Logique
syllogistique.
Lesfeuillets7-8 (2 p. in-folio)contiennentles schèmes
des19modesclassiquest. On lit au basde la géométriques
p. 7 versocettenote
Giessas
nuper (171$ hœcscribo) TriangulumLogicumedidit.

Barbara 0. B est C <9.AestC 7 verso.


.B~ vel
velBarbari 0. A est B <8. Aest C.
A
Celarent N. B est C 1
N. A est C
B vel
velCelaro O.AestB ~J~ ~A~estC
D~M 0. B est Ci '<
velBarbari Q. A est C
Q. A est B A
(
Cf. PMH. Vit, B, M,
ï8; B, tV; C, 28.
INBMT8 M LBÏBNïZ.
14
2t0 AD STATERAM JURIS

PtML.,VI,ï5, f. 7.
c
jR-~ N. B estC}
<° non est C.
<2.AnonestC.
veIC~ro A A
estB} (

F. 9 (un coupon).
Quarta Figura
CB A E 1 E A A
BA El A A A E CADERE
AC E 0 1 0 1 0
Omne animalest vivens
D SM o 3M p r~ Nullumvivensest lapis
;f h>
6 a s s E o Nullus lapis est animal
M S S M
§ po
?~~0~0

Demonstratiolinearis.
Major Animal prop. o
CI)
Medius Vivens maj. '§
prop. a
Minor Lapis min.

PtML-,VI t~. PmL., VI, 17 (3 p. in-ib!.).


Ad Stateram juris
de gT<X~M~~rO~~OMMMÏ et probabilitatum
Godefridi Veranii Lublinensis
Note de RASPE Nonnisi initium est elegantissimi opuscuH,quod
completum et ad finem perductum nobilissimam partem logicaeprobabi-
Hum contineret.

t. Ce n'est pas la seule fois que Leibniz prend un pseudonyme. Sans parler de
celui de Guilielmus Paddius, sous lequel il voulait publier son Plus M~(PmL.,
VII, A, ï), et qu'il revêtait dans ses dialogues (v. MATH.,I, 29, et le Pacidius P.Ma-
lethi, oct. ï~yo, MATH.,X, ït), il avait publié en 1669 son <S~cf)MM~MOM~M-
tionum ~o~<~c<!rMM sous le pseudonyme de Georgius Ulicovius JLt~M<!MtM, qui repro-
duisait aussi 8t~ initiales (G. V. L.) (V. La Logique de Z.~t&M~,Note VIII) et il avait
projeté de publier son ~Mrorot sous le pseudonyme de Guilielmus Pacidius Luben-
tianus. Enfin il publia son de Jure Supi-ematus sous le pseudonyme symbolique de
CAE8AMNU8 FUEMTENERtUS ('677).
AD STATERAM JURIS 2 t t

STATERAM quandamjuris affero, novum instrument!genus, quo non PHÏL., VI, ty.
metallaet gemmae,sed quod illis pretiosiusest rationummomenta
~stimaripossint.Omniumvox est argumentadisceptantium,sententias
autorum,vocesdeliberantium,non deberenumerarised ponderari<~ ab
eopenesquemsupremaest expensisomnibusstatuendipotestas>. Una
gravisratio multasconjecturasdestruere potest, vicissimaliquandoper
se cociemnendasingulatim,ubi cumulum fecere, praegravantlancem.
[Hoclibr~egenus < summas> in omni humana vita [profuturum]
< utilitatis>, [exJurisconsultorumthesauris expromo <; ex Juris-
prudenti~adytis promo. >] Itaque fatentur omnes, extare in rerum
naturahoc Ubr.s < Logometrœ> genus, ubi reperiatur non osten-
dunt. AristotelesLogicseparens non attigit; < interpretes multo
minus>. Qui nostro tempore prœ casterisegregiein logicis versati
sunt,JoachimusJungiuset AntoniusArnaldus hanc partemnon minus
quamc~eteripr~tcrmisere.j Rem ergo summsein omni vita utilitatis
nunctandemex Jurisprudenti~adytispromimus,ubi ita latebat, ut vix
agnosceretur. Nimirumpro comperto< habendum> est, ut Mï~MM-
ticosin~M! sic/Mr~M~M ~K~~M/~M~ Zog~M, rationis
~r~~ ~~Mw~ ~CM~. Hincillorummulta pr<ecepta
de probationibusplenisaut semiplenis,de praesumtionibus,de conjec-
tandissensibus< legum >, contractuumatque ultimarumvoluntatum,
deindiciiscriminum< atque argumentis> ad inquisitionem,ad cap-
tionem,< ad territionem >, ad quœstionemper tormenta < imi,
medii,summi gradus >; accedunt loca legalia argumentorum, quœ
Topicamjuris axiomadbusvel ut vulgoloquuntur maximis instruunt
[quasalii xup~ 36~<x<;vocant] Postremoquid aliud est processusjudi-
ciariusquamforma disputandia scholistranslata ad vitam, purgata ab
inaniis,et autoritate publica ita circumscripta,ut ne divagariimpune
liceat,aut tergiversari,neve omittatur quodcunquead veritatis indaga-
tionemfacerevideri possit.Qua sane diligentiaatque industria,si mor-
talesc~tcrisin rebus uterentur, et quantum < in re pecuniaria,sa2pe
nonmagna~>, fatiganturjudicesaut commissariiconferendoargumenta
argumentis< examinandoscripturas>, interrogandotestes, descen-

teQueLeibniz
considérait
commel'uniqueauteurde laZ.o~<~«?
de~'o~-JRq~
2.Cf.~OMfMM~~M<t!ÏV,XVt,S 9.
2 2 AD STATERAMJURIS

PHÏL.,
VI,ty. dcndo in rem prassentem;tantum in natura investiganda,et < quod
potissimumest > vera aeternaebeatitudinisvia discemendaopéréepone-
retur dubiumnullumest, quin multo magisquam fieri solet et sanitati
corporiset ipsiusanimassaluticonsuleretur.j Ut nihil jam de gravissimis
in republica deliberationibusaut virorum militarium consultationibus
dicam,ubi plerumqueautoritasvel eloquentiapro ratione obtinet,prx-
sertim cum vim rationum agnoscerevel temporis brevitasvel rei per-
plexitasmultiplicitasquedifficilefecit. SaneMedicosconstatnon inditi-
genter praecepissede indicatiombus.Sed longissimeabsunt ea in re ab
axp~e~ Jurisconsultorum,cum tamen ut Plinius ait, periculumsit in
nullo negotio majus. Non contemnendasunt quœ praecepitClaudinus
autor libri de ingressu ad infirmos, aut Sanctoriusin Methodovitan-
dorum errorum in Medicina,sed tenuia apparentsi elaboratisJuriscon-
sultorum operibus conferantur, quale est Rutgeri Rulandi de Com-
missario, quem scriptor iste innumerisinterrogationibuset subinterro-
P. 2. gationibusita instruxit, ut non facile aliquid elabatur. ( Ut
s~epein
mentem veneritadmirarihumaniingeniiperversitatem,quod diligentiam
omnem eo convertit,ubi minus necesse est. De stillicidiis,de lumine
<; aedium> viciniobstructo,de itinere, actu, via per agrum, de tribus
capellis, tractatur magna gravitate summoque studio; viri aliquot
docti et periti < velut de summa rerum sententias dicunt; itur de
tribunaliad tribunal,nequid forte prioresfugerit >, nihilque[omittitur]
negligitur,quod faciat ad controversiamjusto judicio terminandam,
non magisquam si in Romanosenatu deAsiacis Taurummontemaut
de Aegypti regno ageretur. Laudandisunt isti judicesassessoresque
suasindustnas< et religionis>; faciuntofficiumin parvisnon minus
quamin magnis.Edamin tenui laborem[gloria]<~mercesapudDeum>
non tenuis manet [et fieri potest, ut aliquis.[homo de plebe in lud)
homo obscurus in ludo latrunculario, artifex in suo opificio,aut
etiam *]. Sed genus humanum culpandumest, quod '< dum > exiguis
negotiis egregie praevidit, maxima quasque in casum dare solet.
Itaque a Jurisconsultisexemplum petere oportet instruendasrationis
humanaein gravissimisde vita < et sanitate>, de republica,debelli
i. LapenséedeLeibniza dévié,entratnéepar unede sesidéesfavorites,
àsavoir
qu'il y a unefouted'inventions
obscureset mëritoh'esdansi~smétiersetdaMles
~eux.V.La I.Më .Lc~Mt;eh. V,§ iq, et VI, 3c).
AD STATERAMJUMS 2ï3

negotiis, de conscientiaemoderamine,de aetemitatiscura, deli- P) PRtL., VI, t7.


Mcisoue
berationibus. HabentTheologi cur se hic admonerinon aegrc aérant.
eorumin publicum editainspexeritcuratius,mirabitur
QuisquisColloquia
tantas res tam perfunctorie, ne dicam pra&postcrc[et sophistice]
sxpe
tractari.Quidamnon argumentantursed concionantur;alibiSophismatum
p ullulat, p lerumque exacerbanturanimi, et in conviciaexardescunt.
seges
Postremoita teritur tempus, ita in orbem circumagiturdisputatio, ut
txdioet desperatione fructusetiamilli finemexpetant,qui maximeinitiis
favere.Sedmissiscontroversiisinter partes,in quas scissusest Christianus
Orbis, ad eos inprimis pertinet haec opera < nostra de Probationum
>, qui conscientias regunt. Prassertimcum ab aliquot annis
gradibus
inter ipsos
magnaanimorumcontentionede vi ac potestateprobabilitatis
certetur.Sunt enim qui putent hominem scientemac prudentemposse
minus probabilem minusque tutam in agendo sequi, quod
opinionem
aliivelutgrandepiaculumfbrtiter accusant1. ProsperFagnanusscriptor
celebrisex illorum genere quos Canonistasvocant, graviter ostendit
sint Jurisconsulti hacin re multis Theologis severiores.Respondit
quanto
et
ipsiHonoratus< Fabrius Theologuset philosophus> magniingenii
vasKedoctrine, et sane in nonnullisabsolvitprobabilistas,et cautiones
complures egregiasprsescripsit;tandem tamen eo descenditut fateatur
exsuaepartis sententia, posse< non raro > homines conscicntiïesua:
consulentes, posse etiam animarummedicos,conscientiarumdirectores
opinionem < recte pra:ferrc> quagipsismetminus verisimilis< minus-
quetuta > videtur,quandotamen in simili plane causaidem judiciaut
advocatonon liceret. Quod quemadmodumego non sine admiratione
animadverti, ita vel hincsestimandumputo quanto preestetin hoc genere
discerea Legibuset Jurisconsultis,quae< longo > usuvitaset contro-
versiarummultiplici discussioneprobantur,quam < a novitiisquibusdam
scriptohbus mutuari>- quaein scholarumumbra subtilitermagiequam
accurate cogitata,lucemnegotiorumnon asqueferunt.
Haecautemnon eo accipivelim quasiJurisconsultosesse sinenasvispP. 3.
a ut omnia ita sint ut rectius non >
putem, quasi apud ipsos constituta, pos~
sint.Qdd enimtale est in rebus humanis?Pateorlubenspassimincerto

Cetteallusion des;ëautteset à leursdémôtésavecles tansé-


au probabilisme
nistespermet quece morceaua étéécrit pendantou peu aprèsle
de conjecturer
deLeibniz
séjour àParia(~72-76).
2!~ PREFACE n~ENCYCLOPEDÏE

PHK. VI, ï~. jure nos uti et egere subindenovi Legislatorisopéra multaquesingulatio
in judiciorumprocessuemendationem postulare; quin et alicubi~s~avn
quadamlaborari,et nimia~brm~esolennis cura rem ipsam saepeamitd
lassatislitigantibusexhaustisqueinter judiciorummoras. Sed h~ecosten-
dunt nihil tam egregiumesse, quin abusuipateat. Postremo fateorhanc
quamego profero dijudicandi,et rationeinter se confligentesvelutin à
bilanceexpendendimethodum,nec apudJurisconsultosita
traditamesse
ut novo studio<; nostro > non fuerit opus. Materiamtamenoperisab
illissuppeditatam,et <; ex > diligentiaipsorumhaecnova
qualiacunque
nostrameditamentaenioruisseres ipsaostendit.Certenullialiitot admi.
nicula submiuistrarunt.Nos <~ tamen > in aliis quoque doctrinisnon
perfunctorie versati, fortassecontulimusaliquid ad utilissim~Tracta-
tionis perfectionem,cujusnos qu~rere aditum contentiin novodoctriox
genere, alteri melioribusauspiciisultimammanum impositurolibenter
et candideapplaudemus.

PHM. VI, 18. PHIL., VI, 18 (2 p. in-~).

Notede RASPE« L-ii elegans meditatiode confusahominum cogni-


tione, quibusquemodishœcmelior reddi possitatque perfectior.Spectat
ad Synthesinet Analysinuniversalema Leibnitioexcogitatama.
i recto. Mihisi dicendumquod res est statumhumanœcognitionisconsiderand
in mentem venit imago exercitus,in fugam conjecti, vel pr~ed~causa
per agrospalantis,a quo nulla signanulliordinesservantur;vel,utaptiori
similitudineutar; eruditionishodiern~eapparatus,videturcomparariposse
tabernoeamplissim~e,omnigenamercium varietateinstructx, sed planè
eversaset perturbatse, omnibus inter se confusis,nullis accedentibus
numerisliterisveindicibus,nullo inventario,nullis rationum libris,unde
lux aliqua hauriri possit.Ubi quantomajoremmassamconncientrescol-
lecta, tanto minususuierunt. Itaquenon tantùmnovismercibusundique
convectandis,sed et his quaehabenturrite ordinandisopera dandaest,
talisqueeligendusordo, ut nova supplementasemperimposterumlocum
suum certum inveniant,nec pristina semper ob accessionesquotidianas

t. Lemotesseestrépétéà la lignepar erreurdansle ms.


2. Cf. les Préceptes jroM~avancer les .!Ct~!CM(Phil., VII, i~y-îy~).
PREFACE D'ENCYCLOPÉME 215

indies necesse sit, quod < promtisquidem, sed > ïPHH. VI, ï8.
turbanimmutanque
p atribus familiasusu venire solet, qui nunquam sibi
parumjudiciosis
singulisnoctibusrerum suarumfamiliariumfaciemstatum-
satisfacientes,
mutare délibérant. Idem < nobis> in scientHsusu venire vidctur, t
que
ubiperpetuareformandiinnovandique libidineprurimus,nec tamen quae-
sitisutimur< sed indigestarelinquentesmox alia captamus>, neque
certi constituimus, cui postea inaedi6caretutô possimus.Nec
aliquid
turbat infinita librorum eadem reciprocantiummoles, de qua
parum
latius< deindc> dicendilocuserit. Duobus ergo nobis opus est, ut ex
illaconfusioneeluctemur,Inventarioamplo suis multipUcibusac fidelis-
simisindicibusinstructo, et libro subductarumrationum, << quorum
HistoriamomnemNature artisque,
operumprius,nempe> inventarium,
et quicquidsensu et relationeconstat dignum memoratuvel contineat,
velindicet,at ) posterius,nimirumLiber rationum,ipsas(vel absolutas, t verso
velcumaliternon licet hypothesinixas), sive veritatis,sive etiam pro-
< maximae> praesumtionisque
babilitatis demonstrationes<~ ex sensu
cognitisductas>, comprehendat.Sedneutrum ego sperandumarbitror,
in tanta humanarumopinionumvarietate,nisi utamur Methodo cujus
hic Elementatradentur, quae omnescontroversiasè medio tollit, effi-
citqueut in rebus etiamà sensu et figura remotissimiscalculoquodam
< ordinequedeterminato> procederepossimus.Ita denique
irrefragabili
imposterum in omnibus disciplinis<; magno reipublicaefructu > fiet
quodin Geometria< dudum factumest > ut ingeniosi hominesfamam
nonevertendismajorumtraditis, sed <; quod jam supra admonui~>
augendis eorum inventis quaererecogantur <; Rationumque semel sub-
ductarum <examinatarumquepublicè> liberirrefractabilishabeatur.>
Et quxcunquein humanam cogitationemcadunt, < nostra notionum
analysi> locum ac sedem constanteminvariabilemque< in generali
Inventario> accipient,licetalioqui< ssepeesedemres ob usumrespec-
tumque> multiplicemad varia loca alia sed obiterdesignandotantùm
< perindicismodum> referripossint.
3t6 DEGEOMETMCA METHODO

PH!t. V!, ÏQ, C, PHIL.,VI, 19, c, ï3 (un coupon)


t3.
Video eos qui Géométrie Methodo tractare aggrediuntur
scientias,
ut P. Fabry, Joh. Alph. BoreUy,Bened. Spinosa,P. des
Châles,dmn
omniain propositionesminutasdivellunt,efficereut
pnman~ proposi-
tioneslateant inter illas minutioresnec satis
animadvertantur,undeobs-
curitas,ut sa~pcquod ouvris dintcuÏterinvenias.
t. Cf. Pan. VI, ï2, e, 12 verso; ïx, f, 27, fin.
!NIT!A SCIENTLE GENERAHS 2~

PHIL.,VU, A, i (i f. in-folio). Titre de la main de Leibniz Pau. VII, A, t.

GUILIELMI PACIDII

PLUS ULTRA
sive initia et specimina
SCIENTIAE GENERALIS
de instauratione et augmentis scientiarum,
et de perficienda Mente, rerumque inventionibus
ad pK~M~~C~~M.
Le même titre se retrouve f. 6.

Prni~ VII, A, 16 (1 f. in-~). PHIL.,VII, A, ï6.

~'MC~'c/op~Mex sequentibus autoribus j?rq~M~


meditationibus delineanda.
GERHARDT (Phil., VII, 3~) n'a publié que les rubriques ou têtes de
paragraphesde ce plan; mais chacune d'elles est suivie d'une foule de
noms d'auteurs auxquels devait être empruntée la matière du chapitre
correspondantde l'Encyclopédie. Ce fragment est un monument curieux
dela prodigieuseérudition de Leibniz

PHiL.,VII,A, 2~-25 (2 f. in-foL)~. PHIL.,VII, A, 24-


25.
~M~~M G~Mf~M,ubi de instauratione et augmentis scientiarum,
seude palpabilibusnotis veritatum et filo certo artis inveniendi <~ omnia
1.Cf.PmL.,VII,B, M,12;VIII,3; et VII, A,3o (Atlasuniversalis).
2. Cf.Phil.,VII,~g, 5y, 5g, 6~, i24; Erdm. 85; et PHIL.,VIII,ï.
~~S8 PLAN MLASCïEUCE GÉNÉRALE

PH!L.,VII, A, 24. propriomarte > quaecunquehumanc ingenioex jam datis duci possunt.
Ostenditurscienti~generalisusus in speciminibusadjectis<~etiamJatis-
sime patentibus>, quaesunt primum Geometriacirca problemata
qux
Algebram transcendunt,< et hactenus in potestate non fuere>* et
deinde Elementa Mechanica,quibus machinarum effectûsad
puram
Geometriamrevocatur~ < his enim duobus efficitur,ut
imposterum
de abstractissecuri oysic<cfaciliusoperam dare possimus>.
Denique
adjectaest Logica [civilis]< vita~>, de aestimandisprobabilitatibus,
in
quo plerumquepeccantdeliberantes,cum vel de sanitate,vel de fortuna
hominumnon contemnendisutrinqueargumentiscertatur

Aprèsun blanc, un développementqui commenceainsi


Non male vulgodiciturunumquemquesuaesibi &rtunœfabrumesse

PHÏL.,VII, A, 26- PmL.,VII, A, 26-29 (6 p. in-fol.)


29.
36 recto. Dedicatio ad Monarcham qui volet.
Pra~fatîopoterit esse de autoris studiis, et quod conjunxerit literas meditatîonî
Neminem hactenus veram Analysin intellexisse modumque inveniendi absolvisse.
J

? DEAfelicitatis cujus capax est genus humanum.


i De utilitatescientiarumet veraeerudi'tionisefficaciaad humanam
.felicitatem
De causisignorantiœet errorum.
De ortu et progressuscientiarumseu de Historialiteraria.
De Statupr~sentiReipublicseliterari~e. Historia
Inventorum
Variaconsiliade Instaurationeet AugmentisScientiarum.
ConsiliumAutorisin duobusconsistit, primo in Scientiageneralitra-
i. Pour«revocanturM.
2. Cf. AdStateram juris. (PHIL.,VI, 17.)
3. Allusion à un ouvrage de CoMENius Faber jPbr~MH<p, sive Ars eoM~M~K~ ipsi
sibi, composé en 1637, publié à Amsterdam en 1657.
4. Leibniz a coutume d'opposer l'érudition à la spéculation, et de remarquer
qu'elles se trouvent rarement réunies chez le même homme. V. 2tQ, note ï.
5. Ici Leibniz a barré deux paragraphes qui se retrouvent plus loin « Dari
scientiam generalem » et « Parœnesis ad viros pios
6. Cf. le morceau « De Republica iiteraria. mai t68t (PuiL., VII, A, 3ï-34;
publié par GENHARM, Phil., VII, 66-73.)
PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE
2Tf)

denda,qua datis jam cognitionibusad aliasinde inveniendasquantum PHM.VII, A, a5.


est utamur et secundoin ~H~Mfc
possibile c~M~~MM a~nc,
in quodomniaquaejam hominibussunt explorataet vel in librisextant,
velinterhominescujusquefacultatisaut pro&ssionissunt sparsa,ordine
et cum inventarioreferantur,<~ ut iis faciliusuti possimusin Experi-
mentiscerto consiliosumendis~>j ubi maximegeneralibuset utilibus
incipiendum est. }
DariScientiamgeneralem,<;seuLogicamquandamarcanam>, cujus
ope omniaex datis inveniri et dijudicaripossintintra paucosannos, ad
qua?aliashominesusitatahactenusrationevix post multaseculaperven-
turivideantur.
Par~enesis ad viros pios, voluntateet viribus instructos,ut conferant
adtantumbonum malintquese vivisquam extinctishumanamfelicitatem
augeri
Sdentiageneralisconsistitin < judicioet inventione,siveAnalyticis
et Topicis,id est in > Notis veritatiset filo inveniendi.Itaquetradentur
anteomniaElementaVeritatisaeternœ,namnisi quis notas habeatagnos-
cendiveritatemubi occurrerit,frustraeam quasret.
Hic ergo dicendumerit de NaturaVeritatis,et de Veritatibusabsolute
primis<; seu per naturam rerum indemonstrabilibus >, et quomodo
caeteraeab illisderiventur.
DeVeritatibusprimis quoad nos, sive de Experimentisquaein dubium
revocarinon possunt. <( Considerationescirca scepticos~>
DeVeritatibusIntellectualibuset Sensibilibus,seu Rationiset
Facti.}
De MateriaVeritatumsive conceptibusatque ideis, et quomodocon-
ceptusessegenuinosminimequefictitioscognoscatur.
Conceptusvelsunt <~ obscurivelclari, et dari ~> confusivel distincti,
et distinctiplus minusqueadasquati.Conceptusobscurusest cum
quis
opeejusrem dignoscerenon potest. Conceptusclarus est, 1 cum quis 26 verso.
J
ejusoperem ubi occurreritagnoscere,et aliam supposititiama genuina Addenda Jungii
ett Qaubergu
discernerepotest conceptusclarusat confususest, cum quis notas quas logicas Amaldi
habetaliistraderenon potest, sed cogitureandemrem <~ velsimilem> Hon. Fab~.

Enmarge«rari eruditionem
Meditationi »
conjunxere.
2. Cf. Phil., VU, 65, et PHiL., V, 8, g, 30.
3. C!. le De Veritatibus primis (Phil., viie et le De Synthesi et ~M~<
3. Cf. (PAt~
MrMh 194-5) Analysi «H!-
uf:i-
(Phil, VII, 296). V.
t~W~t~ V. Z.«
La Logique ~-5) et ch. VI,
Lo~MC de L~M~, § 36.
D~~-M~Mt
330 PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE

PHH..)VII, A, a6. aïiorum sensibus offerre, ut cam etiam agnoscere discant. Sed ccm
quis conceptum clarum et distinctum habet, tune habet dennidoncm
Nominalem,quaenihil aliudest quam aggregatumnotarum, quibusrem
unam ab aMadisccmimus.Conceptusdistinctusest vel adaequatus[plus
minusve]vel inadaequatus.Conceptusdistinctus adaequatusest definitio
realis, seu definitiotalis ex qua statim patet rem de qua agitur esse
possibilem, seu qui constat omnibus rei requisitis, < seu natura
prioribussufficientibus>. Conceptusautem < inadaequatus> tanto
[magisadaequatusest} < propior est adaequato>, quanto pauciora
requisitadesunt. Denique conceptusperfectus est, si de omnibusrei
requisitis iterum conceptusadaequatus habeatur Hinc ergo capita
orientur
De discrimineinter conceptusobscuros et claros, ubi ostendendum
saspenos conceptustantumcascosde rebusbaberc,per analogiamet cha-
racteres,aut aliorumingeniofidequeexplicandos.
De discrimineinter conceptus confusoset distinctos,ubi de explica-
tionibusper ostensionemet per definitionem,deque üs quorumdefmi-
tionesnon sunt quaerendae.
De discrimineinter conceptusinadaequatoset adaequatos,sivede&u-
tionum nominaliumet realium, ubi occurrendumHobbesianaedifficultati
< deveritatearbitraria,Canesianae,deideiscorumde quibusloquimur.>
De discrimineinter conceptusimperfectoset perfectos,ubioccumtur
difficultatiPascalii de Resolutionecontinuata et ostenditurad pcr&ctas
demonstrationesVeritatum non requiri perfectos conceptus rerum.
< Signumconceptusimperfectiest, si pluresdanturdefinitionesejusdem
rei quarum una per alteram non potest demonstrari,item si qua veritas
de re constat per experientiam,cujus demonstrationcmdare non pos-
sumus.Et quantoha3C signacrebriusoccurrunt,tanto major est conceptus
nostri imperfectio.Omnes nostri conceptus de rebus completissunt
imperfecti.>
De His quaeper se concipiuntur,seu de Notionibusabsoluteprimis.
De AlphabetocogitationumHumanarum,seu de Notionibus< secun-

i Sic(serapporteà conceptus).
2. Cf. Meditationes de Cognitione, Veritate et Ideis (168~).
3. PASCAL,De rE~f~~<MM~n?Me, section î. V. PmL., VI, ï3, e, t3 recto (p. ï8ï)
et La Logique de I.e~M~ p. i83.
PLAN DE LA SCIENCE GÉNÉRALE 221
t*

dumnosprimis> ex quibusaliseomnescomponuntur,etsi ipsaefortasse Pat! VII, A, a6.


nonsintabsoluteprimas
De Veritatibusrationalibus, quae ex axiomatibussive veritatibus
<; rationalibus > indemonstrabilibus, et ex de6nïuonibusdemonstrantur.
Ubide propositionibus absolutis;affirmativis,universalibus,hypotheticis,
negativis, particularibus;de usu particulariumet negativarumad instan-
tias,et refutandaspeciemveri habentia.De discrimineveritatum quaead
theoremata et quaead scholiapertinent. Item hic de signis, copulis,par-
ticulis,affixis,de rectoet obliquo,et variismodisformandipropositiones
exterminis.
j De consequentussimplicibuset asyUogistis.
Deconversionibus, oppositionibus,de Modis,Joh. Hospinianus.
De Grammatica[philosophicaj<~ logica >. <; Hic de linguis> et
scholasticorum suppositalitatibus.
De conscqupntiisvi fbrmae, de consequentiisvi materiae,ubi de
Enthymematibus,de rectificatione Analyseos Geometrarum. Verba
Conringüafferendaipso non nominato~J
De Argumentationibusquae non possunt nec debent revocari ad
syllogismum.
j De Argumentationibus in formadiversisa syllogismoscholastico.}
DepartisDemonstraiionum, ex9~<re~ etc.
Dejustificationesensuumet Moralivel physicacertitudine.
De Analysiomnis argumentationislogicae,qua demonstraripossit
ejusbonitas.
Delegibusveritatis,necessitatiset }
De Gradibusprobabilitatis,seu Libra rationumverisimilium
De Sophismatumdetectione,ubi sumendain manus Colloquia.adde
Stahliidiss.Ms.
De judicecontroversiarum<~ humanarum> seu Methodoinfallibili-
tatis,et quomodoemcipossit,ut omnesnostrierroressint tantumerrores
calculi,et per examinaquaedamfacilepossintjustincari.
<. Cf. pHiL.,VII, c, ï56, ï6o.
2. Allusion à sa discussion avec Conring touchant la validité de l'analyse.
'<ïCoMr< tg mars 1678 (PA~ I, ïgS); et La Logique de Z-c~M! p. 266.
3. Sic, pour « partibus ».
4. Cf. Ad Stateram juris (PmL., VI, 17).
233 ATLAS UNIVERSALIS

PmL., VII, A, ) Suit un développementqui commenceainsi


27 recto.
Sapientia nihil aliud est quam scientia felicitatissive perfectioois
humanae.

PHIL.,VII, A, 30. PniL.,VII, A, 3o (2 p. In-fol.)


Atlas MMÏ~rM/M.
3o recto. TjABETURhactenusAtlasGeographicus.Item Atlas Astronomicussive
i i casiestis.Mihiautemin mentemvenit totamAtlante
Encyclopaediam
quodam Universaliegregiecomprehendiposse2. Primum enim pleraque
quaedoceri discique oportet oculissubjici possunt. Jam segniusirritant
animos immissaper aures, quam quaesunt oculis subjectandelibus\
Nec dubitandum est opus hujusmodifore omnium et
Bibliothecarum,
inprimisa viris illustribusquxsitumiri, quibus simul oculosanimamque
pascet, ut juventutemtaceam generosam,et compendiodocendam,eta
verbisad res mature traducendam.Hic autem Atlas sic instituetur:
Habeanturinprimislibri, qui dogmatasua figurisillustrant;itemcoI-
lectaneangurarumquasextantapudcuriosos,ut Marollium
aliosque.Libri
autem alicujus ngur~ dispersa in unum facile
colligipoterunt, evitatis
repetitionibus diversarum figurarumsatis compendiosarum.Addantur
denique rerum ipsarum icones, ab egregio artificedelineatseatqueaeri
inscuÏptse.
Topographia cxli sex Tabulisa P. Pardies comprehensa.Schickardi
concavumcaeli.
Cassinialiorumquenovaengune;ro Astronomicisillustrandis.
Ephemerides in figuris dalencasi Sumtasôguraeutilieres ex opere
magnoDucisNorthumbria~.
Figura utilesex opere magno p!anisphœriiOctavii Pisani.
Topographiaterra~ seu plerasqueurbes celebresuna, duabusvel plu-
ribus tabulisexhibita?.Item aHaetabulaepro munimentis.
Tabula Heraldicacompendiosa.VariaeTabulasHeraldicseillustriorum
per variasEurope regionesfamiliarum.
ï. Voir le projet des Semestria literaria,
le C(Mc~ etMc~Denkschrift liber die ï 668-9(fbMc~cr de Careil, VII, t63)et
Verbesserutigder ~K~e und Wissenschafien
'~t~M Reich, vers 17! (ibid., p. 592). Cf. PH~ VI, tt, b, 3; ï2, b, 4 verso.
2. Cf. Consiliumde ~«~C~~M MOM,ï5 juin ~670 (PHfL.,V, 7, p. 4).
3. Citation d'HoRACE, Ep. 11,m, 180.1 (« demissa per aurem »).
ATLAS UNIVERSALIS 223

Tabula Genealogicae familiarumprincipumEuropae,cum nonnullis PniL., VII, A, 30.


veterem historiamillustrant.
quas
OmniaAlphabetalinguarum, item varii characteresTypographici,
vide
expressi, librumcharacterumVaticaneae.
reapse
Vestitus,habitus,cultusquehominumvariarum nationumet profes-
sionum.
Iconesvirorumillustriumveterumet recentiorum.
SelectaNumismataveterumet recentiorum.
~Edi6ciainsigniaantiquaaut nova, adhucextantiaaut alias explorata.
Vari~Antiquitatisreliquiaeex numismatis,inscriptionibus,annuliset
ipsisrebussuperstitibusexpresse.
DivinorumofHciorumc~eremoniae. <; Ordinumvestitus>.
Hyerogly~ica ~Egyptiorumex Horapollineet aliis.
Ripseiconologia.
Arithmetica in figura. Item Algebra.ElementaEuclidisduabustabulis
comprehensa. TabulaunicaGéométriepractic~. Tabula Conica,Tabula
Tabulapro quadraturis,et quaehis sunt coi icxa.
Sphoerica,
TabulaGraphicesseu perspectivae.
TabulaCatoptrica.Tabula dioptrica.NucleusCherubini.
Tabula novaepro scientiaMusicauniversa, variisqueorganis. Adde
opusPraetoriiet Kircheri.
TabulaArchitecturae civilis,et columnarum.
Tabulasornamentorumexquisitorum.
Tabula poliorceticae,seu de re fortificatoriaurbiumquedefensioneet
insultu.
) Tacticaseu de ordine et exercitiismilitaribus,quo pertinet et 3o verso.
castrametatoria.
Belopoetica seu de armiseminusagentibus,ubi et de aliis armis.
Obsidiones et praeliacelebriora.
Mechanica, ubi omnisgenerisMachinaset moduli. Hydraulica.
MarinasiveNautica.
Œconomicaet omne genus suppUectilis, et domesticaecuras.
Agricultoria,ubiomnisgenerisinstrumentaet opera rustica.
Textoriaomnimoda,qua cujuscunquegeneris vestimentâaut corporis
tegumentaparantur.Ubi tota ratio tractandi serici, lanae,gossypii,lini,
cannabis,viminum.< Tinctoria>.
~4 NOUVELLES OUVERTURES

3c.
PtHL.,VH, A, 3c. Res muraria, ubi tractio lapidum,terrarum, calcium. Huc
< stratores
pavimentorumre~utani.>
Res lignaria,ubi tigna, trabes,aliaque id
genus, et quicquidligneiin
aedincandoadhibetur.
Addantur alia quas aedincantibusserviunt, ut vitriariorum
ars, item
tessellataet musaicaopera. Scrimani. Tornatores.
< Pictoria,Sculptoria,Statuaria.Hucscriptoria ars. >
Ferri et plumbi tractatio,per variasartes mechanicas.MetatH
fusoria.
Docimastica.Tota res fodinarum.
Coctoria.Huc coctionesvitrioli,saïispetr.s, salis
communis,aluminis,
saccari, indigo.
Vini, cerevisix,Hydromelis,pomaceiparationes,et tota res culinaria.
Omneschymicaeoperationeset chymicoruminstrumenta.
Reliquares pharmacopoetica,et MateriaHstarum labores.
Opus Botanicum;hortus Eichstetcnsis,etiam variationesqua:ia
plantis
confingunt,et modus colendi.
Anatomia,opus per se magnum. Rumelini tabulasperncienda:.
Chirurgicainstrumentaet exercitia.Anatomiacomparativaet anima-
lium variorumicones.
Rarioranaturaeet artisin Exoticophylaciiscontenta.
Mundusinsensibilis,seude his quassolo
microscopiovidentur.
Analogicaseu de rebus incorporeis,quas corporumsimilitudinepic-
guntur, ubi de virtutibus, vidis, rebus divinis, huc referuntur Hiero-
glyphica.Sinensiumcharacteres.Spha~ramoralis Syllogismometrum.
La carte du Tendre. Deviseschoisies.Emblemataselecta.
HasTabula?tum in unum collectasin
Atlante,tum et separatima multis
quasrcntur,ut in cartis geographicisfieri solet, concinnabituret

PHIL.,VII,B, 1, t. PmL., VII, B, i, i (s f. in-folio).


NouvellesOM~~M~M.
i recto. nous sommes dans un siecle qui tache
puiSQUE d'approfondirles
i choses,< il faut que ceuxqui aimentle biengeneralfassentquelque
effort pour profiter de ce penchant qui peut estre ne durera
pas long
ï. Allusionà la ~/t~'<!wo~~Nd'ErhardWEMEL d'Mna.Cf.Nouveaux Essais
IV,m, § pHtL.,VÏ,ïa, e, t2 recto.
NOUVELLES OUVERTURES 225

aux hommes, sur tout s'il se trouve par malheurou par leur peu PH!L~Vn,B,ï,ï.
temps
deméthodequ'ilsn'en soyentpas fort soulagés,ce qui les feroitretomber
un jour < de la curiosité~> dans l'indifférenceet enfin dans l'igno-
rance.Cependantil est constantque > les Mathematiques,<: qui sont
le chef-d'œuvredu raisonnementhumain >, ne sont jamaisallé si loin
et si laMedecinen'avancepas encor à proportiondesbellesobservations
de physique,il ne tient peut estre qu'a un bon ordre, que les souverains
y pourroient mettre <; afin de faire un peu mieuxvaloirles avantages
quele genrehumaina déjà eus sur la nature >. L'Histoirecivileet tout
ce qu'on appelleles belles lettres, se trouvemis dansun grandjour. Et
quoyquece qu'on peut tirer des Grecs et des Latins ne soit pas encor
entierement épuisé,et qu'il y ait de quoy fairedesbeauxspicileges,on
peutneantmoinsasseurer que le principal est éclairci. Depuisquelque
tempson travaillea~l'Histoire du moyen-aage,on tire des layettesdes
Archifset de la poussieredes vieux papiers,quantité de croniques,de
diplomes, et de mémoiresscrvansà éclaircirles origines,les changemens
et lesdemelésdes souverains.Dans peu il faudraallerfouillerchezles
Chinoiset Arabes,pour acheverl'Histoiredu genrehumain, autantqu'on
la peuttirer des monumensqui nous restent, soit par écrit, soit sur des
pierresou metaux,soit même dans la memoiredes hommes, car il ne
fautpasnégligerentierementla tradition; et je tiens que de tout ce qui
estnon-écritles languesmêmessont les meilleurs<; et les plus grands
restessignificatifs> de l'ancien monde, dont on pouïfoit tirer des
lumierespour les originesdes peupleset souvent << pour celles > des
choses Je sçayqueplusieursphilosopheset Mathematiciensse moquent
de cesrecherchesdes faitsmais on voit de l'autrecosté que les gens du
monde<; n'aimentordinairementque l'étude de l'Histoireet > mepri-
sentou laissentaux gens du mestiertout ce quia l'air d'un raisonnement
scientifique; < et je croy qu'il y a de l'excès dans ces jugementsde
parter d'autre>. L'Histoireseroit d'un grand usage,quand ellene ser-
viroitqu'a entretenirles hommesdans le desir de la gloire,qui est le
motifde la pluspart des belles actions; et il est seur que le respectque
les souverainsmêmesont pour le jugementde la postérité,faitsouvent
unboneffect.Je veuxque [souvent]l'Histoiretienne <<quelquesfois >

t. VoirLaLogique
deZ~M~,p. ï5g et notes.
tSÉOtM M Ï.MONM. ï$
226 NOUVELLES OUVERTURES

pHH.vn,B,
ï, un peu du Roman, sur tout quand il s~agitdes motifsqu'on prendsoin
de cacher, maiselle en dit tousjours assez pour nous faire fairenostre
profit des evenemens; on y trouve par tout des leçons excellentes,
< données par les plus grands hommesqui ont eu < des bonset des
mauvais;> succès~> et rien n'est plus commode que d'apprendreau
depens d'autruy. L'Histoire de l'Antiquité est d'une necessitéabsolue
pour la preuvede la veritéde la religion,et mettantà part l'excellencede
la doctrine,c'est par son origine toute divine, que la nostrese distingue
de toutesles autres, <~ qui n'en approchenten aucune façon>. C'estlà
peut estrele meilleurusagede la plusfineet de la plus profondecritique
que de rendreun temoignagesincereà ces grandesveritéspar desanciens
auteurs exactementverifiéset si les Mahometanset payenset mêmeles
i verso.libertins
j f ne se rendent point <: à la raison>, on peut dire quec'est
principalementfaute de ne pas sçavoirl'histoire<; ancienne,aussiceux
qui l'ignorent entierementsont tousjours enfans, comme cet Egyptien
qui parlaà Solonjugeafort bien des Grecs*>. Maissi je fais grandcas
de ces bellesconnoissancesHistoriquesqui nous font entrer en quelque
façon dansle secret de la providence,je n'estimepas moinsla voyedes
sciencespour connoistreles grandeursde la SagesseDivine, dontles
marquesse trouvent dansles idées que Dieu a mis dansnostre ame,et
dans la structuredes corps,qu'il a fournisà nostre usage.En un motj'es-
timetoutesortede découvertesen quelquematiere que ce soit et.je vois
qu'ordinairementc'est faute d'ignorer les rapports et les consequences
des choses,qu'on meprise les travauxou les soinsd'autruy < quiestla
marque la plus seure de la petitessed'esprit> Les gens de meditation
ordinairementne sçauroientgouter cette multitudede veueslegeresetpeu
seuresdont il se faut servirdans le train desaffairesetdansles sciences
practiquescomme sont la politique et la medecine; mais ils ont grand
tort. C'estde ces emploiscommedu jeu, ou il fautseresoudreet prendre
party lorsmêmequ'il n'y a nulle asseurance;il y a une sciencequinous
gouvernedans des incertitudesmêmes pour découvrirde quel costéla
plusgrandeapparencese trouve. Maisil est étonnant qu'elle est presque
inconnueet que les Logiciensn'ont pas encor examinéles degrésde
probabilité ou de vraisemblance< qu'il y a > dans les conjectures

2~M! 2SB.
PLATOM,
NOUVELLES OUVERTURES 227

qui ont < pourtant > leur estimation aussiasseurée F PHn.VÎÏ,B, <,t.
< ou preuves >
les nombres; cette estimationnous peut et doit servirnon pas pour
que
une < certitude >, ce qui est impossible maispour
venirà [asseurance]
le raisonnablement q u'il se peut sur les faitsou connoissances
agir plus
nous sont données.Apres quoy on n'aura rien a nous reprocher,et
qui
moins nous reussirons le plus souvent, pourveu que nous imitions les
au
et les bons marchands qui se partagenten plusieurspetits
sagesjoueurs
de se commettre trop à la fois aveck fortune, < et
hazardsplustostque
ne s'exposentpasà estre debanquéstout d'un coup >. Il y a donc une
sciencesur les matieresles plus incertaines,qui fait connoistre demons-
trativementles degrés de l'apparenceet de l'incertitude l'habiletédes
consiste souvent à connoistre par routine le
personnesexpérimentées
choixqu'ils doiventfaire; cependant,comme ils ne laissentpas de juger
le plus souvent, les philosophes et les mathematiciensleur
legerement
estre d'un grand secours, s'ils examinoientdoresnavantces
pourroient
matieresde practiqueet ne s'arrestoientpas à leur speculationsabstraites
toutesseules;mais commeleur défautest de vouloircreuser là ou il ne
fautque sonder le fonds; On voit de l'autre costé que souventles gens
d'affairesdonnenttrop au hazardet ne veuillentpas memes. la
le conformeà leur t
sonde.< Choisissant temerairement le parti plus genie
ouàleurpreventions,soitqu'ilssedeterminentà agir,soitqu'ilsdemeurent
dansl'irrésolution.> Car les politiquesvulgairesn'aiment que les pen-
séesaiséeset superficielles,telles qu'un homme d'esprit trouve souvent
auboutde la langue; et quandil s'agit de méditer, ils se rebutent. D'ou
viennentque les sciencesprofondesqu'ils considerentcommeun mestier
peinible ne sont pas à leur gout; mais ils se trouvent punis de cette
des
paresse< dans leur propre jurisdiction, et dans le maniement
aSaires > car pendant qu'ils courent apres des negotiations < de
paroles> et après des veuespeusolides,ils negligent< souventce qu'il
y a de plus secdans leur mestier,sçavoir> les finances,et la milice,
quisonttoutesdeuxpresquetoutesmathematiques,commele commerce,
lesmanufactures,la marine, l'artillerie,et autresmatièresle peuventfaire
juger.La jurisprudencemême est une scienced'un tres grandraisonne-
ï. Unmotmutiléauborddu papier.
a. Mot incertain; on pourrait lire aussi ~oM~.
3. Mot incertain) on pourrait lire auasi ~Mf.
228 NOUVELLES
OUVERTURES

ï.ï. ment, et dansles anciens je ne trouve rien qui approche


pHH.vn,B,t, d'avantagedu
style des Geometresque celuy desJurisconsultes,dont les fragmensnous
restent dans les pandectes.Quant à la théologie, il est tres manifeste
combien la Metaphysiqued'un costé et l'histoire avec les languesde
l'autre y sont necessaires.De toutes les choses de ce monde apresle
repos d'esprit, rien n'est plus importantque la santé, dont la conserva.
tion ou retablissementdemandedesméditationsprofondesde physiqueet
de mecanique.Combiende fois devenonsnous misérablespar la seule
ignoranceou inadvertancede quelqueraisonnementaisé ou observation
toute trouvée qui ne nous échapperoitpas si nous nous appliquions
commeil faut et si les hommes se servoientde leur avantages.C'est
pourquoyje tiens < qu'il ne faut rien negligeret > que tousleshommes
doivent avoir un soin particulierde la recherchede la verité; et comme
il y a certainsinstrumensde Mecaniquedont aucun pere de famillene
manquequoyqu'il y en ait <: d'autres > qu'on laisse chacun a l'artisan
à qui il est particulier,de même nous devonstous [avoir soin de cet
organe general] < tacher d'acquerirla science generale > qui nous
a recto. puisseéclairer 1 par tout; Et comme nous sommestous curieuxde sca'
voir au moins les prix et souventles usages des manufacturesou des
outils que nous mêmesne sçaurionsfaire àfin de les pouvoirau moins
acheter et employerau besoin,de mêmedevonsnous sçavoirle veritable
prix et Futilité< et en quelquefaçon l'histoire > des scienceset arts,
dont nous ne nous mêlonspoint, à finde reconnoistrecommentdansla
republiquede lettres tout conspireà la perfectionde l'esprit et à l'avan-
tage du genre humain, apeu près commedans une villetoutes les pro-
fessionsbien ménagéeset reduitessur un bon piedcontribuentà larendre
plus fleurissante.
Je trouve que deuxchoses seroientnecessairesauxhommespourpro-
fiter de leur avantages,et pour fairetout ce qu'ils pourroientcontribuer
à leur propre felicité,au moins en matiere de connoissances,car je ne
touche point apresentà ce qui appartientà redresserleur volonté.Ces
deux chosessont, ~~MM~~ un INVENTAIRE exactde toutesles connois-
sances acquisesmais disperséeset mal rangées<; au moinsde cellesqui
nous paroissentau commencementles plus considerables>, et j&~M~-
mentla SCIENCE GENERALE qui doit donner non seulementle moyen de se
servir des connoissancesacquises mais encor la Methode de juger et
PMNC!P!A CAI.CUM RATMNAMS 33~

fin daller plus loin, et de suppléer à ce qui nous manque, F


PHn.~VII,B,a
d'inventer,a
Cetinventairedont je parle seroit bien éloignédes systemeset desdic-
tionnaires,et ne seroit composéque de quantitéde Listesou denombre-
Tables, ou Progressions qui serviroientà avoir tousjours en veue
mens
dansquelquemeditationou deliberation< que ce soit > le catalogue
desfaitset des circomstances<~ et des plus importantessuppositionset
maximes> qui doivent servir de base au raisonnement.Mais j'avoue
de le donner tel qu'il faut ce n'est pasl'entreprised'un seul homme,
que
même de peu de personnes. Neantmoinsje croy qu'en attendant
ny
< mieux > on pourroit<; par le soin de quelquesgens habileset indus-
trieux> parveniraisémenta quelque chosed'approchant,qui vaudroit
mieuxsans comparaisonque la presenteconfusion,ou il sembleque nos
richesses mêmesnous rendent pauvresapeupres commeil arriveroitdans
un grandmagazinqui manqueroitde l'ordre necessairepour trouver ce
faut, car c'est autant de ne rien avoir que de l'avoir sans s'en pou-
qu'il
voirservir.Maiscommeil faut que la sciencegeneraleserveencorà faire
biendresserl'inventaire,car elle est auxsciencesparticulieresce que la
sciencede tenir les comptes est a un marchandou à unfinancier,c'est
parellequ'ilfaudra tousjourscommencer.

¡
PHïL.,VII, B, n, t (i p. in-fol.). PIiIL.~ VIh B~ Ih I.
PHiL.,V!I,B,n,t. j1

Principia Calculi rationalis. 1


hic demonstrantur prêter haecpauca :Ax. 3 et 4, et Ax. quae sunt loco A gauche. 1
j Omnia
definitionumipsius negationis veri falsique consequentias.usumque tantum quem his
termimssemperimposterum tribuemus designant.
Hic demonstrantur Modi pnmae ngurae, et régula oppositionum. Quarum ope (ut Au milieu.
alibijam ostendimus i) demonstrantur deinde conversiones et modi reliquarum figu-
rarum.
Axiomatacalculi de continentibus et contentis demonstrantur per Axiomata coinci- A droite. 1

dentMe. 1
¡
~o~ r. A continetB et B continetC, ergo A continetC.
dem. A oo AB, B oo BC, Ergo A oo AC.nam pro B in priore pra~

i. DansleDeArtecombinatoria, 1666(~ IV,55;Math.V, 33).Cf.PmL.,VI,


14,15;VII,B,iv, ïo verso;C,83-84.
2~0 FMNCIMACAMUURATÏÔNAUS

Pnn~VM,B,M, 1. missapone BC ex posteriore,fiet A oo ABC,et pro ABhic


poncAex
priore, fit A oo AC. }
Pnw~ F~M~ Mp~!~n~ qui statimex Axiomatenascuntur.
Barbara BestC Aest B ergo Aest C
Celarent B est non C Aest B A est non C
D~M: B est C QA est B QA est C
Ferio B est non C QA est B QA est non C
Axioma2. QB continetB seu QB est B.
Demonstrandum.Nam QB co QBB,id est QB continetB.
<M~ B est C, QB est B (perAx.2). QBest C (est in D~).
B est non C, QB est B, QB est non C (est in Ferio).
Ff~~ 7%Mf~modi~~CM~fM.
Barbari. B est C A est B QA est C
Demonstratio.Nam (ex Barbara) B est C, A est B, Ergo A estC. Sed
quia A est C, ergo et QA est C. per subaltemationem.
Celaro. B est non C A est B QA est non C.
Demonstratureodemmodoex Celarentper subaltemationem.
{ Si L est verum, M est falsum.Ergo si M est non falsumsed verum,
L erit non verum sed falsum.
Si L est falsum, M est verum. Ergosi M est falsumL est
verum.j}
Axiom.J. Non geminatussemettollit Non non A est A.
{ Est potius definitioseu usus signi~OM. j1
~M. 4. Non verumest falsum.(Est itidemdefinitiofalsi.)
Corollar.Non falsumest verum. Namnon falsumest non non verum
per Ax. Sednon non verumest verumper ax. 3.
Axiom. Si conclusiosequaturex praemissiset conclusiosit falsa,
erit aliqua ex prasmissisfalsa.
~w. 6. Si veraest B est C, falsaest QB est non C.
Demonstr.B oo BC. ErgoQB non oo QB non C. Nam si QB co QB
non C, pro B substituaturBC, fiet QB oo QBC non C, qu. est abs.jJ
Coroll.Si vera est QB est non C, falsaest B est C.
Nam ex ax. 6, si B est C sit vera, tuncQBest nonC, est falsa.Ergoper
Ax. $, si falsumsit QB est non C esse falsam, utique prasmissahoc
r. Cf.Phil.,VII,300.
PMNCtPIA CALCUU RÀTïONAUS 33!

B est C sit vera. Hoc est (per ax. 4 et corolL) P. pKM..)Vï!,B,n,


locounicafalsaest, quod
est ~on C, falsaest B est C.
Sivera QB
Si falsaest B est C, vera erit QB est non C.
y.
QB non C. H~ec consequentia demons-
oo
j Bnon BC,Ergo ~B
si B non oo BC,ergo non CB est ter-
trandaex analysinostra. Nempe
E t nonC oo Q, fiet QB coBnon C co ~B~nonC. j
minusverus. ponatur
S i falsa est QB est non C, vera erit B est C.
Coroll.
axiom. eodem modo ut coroll. pr~cedens ex
Demonstraturex 7.
ax. 6. <
seu nec
B est C et QB est non C sunt contradictorix
Coroll.complexionum.
ax. 6 et nec simul fals~ (per ax. 7 et coroll.)
simul~erœ(per coroll.)
coroll. B est non A et <2B est A sunt
Aliud complexionum.
eodem modo ut pro C prmcedentis substituendo
Demonstratur proecedens,
nonA.
B est falsa est B est non C. Nam si vera esset
Coroll.Si vera est C,
vera esset est non C. Ergo vera existente B est C
B est non C, etiam QB
veraquoqueessetQBest non C, contra ax. 7.
oo falsum B oo B non C. Nam in B non C pro B
Aliter B BC. Ergo
BC fieret Boo BC non C quod abs.~
posterioreponendo
estA.
Coroll.Si vera est B est non A, falsaest B
eodem modo ut pro C ponendo non A.
Dem. procédons,
B est C et B est non C non possunt simul esse
Coroll.complexionum.
ver~.Ita demonstratasunt omniaprincipiapro modis figurarumsequen-
tium.

non procedunt, habemus Matenam


Quando conséquente
C ut simul fals~ sint Best C, et B est
matum,v. g. invenire B et tales,
non C. Dico id contingerequoties resoluto B in primitivositemque C
est, seu aliquid >, non omnesprimitiviipsius
< quatenusopus
B sit LMN et C sit NPQ, falsumest B esseC,
C insuntin B, verbi gr.
et faisum quoque LMN continereNon NPQ..j
seuLMNcontinereNPQ,

i. Suppléerest.
2. Suppléer est.
PMMAMA CAt.CUI.! !.QCtCt FUNHAMENTA

PH!ï~VIÏ,B,n,2.2. PHtL., VU, B, u, 2 (un coupon).

Parumconsulitimmortalitatianimorum
Nuperaaut novantiquaCartesu
et Gassendiphilosophiaex
Epicuro, Democritoet Lucretio
qu~ omne genus Formarumet generationum interpolata,
substantiauum,quafit Ens
per se exularejubet, frigidissimaexceptioneaddita
generationishuma~
et animasrationalis,quam unam
prêter omnium aHorumordinemesse
res erit suspectaet à verisimilitudine
remota, neque sanè uUamnovimus
speciem, qux nullo genere contineatur. In hunc sensum vide
Vinc.
Baron.ord.p~dic.inTheoIogiamoraIipart.idisp.sect~.§3.pag.3i4'
Tres gradusfirmitatisin sententus certitudo
logica,certitudophysica
qu~ est tantum probabilitaslogica, probabilitas
physica.Prim~ exem-
plum m propositionibus~tern~ veritatis,secundo in
ex propositionibus
qu~ inductionecognoscunturver~, ut omnis homo est namet
bipes,
aliquandonati sunt uno pede vel nullo; tertio austrumesse
pluvium,qux
plerumqueve~, etsi non raro fallant.possesplura
distinguere,quidam
nunquamfalluntnisi supernaturaliter,ut ignis urit. 1

Ce couponporte au versoun brouillon de lettre daté du 5/f5 mai


(envoide deux lettresà l'Abbé Nicaise). 1603

PHïL.,VII,B,n,3. PHIL., VII, B, Il, 3 (2 p. in-foL).

i. Aug. 1690.
3 recto.
propositiocategoricapotest concipiut terminus
~MNis cui tantum adjicitur est vel non est incomplexus,
(secundi adjecti) ita omnis
homo est rationalis, sic concipi
potest Homo non rationalis(non est,
seu est) non Ens 0
Quidamhomoest doctus dat Homo doctusest Ens.
j
Nullushomo est lapis dat Homo
lapis est non Ens.
Quidamhomonon est doctusdat Homo non doctusest
Ens.
Hinc statimapparentprimo
aspectuconversioneset oppositiones
1
1. Mot répété dans le ms. J
2. H faut évidemment lire « (non est non-Ens.
3. Cf. PHtL., VII, B, ïv, 3 verso. est, seu)
PMMAMA CALCUL! LOGIC! FUNDAMENTA 333

U. N. et P. A. sunt convertibiles quia


simpliciter facta reductione pHtt.VI!,B,M,3.
Sic
in ea uterqueterminuscodemmodose habet.
Hinctamen patet propositionemreductama reducendadifferre,seu
aliudesseQuidam homo est doctus, et Homo doctus est Ens. Quia cum
dicohomo doctus est Ens, simul exprimoquidamhomo est doctus et
homo.
quidamdoctusest
U. N. et P. A. nempe ABest non Ens, et ABest Ens.
Opponitur
U. A. et P. N. nempe A non B est non Ens, et A non B
Opponitur
estEns.
Sed videamusquomodo et subalternatioseu subsumtio hinc duci
possit.
Omnishomo est animal.Ergo quidamhomo est animal. A non B est
nonEns,ergo ABestEns.
Nullushomo est lapis.Ergo quidam homo non est lapis. ABest non
Ens.ErgoA non B est Ens, et Bnon A est Ens.
Nonvaletconsequentia ABest Ens, ergo A non B est non Ens.
essenon Ens regulariter n
concludi on potest, nisi quandoadest
Aliquid
ut A non A est non Ens.
contradictio,
Demonstrandaest haecconsequentia A non B est non Ens, ergo AB
est Ens,id est demonstrandahaec consequentia Omne A est B. Ergo
quoddamAest B.
Hancautem alias sic demonstraveram Omne A est B. Quoddam
A est A ergoquoddamA est B. Sed haecdemonstratiosupponitsyllogis-
mumprimée6gura~ Nempe Omne A est B, quoddamC est A, ergo
quoddam C estB. Reducendo A non B est non Ens. AC est Ens. Ergo
CBestEns. Quomodohaecconsequentiademonstrabitur?
Quoniamigitur hac reductione non facileapparetvis consequentia~
non est habenda pro optima resolutione.Sic ergo melius reducendo
omniaad aequipollentiamseu quasi aequadonem
Aoo YB est U. A. adjiciendoY tanquam terminum subintellectum
supplentem. Omnis Homo est idem quod animalquiddam.
YAoo ZB est P. A. Quidam homo seu talis homo est idem quod
quidamdoctus.

ï. Cf. PH!ï~ VII, B, u, t et PAfL, VII, 300.


2. Asavoir le mode D<ïr<t.
a3~ PMMAMA CAMUM LOGICI FONDAMENTA

pHM.vn,B,H~. A oo Y non-B. Nullushomo est lapis,seu Omnis homo est non


lapis
seu homo et quidamnon lapis coincidunt.
YAoo Z non-B.Quidamhomo non est doctusseu est
non-doctus,seu
quidamhomo et quidamnon doctuscoincidunt.
Hinc jam omniademonstrantur;verbigratia
Omnis homoest animal,Ergoquidamhomoest animal.NamA ooYB
ergo ZB*co ZYB,sit ZY oo W. Ergo ZB' oo WB.
Nullus homo est lapis. Ergoquidamhomo non est lapis; eodemmodo.
Nam A oo Y non-B. Ergo ZA co ZY non-B.Seu ZA oo W non-B.
Quidam homo est doctus. Ergo quidamdoctusest homo. YAooZB.
Ergo ZBoo YA.
Nullus homo est lapis. Ergo nullus lapis est homo, patitur difficul.
tatem in hac resolutione.
Alibi sic demonstravimus Nullus homo est lapis. Omnis
lapisest
lapis. Ergo nullus lapis est homo; in secundangura sed ita priusipsa
secundafiguraesset demonstranda,quanquamid non difficileex nostris.
Exponamusprimum difficultatemin demonstrandaconversionesim-
plici universalisamrmativae
A oo Y non-B.Ergo B oo Z non-A. Instituamus
analysin.Si hocpro-
ceditErgo
A oo Y non Z non-A
Ergo ostendendumest hase duo aequariA et Y non Z non-A.v. g.
homo et quidam non quidam non homo coincidunt.
Nempe quolibet
res praeterhominemest quidamnon homo. Talis aliquares, verbi
gratia
Z non A, voceturM. Erit utique A oo Y non M. Utique enimhomoest
unus ex illis rebus quaesunt non M. Alioquiquidam A foret M, seu
WA oo TM, seu WA oo TZ non A, quod est absurdum.
Nempe sifalsa
A oo Y non M, vera est WA oo TM. Quae
consequentiaadhucstabi-
lienda. Omnishomo est animal. Ergo Omne non animalest non homo,
A oo YB.oo non B oo Z non A. Haec consequentiaest fundamentaHs,
ïequivalentquehaecduo ex natura Touomnis.
Haseergo assumo A oo B, ergo non A oo non B, vel contra.

t. Lire ZA.
z. DeArte combinatoria(Phil., IV, 55 Math., V, 33). Cf.
3. Mode Cesare. 2VoMMMM~M<ÏV,n,S
4. Lire « négatives.?
PRÏMAMA CAMUM LOCïC! F~N&AMENTA 235

et A ooYB,Ergo Z non A oo non B, seu si Homocoinciditcum P PHK.VH,B,M,3.


animaitquodam,nempe rationali, utiquc non-animalcoinciditcum
non-homine. N empe haecres pendeta transituab individuisad
quodam
ideas.Scilicetquando dico Omnis homo est animal, hoc ipsum volo,
hominesinter animalia esse quoerendos,seu qui non sit animal nec
hominem esse.
Rursusquandodico omnis homo est animal,volo notionemanimalis
contineriin idea hominis. Et contrariaest methodusper notioneset per
individua,scilicet Si omneshominessunt pars omniumanimalium,sive
si omneshomines sunt in omnibusanimalibus,vicissimanimalisnotio
erit in notione hominis; Et si plura sunt animalia extra homines,
addendum est aliquid ad ideam animalis,ut fiat idea hominis. Nempe
augendo conditiones,minuiturnumerus.
(Verte retro primaria.)

Primaria Calculi JLo~c<~<M~M~M~. 33 verso.

(i) A oo B idem est quod A co B est vera


(2) A non oo B idem est quod A oo B est falsa.
(3) A oo A.
(4) A non oo B non A.
($) A oonon non A.
(6) AA oo A.
(7) ABoo BA.
(8) Idemsunt A oo B, non A oo non B, A non non ooB.
< (9) Si A oo B, sequiturA non oo non B. Hoc sic demonstro.Nam
si non sequitur, esto A oo non B (ex hyp. contrar.) Ergo (ex hyp.)
Boo non B, quod abs. Item sic B non oo non B (per ~.). Ergo et
A non oo non B ~>.
(to) Si A oo AB, assumi potest Y tale ut sit A oo YB. *< Est postu-
latum,sed et demonstraripotest, saltem enim ipsum A potestdesignari
perY. >
t. Leibniz a inscrit les numéros des propositions entre parenthèses au-dessus de
leurs copules (ici idem est). Pour la commodité de la lecture et de l'impression, nous
les avons placés en avant, comme il l'a fait lui-même le lendemain (v.F«M<f<!M6M~
CalculiJLo~, & août 1690, PtHL., VII, C, 97).
236 MMMAMA CALCUL! LOGtC! FUNDAMENTA

PHM.V!B,M,3. .3. (n) Si sit A oo B, cric AC oo BC. < Sed non sequiturACooBC,
ergo A oo B. Sit enim A oo BC, fiet AC oo BC per 10 et 6. >
(i2) CoinciduntA oo ABet non B oo non B non A.
(13) Si sit A oo YB, sequiturA oo AB. Hoc ita demonstro.A coYB
(ex hyp.) ErgoABoo YBB(per 10) ooYB (per 6) oo A (ex hyp.).
Universalisaffirmativasic exprimipotest
A oo AB vel A oo YB
Particularisaffirmativasic YA oo YAB,vel YA = ZB, <~vel etiam
ABooAB,seu ABest EnsvelstareinvicempossuntvelA non ooA non
B. >
Universalisnegativa NullumA est B, sic A oo Y non B. SeuA ooA
non B <( seu AB est non Ens. >
Particularis negativa Quoddam A est non B, A non oo AB,vel
A non B est Ens.
Sed videamusan ha:csola sumciant
Univ.Aff.A ooAB,Part. Neg.A non oo AB,Univ.Neg.A oo Anon
B,
Part. Aff. A non ooA non B.
Si A oo AB. Ergo A non oo A non B. Seu ex Un. Aff. sequiturPart.
Aff.
Demonstratio Esto enimA ooA non B (ex hyp. contraria.)Cumergo
sit A oo AB (ex hyp.) fiet A non B oo AB, Q. E. abs. per Velsic
brevius A non B non ooAB(per ~) in qua pro ABsubstituoA (équi-
valentenim ex hyp.) et fiet A non B non oo A. Q. E. Do
Si A oo A non B, Ergo A non oo AB. Seu ex Univ. neg.
sequitur
part. Neg.
Demonstratio A non B non ooAB (per ~). Pro A non B substitueA
(nam équivalent ex hyp.) et fit A non ooAB.
AequivalentA non oo A non B et B non ooB non A, seu particularis
affirmativaconvertipotest simplicitcr.
Demonstratio ex A nonooAnonB sequitur(per 9) B nonoo BnonA.
Ergo et vicissimvel statim A oo A non B coinciditcum B oo B nonA
(per 9). Ergo et coinciduntearum contradictoriae.Q~E. D.
Ex A oo A non B videamusan aliter ducere possimusB oo B non A.
Si A oo A non B, Ergo AB oo ABnon B. Ergo ABest non Ens. Quod
si jam exhoc AB est non Ens ducamusA oo A non B, pari jure et duce"
remusB oo B non A, hujus reciprocam.
Portasse sic nihil supponendo sit AB ens Ergo A non oo A non B,
PMMAMA CALCUL! LOCÏC! FUNDAMENTA 237

1
namsi foret Aoo A non B, foret AB oo AB non B, adeoqueAB foret PHH.VÏÏ,B,M,3.
nonEnscontraHyp. Et pari jure B non oo B non A. Cum diciturAB
est Ens vel non Ens, subintelligiturscil. A et B suppositisEntibus.
Videamus an vicissimostendi posset A non oo A non B, Ergo AB est
scilicetA et B Entibus. Nempe si positis A et B Entibus,
Ens,positis
foretABnon ens, ergo oportet unum ex ipsisA velB involverecontra-
dictorium ejusquod involvitalterum, ponamusErgoA involvereC, et B
involverenon C. (unde vicissim sequitur B involvereD et A non D,
D oo non C). Sit ergo A eo EC, et B oo F non C. Jam EC oo EC
posito
nonF non C seu EC continet non F non C (seu quicquidinvolvitC, id
involvitnegationemejus quod negat C). Id est A ooA non B contra
Ergo Aequivalent seu ex se mutuo sequuntur AB est Ens et
Hyp.
Anon oo A non B, et B non eo B non A. Similiteréquivalent AB est
nonEns,A oo A non B, B oo B non A.
Atqueita clavemreperimus ut liceat uti reductionecomplexorumad
incomplexos 1.
Remnieliusergo ordinavimusschedasequente2 Aug. 1690
[Inomni termino inest A vel non A. < Si non inest A, inerit non A,
et contra,adeoque~équivalentnon inesse A, et inessenon A. > Seu
~équivalentA oo Y non B, et Anon oo ZB,vel aequivalentA oo A non B
et Anon ooAB.Ergomale]
Non~Binest in non B seu Non B oonon B nonAB.
Si A ooBC, an A C oo B, ut intelligaturC removendumex A?
Reductioad primitiva,sit B oo CE, fit A oo CEC, seu A ooCE, ergo
A C non est semper ooB. Itaque hoc tantum proceditin primitivis.
Ubicunque est generalisEB, ut E intelligaturquaecunquc,potest subs-
tituiB, namsumendoE pro B, fietEB oo BB,oo B.
SiNonABnon oo A non B, erit Non ABco B non A. Et contra, seu
équivalentNon AB non oo A non B et Non AB ooB non A.
i. Cf.GeMe~M (t686),§§ïo8,109et ï38 (Pmï. VII,C, 27,sg);
laquisitiones
B,M,63,§ t3.
PHtt.VIÏ,
2. V. PH!L.,VII, C, 97 J~MM<~MMenif«
Calculi logici.
DE VARIETATIBUS ENUNttATÏONUM

PHIL.,VII, B, it, PHîL.,VII, B, n, 5-6 (3 p. in-fol.).


5.6.
De Varietatibus Enantiationum quatenus
Categoricoe aut ~fl~o~.
~r~~<p aut negativa,, simplices aut co~o~~
de Zo~c« M/ ~c~o/~pterminos ~rov~ sunt. Ubiet

5 recto.
P~~cM~C~~nc~
~est~ cnonest~ ~est~ei~ ~est~et~est~, Anonestcet<

non (simut) est et c est d


non (simul) a est b et e non est

P~~û~M~
Si est sequitur quod e est d
Si a est non est
Si~ non est ~estaf.
Si non est c non est d.

Si est non sequitur quod e est


Si est c non est
Si~ non est
<'est~.
Si a non est c non est

Si a est b et est sequitur quod lest M.


Si~cst~et~nonest~ non est
Si est b et est e et n est~ sequitur quod est ~M.

6 recto, bas. Notandumest disjunctivamesse ex hypotheticiscompositam,ex.


gr.
aut unus est Deusaut nullus. Id est si DEUS non est nullus est unus;
et si DEUS non est unus est nullus. Seu unus DEUS et nonnullus
DEUSest idem. Item notandum hypotheticasnegativasexprimi etsi
per
et tamen,ut SiDEUSest justusnon sequitur
quod pius est fortunatus,
hoc ita enuntiari solet etsi Deus sit justus, non tamen continuo
pius
est fortunatus.

ï. A rapprocher du Specimen Calculi universalis (PAt~ VII,


2 Leibniz remarque que cette proposition ne Mo).
peut être résolue en deux autres.
SPEC!MENCALCUMUN!VERSAMS 339

PHM.VntB,Mt7'
Fuit. VII, B, n, 7 (2 P' ~L)
veroc~~o. et Negatione,et de contradictoriis.
Affirmatione
De ·

P' VU, B, 11,


PHiL.,VII, B, n, 8-9 (4 p. in-fol.).
PH!L.,
8-9.

CALCULUS RATIOCINATOR
seu «rft~MM~Cï~ infallibiliter ratiocinandi.
Res hactenusignorata.
e e e e o s s
C'estun brouillondu SpecimenCalculi universalis(v. ci-dessous).

PML.,V!B,n, 16-17,nunc ïo-n, et lo-i nunc!3-ï3 (7?. in-fol.)'. P


PHÏL.,VII, B, M,
t6-t7. 1
1
SpecimenCalculi universalis. 1
Commencement publié par GERHARDT (Phil., VII, ..18-221). Voicila
suiteinéditede cet opuscule
Ut investigemquid sit unum et piura, considerandasunt exempla. tï7 verso (ûunc
est tï). 1
Dicimus Petrus est unus Apostolus. Vel Unus aliquis Apostolus
Petrus.Paulusest unus Apostolusvel Unus aliquisApostolusestPaulus. 1
Petruset Paulus sunt plures Apostoli.Sedsi dicamPetrus < discipulus
Chrisd > est unus Apostolus.Discipulusqui Christum abnegavit est
unusApostolus,non ideohinc pluresfiuntApostoli,quia Petrus < disci-
Christi > et discipulus qui Christum abnegavit est idem. Hinc si
pulus
a estm et bestmet a est b et b est a (seu si a et bidem), tunc mest unum.
< Hinc si dicasa est m, sequiturhinc esse unum m, nam perindeest
acsi dicasa est m et b est supponendoa et b esseidem. >
Si a estmet best m, et neque a est b nequeb est a, < seu si a et b
suntdisparata> sunt plura fM.
i. Comme on le verra plus loin, nous avons découvert que les feuillets ïo et t t
faisaientsuite aux feuillets ï6 et ï7, etcontenaient la fin du ~pM~M. M. Bodernann
a remanié en conséquence le classement des feuillets ïo.ï7. C'est ce nouveau numé-
rotageque nous indiquons par <t<MC.
SPECIMEN CALCUL! UNIVSRSALIS

PHtt~ Ytl, B, M, Si a est naet b est. et <test&nec tamenb


est «,incenmn est an plures s
sint an unum. ex. gr. A<hm est animal
rationale,et homo est animal
rationale. Sed hmc incertuman sint
plura animaliarationalia,forte enim
nullus daturaliushomo quam Adtm.
Si a est m
unum)
*< *t..t.t f j~*
aTiW
C'
<_ ) ~~j (
quatuor
quatuor
d t
et < sunt uno verbo,
disparata erunt plura~\
Si a est b, tunc solumbt.
!0 recto (nunc
t2). ) Si est b, tunc solumb cm seu si omnis homo est
animal erit homo. animal,solum

j Haeeergo Soliusdefinitioest.}}
Si solumb est a, tunc a erit b.
Si solum a est b et solum b est erunt a
a, et b idem. Nam si solum
a est b, tunc b est a, et, si solum b est
a, tunc a est b. < per solius
definitionem>' J~ si b est a, et a
est b, erunt a et b idem; per supra
demonstrata.
Termini~sunt,
et trilaterum. quibusressigmncantureœdem, ut triangulum
Terminussimplexest in quo non nisi est
unus, ut a. Terminus
positusest qui constatex pluribus,ut
}
Terminusprimitivus(~) est cujus nullus
ut (auquis) compositus
~mvalet, si ponamusipsi a ~quivaÏere
bc, ipsique b oequivalerede,
ipsi autemc nullum~quivaÏerecompositum,erit a terminus
sed c erit simplex. [compositus!
itemqueb,
Hoc illustraripotest
exemplo numerorum primitivorum.Sit a trice-
nariuset b quindenariuset c binariuset d
ternariuset e quinarius,pateta
idem esse quodbc, seu tricenario
~quipoUerequindenariumbinarium;
et b idem essequod~ seu
quindenario~uivaÏere ternariumquinarium.
Patet ipsi binario (generaliter et
absolutë sumto) nullos alios < in-
r. Ce m~tne tableau se trouve dans
Ad Specimen Calculi Universalis Addenda
2. ctcst ce renvoi qui nous a
-s~
permis de retrouver la suite.
SPECIMEN CALCULI UNIVERSALIS S~t

notos> sequivalere, quemadmodumnectemarionec quinario.Adeoque pPmt. VH, B, il,


esse ÏO.
binarium, temarium,quinarium, primitivos.
~fM~~ naturaprior (posterior)est qui proditpro composito(simpli-
cibus)substituendosimplices(compositum).Sive quod idem est, natura
p rodit per analysin, natura posteriorper synthesin alterex altero.
prior
Itam exemplopraecedentequindenariusest naturaprior tricenario,item
binarius etiamnaturaprior tricenario. <~Et terminushic quindenarius-
binariusest natura prior tricenario.> Et ternarius est natura prior
pariterac tricenario,itemquequinarius.<Imo et ternarius-
quindenario
quinarius.Tametsi enim Numerus temarius-quinariusidem sit quid
mcenarius alius tamen est terminus, tametsi aequivalens. Quaeri
potest an non Binarius sit < terminus > natura prior quindenario.
Equidemsecundumdefinitionemquam dedi, erit nec prior natura nec
posterior;quiaalter alterumnon constituit, nequeex alteroper synthesin
vel analysinoritur. Sed si sic definias Natura prior est Terminus qui
constatex terminis minus derivatis, Terminusautem minus
est,qui paucioribussimplicibusprimitivisaequivalet.< Patet ex his si
terminussimplexet compositusalter de altero praedicaripossint,tunc
compositum esse natura priorem.>
Aromen est terminusrem signincanspro arbitrioassumtus.Ita circulus
esthujusmodinguraenomen, at figuramesse, uniformemesse, capacis-
simumesseisoperimetrorumsunt attributa.
Attributum[Rei] est praedicatumin propositioneuniversaliaffir- Io verso (nunc
mativa< cujus rei nomen est subjectum>. Ex. gr. Omnis tricenarius t2).
estbinarius.Omnis tricenariusest binarius-quinarius.DEUSest justus,
misericors, etc. -< Itaque binariusest attributumtricenarii, justum esse
est attributuniDEI. >
Proprium est subjectumin propositioneuniversaliaffirmativa,<; cujus
reinomencui propriumesse dicitur est praedicatum.> Ut a est voco
a proprium.Namsi omne a est b, utique solumb erit a, ut supra, seu
nullumnon-berit a. Estquc ipsius<t~proprium.Ita tricenariussolius
binariipropriumest, neque enim nisi binariusnumerus(seu per a divi-
sibilis)tricenariusesse potest. Ita DEUMesse solius justi propriumest,

<.Leibniz
a vouludire quindenarlus
».
3.
Lire « a ipsius b ».
tt~MTS DE t.BtNKM. ï6
&~2 8PEC!MEMCAÏ.CUMOMVERSAHS

PHH. VM, B, ~t, (etsi enimnon omni juste competat,tamcn soUjuste compedt.Ita ratio
<0.
est propriumviventium,solis enimviventibuscompedt.
<

~n~~M propriumest quod ejusdemtermini et subjectumest in una


propositioneaffirmativa,et praedicatumin alia. Ut tricenariuset quin.
denarius-binarius.DEUS et omnipotens.Hinc patet attributumpro-
prium idem esse cum eo quod vulgô vocant proprietatemreciprocam;
adeoquenomenreiet attributumpropriumrei esseterminosxquivalentes.
Definitio(D~M~M) est terminus ~équivalons natura prior (posterior).
Hoc modo potest definitumesse terminus aliquiscompositus.Ut sectio
conica, est iinea communis superficieiconi et cuidam piano. Sed si
malimus definitionemnon esse nisi singulorum nominum, tune ita
dicendumerit
Defiidtio(Definitum)est terminus compositus (simplex)aequivalens
simplici (composito). Vel denique posito terminum simplicemesse
~<MM~, erit
Definitio(Definitum)attributum proprium(nomen) nominis (attri-
buti proprii).
Sedre rectè expensaalitervidetur res explicanda Nimirum
Definitio(D~fM~~tseu Nomen)est terminusmagis compositus(sim-
plex) propositionisredprocaepro arbitrio assumtae,ex terminosimplici
et compositoconstantis.Itaque definitioest propositiocujus rationon
redditur, sed quam compendiitantum causa adhibcmus.Est ergo.defi-
nitio hypothesis quidam, de cujus veritate disputari non debet,sed
tantùm an sit apta, clara, prudenter assumta.
Patet definitum esse posse terminum compositum,si definitiocom-
ponaturex definitionibuspartium ejus <; (vel ex definitio uniuspartis
et altera parte) > Cum scilicetres non habet unum aliquod nomen,ut
sectio conica. Hinc patet, nomen esse posse terminum compositum.
tti recto (nunc Aliter autem ( si definitum sit terminus compositus,definitionon est
propositioassumta,sed demonstranda,posito scilicetpartesdefinitihabere
!~).

suas separatasdefinitiones,qu~ utique simul sumtaedennidonidefiniti


œquivalerc debent. Nisi forte consideremus definitum velut unum
nomen, !icet non sit unum vocabulum,ut intervallum.Ubi valli et inter
ratio non habetur, ita MunimentumRegium, id est, regulare justam
ratio.
quandamhabensmagnitudinem,ubi vocabuli Regiumnon habetur
t. Sic.
ANALYSE <6RAMMAT!CALE L
2~3

Oetcfumnobis qui cuiiibct conceptuisingularenomen dabimusnon Paît. V! B, M,


hiscaudonibus. N amnobis <t,
est opus omnisterminus simplexest nomen.
Ornaisdefinitioest prœdicatum nominis reciprocum compositumex
quoaliaomniademonstrantur. Atque ita malo quam arbitrarium,nam
ut posteadicam,omnia ab arbitrio ad certas leges revocabo.Per Ter-
~MMMM non intelligonomen sed conceptumseu id quod nomine signifi-
catur,possiset dicere notionem, ideam.

PHIL.,VII, B, n, 12nunc ï~.(2 p. in-foL). PïML.,VII, B, M,


t2.
[Co~y~M~p] 12 recto (nunc
t~).
A est B. copula est.
SiA est B, tunc C est D. si. tunc.
A estB. ErgoC est D. Ergo. significat
Si A est B, tune C est D. Atqui A est B. Ergo C est D.
id est sed vera est haecpropositio.
Sed id est praeterdictum.
Antequampergere in Logicis contemplationibusliceat, atque inde
fabricarealiquid,prius Grammaticisopus est, inprimishic sumendusest
in manusVossiiAristarchus1.
Nomensubstantivumet adjectivumin eo distinguuntur,quod adjec-
tivumhabetgenus ab alio rectum. Verum quia in linguarationalicaferi
potestgeneribus,ideo discrimenetiaminter substantivumet adjectivum
negugipotest
Abstractasunt substantivaex alüs vel substantivisvel adjectivisfacta;
ut humanitas,pulcritudo. Et homo est habens humanitatcm,
pulcher
habenspulchritudinem. Sedin linguarationalividenduman nonabstractis
abstineripossit, aut saltem quousquepossit 3.
Masculusest adjectivum,vir est substantivum,quia pro Vir substitui
potest homo masculus;seu resolvipotestin substantivumcum Epitheto.

Cf. VII,S' M'~73-76Ad VossiiAristarchum;


VII,B,tr,46.
a.Cf.Pmt.vn,B,m,4t.
3. Cf.
PtML.,VII, C, 20; 5t t59 verso VHÏ, ï verso.
~44.
'W"V GRAMMATKAM:
ANALYSE s -r. e-

t,
PHM. VII, B, M, Epithetonest adjectivumsubstantivocum rectione aequalijunctumin
12.
eundemterminumseusine copula.
Adverbia.Petrus scribitpulchrè.Id est Petrus scribit aliquidpulchrum
< seu Petrus scribit, et quod Petrus scribitest pulchrum. > Petrusstat
pulchrè.id est Petrusest pulcherquatenusest stans.
Pluralis. Hominesscribunt,id est Titius est scribens,Cajusest scribens.
Titius est homo. Cajus est homo. Vel Homines scribunt, id est Unus
homo scribit. alius homo scribit.
Pronommest nomen positumin locumalteriusnominis, seu designans
aliud nomen, non tamen explicandoejusattributumaliquod; sed tantùm
denominationemextrinsecamad ipsam orationemrclationem Ut Me
id est monstratus.dictus. praesens.Illeet hicdifferuntut propiuset remo-
tius. Ego< id est >>nunc loquens. Tu id est nunc audiens, dictumut
audias.
Omnes illationes obliquaeexplicandmex Vocum explicanonibus~.
Ex. gr. Petrus est similisPaulo. Ergo Paulusest similisPetro. Videantur
talia ex Jungii Logica'. Reduciturad propositiones Petrus est A nunc
et Paulusest A nunc.
Explicandas omnesflexioneset particule; reducendaqueomniaad sim-
plicissimasexplicationes,quae semper salvo sensu in locumsubstitui
possunt.< Ex quibus condendaedefinitionesomnium. >
Suiventdeslistesd'auteursauxquelsLeibnizemprunterales définitions
destermesdessciencessuivantes4
G~MM~M~Ï.Physica. 1~ Metaphysica.
Geometria. Astronomia. Musica
~OM. Optica. Mechanica.
ŒcoMow~.JE'~t~. Politica.

On lit en outre, au basde la page, cesmots disposésen colonne


J canon. Theol. moral. Scholast.
Histor. Antiquitates.Jus civilis,
controvers.
ï. Probablement pour relativam.
2. Cf. PHïL.,V, 7, f. 3 verso; VII, B, ïv, 32; C, o-ïo; 69.
3. V. PHH. VII, C, t5t et La Logique de Let~M!~ ch. III, § ï5.
Cf. PHtL.,VII, A, 16: .Ë'MC~O~MfMt ex sequentibus autoribus ~Op~M~ i-
medi-
tationibus delineanda.
SUR LES NOMBRES CARACTÉRISTIQUES 3~.3

jungunt mteg~s pro-


jungunt nomm~ conjunctiones verso(nunc
) Pf~ ·
po~ooes*
Manus manus pars
effectus
filius finus qui
id est equus est possessio
equus hominis
calor accidens
calor
titulus praedicatum
totum
causa
quatenushomo est dominus
substantia
subjectum
Par
simUc homini id est
datum

PHiL.,VU, B, n, i4-i5 nunc 16.17 (4 p. in-fol.) 8. ]PHïL.,VII, B, u,


t4.ï5.
In omni Propositionecategoricasit numerus characteristicus 14. recto (nunc
t6)..
subjecti + o'.
praedicati-j-
Fientaequationcs duaenempeIs aequ. mp
et ~<yaequ.
Hoc uno observato
ut Numeriexpressiliterislatiniset graecissibi respondentibus< (nempe
s et ? itemp et -K.itemque1 et ac deniquem et ~) > sint primi inter
seseunullumhabeantdivisoremcommunempraeterunitatem.
Fiet ex his
s aequ.-f- <yaequ.

p asqu. Tc~qu.

i. Cf.PHIL.,VI, ï2, f, 20; VII, B, ni, 4.0verso.


2. Cf. PHIL.,VU, B, tn, 5; 24 verso; a6 recto. V. La Logique de Le~Mt~, p. 73.
3. Ce fragment se rattache aux essais d'avrU 1679(PmL., V, 8, a, b, c, d, e, f).
3~6 SUR LES NOMBRESCARACT~R!ST!QUES

PHtL.,VII, B, M, ~oraequ.~
14- jj~ ~qu.f~
es ïequ. tATC
~ïpqu. A

vel reducibilesl

In PropositioneUniversaliaffirmativaerit J aequ. i et a:qu. i.


}mde.}}
In propositioneParticulariNegativaent vel vel major quam ï.
In propositioneUniversalinegativaerunt vel s et vel <ret p non-
primi inter se; id est habentesdivisoremcommunem.
In propositioneparticulariaffirmativaerunt tam s et quam <Tet
p
primi inter se seu nullum habentesdivisoremcommunem.
Propositussit syllogismusexaminandus
Omnis sapiensest pius. sapiens +70 33 jJ
Quidam sapiensest fortunatus. plus +10 3J
Ergo quidamfortunatus est pius. fortunatus +8 n. jJ
+ 8–il -}- 10–3
Quaecondusio proceditquia neque 8 per 3 neque 11 per 10 dividi
potest.
Item:
[Omnispius est felix
Quidam pius non est fortunatus
Ergo Quidam fortunatus non est ielix. ~elix-{- $ i. }
+ 8– il I + $–i.
Quod non procedit quia]
verso (nunc
Aliter ista comminiscilicet considerandumnempe si animalest
16).
1 genus hominis,contra non-homoest genus non-animalis,itaque
1
Nullus homo est lapis
seu Omnis homo est non-lapis
sit + i
debet h dividiper i. et cddividiper c.
Hinc si dixas Omnis homo est corpus non lapis. Debet hominis
SCHèMESMNËAtRESMSSYU.OGMMES 347

> dividi posseper numerum corporis.at numerus PHtt. VI!, B, M,


numéros< positivus '4<
debet dividiposse per numerumhominisprivativum.
lapidis
t
-fj–p<raequ.-t-
aequ. xp. et po-xqu. in prop. U.[A.] erit r aequ. ï.
Semperrs
et xqu. 1.In prop. part. erunt maj. un. Hinc

-aequ.
+ –Ts
in propositionem nibil refert in subjectoqualisnam
j Mutata~quaHone
sitp nequein praedicatoqualisnamsit x. Hinc si sit propositio
Omnis homo est non lapis
undefietaequatio
~–p<raequ.– Tc-t-
Ergo +P~ aequ.+~ jJ
Au verso du fol. ï5 (nunc 17), théorie du syllogisme,au moyen
d'équationsanaloguesà la précédente.
Noteau bas de la page
Exhoc calculoomnesmodi et nguraederivaripossuntper solasregulas ï5 verso (nunc
i7).
vi
Numerorum.Si nosse volumus an aliqua figura procedat formas,
videmusan contradictoriumconclusionissit compatibilecum praemissis,
id estannumerireperiripossint satis&cientessimul praemissiset contra'-
conclusionis;quodsi nulli reperiripossunt,concludet argumen-
dictorias
tumvi ibrma~

PHtL.,VII, B, M,
PHIL., VII, B, n, t8-i9 (s p. in-folio).
18-19.
Essaisde schèmeslinéairesdes syllogismess.
t8 verso.
A.CD B t–t E.CD B.
A.BC
A.BC c'< A.BD A.BC Ct–
A.BD D' ~'CD E.BD D 1

t. Deux lignes courbes placées au-dessus de la ligne joignent rs à xp et pa à ~t.


2. Lisez mat ores unitate ».
3. Cf. PHïL.,VI, t5, f. 7 verso; VII, B, ïv, i-ïo.
~4~ SCHEMESÏ.!NEA!RES DES SYLM6MMES

PML., VII, B, il,


t8.
A.CD B E.CD B
LBC c, 1 LBC c.
I.BD D O.BD D
A.CD B E.CD B_
A.BC c. A.BC c. f
I.BD D o.BD D

E.DC B A.DC B
A.BC c. E.BC c, t
E.BD D E.BD D.
E.DC B A.DC B
I.BC c, 1 O.BC c 1
O.BD D ,< 1 o.BD D<
E.DC B. A.DC B 1
A.BC c. E.BC c. 1
O.BD D o.BD D<
i9 recto. t Forte hase melius exhiberi possent,v. g. semper appareredebet,
utrum terminusaliquisconclusionemingredienssit universalisvel
parti-
cularis,nam si est particularisin prasmissis,erit et particularisin con-
clusione, et si sit universalisin conclusione,erit et universalisin
pr~.
missis.Quandolinea termini extreminon tota lineataest, terminus
ipse
est particularis,et talis est tam in praemissa
quam in conclusione.
Mediumsemper limito utrinque, quia utrum sit universalisan
parti-
cularisnil refertad regulas quasde termînoin
prasmissaargumentantur
ad terminosin conclusione.Videnduman modus
semper ex lineamento
deducipossit. videturnisi quod non discernesBarbari et
Barbara,quia
eaîdemprsemissae. idem in reliquistalibus.
Haecmethoduslinearum procedit in argumentatione
tritermina;sed
non videtur asquefere procedere,cum plures
propositiones,et cumter-
minusconclusionissit item medium.
Nempe cum condusionesuppressa,
novaque assumta prasmissa,fit alia condusio quas solum sequiturex
tribus.
Applicandahaec ad actuales argumentationesautorum.Ita possunt
esse 4 termini, imo plures.
AD SPBC!MEN CAMUM UNtVERSAMS AB&ENDA a~

Enmarge PH!L.,VII, B, K,
i g.
Barbara. Disamis.
I.CD B_
(commeplus haut) A.CB C 4
LBD l)
Autresschèmes

PmL.,VII, B, n, 20-2! (4 poin-fol.). PtïM. VII, B, M,


2.0*2.1.

Ad Specimen Calculi universalis addenda.


Publié par GERHARDT(P/ï<
VII, 221-223). Suite inédite
Possentomnesrégulaslogicascircapro- 2ï verso.
posidones universalesdemonstrariperfigu-
ramgeometricamseu quadratum.Utendo
hacsolaregula,Totumesseaequaleomnibus
partibusideoquemajus uno, seu totum
omnespartescontinere.
Sed ni fallor melius omnia demons-
tranturper totum disjunctivum ejusque
partes,id est per Tabulas

Utileest oblata consequentianon sempersuccedente


statimpossereperireinstandam et propositaregu~repe"
rire exemplaquaeexaliisregulisnon sequuntur,sed huic
demumpropriasunt

Sur cette sorte de schemes, cf. PHIL.,VII, B, n, ~ï.


Ces règles se trouvent dans le De Arte combinatoria, 1666 (P~th, ÏV, 54;
Math.,V, 3t-3t). Cf. Nouveaux Essais, IV, XVH,§ 4.
250 ESSAI DE CALCUL LOGIQUE

?H!L., VII, B, Il, Pmt. VII, B, H, 27 (un coupon).


27.
~7 recto. In isto calculonihilaliudadhibetur,quam pro inexistentibusquidem,
ut plurasimiliterpositasimulaequivaleant
uni. SicA Q) B ooL ubiA etB
eodemmodo se habent, et pro ambobussic scriptisponi potest unum.
Unde hue redit etsi poneremuset AB oo L. Nam signumQ)mihinon
significatadditionemvel aliquidaliud, sed simpliciterdesignationem*.
Hincet ista applicaripossunt ad totum distributivum[Nam]si distribu-
tivo addas comparationemoritur~ universale, si collectivipositionem
neri~t continuam.
Si duo Termini ponantur affectidiversissignis, et ponendo eoscoin-
cidere,se mutuo tollant, id signum dicitur 0' Verbi gratia 0 A Q B.
Si ponamusB oo A. seu Q A 0 A et id aequivaletNihilo, quasinihil
planepositum fuisset,Et ita patet quod signum detractionisseu contra-
rietatisnihilaliudest quam expectativafutursesub!ationis,
et L MooP
si nihil communeipsis L et M, hoc significatP + M fore oo L.
27 verso. Cognoscereutrum duo habeant aliquid commune, quod insit
utrique, et invenire quodnam illud sit. Sint A et B, quserituran sit
aliquod M quod insit utrique. Solutio fiat ex duobusunumA B quod
sit L per post. i, et ab L auferaturunum constituentiumA. postul.2*;
residuumsit N, tunc si N coinciditalteri coincidentiumB, nihil habe-
bunt commune. Si non coincidant,habebunt aliquid commune,quod
invenietur, si residuum N quod necessarioinest ipsi B detr~hatura B
per post. 2, et restabitM quaesitumcommuneipsisA et B. Q. E. F.
Si A +BooLetA-}-Noo L, B et Nhabent aliquid commune.
Si A + B oo A, erit B in A. Residuumnihil habet communecum
detracto.Reductisomnibus ad incommunicantiaA + B oo A -)- N,
AooG+M,HooB+M~natG+M+H+MooG+M+N.
ErgoN oo H.
Si quid plurimis positis aut remotis coincidere ista dicuntur
intelligatur,
ï. Ce s!gne est employé dans le fragment XX de GEMtAMT(PA! VII, 236 sqq.).
2. Sous ce mot on lit « opt
3. Abréviation de potest.
4. Renvoi aux postulats du ~OM inelegans ~cetMt~M~tMOM~M!t<f< in abstractis
(PAt~ VII, 230.)
5. Rapprocher le fragment PMtL.,VII, B, u, 3t, qui traite le même problème.
6.~c.Lire:BooH+M.
NOTES SUR LA LOGIQUE 35l

~MM~ hoc f<MM~M<HM. Hinc omniainexistentiasunt constituentia, FPHM.VH, B,M,


sit N 27.
non contra. Etiam quidvis per quodlibet constitui potest. Ut
constituendum per A; fiat (per post. i) A + N oo L, unde si N et A
sintincommunicantia, net L A oo N. Sin communicantiasint duo,
utA et B, et Bconstituidebeatper A, fiat rursusA + B oo C et posito
A oo L B + N. Hoc problema
ipsisA et B commune esse N, fiet
existentibus
prxsupponitaliud problemade inveniendiscommunibus

VII, B, n, 3o (un coupon)~,


PHIL., iPHtL., VII, B~ Il,
30.
Data unius compositioneper aliud, innnitasaliaeejusdemcomposi-
tionesperideminveniripossunt.Sit (i) AQ~ B oo L, dicoaliosinfinitos
valoresipsius L inveniri posse, quos ingreditur A. Scribatur enim
(2)A~Bco C. Fiet (3)A~)Coo L, vel(4)A~B~Coo L.
Et ut ex valorei invenimusvalorem 3, ita similiterex valore 3 potest
invenirialius,si6atA~Cco DetA~Doo L.

i
PmL.,VII, B, ï~ 3t (un coupon). PHtL., VII, B, tt, 1
1
Princepshabet 1000 subditos et 100 milites, quorum aliqui sunt
simulsubditi,aliivero extranei quxruntur illi qui sunt militeset subditi 1
simul.Colliganturin unum et milites.
Collectisin unum militibusdicatur exite subditi, vel collectisin
unumsubditisdicatur exitemilites.
Sedsi hoc solo postulatouti permissumsit, ex A 0 L detrahereA,
siceritprocedendum. Colliganturin unum militesAet subditiLet a toto
detrahanturA milites<; per postulatum>, restabuntmeri subditi,qui
cuminsintomnibussubditiset sint dati, dabunturj 1etreliqui<~ per idem Verso.
postulatum >. Seu datur quaesitum.Scilicetpostulatumtale est, a dato
detraheredatumquod ei inest.
Vel aliterut utrumque A et L eodem modo tractetur. Ab A Q) L

t. Lire L.
2. V. La Logique de Z.e<~Mt~,p. 38 ï sqq.
3. Ce fragment se rattache, comme le précédent et le suivant, à la série du Non
n'" XIX et XX de GERHAR&T
inelegans.SpfCttMCM, (P/< VII. 228 sqq., a 36sqq.).
252 D~FtNtTtONS LOGIQUES

PHtL., VII. B, U, detrahaturA restet B; ab eodem detrahatur L restet M.


3ï. Jam datum
B M detrahaturab A L; restat communeH.
Viaelectitiavidetur brevior,sed revera non est.
NempeA~LOAooB. LQBooHseu LQAOL~A~H
Qu~ via est brevissima,seu A~LOAQLooH verum hic non
licet compensare
Aliudest hic summamduorum, aliudsingula seorsim
detrahere.

PHIL., VII,
32.33.
B, M, PHIL.,VII, B, n, 32-33(~p. in-foL).
Un brouillonde Calcullogique.
Nonest définipar le fait que non-nondisparaît~.
Nihil est définicommesuit

Esto N non item N nonest B, item JVnonest C, et ita


porro,
tunc dici poteritNest Nihil. Huc pertinet
quod vulgodicunt,non-Entis
nullaesseAttributa~
Esto Aest B, tunc A dici potest AuQuio.
PropositionisUniversalisAmrmativashaecdefinitioseu natura est, ut
praedicatumprasdicatisit pra:dicatumsubjecd.
OmneBest C significat si A est B, etiamA est C; hinc
consequentia
Si A est B et Omne B est C, etiamA est C 6
Bet C, etiatnidemAest BC. Est ipsa definitioseu
significatioformulasBC~ 0
N. B. idem;si omne,ergo et iDBM. {

PMït. VII, B, n, PHtL.,VII, B, n, 3~-35(3 p. in-fol.).


3~.35.
Suitede définitionslogiques.

1. V. La Lo~oMc~JLe~Mt~ p. 381, note ï.


2. Cf.PHU. Vît, B, H, ï Principia Calculi Axtom. 3;<VII, B, H,6a,S
~<OM«~, < 4.
3. V. La Z.o~M«ede Lei6ni;, p. 348, note a.
4. Cf. PHïL., Vn, B, n, 62, § ï5. V. La Logique de f.e~H~, p. 347, note a.
5. V. La Logique de Z.e<&M<T, p. 346.
CONVERSÏO t.OGÏCA a53

PHH. VU,B, H, 36 (2 p. in-fol.). PHH. VII, B, H,


36.
Suitede dénnitions
7~ quodinvolvitcontradictionem,
ut A oo B. C nonC.*t

VII, B, H, 37(un coupon).


PHIL., PmL., VU, B, M,
37.
aliquaest in explicandoquid sit natura prius
Difficultas

PH!L.,
VII, B, n, 4.0(un coupon). PHIL.,VI!, B, Il,
40.
de Aliquid,Nihil, Possibile,Positivum
Définitions

PHiL.~
VII, B, n, 4.! (un coupon).
PH!L.,VII, B, H,
ConversioLogica. 4t.

Non Animal
Non homo
Animal
l
Homo (omn:s)

{Exhujusmodi schemateostendi possuntomnesconversionesj


Omnishomo est animal.
Ergoquicquidest non animal est non-homo.
Patetex schemate.Nam quia omnis homo sub animali, ergo nullus
utiquesubnon-animali.
Quoddamanimalest homo.
Ergoquidamhomo est animal.
In schematepatet antecedens,quia homo est speciesanimalis,id est
quoddam animal.
Cf. 6z, § 6; VI!, C, 33 recto; VII, C, 97.
a. Cf. la fin du SpecimenCalculi MMMWM~(PMït.
3. Cf. Pm~ VII, B, n, 3~; 36; 43; VU, &, H, to nunc ïa).
Une 49.
4. phrase analogue a été barrée en tête de la page. C'est un schéma du même
genre que l'on trouve en marge des Ad ~c~M Calculi universalis ~M~
(fMtL.,VU,B, n, st verso).
~5~ CONVERStO
LOGMA

PtHL.,VII, B, Patet et consequens,quia utique de homineanimal


4t. praedicatur.
Quoddamanimalnon est homo.
Ergo quidamhomo non est animal.
Non sequit
4.! verso. Omnisid est nullus non.
Omne A est B. id est. omnia exemplaipsiusA continentursub
cxem.
plis ipsiusB. Jam eadem exemplanon possuntsimul sub exemplisBet
sub exemplisipsius non-B contineri. Ergo omnia
exemplaipsiusA non
continentursub exemplisipsius non-B. Syllogismusitaque erit talis
OmneB non est non B.
Omne (vel quoddam)A est B.
Ergo Omne (vel quoddam)A non est non-B.
Pro non-BscribamusC. et fiet propositio
Omne [quoddam]À non est C.
Ergo omne C non est A. id est
Ergo omne non-Bnon est A. seu nullum non-Best A. seu quicquid
non est B est A. (nota aliud dicere nullum-nonB aliud nullum
non-B.)
Hinc patet si datur propositionisUniversalisnégative conversiosim.
pliciter,dariuniversalisafnrmativaeconversionemper contrapositionem,
et contra.
Jam NullumA est C. Ergo nullumC est A. demonstraturhoc modo
si falsumest nullum C esse A, ergo aliquod C est A. Ergo aliquod
A est C, cum tamen assumserimusnullum A esse C. Vel sic Nullum
A est C. Ergo non, quoddam A est C. Ergo non, quoddam C est A.
Ergo nullumC est A. Probanda ergo sola conversiosimplexparticularis
amrmativae.QuoddamA est C. Ergo quoddamC est A. Quod perse
patet idem enim est ac si diceremusdari exemplumcommuneipsius
C et ipsius A.
Per propositionesparticularescuncta possunt absolvi.Om. A est B.
id est non, quoddamA est B. seu falsapropositioista. SimiliterNullum
A est D. id est non quoddam A est D. Hinc assumtoOmn. A est D.
Ergo omn. D est A. cunctademonstraniur.
Negatio particularisnegativaeest affirmatio universaiitatis.Hinc ex

x.
SUR L'ÉCAUT~ LOGIQUE 255

concludïtur sic Quoddam A non est B est falsa, P


PH!L.. VIÏ, B, U<
menspamcularibus 4ï.
A est A est vera, Ergo quoddamA est B est vera '.}J
quoddam

PmL., V !ï, B, Il, 42 (un coupon) la. PmL., V!ï, B, t~


4-
est Ubivis, aliud Ubique.Exemplicausa]
[Aliud
Theorematale formo Si A ubivissubstituipotestin /~«w ipsiusB,
etiamB ubivissubstituipotestln locumipsius M~ veritate.Quod
demonstro Axiomatis B ubivissubstituipotestw locum ipsiusB. Nam
ope
si A ubivissubstituipotest in locum ipsius B (ex hypoth.) substituatur
et in loco Axiomatis hujus B ubivissubstitui
p otestin /<?cM~
posteriore
et fiet inde B ubivisj~M potestin locumipsius Quod
ipsiusB,
eratdemonstrandum.Hinc ut obiter notem, patet discrimeninter ubivis
et ubique.Nam si dixissemus A ubique substitui posse in locum
tune nihil inde potuissetinferri, nam ex Axiomate B ubique
ipsiusB,
subsdtuipotestin locum B. factumfuisset A ubique possesubstituiin
locumipsiusA, quod per se patet.

PtUL., VIÏ, B,
PHiL.,VU, B, n, 43 (un coupon). 43.

Définitionsd'Aliquid,Nihil, Opposita,Possibile, impossibile,Neces-


sarium,Contingens,Primitivum,DeWM~VMW, Prius natura.

Nihilest quod nominaripotest, cogitarinon potest, ut BUcirL

PHtL.,VII,B,!t,
Pmt. VU, B, M,44 (un coupon). 44.
Surla définitionde Conferens.

PHtL., V!t, B, n,
PHIL., VII, B, n, 45 (2 p. in-8").
45.
Ordinis ~oct temporis~r~cM~.
Remarquesgrammaticales.
Dans ce fragment Leibniz aepl~é Bys~mattquenientau point de vue de Pextert'
sionil considère uniquement les individus, « exemples Mou cas particuliers, au
pointde subordonner les propositions universelles aux parUcuUeres.
2. Cf. MATM~ ï~, t; PHtL..VH, B. tv. n, et tes CM~M /M~M~<~OHM de t686
(PHtt. VU,C, 21 verso). V. La Log'~ de Le~Mt~, p. 338.
~56 THEOREMATASUNT TACHYGRAPHï~E

Ptm.,VIT,B,u, PML.,VII, B, u, 46 (1 p. in-8").


46.
Sur la pédagogiegrammaticale(remarquecritique sur
l'Aristarquede
Vossius).

Pan. VI!, B, M, PHIL.,VII, B, n, 47-48 (4 p. in-8*).


47-48.
Dënnidonset remarqueslogiques.

PtHL.,VI!, B, H, PmL.,VII, B, n, 49-50(3 p, in'4").


49-50.
Définitionsd'Aliquid,Nihil, 7tMpo~ Possibile,Non-non<4,
~a-
tivum, Substantia, Inferens, illatum, ratio, conferens,causa, Agere,
Finis, Medium, Materia, Forma, Permittere, Instrumentum,CO~M~
vare, Exemplum,Occasio, Meritum, Fortuitum, Dependens,~Mp~
Pertinet, Periculum.

PKÏL., VII, B, ït, PHIL., VII, B, n, 5i-52 (4 p. in-8").


5ï-5z.
Sur les compensations

j In hoc calculo Iiterae A, B, etc. significantcerta


quaedamirrepetibilia,verbi gratia res singulares,item notionesuniver-
sales, unde repetitio est inutilis; item ordinis quoque hic non habetur
ratio, subalternaturcalculode combinationibusin universum,ubinon
ingrediturAxiomaA + A oo A. j
Pro A B posset simpliciterponi AB. Calculusde continentibuset
contentisest species quaedamcalculi de combinationibus,quandoscil.
nec ordinis rerum, nec repetitionisratio habetur. Itaque praemittendus
esset tractatiode variationibusgeneralis,nisi malimhanc considerareut
simpliciorem.

PtttL., Vtl, B, H, PHIL.,VII, B, n, 53 (un coupon).


53.
Omnia Theoremata non nisi Tachygraphiasseu cogitandi com-
pendiaesse ut animus a rebus ipsis distincte cogitandisdispensetur,
i. Cf.Phil.,VM,233,etLaLogique
deZ~~Ht~,
p. 38:.
2. Cf. PaH. V, 7, f. 4 recto.
DËFiNtTÏONSGËOMËTMQUES s5?

necideo minus omnia recte proveniant,in eo consistitomnis utilitas P PtUL., VII, B, M,


53.
et
verborum cbaracterum, ut in Arithmetica sunt décimales, ut sunt
Not~e Analyseos,ut innumeroset saepeimpossibilesexpressu,aut mire
implicatoslinearum motuumqueductus persequi necessenon sit. Hoc
etsi non verbis, aut reflexioneanimi, reapse tamen autores Algebrae
expresseresed et inventores Algorithmi et verborum in scientiis, et
proindeomnis scientiarumabstractarumlaus consistitin compendiosis
loquendiscribendiquenotis, et bis notis fit ut possimus computare
progressionis alicujusterminum <; summamque~> tout d'un coup, etsi
persingulanon eamus,ut possimusipsi infinitoexhiberefinitumaequale,
quaequcaliasunt hujus generis non intelligentibusrationesrerum admi-
randa.

¡
PHïL.,VII, B, ii, 5~.(s p. in-4."). tPH!L., Vil, B, M,
54. ¡.
Duxlineaesimilesse continerenon possunt,nisi sint rectae,sic arcus 54-reeto.
5
circulinon potest esse pars alteriusarcussimilis.
Etiamduae superficies< similes> continere se non possunt nisi
sintplanae.Lineaeautem et superficiesdissimilesse continere possunt,
imonecessariolineae<~curvae> et superficiesgibbaequaese continent
suntdissimiles,alioquipeccareturcontrapraedicta.(Verte) sed corpora 54 verso.
et similiaet dissimiliasese continere possunt, seu possunt sesehabere
ut totumet pars.
Ratiohujusdiscriminisest quod corporaintusdemtis scilicetextremis
similiasunt, et qui in medioversaturnon discemitan sit in globo an in
c ubo.Sed lineaset superficiesubique habent varietatemsuam, quia
ubiquesunt termini
Autrenote
Ex omnibusextensisunius hoc rectaeproprium est, ut pars quaevis
sit similistoti. Itaque sola recta semper et aliasres similaresquantitate
praeditas,figuracarentes,repraesentat,in quibusetiam <; quœvis> pars
estsimilistoti.
Le resteest une notesur la continuité.
ï. Cf. De
Analysi <t<M~(Math., V, tyS), Euclidis Ttp&Tet
(Math., V, ï83) et
MATH.,t, i, a. V. La Logique de Z~~a~ P.414.
fiorra M LEtMtz.
ïy
358 ~fOTESDE LOGIQUE

?HM. VU, B, M, PH~ VII, B, n, 55-56 (4 p. in-4")


55.56.

Componendonihilnovifieri potest,
r. Ex duobusA, B, si contineanturin uno ex ipsis, ita enim binio
coïnciditcum continente. < Namternio et quaternio est inutilis,quia
repetitioest inutilis.>
2. Ex tribusA, B, C, si neque binio neque temio aliquid novi faciat,
nam altiorescombinationesut semeldicamsunt inutiles.

PHÏL., VU, B, H~ PHIL.,VII, B, ïi, 57-58(4 p. in-fol.).


57-58.
5~ recto. RESOLUTioestsubstitutiodennitionisinlocumdeûniti,
CoMposmoest substitutiodefinitiin locum definitionis.
EjusdemdefinitifM«~ possuntessedefinitiones. Sit enim definituma,
ejusquedefinitiobcd,sitquebcaequ.1 et M aequ. et cd xqu. n. tune
oriunturtres novaeipsius a definitiones,nempe
a agqu.M. a aequ.mc. a aequ. nb cui accedet quarta a asqu.bcd
Exemplicausa 24 est 2, 3,4. Jam 2, 3 est 6. et 2,4 est 8. et 3.4 est12.
Ergo fiet 24 agqu.6, 4. 24 <squ.8, 3. 24 xqu. i~ 2. et denique24
aequ.2, 3, 4 ~<
5y verso. j Omnis proprietasreciprocapotest essedefinitio.
Definitioeo perfectiorest, quo minus resolubilessunt termini qui in
eam ingrediuntur.
Definitiosatis perfectaest, si easemel explicatadubitarinon potestan
definitumsit possibile. ·
Si una ex definitionibuseligatur,caeteraeex ea demonstrabunturut
proprietates.
seu
Unaquasque proprietas reciproca totam subjecti naturam exhaurit,
ex unaquaque duci possunt omnia. ·
proprietate reciproca
58 recto. Requisitum est quod definitionem ingredi potest.

i. Cf. le fragment XX de GEMAMT, Propositio 24 (Phil., VII, 2~3).


2. Remarquer qu'ici la composition des notions est représentée par la multipli-
et dans le
cation, comme dans les essais d'avril 1679 (PaïL., V, 8; VH, B, u, ~4~
~pccw~M Calculi universalis (Phil., VII, 2t8 sqq., 221 sqq., et PtHL.,VIl, B, K, !'J;ï7
De
ïo-t!~ Cf. Lingua generalis, févr. ï678 (Pun. VII, B, m, 3) et le
~Ma~t universali (PM., VU, =93). V. La Logique de Lc~H~, p. 192, 193.
ESSAISDE CALCULLOGIQUE
s5~

PHIL.,VII, B, H, 59 (s p. in-fol.). Pu)t. V!ï, B, n,


~).
Sur la qualité et la quantité.

PHiL.,VII, B, n, 62 (2 p. in-fol.). PnïL., VII, B, n,


62.
(i) Si A explicandoprodit B non B, A est impossibile.Vel ecthetice 62 recto.

magis,si Aoo L. B non B, A est impossibile


(2) Ens vel possibileest quod non est impossibile; ut si A non oo L.
Bnon B.
(3) Si non A est impossibile, A est necessarium.
(~) non non A oo A. Hic est usus -rou~o~.add. 6.
($) Aest, id est A est Ens.
(6) Falsa enuntiatiosi inde sequitur A oo L. B non B <; vid. 10 ~>.
DicereA est B, falsa est, idem est quod dicere A non est B.
per-
tinetad usum To3non.add. }
(7) EnuntiatioA est B. item A oo B. Item si A est B, sequitur quod
C estD. Item A non est B. Item si A est B non sequitur quod C est D.
(8) Aest B, sic exponitur literaliter A oo LB, ubi L idem quod inde-
finitumquoddam. potest etiam sic exponi A oo AB, ut non sit
opus
assumitertium. < ad hoc requiritur i~ >
SiA sit B non B, A est non Ens.
propositiofalsa est, ex qua sequitur A est non A. J
(9) A non est B. idem est quod QA est non B, <demonstrandum>.
Velidem est dicere propositio A est B, est falsa, et dicere A non
estB. <~ sequitur ex 6. >
(10) Si A est B, et A est C, idem est quod A est BC.
(12) Eadetnsunt, quorum unum alteri substitui potest salva veritate.
signumautemest oo ut A oo B.
(13) Sequitur<:vel infertur > A ex B, si A substitui potest pro B,
etsifortassenon liceat substitui vicissim. Per A <~ aut B > hic iotelli~o
velterminumvel enuntiationem3.
t. Cf. PmL., VU, B, n, 36; VII, C, 23 recto;
2. Cela se trouve 97.
dans le fragment suivant
3. ~.t. PHïL.,VII, expliqué
C, g; 25 verso; 29 verso; 73.
PmL., VII, B, n, 63, § 8.
S6o ESSAÏSDECAMPLLOGtQUE

t,
PtUL., VII, B, il, (i~) AAidem estin hoc calculoquod A. Exemplicausa sit B ooAC
6a.
et D oo AE, ont BC ce ACAEoo ACE. < vid. 8. >
(1$) A est B, idem estac diceresi L est A sequitur quod et Lest B~.
Hoc demonstrabimus Assumamushanc propositionem J?. dico
hincinferrisi L est A, sequiturquod L est B. <; Hocita demonstro >
Quia A est B, ergo A oo ABper 8. Jam si L est A, etiam erit L co LA.
Ubi (pro A substituendovaloremAB) fit L LAB. Ergo L est AB.
Ergo L est B per 8.
Ergo demonstratumest, ex hac A est B, inferri hanc si L est A,
sequitur LestB. Nunc inversedemonstremus,ex hac Si L est A sequitur
quod L est B, vicissiminferriA est B. Intelligiturautem L quicunque
terminusde quo dici potestLest A.Ponamusilludesseverum, et tamen
hoc esse falsum, quodsi inde sequitur absurdum, utique infereturhoc
ex illo (per Lemma prop. sequentis).Statuatur ergo hase enuntiatio
<2Aest non B. Jam QA est A. ErgogA est B (quia QA comprehenditur
sub L) ErgoQA est B non B quod est abs.
(16) Si A sit propositio<: vel enuntiatio >, per non-A intelligo
propositionemA essefalsam.Et cum dico A est B, et A et B sunt pro-
positiones,intelligo ex A sequi B. Sed demonstranduserit harumsubs-
titutionum successus.Utile etiamhoc ad compendiosedemonstrandum,
ut si pro L est A dixissemusC et pro L est B dixissemusD, pro istasi L
est A sequitur quod L est B, substituipotuissetC est D. in précédente.
Si A est B dicatur C, eri: C idem, quod A esse B. Itaque cum dicimus
Ex A est B sequitur E est F, idem est ac si diceremusA esseB est E
esse F DifferttamenA esseB, et BeitasipsiusA, quiahaecsignificat A
esse B quatenustale. Itaqueetsi ex hoc quod Deus est sapienssequatur
quod Deusest justus, tamen non ideo Dei sapientiaest Dei justitia.Et
licet omnis sapienssit justus, et adeo sapientem esse, sit justum esse,
non ideotamen sapientiaest justitia.
'1
62 verso. 1 (17) In Numero i~ assumsimussi posito A, sequitur B, exnon
B sequi non A. Vel generalius secundum nostrum Hypotheticassub é"
Categoriciscomprehendendimodum, assumsimushanc consequentiam »
A est B, [Ergo non B est non A. Hoc jam demonstremus A est B,

t. Lire BD.
2. V. La Logique ~Le~H! p. 3~.7,note 2; p. 35~, note 6.
3. V. La Logique de Z~M!?, p. 355.

ax.
DECALCUL
ESSAIS LOGIQUE 261

A oo AB. [si jam.] E rgo non A oo non AB]. Ergo falsumest 1PML., VII, B~ M,
idemquod 6a.
Non Best A. A non B oo nonB.
nonB esseA. Demonstratio.Esto Ergo
SedA est B ex concesso.Ergo A oo AB. Ergo AB. non B co non B.
implicat.E rgo (per n. 6) falsumest non B esseA, posito A esseB.
quod
Alitersine aequipollentia,per solam substitutionsm unilateralem.
A est B ex hypothesi, dico < falsumesse ~>(2") non A esse B.
(!')
Namquiapro A substituipotest B (per i~) subsdtuaturin 2" net non B
estB. quodest falsumper n. 6.
Supra dictum est, demonstrandum esse A non est B et QA est
(18)
nonB coincidereseu dicere A non est B, idem esse ac dicere datur
tale ut QA sit non B. Si falsum est A est B, possibileest A non B
Q
< per n. 6 >. Non B voceturQ. Ergo possibileest QA. Ergo QA est
nonB, itaque posito falsumesse A est B ostendimusQA esse non B.
Jamcontraex hoc ostendamusillud QA est non B, ergo falsumest A
estB.Namsi verumessetA est P, ~ossetB substituiin locum ipsiusA,
et fieretQBestnon B, quod est absurdum.

PtHL.,VII, B, n, 63 (2 p. in-fol.). ]PHÏL.,VII, B, M,


63.
1
(i) ~M<MfEnuntiatioex Enuntiationibuspositis,si per substitudones 63 recto.
permissas exillisoriri potest.
(2) A oo B significatA et B esseidem,seu ubiquesibi possesubstitui.
(Nisiprohibeatur,quod fit in iis, ubi terminus aliquis certo respectu
considerarideclaraturver. g. licet trilaterum et triangulumsint idem,
tamensi dicastriangulum, quatenus tale, habet 180 gradus; non potest
substituitrilaterum.Est in eo aliquidmateriale.)
Si ex EnuntiationeA sequitur enunt. B, et vicissim,coinciduntA
etB.j}
(3) Contradictoriumest B non B.
j SiA est B non B, A est nonEns.
SiAsit Ens, et prop. sequatur A est B non B, tunc prop. est falsa.j
(4) ~pM~/M est terminus,vel Non Ens, qui si ponitur esse, sequitur
esse contradictorium.Possibilisautem est terminus <: vel Ens vel
Reale > ex quo nihil tale sequitur.
263 ESSAM DE CALCUL LOGIQUE

PtHL.~VH~ B.H,
63. { Si AB est non Ens, sequitur {Acontinerenon B] A oo A non Bvel
B oo B non A, posito A et B Entia.Praestatabstinereterminis possibilis
et impossibilis.
EtsiABessetEns, tamen etiam NonAB potest esseEns. J
($) Falsa Enuntiatioest si e~ci potest ut ipsa concessaex terminis
possibilibusadmississequatur admittiimpossibile quod tamen ipsanon
concessaex positis non sequeretur. autem est ex qua nihiltale
sequitur.
{ Enuntiationegativa nihil aliud est, quam quœ falsamdicit Affirma-
tivam. Hypothedcanihil aliud est quam categorica,vertendoantecedens
in subjectumet consequensin prxdicatum.Ex. gr. A estB, ergoC estD.
A esse B sit L, et C esse D sit M, dicemusL est M Itaque sufficerent
categoricae amrmativae.}
(6) ParticulaNon hunc habet usum, ut significetTerminumvel enun-
tiationemcui praengiturnon habere locum, et hincsi sibi ipsi praeËgitur
semet destruit, quasi ipsamet posita non fuisset. Itaque Non, A est B,
vel A non est B, idem est quod falsa est enuntiatio A est B. Et Non
Non A idemest quod A. et A non non est B, idemest quod A estB.
(y) AAidem est quod A. Exempligratia Omnisciuset spiritussapien-
tissimus coincidunt.Hinc si dicas spiritus omniscius,et pro omniscio
substituasspiritumsapientissimum,fiet spiritusspiritusomniscius sed
inutilisest <naec~> reduplicatio,et sufficitdici spiritussapientissimus.
quod secusestin numeris, et magnitudinibus,ubi repetitum A designat
non idemsed asqualcpriori.
(8) A est B idem est quod A continet B, et quidemsimpliciter,ut
adeô dicereliceatA est B idemesse quodA o~ AB,namcum sit A ooA
per 2. et A contineatB simpliciterex hyp. pro A substituipotest AB,
quoniam per 7. geminatio nihil mutat, seu ex A oo A fieri potest
A oo AB. Itaque cumdiciturDEusest zelotes,etiamdici potest DEusest
DEus zelotes;et haecduo coinciduntinter se. Ita rem ab Enuntiatione
traduximusad aequipollentiam, quaecalculonostroest aptior. Idemaliter
conficipoterat hocmodo cum A est B dici potest A oo LB, nempesi

ï. Cf.PHiL.,
VII,B,n, 62,$$t3 et î6; VII,C, 9 verso,35verso;29 verso;et
surtoutPHtL.,
VII,C, 73-74.
2. Lire Mp!CM)~MM!M
au lieu de omniscius.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~63

L substitui A, nam si L oo A fiet F


PHIL., VÏI, B, H, v
A et B ~quipoUent,potest [pro ipsum G3. {
L Ens vel aliud quiddam quod jam in A conti-
Aco AB]per intelligi
erit L id omne quod in A est prêter B. Jam 1
netur;si non ~qmpollent,
oo fiet etiam A oo LBB (per 7) Ergo pro LB ponendo A,
quiaA LB, A oo AB A oo LB, ne tertium
fietA oo AB. Malo autem
aute adhibere quam
Malo
assumi sit opus'.
A. Esto enim (,i;
A quod falsum est Non B esse
(9) Si est B,sequitur A est B est con-
verumNon B est A ex hyp. adversarü. J am (2) hyp.
A oo AB num. 8. Ergo Non B est ABex i per 4.
cessa.Ergo (3) per
Non B est ABnon B, per num. 8. Quod est abs. per num.
hic.Ergo($)
falsa. i. posita 3. hic. Quod erat dem.
5. Ergo A non et non
si B estnon B vel B est B,
(10)Poterantprïedemonstran
B est B vel non B est BA, vel non B est B non A, esse absurdas,idque
num. 8. reducitur [esse] ad B non B
communihacmethodofit, quod per
C non B est AB per 8 redacitur ad C non
in eodemtermino.v, g.
Bco C non B. AB.
A est B AC est B. Demonst. (i) A estB ex hyp. Ergo(2)
(10) ergo
num. A oo AB. Ergo (3) < (per 2) > AC co ABC ergo
(per 8)
<( (ex 3 per num. 8) > AC est B. Quod E. dem.
num. 2. 63 verso.
oo AC oo BC. ex
1(11) A B ergo Sequitur
Si A oo BC, sequitur AB oo BC. Dem. Nam (i) (ex hyp.)
(12)
AC oo BCC, id est (3) (per 7) AC oo BC.
Aoo BC. Ergo(2) (per n)
Quoderat dem.
Non AC oo BC Ergo A oo B. hoc demonstrabiturexhi-
(13) sequitur
bendo casum ubi illo vero, tamen hoc non est verum, quem casum
exhibereest problemasolvere. Sit AC oo BCet A non oo B. Nempe si
Aco BC nec A oo C', erit < tamen > (per 12) AC oo BC. Quod
eratFac.
A AC est B Demonstratio. ( i) (per hyp.) A est BC.
(14) est BCergo
num. Aoo ABC. Ergo (3) (per num. 11) AC oo ABC.
Ergo(2) (per 8)
num. AC estB (sed verum est etiam A esseB).
Ergo(4) (per 8)
AB est A. i Hoc initio ponendumerat (i) AB oo AB
(ï~) Dem.
ABest A.
(2) Ergo(per num. 7) AB oo AAB.Ergo (3) (per num. 8)
Cf.PntL.,VII,B,n, 62,§ 8.
2. Lire A ooB.
3. Leibniz avait écrit d'abord « Aest B
~4 ESSAIS DE CÀLCUt.MCIQUE

PML., VII, B, il, (t6) A est B, et B est C, ergo A est C. Demonstratio.(i) (ex
63.
A est B. Ergo (per num. 8) (2) A oo AB. Similiter hyp.)
(3) (ex hyp.)
B est C. Ergo (per num. 8) (4) B oo BC.Hinc
(per 2 et 4) (S) ABoo
(ABBCseu per num. 7) oo ABC. ex $ per num. 8. (6) ABoo C'. Et
deniqueex 6 per 2. (y) A est C. Quod erat dem.
(17) A est BC. Ergo A est B. Dem. Ex Hyp. (i) A est BC. jam
per
num. 1$ (2) BC est B. Ergo ex i et 2 per num. ï6
(3) A est B. Quod
erat dem.
(18) A est B et A est C. Ergo A est BC.
A oo AB,A oo BC'.Ergo(AAidest)Aoo
(ABBC'oo)ABC.Ergo
(per num. 8) A est BC.
(19) Hinc similiterA est B et A est C et A est D, Ergo A est BCD.
(20) Ex 17 et 18 patet coinciderehas duassimul A est B et A est C,
cum ista A est BC. idem est in pluribus.
(2t) A non est B idem est quod A est non B. Nempe si A non est B,
falsaest A est B. Ergo falsa est A oo AB.Ergo per num. AB est non
4.
Ens. seu A oo A non B. Ergo per num. 8. A est non B. RursusA est\
(21) A est B et B est A, idem est quod A oo B. Nempe < per
num. 8 > A oo ABet B oo AB. Ergo A oo B, et rursus A oo B.
Ergo
AA oo BB seu per num.7 A oo B.
(22) A est B. Ergo non A est non B". NamA est B ex hyp. Ergoper
num. 9 non B non est A. Ergoper num. 21 non B est non A.
(23) Non non A oo A. Nam non non A est A et contra < prius
ostendimus> scil.A non non A oo A. hoc ostendendum.Qu~erituran
reperiripossitQ non non A quod non sit A.

PMÏL.,VII, B, H, PniL.,VII, B, n, 6~-65 (4 p. in-fol.)


6~.65.
64. recto. (ï) Rï~t <; vel CoMM~~t ~> sunt quaesibi ubique substituipos-
sunt salvaveritate.D~r~ quasnon possunc~
Hinc etiam demonstraripotest, si duo [aequaUa]
coincidentiarepe-
ï. Lire ABest C.
2. Lire A oo AC.
3. Lire: A BAC.
4. Ce paragraphe est très raturé.
5. Leibniz a voulu dire a non B est non A (v. la
6. Cf. le fragment XX de GenttAROT conclusion).
(P/tt< VH, z36.a~7).
ESSAÏS DE CALCUL LOGIQUE

loca eorum quanquam P. VII,


PtML., B, H.
permutari,
rianturin aliqua propositione,posse vel quantum lubet,
6~.
eorum per alterum vel omnino,
et possitunum
tol!i.~1
A oo B significat A et B esse eadem.
(2) B esse diversa.
oo B A et
(3) A non significat
A.
A non oo B, etiam Bnon oo
(4) Si A oo C. < i. facta substitu-
Si A oo B et B oo C, etiam per
(<)
tione.> oo C. < per $. Hinc per
Bet B non oo C, etiam A non
(6) SiAoo non oo B'. >
oo B et B non oo C, erit C
6 et Asi A
A determinatum, Y < vel Z vel alia litera poste-
r? 8) significat
indetenninatum, < etiam Nihilsi conditionesapposit~
riori significat
nonobstent.> &
~A+Yoo Csignificat AinesseC, seuCcontinereA.
oo A esse aliquod determinatum seu unicum,
(n) + A significatA
facit. ut obiterdicam,
additum nihil novum Hinc,
< seu idem sibi ipsi addantur non
est, ideo si ~quaUa sibi
quia~qualiumeademmagnitudo fit enim nova
addi, sed ipsas res,
dicendumest eorum magnitudines
Hinc nec magnitudinem esseNumerum,uec magni-
magnitudo. sequitur nec sibi addi.
tudinemaut rationem unam alterius esse partem, posse
cum Numero idem est, soient tamen saepepro
Nec numerus requali
vel saltem numeris ratio aut magnitudo sumi >
ipsisrebus
Y + Y non oo Y significatY plura esse Y.
si A determinatum et Y indeterminatum,
(12, 13) Hinc significat
axiomatasunt
A + A oo A et Y + Y non 30 Y.
ita soleo Y et (Y). Si vero tractamus
(14) Duo Y diversa exprimere
erit Y oo
YetadhucY, seu Y et (Y), reperiamusque (Y)oo Y + Y, (Y).
non co (Y).
SiveroreperiamusY + (Y) non oo Y. erit Y
A B oo A, et B sit aliquid, erit B in A.
(1$) Et generalitersi +
Item si A B oo A, et B non in A, Berit Nihil.
(16) +
NonNihil est aliquid; et non aliquid est Nihil.
(17) A oonon B,
A Unde et si A ooBet
(18) Si A non oo A, erit impossibile.
tuncA erit impossibile per 18 et 6.
Ure A.
a. Cf. PM., VII, 946.
266 ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE

PtUL., VII, B, n, (19) Hinc quodneque Nihil est, neque aliquid,impossibileest per
6~. 17
eti8.
< Notandum omnem Terminum ut A vel B, intelligi
aliquidet
possibile,nisi contrariumadmoneaturaut probetur. >
(20) Si A est Nihilet B est Nihil, erit A oo B. seu duo Nihilacoin.
cidunt.
(21) Si A est Nihil et B est Nihil, eritA -}- B oo A per 21 et n.
< seu nihil additumnihilofacit Nihil. >
(22) Si A + A non oo A, erit A impossibile.< seu impossibile est
quod additum sibi ipsi facitnovum.> Nam pono A essedeterminatum
seu unum certum. Unde per 11. A + A oo A. Jam A + A nonoo A
ex hyp. Ergoper 6, A non oo A. NotandumA ne quidem hoc casufore
Nihil, nam et si nihilo apponatur nihilum coincidunt,quia per 20.
Nihilum Nihilo coincidit.
(23) Si Aoo B etiam A+CooB+C.< Nam si in A+ C pro
A substituasB, ex defin. Eorundem,fit B + C. >
(24) Continenscontenti est continens condnentis seu quod inest
inexistenti,inest ei cui inexistit; seu contentumcontenti est contentum
continentis,seu si A est in B, et B est in C, etiam A est in C. Nam
A + Y oo B ex hyp. per 9. et similiterB + Z oo C. Ergo
(per substit.)
A+Y+Zoo C,sitY+Zoo V(per2$).EritA+Voo C. Ergo
A est in C per 9. Quod Erat Dem.
(25) Postulati instar est, ut liceat pro pluribus quotcunqueponere
unum aliquodipsis < collectis> coincidens.Hoc tamen ostendi
potest
ex alio postulatoclariorequod pro pluribusutA et
BpossitponiunumC,
ira ut sit A + B oo C, si scilicetnihil in uno reperiatur,
quod sit in
alio, <~ verbigratia>, si post ea omniasumta quaesunt in A sumamus
ea omnia quae sunt in B, et ita omnia simul < collecta > dicamus
constituere C, < eorum aggregatum in quo unumquodqueeorum
insit >. Sedhinc tamen sequituridem fieri posseetiamsiB et A habeant
commune aliquid quod insit utrique A et B, ponamusenim id esseD,
et A esse co D + E, et B esse oo D + F, < ita ut D, E, F nullum
habeant commune contentum.> Dico fieri posseA + B oo C. Nam
fiet D + E + D + F oo C. JamD + Dco D. Ergonet D + E F ooC.
+
ï. Lire 20.
2. Leibniz a voulu dire Continens continentis est continens contenti.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7

D et E et F nil habent commune < con- P.


PHtL., VII, B, M,
fieri diximus, quia
quod posse 64.
tentum>. inter viam et lineam; si
Hic obiter notari potest discrimen
(26) lineam a A ad punctum B,
mobile tendat per aliquam puncto
punctum
eandemredeat à puncto Bad punctum A. linea quidempercursa non
si non redusset, < nihil enim novum est in regressu
eritmajor,quàm non facit novum,
in itione, et idem sibi ipsi additum
quodnon fuerit nisi malit viam pro
At via percursa erit duplo longior, quis
perii>.
ipsalineasumere. novam assumimus, tunc possumus 6.
6~ verso.
literam aliquam
t (27) Quoties asserere. Sed cum ea litera
non est impossibile, ipsa de
quodvis,quod vel ratiocinio, non licet, nisi
fuit in eodem calculo
jamante adhibita cum esse compati-
ostendamus ea quae nunc de ea asserimus, prioribus
asserere de ea licet. H~c observatio etiam instar
bilia,quo ostensoid v. g. si
et ex natura nostr~ charactcnstic~
postulatiessepotest, pendet tam D C sint aliquid,
habuerimus D+ C oo A et D non oo C, et quàm
non licet ponere D A, sed nihil prohibet ponere
et possibile; postea
sit D C oo A et F + G oo H, nil prohibet
E ooA. Item si +
novam facere in iisdem literis modo priori compatibilem;
positionem
si F oo H + C, id foret priori incom-
ut F ooG + C. At scripsissemus
assumsissemus l iteram in nova assertione, nihil esset
pmbite.Sinnovam
timendum.
sive nihil refert. seu A + Nih. ooA. J
non,
j (28)Nihilumsiveponatur unum collectivum
hactenus sumus usi ad designandum
(29)Signo+ coin-
in insint, et quod ipsis simul sumtis
fieriex pluribus; quo plura
utemur ad a liqua ab alio esse detra-
cidat.Nuncsigno designandum,
contrarium fiat +. Itaque si A + B oo C, erit A ooC B,
henda,ut signi
etA diciturResiduum.< Sed opus est A et B nihil habere commune.
NamexemplicausaA + A oo A. ergo fieretA oo A A. Jam(per 30)
A A oo Nihilo,ergo fieretA oo Nihilocontra Hyp. >
j (30) C C oo Nihilo.
NamC oo C + Nih. per 28.
ErgoC C 00 Nih. per 30 ·
detrahi B ipsii non inest
inest, tunc
tune resi-
(31)Siab aliquoC jubeatur quod
t. Lire 2Q.
2. InterverUrles deux lettres B et C.
~S ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE

PtUL., VII, B~ !t, duumA seu B C erit res semi-privativaet si apponaturalicui


64. D, tune
D + A oo E significatD quidem et B esse
ponenda in [E], sed tamen
a D prius esse removendumC, si quidemei inest. Quodsi
insit, seu si
Doo C+F,netEoo
C+F+B–C.Hocest(per3o)Eoo'F+B
UndeE fit res positiva,posito F et B esse positivas.Sed si C
non insit
ipsi D, manet etiamE res semi-privativa.
(32) Omnispositioqua~inest in E sit G, et omnis privatioqua:inest
< in E > sit C; sic ut sit E oo G C. Jam omne quod commune
est
ipsi G et C sit H. et sit G oo H+ L, et Coo H+M. fiet Eco H+L
H M seu (per 30) E oo L M. et L atque M nihil
ampliushabe.
bunt commune; quodsijam L et M
(incommunicantia)ambo sintaU.
quid positivum,erit E res semiprivativa.Sin sit M oo Nih. erit E ooL,
seu E erit respositiva,si scilicetid omne quod inest toti
privationiC insit
etiam positioniG; denique si sit L oo Nih. erit E oo M, seu.E
erit
res privativa,si nempe omne quod est in tota
positione G insitetiam
privationiC.
(33) Hic cuicunqueapponi potest privatio cujuscunque,est instar
postulati,sit A, et B, scribi potest A B.
65 recto. j (34) Si A + B oo D + C, < et A oo D > erit B oo C. Seu
quibus apponendocoincidentiafiunt coincidentia,ea ipsa sunt coinci-
dentia. Imô non sequitur nisiin incommunicantibus.J
Nam scribaturA + B A (per 33) erit Boo A + B D
(per30)
ergo (pro A + B substituendocoincidensD + C) fietB oo A + C D
id est C (per 30) Ergo B oo C. Quod Erat Dem.
(3$) Si a coincidentibusauferas coincidentia fiunt coincidentia.
Si Boo C, erit A B oo D C". Nam si ad A B et D C addas
coincidentiaB et C, fiunt A et D coincidentia.Ergo A B oo D C
per 34. Seu A–B + Boo D C + C (oo D oo A) et B ooC. Ergo
per 34, A–Boo D–C.
(36) Insunt in aliquo non tantùm partes sed et alia, ut circuloinest
non tantum quadratuminscriptum, sed et latus
quadratiinscripti.Qua-
dratum quidemest pars ejus, sed latus quadrati non est
pars ejus. Sed

t. Leibnizavaitd'abord<îcrit
A partoutoùil y a D.
&.Lire D.
3. Ici encore D a été substitué à A.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE 269

ab alio P
inexistentenon potestdiscerni,nisi accedenteconsiderationePHtL., VII, B, u,
pars 63.
similisvel congrui,de qua suo !oco*.
Speciatim consideranda sunt contentaejusdemw~w~MM~M~M
~7)
interse. Si sit L in A et M in B, atque inde sequitur L non oo M~
dicenturA et M~CMW«M~M~.
(ï8) Cumaliquiddiciturcoinciderepluribus,ssepiusincommunicanti~
intelligeresoleo.seu contentaejusdemquaecontinensconstituunt,intel-
Ii~isoientincommunicantia.
Si A et B incommunicantia et A + B oo C, non erit A oo C.
(20)
Namalioquierit A + B oo A. ergo (per 1$) erit B in A. contra
aut Berit Nihil. quod etiam est contra Hypothesin.Communi
Hypoth.
sermone,si contentaincommunicantiasimul coincidantcontinenti,non
poMstunumeorum coinciderecontinenti.
Si A et B nihilhabentcommune,itemqueL et M, et A non sit oo L,
nec Berit M.
Si L et M habent aliquid communeet A + B sit oo L + M, poterit
esseAoo L, licetB non sit oo M, ut si A + B oo A + B + A, et si
Lsit A etMsitA+B.
SiAet Bincom. itemL et M, et nullumhorum coincidatulli illorum,
non potest simul utrumque utrique inesse, sed si A inest L, non
f 1 f
M.
[injent B in
(~o) Si A + B + C oo L, singula contenta, ut A vel B vel C, voco
contenta co~M~ ipsum autemL c~~M~w.
Coincidentiaassignaretalia Efficereut ab ipsis detrahendo eadem
residuanon coincidant.

G+M+M+HooG~M+H ) l
A B A )
(41) Si M est in C et N est in C, erit M + N in C, seu cui singula
insuntetiam ex ipsis constitutuminest. Nam quia M est in C, ergo
M+Roo C.SimititerN+Soo C.ErgoM+R+N+Soo C+C
ooC. Ergo(per 11) M + R + N + S oo C. Ergo M + N in C. Quod
eratdem.
(42) Si M est in A, et N est m B, erit M + N m A + B. seu consti-
1.V.Phil.,VII,a~; J~t., VÏÏ,274;et La Logiquedef~t&M~,
p. 30G.
2. Ufautsansdoutetire B.
370 KSSA!$
DECALCUL
LOGIQUE

Il, tutum ex contentisinest constitutoex continentibus.Hoc ita


P!L<,V!I, B. H,
65. demonstro
M est in A (ex hyp.) Ergo in A + B (per 24). SimiliterN est in
B r
(ex hyp.). Ergo N est in A + B (per 24). Jam si M est in A + Bet
<
N est in A + B, erit (per 4:) M + N in A + B. Quod crat dem.
Si Asit in B et B sit in A, tunc A oo B. Nam Aoo B + L et
B oo A + M. Ergo A oo B + A + M.}
(43) Si L est in A + B et L non est in A, nec in B, poterit assumi
L oo M + N, sic ut sit M in A et N in B. Vel familiarisermone,si
quid
sit in constituto,nec sit in uno constituentium,erit partimin uno
partim ]
in alio. Hoc ita probo, quia alioqui etiam si quis cognosceretomnia
qua?sunt in L, non possetostendereL essein A + B, cum tamenomnis
veritasex cognitisrebus ostendi possit Sed quia haecratiocinatioabest il
1'
;o. a rigoredemonstrationis,possemushanc propositionem assumereinstar
65 verso.
axiomatis,sed prasstattamen quaereredemonstrationem,quia hucusque
omnia demonstravimus.Sed ad hanc rem novis opus est considera-
tionibusquas nunc exponemus.
(44) TM~M~~M M~Mw voco quod ita inest, ut nihil ipsi amplius <
insit, seu si L sic inexistensultimum, et assumaturA + B oo L, erit
A oo B oo L. Tale est punctum in spatio, instansin tempore.
[(4$) Postulatum]

PHÏL., VII, B, i,
H, PHIL., VII, B, ii, 70-71 (4p. in-8"),
70-71. 'j
70 recto.). i consideremusuniversaliaut aggregata individuorumdisjunctiva,
C~ poterunthac quoqueratione propositionesprobari
Omnis homo est animalH -}- X oo A. hoc est individuahominum
sunt pars mdividuorumanimalium.
Quidam homo est animal YH -{- X oo A. NuUushomo est lapis
YH + X oo non L. quotcunque scilicet individuaaddantur et qua:-
cunque ad YH seu quendamhominem, semperfiet non Lapis.
Sed quomodoexprimemus quidam homo non est lapis? H + X 00
non L.
i. Application du principe de raison.
2. Dam; ce fragment Leibniz se place au point de vue de l'extension, et conçoit
(par exception) l'addition logique comme l'addition des extensions. V. La Logique
de JLet&M!?,p. 363.
ESSAIS DE CALCUL LOGIQUE ~7'

X et X différant,s cilicetu t aliquodet quodcunque pPMt~ VII, P, H,


Videndum quomodo 70.
et velim sit X simpliciter. Haecmelius
sedid contingitper accidens, qui
examinanda.
MopropositionibusExistentialibusj
propositionum per universalia seu notiones, licet
Prxstat expressio
hœcmethodusetiam procedatDe individuisquae poni possunt.
Videamusan modus efferendipropositionesLogicasper Terminos,
tantum Ente et non Ente, procedat etiam in propositionibus
accedente
existentialibus
déterminât de quibus individuis sit sermo, nempe non
Subjectum
dealiisquamsubjecti.Itemsubjectumest à quo incipit cogitatio.}
est seu est existens. 7~ verso.
t Verbigratia Quidam pius pauper, pius pauper
Nullusjustusest derelictus,seu justusderelictusest non existens.Omnis
tribulatur,s eu pius non tribularasest non existens.Deniquequidam
plus
non <:st seu non pauper est existens.Videndum an
pius pauper, pius
etiam existens transferri in terminum, ut maneat Ens vel non
posjet
Ens.Ut pius pauper est existens,dabit pauperexistensest Ens seu
possibile.
Sicjustusderelictus existensest non~M, seu impossibile,scilicetimpos-
sibilitate p osita scilicetjam existentia seu série rerum.
Hypothetica,
Piusa-istensnontribulatusest non ens, seu impossibile,seu pius exis-
tenstribulatusest Ens necessariuln.
Piusexistens nonpauperest Ens seu possibile.
Sedinquiesi'taintroduceturnecessitas.exempligratia Omnis homo
sumta existentiali Homo non peccans est non
peccat, propositionepro
existens.seu homoexistens non peccansest non Ens sive impossibile.
Idest postremoHomo existenspeccansest Ens necessarium.Sed intel-
necessitate scilicetposita semel bac rerum serie, et hoc
lige consequentis,
notat 'coexistens adjectum, facit enim 1 propositionem exis- 7 recto.
semper
tentialem,qua: involvitrerum statum. Hac igitur formulaego designo
necessitatem consequentis.et ita universalemservo in enuntiationibus
tractandis.nam et contingentes ex hypothesi existentiaererum sunt
necessarise.Quemadmodum impossibileestadimiCodropecuniam,posito
Codrumnullamhabere.Itaque [apud me] propositionemnecessariamet

Cf. PittL., V.La Logique


VII,B,H,3 (t" &oût1690). p. 35o,358.
deZ.et&Mt~,
2~'a DE CALCULLOGIQUE
ESSAIS

P)Ut~ YH, B, u, contingentemita distinguo. Circulusisoperimetrorummaximusest Ens


7".
necessarium.Homo peccatornon est Ens necessarium.neque enim ulla
reperiripotest demonstratiohujus propositionis,omnis homo peccat,et
ratio cur revera contingatomnem hominem(intelligonunc visibiliterin
terris degentem)peccare,pendet ex infinitaquadamanalysi, quamsolus
DEus intelligit; ita ut contingensessentialiterdinef~t à necessariout
surdusnumerus à rationali.Utrumque tamen aequècertum seu DEo
priori seu per causascognitumest. Utrumquevi terminorumverumest
seu pr.)cdicatum utrobiqueinest subjecto,Tam in necessariisquàmcon-
tingentibus.sed nullaresolutioneperveniturut alterum in alterumabeat,
7ï verso. seu ut quaedamquasi commensura-1bilitas obtineatur. Verùm cum
dico Homo peccatorexistens[est] necessarium,quid intelligo; tunczo
existens addit aliquid nempe Hominempeccatoremintelligi quaUsin
mundonunc reperitur, qui cum ex hypothesisit peccator,utiquehomo
peccatorest necessarius1.
Ista enuntiatio Homo peccator est peccator,quae est identica,bene
quidem enuntiaripotestper 'coimpossibileet contradictionem,sednon
aequè commodè per T~ necessarium.Nam priore modo fit Homo
peccatornon-peccatorest non-Ens.Sedsi dicasHomo peccatorpeccator
est Ens necessarium, oportet prius duplicationem distingui nempe
Homo peccatorpeccatorest Ens necessarium.alioquiputet aliquispro
Homo peccatorpeccatorest Ens necessariumposse scribi Homo pec-
cator est Ens necessarium.
Sic Omne animalest animalfiet Animalanimal est ens necessarium,
non tamen hinc sequitur Animal esseEns necessarium.Ex his videtur
non posse semper pro pluribus terminis aequivalentibussibi appositis
unum poni. <~ imo non dicendumanimalanimalest Ens necessar.sed
non animalnon animal. >
Est de individuisenuntiatum, significaresolet existit, ut Petrusest
vivens.Possunt tamen aliqua enuntiari de individuisqusenec sunt nec
erunt nec fuerunt, ut Argenispolyarchiest rationalis;vel Archombrotus
homo est animal. In verisindividuisexistentibusomnes propositiones
etiamessentialessunt simulexistentiales.
fieri possunt demonstrationes
7t recto. 1 In seriebus infinitis Mathematicis

t. Cf. PHïï. IV, 3, a, ï- VII, C, 29.


SUR LA NÉGATION 3~3

etiamserienon percursa.Sed hoc in serie contingentium,circaveritates PtH! VII, B, n,


7'.
fieri
contingentes, non potest, adeoquesoliusest DEI.jJ

PML.,VII, B, n, 7~ (un coupon). P:ML.,VU, B, Il,


72.
In communipropositionumenuntiatione aliqua sunt incommoda
Rectequidemprocedit Omnishomoest animal. Et Quidam homo est
doctus.Sedin caeterisaliqua est difficultas.Nam Non omnis homo est
doctus.significaredicitur Quidam homo non est doctus, seu falsumest
omnemhominemesse doctum. Ergo nonanicit totam propositionem,
nonergo'co omnis quod pertinetad subjectum.Porro NuÏlushomo est
lapisquomodoresolvetur?haud quidemper non omnis. Nec per omnis
non,fieretenimOmnis non homoest lapis,quod falsum. Ergo per non
quidam.seu falsumquod quidamhomoest lapis, ut nonnulluset quidam
intelligendum est. Ergosignumquidam esse subjecti,sed non praenxum
essepropositionisseu quod eodemredit praedicati.Sed quid hoc? Omnis
homonon est lapis. Hic apparet non satis praevisumesse. Nam si
nonpertinetad totam propositionem,sensuserit falsumest omnem
hominemesse lapidem;si ad praedicatum,sensuserit Omnemhominem
essenon lapidem,seu nullum hominemesse lapidem. Certe in propo-
sitionequidamhomo non est doctus negatio non negat propositionem
ipsademta,sed negat praedicatumquasi quidam homoest non doctus.
Aliudergo est negari propositionem,aliud negari praedicatum;dicam
ergo nonpf~fMMsignonegarepropositionem, ~r~jcM~copulanegare~r<
dicatum,ut cenam fegulam habeamus.Sed ita aliundemalum.Nam in
U.N. negaturpraedicatum.Omnis homo est non lapis. Etiamin P. N.
quidamhomoest non lapis.Sed conciliabiliaomnia. U. N. et P. N. fit
exU.A. et P. A. praemittendonon praBdicato. Sed non est earumcontra-
dictoria.Non prasmissumpropositionisignificatcontradictoriam,pras-
missumcopulenegat prasdicatum.

PmL.,VII, B, n, ~3(2 p. in-fb!.). ]PHÏL., VII, B, Il,


73.
Suitede détiniïionsdes catégorieslogiqueset mathématiques.
Magnitudoest numerus partium determinatarum.
1.Cf.Generales § ï86(PutL.,VII,C, 3t recto).
7M~MM!t:oMe~
'NÉMTS CE LEtBNtZ. l8
2~4 NOTES DE CALCUL LOGIQUE

P<UL.,VÏÏ, B,!t,'< P<w~ est ordo percipiendisive sentiendi distinctusac


73. perfectusvel
potiusrelatio secundumhunc ordinem.

PntL., ~H, B, u, PHIL.,VU, B, n, y~.(i p. in-fol.).


74.

C~r<f ut A.
[C/~r~] <~ ~~<HM~> NegativusNon A.
A~ repetitumtollitse ipsum ut Non-Nonidem est ac si Non stetplane
omissum.Et Non-Non A idem est quod A.
~WTM~~ A oo B. quorum scilicetalter in alterius locumsubstitui
pot<:st.Hinc si A oo B, etiam erit B oo A <; et si A oo non C, erit
Coo non A~>etsi Aco B et BooC etiamerit AooC. item, si A co nonC
et C oo D erit A oo non D.
D~MK~M~ ut A non ooD undeetiamD non oo A. Et si A oo nonC
erit A non oo C, < et contra si A non oo C erit C non oo A. > 1
Continensvel M~M~Mesto A, contentaseu quaeinsunt ipsi A sint B
et C, dicetur A oo BC. <( Intelligenturautem B et C conjungiper cha-1
racteristicamaequiformem(v. g. per additionemmultiplicationempnedi-
cationum, ubi loca commutaripossunt, non per disquiformem,ut siB
et C conjunganturper divisionemseu si A oo B C, ubi non licetcom-
mutare.) >
Contentaautem omnia simuldicipoterunt cointegrantia,<~ scilicetsi
B dicaturcontentum,erit C ipsi cointegransrespectu A. Cointegrantia
autemsimul dicenturvalor, et si plura sint cointegrantia,ut A oo B.C.D,
d!d[tur]poterit B essecumC vel cum D, licet B et C non sint cointe-
grantia. >
Dicetur et C adjici ad B, et licebit fortasse cum sumi generalius

pro omni conjunctione characterum, etiam disquiformi, cum vero sibi

adjici dicentur, intelligi poterit sola conjunctio ~«~~M. Et similiter


characterem in charactere involvi dicemus, si character quomodocunque
alterius valorem ingrediatur; inesse autem si eum componat, seu ingre-

ï. Peut-être Leibniz a-t-il voulu écrire « Si A non ao C, erit A oo non C » ou


« non C oo A a, ce qui est bien la réciproque de la formule précédente (comme semble
l'annoncer le mot contra), tandis que ce qu'il a écrit ne fait que répéter ce qu'il a
déjà dit plus haut « A non oo D unde etiam D non oo A. a
NOTES DE CALCUL LOGIQUE 2~5

diaturconjunctioneaequifbrmL~/on~ quoque appcHatiogcneralius PtML., 74.


VH, B, H,

accipipoteritpro omni characterisexplicatione.Significatioautem erit


explicatioprimitivaseu arbitrarieassumtaunde caetcraeducentur J
Literaeposterioresut V, W, X, Y, Z, etc. significabuntindefinitum.
ut si velimusdicereB inesseipsi A, ignoremus autem vel dissimulare
velimus terminumcointegrantemC, poterimussic exprimere
AooYB.

(Scholium.)InterdumA.A oo A. Sic Homo rationalisqui est ratio-


naltStidem valet quod homo rationalis, imo idem quod homo jam
enimhominiinest esse rationalem; et o.o oo o. seu nihil nihilo con-
junctumfacit nihil, si conjunctiofiat per modum additionisvel multi-
plicadonis. Et unitas unitati per multiplicationemconjunctafacit Uni-
tatem.Interdumvero A. A non oo A, quod variat pro substratamateria
seucharacteristica.Sic < in additione> A + Ao0 2 A, in multiplica-
tioneA. A oo A*.
Detractivus<; (oppositusAppositivo)ut B > seu demto B, sive
minusB. ScilicetA B seu A demto B significatB esse omittendum
siverejiciendum,si cum ipso B reperiatur sive B B se mutuo
tollere,ita ut C. B B seu B. C B sit oo C. Itaque si A oo B. C
eritA B oo C, nam A B oo B. C B quod oo C. Hinc si
ponaturD*. B, et D non contineat B, non ideo putandum est notam
omissivam nihil operari. Saltem enim significatprovisionaliter,ut ita
dicam,<; et in antecessum,> si quandocontingataugeri D B per
adjectionem alicujuscui insit B, tuncsaltem sublationiilli locumfore.
Exempli causasi A ooB. C erit A. D B co D. C.
(Scholium).DifferuntNon seu negatio a sive Minus seu detrac- (male).
tione,quod non repetitumtollit se ipsum, at verodetractiorepetita non
seipsamtollit, sed terminum cui prasngitur.Sic non-non B est B, sed
B idemest quod Nihilum.Verbi gratia A non non B est A. B, sed
A B estA. et A Aest Nihilum.Sed A non A est absurdutlt.
SimpliciterRelatioerit interA et B, et A involvetB, si sit A oo B,C, D,
C'J
sedsi ingredientiase habeant Uniformiter,poterit scribiB. C. D.

ï. Cf.P;t~ VII,p. 3r, :o6-7;et PHIL.,


VU,B,iv,2!.
3~6 NOTES DE CALCUL LOGIQUE

PHtL., VÏI, B, M, Membrumerit terminus quiUbct, vel in recto vel obliquopositus,


74.
valore aliquo exprimibilis.Membrumcontinerepotest aliud membrum
in rectoet in obliquo,cumscilicetvariaturmodusrelationis.
Dantur varia relationum gênera, ut characteribusdiverso modo
utamur. Dantur rcIaHonesquaedamet signincanonesin infinitumrepli-
cabilesetrenexae'.

t. V. La Logique de Le~Ht-f,p. 435, note ï.


MNGUAQENERAMS ~77

PML.,VII, B, m, 3 (2 p. in.8"). I
PHÏL.,VII,B,ÏH,3.

Lingua generalis.
Febr. 1678.

/~UM frustra sperari consensushominumvideatur in rem utcunque 3 recto.


udiem difficilemtamen, alioqui dudum ex vulgaribuslinguis ali-
quamsumsissent, et quod vulgaribusnon indulsere,nec novaecuicunque
dabunta privato excogitatae.Ideo excogitandumest aliquid,quod eos
alliciat,ipsa mirabili facilitate ut enim alia artificiafacilia atque
utilia paulatim de gente m gentem propagantur, exemplo Musicae,
ita credibileest idem huic linguaeeventurum. Itaque debet talis esse
ut faciledisci, facileretineri, facilein usum transferri possit, praeterea
gratasit et ita numeris omnibus absoluta, ut frustra quisquam eam
reformaresperet. Quia vero paucis elementisomnia constare debent,
ideocompositafierentadmodumprolixanisi ars quaedamreperiaturcon-
trahendiexpressiones,ut in numerisope progressionisdecimalis.Optima
autemratiocontrahendierit, ut res revoceturad numerosinter se muiti.
plicatos,ponendoelementaalicujuscharacterisesseomnes ejus divisores
possibiles.Artificiumhoc sane admirabileest, et probaripossunt ejus-r
modiratiocinationespernovenariamprobam.Elementasimpliciapossunt
essenumeriprimi seu indivisibiles.Ad loquendum hac lingua necesse
etit posseex tempore calcularequaedam.saltem nosseTabulam pytha-
goricammajorem.Itaque hac lingua loqui nihilaliud erit, quam enun-
tiare propositionesnumericas tabulse pythagoricaecontinuatae,v. 'g.
6,8 est ~8. vel 4.8est 6' Excogitandalingua qua numeri pronun-
tienturaptaet elegans,in qua necvocaliumnecconsonarumconcufsus
J adhibendae in eam rem syUabse,ut M, ba, bi, etc. 3 verso.

M,e ce, ci X1
2~8 UNGCA GEKERAUS

PM~V!B,ïH,3. Quoniam vero in numeris non est tot opus elementis, sed tantum
numeris
i. 2. 3. 4. $. 6. y. 8. 9. 10. ïoo. ïooo. ïoooo.

quodsi sic i
1 10 100 ÏOOO ÏOOOO

imo dyphthongisi opus interponipossuntvelsi altiusassurgendumvelsi


placeatper quinarios aut quaternariosprogredit. Ut lingua grataapta
Musicaeet poesiet omnibusaliis sem)onisdelicüsreddi possit, debetres
ita institui, ut fieri possent muïtae permutationes salva substantia.at
Iiterae unius organi significabuntidem. Item pro vocibussaepeusitatis
residuaeet commode erunt syHabae. etc.
c. d. M. M.
j~

i. 2. 3.4.5. 6. 7. 8. 9.
erit ~o~~M seu MH~
8i374 8:374
Nam hoc modo patet syllabisutcunque transpositiseandemmanere
vocem2. Unde ingens variationumcampus et allusionumac poematum
elegantissimorumsalvosensu praesertimcum et duplicareliceat alicui
literas, et adhiberediphthongos.Adde syllabasquaeper consonastermi-
nantur, poterit fieri ut .consonaex fine sit signumfinisvocis. Namid
quoqueexpnmendum.
Nota M~/<ww erit tam intelligibilis quam ~M~< assueto huic
linguœ, ut in numeris non minus facile intelîigimus dicentes i tausend 300,
vier siebenzig achzig tausend, quam dicentes achzig tausend i tausend 3
hundert siebenzig vier Hinc merœ variationes. Item aliquando majoris

compendii causa cum vox aliqua saepe recurrit, pro ea substituemus


minorem ejusdem novenarii. Nam proba novenarii pulcherrimi hic usus
erit ad ratiocinationes comprobandas. Adhiberi possunt signa varia affec-

i. Allusion aux divers systèmes de numération possibles, auxquels Leibniz corn.


mençait à penser, car dès l'année suivante il avait conçu le système de numération
binaire (V. De progressione dyadica, ï5 mars ïôyg: MATH.,III, B, 2). Ce systèmelui
avait peut-être été inspiré par !a Tetractys de son maître Weigel, bien qu'il prétende
l'avoir inventé auparavant (Lettreà Jean BcfMOt<Mt, 2~ avril ïyot Math., III, 660).
s. Cette notation est manifestement inspirée de celle que DALGAMto propose pour
les nombres dans son Ars ~MOr«M (t66t). V. La Logique de f.Pt~Mt~,Note 111.
3. Mille trois cents, quatre, soixante-dix, quatre vingt mille.
4. Quatre vingt mille, ï mille, trois cents, soixante-dix, quatre.
LÏNGUA UNIVERSALIS 27~

tuumaliorumque notationescomitantium.Qusead stylumlinguaeorato- 1PmL.,VH,b,m,3.


num pertinebunt;sed philosophicuset pragmaticuspurus erit, et sim-
severe sequetur, etsi prolixiorpaulo et durior.
plicissima
tot variationessalvosensu 6en possunt poemata
}In hac lingua ob
moreomniumlinguarumadmirandaplane et sonora. Duplexlitera pro
voceest.1
et solis digitis, ut calculari,ita et lingua exhiberisurdis.Haec
j Poterit
linguaexcellentissima pro missionariis.}
Quaeaeque primitiva saltem quoad nos, ex ejusdemseu ejus expri-
j
mendanumerisprimitiviscognatis.j1

PHIL., VII, B, in, 4 (2 p. in-8").. ïPHïL.,Vn,B,m,

Lingua universalis.

Dandaetiamopera est ut sit gratahominibus;itaque talis essepotest,


ut in Musicaconsistatet intervallis,ut ba. bo. ~Mexprimentea
numerum;e, ejus quadratum; i, cubum, o quadrati quadratum, u
123456789
et adhibitisliteris prsetercab. c. d. f. g. h. m. n. exhi-
surdesolidum,
berijamnovemnumerosï. 2. 3. $. 6. y. 8. 9. Itaque his literisscribi
possentomnesnumeriet quia exempligratia humidasignificaret
600000
8 000
3
ubi patet idem esse humida et ~~M~ï. Adde adhuc majorem varietatem
si utamur progressione dyadica, ubi non nisi Unitates et o exprimunt
numerum, reliqua sunt situs diversitas, fere ut in Musica; ubi toni et
intervalla. Ob tantas varietates posset lingua sic efformari, ut facile cui-

t. Ici Leibnizs'est trompé humida vaut 60 8o3 ou bien 608 030. L'erreur vient de
ceque les voyellesa, e, <,o, u représentent ici les puissances de to(ï0t to0) 1000~
to ooo, too ooo),tandis que dans le fragment précédent (Lingua generalis) elles
représentaientles unités décimales (t, 10, ïoo, iooo, toooo). Cette confusion tend à
prouver que les deux fragments sont de la même époque, ce qui ressort du reste de
l'analogiede leur contenu.
3So DE GRAMMATICA RATIONALI

PML.ÏI,B,M!,4. iibet Jinguaealteri inter pronuntiandum misceri posset,


communem
tantum cantando.Item ut in nostra possent pulcherrimoe
componican.
tiones et versusfieri. Et ut versus hujus linguaepossint
componivelut
certa demonstratione; ob omnia determinata. Magna erit
multitudo
literarumsuperHuarumquaevariislegibusinterseripossunt.Item
conside-
randumhicin una voce non nisi unam esse vocalem,quod si sint
dux
potest aliqua lex ipsis haberi pro altiores ut pro quadrato-cubica,etc.
adbibitis certis notis. Omnino autem cogitandumde
lingua hac per
Musicamexprimenda.Hoc enim eam pulcherrimamreddere
potest,et
nihilominusopus magna libertate, ut Uceatin ea exhibere pulchracar-
mina et animummoventia.
< Adde Kircheri Musurgiamubi Tabulas quibus componipotest
cantus, etiama Musîc~ignaro. >

PH!L.,V!I,B,!H,5. Pmt. VII, B, ni, 5 (un coupon.)


Linguarationalisita utiliterconstituetur,ut cuilibet vocabuloaliarum
linguarumrespondenspossit si velimusconstitui, v. g. Titiusest magis
dxtus C<MO sensusest QuatenusTitius est doctus, et Caiusest doctus,
eatenus Titius est superior et Caiusest inferior. Haec analysisoptima
quidemest, sed non exprimiturvis singulorumverborum.Quod ut asse-
quamur, dicendum erit Titius est doctus, et qua talis est superior,
quatenusinferior qua doctusest Caius.
Aethiopsest albus quoad dentes sic explicaripotest Aethiopsest
albusquatenusdentes(qui sunt partesquatenusAethiopsest totum)sunt
~bi. DentesAethiopishocloco sicexpUcui dentesqm sunt
partesquatenusAethiopsest totum~

PHÏL.,VII,B,ÏH,7' PHïL.,VII, B, nt, 7 (i p. in-~).


[De GrammaticaRationali.]
Aprilis 1678.
Ea habebitursi partes orationis<; earumqueflexioneset recuones>
accurateresolvipossint.Quod ita intelligo
t
ï. C~ PHIL., VH, B, ïï, ï& nunc t~ VII, B, m, &6.
GRAMMATICA 28 Ï

[Adverbiasunt quasiadjectiva verborum] PHH.VII,B,!M,7.


Verbapossuntresolvi in nomina.Petrus scribit, id est est scribens.
Undeomniaverba reducenturad solumverbumsubstantivum.
Reducenda omniaalia ad ea quaesunt absolutenecessariaad sententias
animiexprimendas.
In cogitandoreducuntur omniaad qualitatessensibiles,tum internas,
ut calorfriguslux, tum externas,ut <; essentia, existentia,> cogitatio,
sensio,nihil, unitas, multitudo, identitas, < diversitas>, extensio,
duratio,situs; voluptas,possibilitas,actus hoc.
Res est, non est. Res est possibilis.Existenscogitans,sentiens. una.
Eadem.extensa.durans.sita. grata. Ïaeta. [agens].
In linguanotandaea tantum quasper regulas constitutasexplicarinon
item phrasium condendus est catalogus,
q uas prae cele-
caeteris
possunt,
brantur
Arsmemoriae.<
IciLeibnizdonne un moyen mnémotechniquepour retenu une suite
quelconque d'idéesen la rapportantà une sérieordonnéede personnages
bienconnus(patriarches,apôtres,empereurs).Il donne commeexemple
lasériesuivante
Johannes equus mulus bos leo
Julius Augustus Tiberius Caligula Claudius
echo canis asinus fornax
Nero Galba Otho Vitellius.

PHIL.,VII, B, in, 8 (2 p. in-8"). PHÏL.,VII,B,ÏM,8.

Grammatica.
Videtur~M~~ inutilis in Lingua rationali. Personaaccipit etiam
nominibusex sententiaVossii.Nam Titius significatvel ego Titius, vel
illeTitius.VocativisemperpersonaBsecundae.
Varias~ïM~M~~ inutiles.
Comparatioetiam pronominis,ut ipsissimus.Possit et verbis tribui,
utsummecurrere,currissimare;si jocarilibet.
Cf. PatL.,VI, t2, f, M; VII, B, t0.
3. Cf. Ana(ysisMM~M<M*MM, « septembre 1678 (PHtL.,VII, C, 9-10).
SUR WILKÏNS

·
8.
PHtL.,VÏI,B,!u,8. ~M~ nota rei sub temporel Rêvera verbum est
quod involvit
affirmationemaut negationem.
Omnia verba activavel passiva,quaeinvolvunt
mutationem; at ou~
statumsignificantneutra. Ad activavel
passivavidenturet referriposse,
quaenegantactionemvel passionem,ut abstineo.
Gerundium,studio adeundi patrem, idest~ou adire
pacem Trojano a rege petendum patrem.VM.
Supinain eosimilia spectatumludos, id est ad -cospectareludos.
Tempora<: in verbis > accurateexplicanda.
[hem] casusin nomi-
nibus.
Suit une étude des différentstemps du verbe en
latin, qui se termine
ainsi
DifferentiaapudGallosinter hxc duo Il a fait
cela, et, il fit cela.

PHH. VÏÎ, B, Ht, PHIL.,VII, B, in, ïo (t p. in-~).


!0.
Wilkinsiusrecte notat < part. 3,
cap. r. pag. 303 > verbum in
naturali grammatica omitti posse, esse enim nihil
aliud quam adjec-
tivum cum copula; caleo, id est sum calens.Sed eodem
jure et adverbia
tollere poterat nominibus solis
retentis, nam adverbium se habet ad
verbum ut adjectivumad nomen substantivum Ita
< hxc duo >
valdepotito,et summagnus potator, idem significant.
0.0. 9
Omisissese ait in charactereuniversali
qua: certis lociset temporibus
propriasunt, ut titulos honorumet officiorum,
gradusAcademicos, voca-
bula ICtorum, Heraldicaut
Chearon vestituumformas, generapan-
norum, ludorum,potuum, cibariorum,<
compositionumpharmaceuti-
carum, > Musicorummodorumatque instrumentorum,instrumentorum
mechanicorum,sectarumphilosophicarum,politicarum,
tbeo!ogicarum\
Sedquœcuoquecertas constantesque definitioneshabent,ea etiamexprimi
possunt universalicharactere,et licet res non sint
perpétua sedtempo-
ribus certis locisvepropriœ,notio tamen sive idea
earum perpetuaest,
ï. DëSnh!ôn d'A~tsTom.
2. ~«~M, XI, 230.
3. Cf. PMïL.,VI, !a, f, 30~VII, B,
m, 7.
4. Cf. PHIL..Vît, c, 33.
SUR LA LANGUE UNIVERSELLE 283

ccr~rum excludi deberent. Quod vero ait, F


PHtL., VU, B, !M,
et
alioqui planta regionum I o.
exprimi posse, id fateor; sed respondeo si
si
hxc opus paraphrastice
cbaracter recteconstitutussit ipsamparaphrasticamexpres-
philosophicus
contractam sine ullo alio novo molimine vocem exhibere
sionem
debere.

PHÏL., VII, B, Mï,


VII, B, ïn, 12 (un coupon).
PHIL., ï2.

In linguauniversali,[res] < medicamentaet aUa> varia possunt


nomina, < ut > alia [v. g.] ab effectu,alia vero secreta, a
habere
compositione.

PHÏL.,VII, B, !M,
pHiL.,VII, B, ïn, t3 (un coupon.) t3.

Copied'un passageextrait de
WiUiamMarshallDr of Physick in London, in the first answer
ofhisbookentitled Answersupon severalheadsin philosophy,London,
8'. Habeo librum. (Verte) Putem huic scopo inservire Verso.
1670. pag. 14.
etiamposse Becheri characteremuniversalem,in quo promittit unius
dieiinformationeita scriberealiquem docere, ut ab unoquoquein sua
adhibitis scilicet Lexicisqui numeros (pro charac-
linguaintelligatur,
teribusuniversalibus< hic > sumtos) in quaque lingua interpretantur.
Eademautemopera pr~estarepotuisset, quod erat adhuc mirabilius,ut
in < > ipsa lingua ignota scribere; modo
quisposset [sua] quaUbet
Lexiconquale opus est, cum paucis quibusdamprasceptis necessariis
dentur.Quaeut dixi intra diei spatiumdisci possunt.

PHIL.,VII, B, M',t
PH!L.,V! B~m, ï4.(un coupon). 14.
res
Quodet Ut differunt ut intellectus et voluntas, intelligo quod
aliquanon sit, volo tamen sit °.

t. Ipsa » devrait être barré.


IV,a).
&.Cf.unfeuilletsur les P~tCM~ute<quod (PmLOL.,
38~ SUR ta LANGUE UMVERSEH.E

P<!M<VII, B, Mï,
!5.
PuïL.,VII, B, tu, ï5 (un coupon).
Extrait du Journal des Sçavans, t3 juin 1680.(Discoursde M. Char.
pentiersur le Dictionnairede /c<cyMM~~M~Mc).

l,
P«H. V!I, B, Ht, PHIL.,VII, B, nt, !7-i8 (3 p. in-fol.).
i7-t8.
Ënumérationet définitiondes catégories.

1 PttïL., VH, B, lu, PHIL.,VII, B, III, 19.20(4.p. in-fol.).


ig'ao.
Mêmesu;et ,urtout catégorieslogiques).

PHÏL.,VU, B, Ht, PHIL., VII, B, Hï, 31-22 (4 p. in-fbl.).


2t-23.
Définitionsgrammaticales(partiesdu discours).

PHÏL.,VII, B, Ïïï, PHiL., VII, B, nï, 23-24. (4 p. in-fbl.).


23-24..
Essaisd*analysegrammaticale.
2~ recto.. Scopus nostras Characteïistïcasest tales adhiberevoces,
ut omnesconsequcntiaequaeinstitui possunt <~ statim > ex ipsisverbis
vel characteribusemantur, verbi gratia David est pater Johannis
Ergo Salomon est filiusDavidis. Haec consequentiaex his vocabulis
<; latinis > nisi resolvantur in alia aequipollendademonstrarinon
potest; in lingua generalidebet ex vocabulorum analysi in suas literas
demonstrariposse.
Et sdenduni est tanto perfectioresesse characteres,quanto magissunt
<xuwpxe~ita ut omnes consequentiaeinde duci possint. Exempligratia
perfectiorest characteristicanumerorum bimalisquam decimaUsvel alia
quaecunque,quia in bunaii <; ex characteribus> omnia demonstrari
possunt quaede numeris asseruntur,in decimalivero non item. Neque
enim ex charactereternarii et novenariidemonstraripotest ter tria esse
r. Lire «Salomonis ). Cf.PHiL.,
VII,C,ï5ï, et JVoMM<x«~
Essais,IV,xvn,§
4.
LALANGUE
SUR UMVEMEM.E ~5

in bimalibusomnino fit. Nam m bimalibuster est 11 et 9 PmL., V!ï, B, m,


novem,quod 94.

estMoi. Jam nin nfacit 1001


Il
II
il
Il
1001

Ergo3 M 3 ~cit 9.
Notandumautem est, linguam hanc esse judicem controversiarum,
sedtantumin naturalibus,non vero in revelatis, quia Termini myste-
riorumThéologierevelatasnon possunt recipereanalysinistam, alioqui
nec ullum in HUsesset mysterium. Et quoties
perfecteinteHigerentur,
vocabulacommunia ex necessitate quadam transferunturad revelata,
aliumquemdam induunt sensum eminentiorem. Itaque qui termini
combinaripossint secundum &cuTCM<y~ uY~~6vcMv Ecdesix
dennitionibuscharacteribusque
judiciorelinquendumest, non ex usitatis
ducendum* ·
Si characteresquoslibet molirer, sive effabiles, sive non, faciliora
multaessent,Uceretenim characterumpartes variis lineolisconnectere,
simul in charta visuntur, cum soni evanescant,et ideosonusprior
quia
adposterioremreferrinon queat, nisi aliquid in se habeat [similepriori]
respondensei quod fuit in priore. Itaque errat Dalgarnus,qui putat
sque facileesse Linguam et CharacteremMutum comminisci.Itaque
nonabhorreoa tentando primum charactere.Hoc enim perfectodeinde
fortead linguamlicebit progredifacilius verso.
24
Putem aliis casibuseliminatisgenitivum,qui simplicissimumcon-
tinetobliquitatisrespectum,posse retineri. Nam accusativusquem regit
verbumpotest mutari in genitivumquem regit nomen verbale. Ita Ego
laudoTitium, idem est quod Ego sum laudator Titii.

Leibnizdésire une particule pour exprimer ordinariè, y~~t~r;


uneautre pour exprimer quasi

Cf. Paît. VH, C, to3-t04.


Cf. PHIL.,VII, B, tH, 49.
3. Cf. Pan. VII, B, tM,40.
286 GRAMMATtC~E
COGtTATtONES

Pwt. VU,
a5.s6.
B, jn, PHH. VII, B, m, 25-26(~p. in-fol.).<
GnMMM<~C<P
cogitationes.
to.
a 5 recto. Définitionsdes parties du discours.

Discrimengeneris nihil pertinet ad grammaticam rationalem.


< Ita > Nec discriminadeclinationumet conjugationumin gramma-
tica philosophicausum habent. Nullo enim usu nullo compendio
genera
conjugationesdeclinationes variamus, nisi forte aurium gratia; aux
consideratioad philosophiamnihil attinet, praesertimcum alia ratione
gratiamlinguaerationaliconciliarepossimus,ut inutiles regulasexcogi-
tare necessenon sit'. Sane manifestumest, difficillimamgrammatic~
partem esse disceregenerum declinationumqueet coojugadonumdiffe.
rentias.Et qui linguamloquitur his differentiisneglectis,quemadmod~m
Dominicanumex Persia facereaudiviParisiis, nihilominusintelligi
).
z5 verso. t Opus estcatalogoderivationumseu terminationumquaederivadones
faciunt,ut
bilis tivus titudo
amabilis activus rectitudo

Nomen < quibusdamest quod > rem sine tempore exprimitHac


definitionepronominaerunt nomina, et participianon erunt nomina.
Nomenideam quandamexprimit,nullam autem veritatemseupropo-
sitionem.Hocsensu pronomenet participiumsunt nomina.
Omne verbum consignificattempus. Edam nomen potest consigni-
ficaretempus,ut participium acturus, amaturus.
An sint verbaquas non agunt, ut sum, vivo, curro. an sempersubin-
telligi debeat accusativus,ut vivere vitam, currere cursum, disputari
potest. Scioppiusaffirmat,mihi minime necessariumvidetur, nam ex
verbo sum, quod accusadvumnon habere ipse Scioppiusfatetur,cum
aliquo nomine statim fieri potest verbum, ut sum aeger; aegroto sum
sanus; valeo sum bonus; bon.o.
t. Cf. PtHL., VII, B, Mï, 4.
3. V. Nouveaux Essais, III, H, § t.
3. Cette dé6nition du nom et celle du verbe, qui suit, sont d'AMSTOTB
(Po~-
tique, § 20).
GRAMMATtC~S COCHTATtONES S&~

) Diverseplane nature particulaemale sub adverbii appellationcPt PHH. VII, B, !H.

miscentur;nam exempligratia an. adverbiuminterrogandi quidnam .36 recto.


commune habetcum adverbiofortiter,id est cum fortitudine?Itaquehaec
quaevocantadverbiainterrogandimalimreferre ad conjunctiones.Haec
tamendiligentiusconsideranda.
OmneadjectivumhabetsubstantivumsimUeexpressumvelsuppressum.
Genitivusest adjectiosubstantiviad substantivumquo id cui adjicitur
ab alio distinguitur.Ensis Evandri, id est Ensis quem habet Evander.
Parsdomus,id est pars quam habet domus. Lectio poetarum, id est
actusquo legitur poeta. <~ Optime sic explicabitur>, ut Paris est
amatorHelenae;id est Paris amatet eo ipsoHelenaamatur.Sunt ergo
duaepropositionesin unam compendiosecollectas.Seu Parisest amator,
eteo ipsoHelenaest amata. Ensisest <; ensis > Evandri,id est Ensis
est supellexquatenus Evanderest dominus.Poeta est lectus quatenus
lUevelille est legens Nam nisi obliquescasus resolvasin plurespro-
positiones,nunquamexibisquin cum Jungio novosratiocinandimodos
fingerecogaris.
1 In Grammaticarationali necessariinon sunt obliqui, a6 a verso, fin.
nec aliaeflexiones.Item careri etiam potest abstractisnominibus.Ad
flexionesquidem vitandas circuitu opus est, sed tanti est ratiocinari
compendiose, etsi non compendiosete enunties.

PuiL.,VII, B, m, 27 (un coupon). ïPHÏL., VII, B, Hï,


27.
Omnespraepositionesproprie significant relationemLoci, translate
aliamrelationemquamcunquet. RelatioLocivel simplexest, vel motum
continet;Motumscilicetvel rei quam afficitpraepositio,vel aliarum.
Simplexrelatio est in praepositionibus cum, sine, Apud, in, circa,
inter,intra,Extra.Ex quibussimplicissimumest, A essecumB velsineB,
seuA et B esse vel non esse in eodemloco communi. Proximumest
A esseapudB, quod significatloca ipsorumA et B esse contigua.A est
in B, si locus ipsius A sit pars loci ipsius B.
Relatioloci cum respectuad Motumest in praspositionibusAb, Per,
t. Cf.PtHL.,
VII,B,M,ïs VII,B,Hï,5.V.La LogiquedeJLet~Mï~,p. 73 et 4.37.
Cf.PmL.,VIl,B,YH, 43,Ct5g*64 (Analysisparticularum).
~S8 POORLAJLANCUEUMVEnSBï.LE

PH~ VII, B, t!
Ad;Ex, In, Antc, post, prae,pro, secundum, juxta'
27. supra, super,ia&a
sub, praeter, trans, uhra.citra, tenus.
<

PHM. VII, B, tM, PHIL.,VII, B, Mï,28.29 (4 p. in-fb!.)<


a8-.2<).
DE INTERPRETATIONE.
1ib.i. de Etymologia.

PtHL., VII, B, H!, PmL., VII, B, Hï, 3o-33 (8 p. 1*n-fol.).


3o-33.

De syntaxitW~MCr~MMC~
CCM~~M~t~MW.

PnïL.. VJI, B, m PML.,VII, B, iM,34-37(8 p. in.fbL).


34-3?.
Deusu et constructione
~OMMW. De constructione
conjunctionuna
et
c/~c~quod~r~ orationibus.

PHÏL., VII, B, Ht, PmL., VII, B, ni, 38-39(4 p. in-fol.).


38-39.
De CO~fM~MM~~MM~ De
~~y~M~

PIIIL., VII, B, m, PHIL.,VII, B, m, 40.49(tg p. in-fol.).


40-49.
~o recto. ~70CABULA sunt [velgeneralia vocesautpamcu~.
velspecialia, nempeJ
V Voces
constituuntmateriam.parttculae~brmamoratioms.
40 verso. j Sane in lingua philosophicaadhibitispr~positionibusnon est
opus
casibuset adhibitiscasibuscareripotest
pnepositionibus.
Ut praepositionesregunt casus
nominum, ita conjunctionesregunt
modos verborum\
Difficultasest an tot esse debeant modi < verborum
> quot sunt
conjunctionesnude formales, quemadmodumtot voluimusessecasus
< nominum> quot sunt praeposidonesnude formales.Videtureodem
modo non opus esse conjunctione<
regente > cum adhibeturmodus,
et contranon opus esse modo cum adhibetur
conjunctioregens,prorsus
ut de praeposidoneet casudiximus,sed adhibuere
opinorhominesmajoris
Ï. Cf.PatL.,VI)12,f, 20.
POUR U LANGUE UMtVERSEt.LE 289

cNicacKe causa, ut idem bis dicerent atque inculcarent.Conjunctioncs1PwL., VII, B, m,


connectunt sunt Modi afficiunt 40.
quaeperiodos periodis non-regentes.
copulam verbi, seu modumamrmandi.
Tempuset locumpossunt ingredi non tantum verba,sed et nomina.
Ut in participiisvidemus, quae nihil aliud quam nomina sunt a verbis
derivata,abjiciendocopulam et retinendo tempus Opin et adverbia
possenttempushabere, ut si fingeremadverbium~~J~ id est quod
nonstatimridiculumest, sed aliquandofiet ridiculum,qualeerat insigne
sanorum,quod pictor facetus splendidumet eîegansfecerat, sed colo-
ribusaquosis,qui ubi evanuere,apparuereoleosi, in quibuscapra,quam
illiin contumeliamsui acciperein Germaniasoient. Possesdicerehune
hominempinxisserem ridiculuram '< vel ridiculamfuturam >, seu
pinxisse ridiculurè,id est ridicule quoad tempus mturum.
Il est besoinde particules pour exprimerquasi pour résumer toute
uneproposition.
Discrimenadjectiviet substantiviin linguarationalinon est magni ~t recto.
moment! s
Toutsubstantiféquivautà un adjectifaccompagnantEns ou Res
IdemestHomoquod Enshumanum.
SiexNominesubstantivofiat verbum, ex adjectivofit adverbium
Omnia< in oratione> resolvipossunt in Nomen substantivumEns
seu Res, copulamseu verbum substantivumest, nomina adjecdva, et
particulasformales.
Tempora nominum ut enim dicitur amatio,actus ejus qui amat, ~ï verso.
ita esseta<Mo~M vel amaturitioejus qui amavit, vel amaturus est. Ut
infinitivumbabetapud Latinos prasteritum,ita deberetet habere imper-
fectum.
RadixHebrasisest verbum, sed malimeam essenomen, ut vita.. 4~ recto.
Leibnizfb me successivementtWM~vivo, ~p~M, ytv~c~o, My~
Mrc, yn'~C~, vivificamentum,~~M~M~M, W~M~OWM~, vitosus,
vitalis.
ï. Cf. PatL., VII, B, m. a5 verso.
2. Cf. PaiL., n, B,
III. 24verso.
3.Cf.Pmt.VtI,B,M,ï2.
n
4.Cf.PmL.,Vn.B,m,7;!o.
MËMTS DE MtBtttZ.
~Q
2~0 POUR !<A ~ANGUE UNÏVERSELLE

PtHL.,VII, B, H!, In pronominibushabemusquandamintensionem,ut ego, ~M~; tu,


4?.
~illc,illemctseuiUe~,ipsemet.
43 recto. j Circa proeposidonesobservandumvidetur omnes in nostrislinguis
usitatis originaricsignificarerespectum ad situm, et inde <: tropo
quodam > transferri ad notiones quasdammeta<?ysicas minus imagi-
nationisubjectas*
49 recto. ) Numericardinales unum, duo, tria. Horumadverbia semel,bis,
ter. Ordinales primus,secundus,tertius,adverbia primo,secundo,tertio.
DM<n~<Mbini, terni. Co~tM ternio, ein duzendt. MM&tM:
simplex, duplex, triplex, simplus, duplus, triplus. DN~KMsubduplus,
subtriplus;seu triens,parstertia,~ïe~ duo trientes,duplumsubtriplum.
repraesentaturper fractionem,re ad quam ratio est repraesentata
per unitatem.
Habendicharacteresomniumliterarumprout in variis gentibusexpri-
muntur, ad designandanominapropria.
Linguaphilosophicaludendo optime docebitur, inveniaturludusqui-
dam ingeniosus,cujus exitushabendusope characterishujusvel Hngue.
Malimlinguamquam characterem,posset lingua scribi characteribus
communibus Ubi Europaeieam probaverint,facileet alii probabuntet
discent. Itaque poterat Wilkinsiussuis characteribussupersedere,qui
magisdeterrent.
Declinationumet conjugationuminutilismultitudo Inutilellexiones
habere in adjectivis,nam satis habenturin substantivoadjecto;eodem
modo Numerus inutilis in verbo, satis enim intelligetur a nomine
adjecto. In Hebraico, Syîiaco, Chaldaico,Arabicoet Aethiopicoverba
edamhabentgenera,quod satis incongruum Edam personae~verborum
possunt esse invariabiles,sufficitvariari ego, tu, ille, etc.

PHïL., VII, B, m, PmL., VU, B, Mï,5o-58(ï5 p. in-fbl.) c.


5o-58.
Définitionsde particules,rangéespar ordre alphabétique.
t. Ou plutôt «usitatas
z. V. PatL., VH, B, ïH, &7.
3. Cf. Pau. VII, B, m, 24.
4. Cf. Pan. Vtï, B, nt, a5.
5. Cf. WïLKMs,Real Character <Md'Philosophical Language, partie IV, chap. vt
(London, 1668).
6. F. 54, on reconnaît la main de Hodann (cf. PtMï. VII, D, M, a-5). On sait que
Hodann fut secrétaire de Leibniz de ïyoz à 1704.
ANALYMSPARTÏCUÏ.ARCM 201

PHH.VII, B, m, 59-6~.(ta p. in-foL). PHIL.,VII, B, Mt, S


59-6<t.
~M~M particularum <.

A in B A apud E
C circaA E cumD
A intra C Ainter Det E
E extraD Aante E
E post A

Si A sit L, et B sit L, diceturA cumB esse L.


SiAsit L, non vero B sit L, diceturA sineB esse L.
Si Asit requisitumimmediatumipsius B, diciturA esse<? B..

PHH.VH, B, m, 73-76 (8 p. in-fol.). ?HÏL., VII, B, III,


73-76.
Ad Fb~K~~M~rc~MM.
Quelquesnotes de Logique sur la traduction des quatre propositions 75 verso.
en identités.
classiques

t. Cf. PaïL., VII, B~ m, 27.


~9~ DE FORMEELOGtC~E COMPROBATtONB:

pHiL., vn, B, iv, PmL., VII, B, iv, ï-io (ï8 p. in-foh).


t-t0.

cogitavide FormaeLogiez comproba~oncper linearum


t recto. A
ductus Ducanturtot rectae <: una sub aUa > quot tennint,
propositionesper rectarum habitudiaes expnmentur, dum rect~ rectas
continent.Ubiea cautioneopus est, ut ne plus exprimaturquamvi&nn~
oportet, atque adeo cavendum<~ tum ne propositioparticularisdesi-
gnetur quasiuniversalis,tum > ne propositioquaenon semperaut non
vi fbrmaeest convertibilistanquam convertibilisexhïbeatur.Commode
etiam praecedetsemper major terminus,quia est in majorepropositione
quam solemusin syllogismispraeponerc,medio loco medius, innmo
minor collocetur.Itaque docebimusseparatim modum cxhibcndi
pro-
positiones.<( Pro conclusionisautem designationemnon est opuscau-
tione, quam ne propositionem&ciamusuniversalioremquam est.>

Propositiouniversalisaffirmativa
OmneB est C
< B
Omnis homo est animal
c
designatïo
designatio [
quaeostenditomneshominesin omnibusanimalibusessecomprehensos'.
Sed quia propositionon est simpliciterconvertibilis,hinc
oportetrec-
tam B 3 esse majorem, non enim omnia animaliavicissimin omnibus
hominibuscontinentur; <: sed tantum quidam animalia,partemsdHcet
ipsiusB contineriin A>

i. Cf. pMtL.,VI, ï5; VII, B, n, 18; VU, C, 28.


2. Ici Leibniz se place au point de vue de l'extension (v. f. 3 recto).
3. Leibniz a voulu dire C. Cette erreur s'explique par le fait qu'il avait d'abord
employé les lettres A et B, auxquelles il a substitué par surcharge B et C.
4. Lire < C contineri in B ». V. la note précédente.
PERUNEARUM DUCTUS 3~3

PfO~M~M universalisnegativa. PHM.VII,B~V,


n .1 ~"`1
NuMumBcstC (B
Nullushomo est lapis ( c

Hincpatet ex ipsa designationepropositionemesse simplicitercon" ¡


Nullumquehominem sub lapidibuset nullum lapidemsub
vertibilem, t
hominibuscontineri.
¡
pf~JÏ~ particularisaffirmativa.
QuoddamB est C B
QuidamHomo est sapiens C
Patetex designationequosdamhominesesseinter sapientes,ubi simul
apparetnecessarioquosdamsapientesesse inter homines<~ seu propo"
sidonemessesimpliciterconvertibilem>. Nempepars uniusUneaeparti
alteriusrespondet.Sed nihil ultra exprimitur,caveturquene vel omnes
hominesdicantursapientes, vel omnes sapientes ad homines restrin-
gantur,quasi omnes sapientes essent homines.
j Dumpropetotus circulusalteri inest vel abest, indicatursub parte
possepartemtotius comprehendi Nam si omnis homo est animal,
verificaturquendamhominem esse animal; et nulle homine existente
lapideverificaturet quemdamhominem non esselapidem.J

Propositio
particularisnegativa.
Q~oddamBnonestC (B
QuidamhomononestRusdcus C
Nonproduximus<; dextrorsum> rectamB ne inde inferaturcon-
versio,et concludat aliquis quendam Rusticum non esse hominem
propositioenimparticularisnegativanuUamhabet conversionem.
Notatudignumhic apparet, in propositioneaffirmativa,sive univer"
salisiveparticulari,vi fbrmsepraedicatumnon totum affici, sed parti
tantumpraedicaeiinessesubjectumsivetotum in universali,sive pro sua
partem particularipropositione. Sed in negativapropositione totum
i. Leibniz
veutdirequea pars»inclut« totum»,c'est-à-dire
que la particulière
comprendl'universelle
commecasspécial.
a. Lire C.
294 DE FORMEELOGÎC.E COMPROBATÏONE

PHM.Vn,B,!V,ï. praedicatumaffici eamque de qua agitur subjectt mensurama quavis


prœdicatiparte, seu quod idem est, à quovisejus exemplo excludi.Hinc
Terminosdistinguimusin distributosseu universales,et non
distributos
seu particulares.Subjectimensurahabeturex signo
propositionis,estque
universalisin universali, particularisin particulari
propositione.Sed
praedicatumest particularein affirmativa,universalein negativa. Hinc
propositiodebiliorqualitatehabet praedicatumfortiusquantitate.

ï verso.
FIGURA1.
Barbara
A OmneCestB B
A OmneDestC c major
j conclusio.
A E.OmneDestB D minor
< Nempe omne D quod est C >
Lineaepunctatas connectuntHneas proximas
significantqueenuntia-
tiones factasex medio termino et altero extremorum.Sed linea tractu
continuo facta significatconclusionem.in minore termino C
duplex
lineola, si totum terminum occupat, universalis est propositio,sin
minus, particularis.
~~n
A Omne CestB B~
A Omne DcstC c; i
1 E.Q~oddamDestB Dll
< nempe quoddamD quod est C>
Non differtschema a priori, nisi sola recta continua conclusionem
significante,quas a conclusioneminus abscinditquam necesseest.
c~
E NullumCestB B
A Omne DestC C
E E.NulIumDestB D
< nempe omne D quod est C >
ï. Cf.PHIL.,
VI,t4,§6.
2. Lire D.
PER LÏNEARUM DUCTUS 29 5

Celaro PH!t.VII,B,ÏV,t.
E NuUum C est B B-
A Omne Dest C c
0 E.QuoddamD non est B D
< nempequoddamD quod est C >
D~M
A Omne C est B B
1 QuoddamD est C C
I E.QpoddamDestB D
nempeomne D quod est ~mj C.
Ferio
E NullumC est B B
I Qu. Dest C C
0 E. Qu.D non est B D

nempeomne D quod est [in] C.

FIGURAII
Cesare
E Null. B est C
A OmneD est C
E E. Null. Dest B
Idemschemapro
nempeomne D quod est [in] C
Cesareet Celarent.
C~~o
E Null. B est C 1 B-
A OmneD est C C
0 E. Qu.Dnonest B 1 D
nempequoddamD quod est C
L~~M~f~ 2 recto.
A Omne Best C B
E Null.Dest C C
E Erg.Null.Dest B D
nempeomne D quod non est [in] C.
~9~ M FORME LOGICIE COMPROBATIONE

PM!L.,VÏÏ,B,tV,Z. Camestros
A OmneB est C B
E NuH.DestC c
0 Erg.Q~.DnonestB D
nempequoddamD quod non est C.
jr~wc
E NuILBestC B
1 Qu. DestC c
(3 Qu. DnonestB D
nempeomneD quodest [in] C.
Baroco
A Omne BestC B
0 Qu. Dnon est C C 1
0 Erg. qu. D non est B D
nempe omne D quod non est [m] C.

FIGURATERTIA
Darapti
A Omn.CestBB B
A Omn. CestD C
1 Erg. quodd.Dest B D
nempe omne D quod est C.

.M~M
E Nutl.Cest B B
A Omn.CestD C
OErgoQp.DnonestB D
nempeomneu quo<test(J.
D~~M
1 Q~CestB B
A Omn.CestDc
1 Erg. Qu.Dest B D
PER LINEARUM DUCTUS 2 97

jD~M! PHÏÏ.VI!,B,ÏV,2.

A OmoeC est B B
I QM. CestD C
I Qu. DestB D
nempeomne D quod est C.
Datisi< et Disamis> mereretur venire ante Darapti, et Bocardo
j
< et Ferison> ante Felapton,quia Darapti sequitur ex Datisi vel ex
Disamis,et Felaptonsequitur ex Bocardovel F<'n~M.}
Bocardo
0 Qu. C non est B B 1
A Omn.CestD c
0 Qu. Dnon est B D
nempequoddamD quod est C.
J~~CM
E Null.Cest B B.
1 Qp.CestD c
0 Qn.Dnonest B D
nempeomne D quod est C.

FIGURAQUARTA
Co~~
A OmneB est C B
E NuU.C est D C
E NuU.Dest B D
nempeomneD quodnonestC.
nec
jHic moduseandemconcludendivim habet quam Camestres,
schematediSert.J
Callentos
A eodemmodo,non differtschematea C~Mestros.
E
0
3~8 DE FORM~LOGiCjE COMPROBATMNE

?H!t. VII, B, tV, J~f~


a verso. A Omne BestC B
A OmneC est D C ut
1 Barbara
Qp. DcstB D
nempequoddamD quod est C.
Dï~M
1 (3p. BestC B.
A OmneC est D C
1 Qu. DestB D
nempe ~«c~. D quod est C.

{ Dibatisponi debebat ante Baralip et Fresisomante Fessapmo,


ratio
mox scquetun

Fessapmo
1 E NullumB est CC B.
A Omn. C est D C
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.
Fresisom
E Nul!. B est C B_
1 Qu. C est D c
0 Qu. D non est B D
nempe omne D quod est C.

Consideratudignum est, Baralip a Dibatis,item Fessapmo a Fresisom


nondifferrein schemate,nisi quod recta mediumterminumreprxsentans
producitur < in Baralip et Fessapmo ~> in eas panes ubi cum csetcns
terminis nihil ampliuscommune. Unde vis concludendiin his duobus
oritur a vi concludendiin Dibatiset Fresisom,qui modi ideoante alteros
quisque ante respondentemponi deberetur. Sunt ergo modi
boni sed diversigeneris tamen a prioribus. Nam uti Barbari, Celaro,
Cesaro,Camestros et Callentosin eo sunt imperfecti,quod minusinferunt
quam possunt, inferunt enim particularemconclusionemcum possent
~H fR HN6ARUM
DUCTUS 300

universalem, ut ~dunt ejusdem ngura&modi i


respondentes' Celarmt, PHH.VH,B,n~a.
Cesare,Camestres,Callentes;l'ta Darapti ob D~a~M vel D~K, Felapton
obBocardo vel ~n~M, ~r~ ob Dibatis,Fessapoob Fresisom
imper~ecti
suntquiasupernuumassumunt, nempe universalempropositionemubi
idemconcludiposset in eadem figura ex particulari,ut in
Darapti vel
majorprop.sufficiebatparticularisut in Disamis,vel minor ut in Datisi.
Idemest in Felaptonubi etiam duobus modis patet imperfectio< vel ex
Bocardo vel ex Ferison>; in Baralipet Fessaponon nisi
uno, nam pro
illosufficiebatDibatis,pro hoc Fresisom.
j Undepatet omnes imperfectosalterutro modo ex perfecte ngurae
modisderivari vel addendo praemissaesuperfluam
quantitatem, vel
demendo conclusioniutilem.}
Notandumautem est omnes imperfectosmodo
priore, quia non omne
quodpossuntinferunt, < uno demto Callentos>, simul esse imper-
fectoset posteriore,ut plus assumantquam necesse
est; quod non est
mirum,cumminusfaciantquam possunt,ideo sufficiatiHisminusad hoc
quodfaciunt.Nempe <: hac ratione in prima Figura> ~f~~ imper-
fectusestmodusob D~~ Celaroob Ferio;< in secunda
Fig. > Cesaro
ob Festino,Camestrosob Baroco;in tertia non est
imperfectioprioris
generis,quia omnes conclusionessunt particulares; sed imperfectio
secundigeneris < est > in tertia, < et
quidem sola > semper est
duplex, ut scil. modusimperfectusob duos alios
ej usdemngurx talis fiat.
In quartaCallentostantum
priore ratione est < modus > imperfectus
nonet posteriore,etsi enim minus concludat
quam posset, tamen ob
singulares rationesnihil prxmissisde universalitatedetrahi
potest.Neque
enimfinquartafigura]locum habet IEO in ulla
ngura, ut alibi demons- sSched.2.
tratumest nec AOO in
quarta,) quod sic demonstrabimusschemate 3 recto.
inexemplum examinispropositialicujusmodi, de quo dubitamus
Omne B est C nB
Qu. C non est D
Sednonsequitur c
D
Qu. D non est B
*t
stantibus iisdempraemissis,quia aliquandoOmn. D est B.
LeibnizoublieiciBarbara.
2.De Arte
combinatoria, 1666 (P/M7.,IV, 53; Math., V, 31.) Cf. PM., IV, to~.
300 1. ~E! FOR~s MCtC~E COMPROBATMKE

PHM.VM,B~V,3. Hactenusquantitatesex individuisterminorumaestimavimus.Et cum


dictum est omnis homo est anima!, consideratumest omnia
individua
humanaesse panem individuorumanimalis. Sed inversaplane estratio
xstimandisecundumideas. Nam uti hominessunt pars
animaliumita
contra notio animalis est pars notionis quae homini
competit, homo
enim est animal rationale.Placet hac < quoque> methodo notionum
schematainstitucre.Et incipiamusa propositionibusseparatis,deindead
syllogismospergamus

PropositioUniversalis~f~~M.
anima! ta!e
Omnis homo est animal) B Homo
–1_
Omne B est C )C~ 1 Homoidemestquod
animal animal tale.

Propositio
particularisaffirmativa.
Quidam homo est sapiens Sed hanc vidéo ut notionaUterexpri-
Quodd. B est C )matur plane<a!iam> in formam redigi
debere.Nempeformandaest notio non sapientis talis et
negandumest
eam homini aequivalere.Ita prodibit talis expressio Homo non est
non sapiens tale. Propositio Homo est non sapiens, est universalis
affirmativa< (qualis mox fiet ex universali
negativa) > sed eam
negatur esse veram.

PropositioUniversalis
Negativaest
Nullus homo est lapis
Null. B est C
Haseredigitur in aliam formam,nam fit inde
Homo est idem quod non-lapistalis.
B non-lapis talis == Homo
C non-lapis

Propositioparticularisnegativaest
Quidam homo non est sapiens
Ou. e B est C

r. Leibniz passe ici au point de vue de la compréhension.


2. Leibniz a substitué « taîe à « rationale w.
PER MNEARUM DUCTUS 3ot

universalisanirmativae,quae sic formatur Homo est sapiens PHM.VH,B~v,3.


opposita
idem quod
talis.Et hane veramesse negatur,et dicitur Homo non est
sapienstalis.
Ita jam omnes exhibcbimus
A. U.Aff.Omnis homo est animal; notionaliter Homoidem est quod
animaltale.
0. P. Neg. Quidam homo non est sapiens. Homo non idem est
quod sapienstalis.
E. U.Neg.Nullushomoest lapis. Homoest idemquodnon lapistalis.
I. P. An. Quidamhomo est sapiens. Homonon idem est quod non
sapienstalis.
affirma-
Itaquecaetera:propositionesad propositionemuniversalem
tivamreducunturvel negandovel terminum negantem adhibendo. Et
omniaredeuntad aequationemvel aequationisnegationem.Idqueposset
applicariad singulosmodos, ducique inde vis concludendi.
Omne C est B. Omne D est C. Ergo Omne D est B. 3 verso.
~~M
C=BX. D==CY. Ergo D=BXY.
Celarent NullumC est B. Omne D est C. Ergo Null. D est B.
C==Xnon-B. D = CY. ErgoD====YXnon-B.
DafM Omne C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D est B.
C == BX Dnon==Y.non C. ErgoDnon = Y. nonBX.
Sedhincnon sequitur D non = YZ non B quod desideratur.Unde
estaliquaadhucin tali calculodifficultas.Exemplumsumamus Omnis
homoest animal, Quidam sapiens est Homo. E. quidam sapiens est
animal.Secundumcalculum Homo idem est quod animal rationale;
sapiensnon idem est quod Y non homo. Ergo sapiens non idem est
quodY non animal-rationale.Sed talis collectionon sufficit.Ergo hoc
modovideocalculumclaudicare.Idem est in sequend
jR-noNullumCest B. Qu.Dest C. Ergo Qu. D non est B.
C = X. non B. Dnon ==YnonC. ErgoDnon==Y.nonX nonB.
Nuncvacat [videre}nunc dispicio in quo nodus. Misso igitur hoc
genereexpressionis,venio ad aliud ubi Est semperest secundiadjecti
Cf.PHïL.,
VU,C, 30recto.
~S CE FORMEEMGtC~ COMPROBATiONE

PHu.VH,B,tv,3. Pf~. t/M~. Omnis homo est animal. Ita stabit HomoMCM animal
non est seu non datur.
Prop.P~K-. Qu. Homo est sapiens.Ita stabit Homosapiensest
seu datur. t
P~. Neg.Nullus homoest lapis. Ita stabit ~WMlapisnon est.
Prop. Partie. Neg. Quidam homo non est sapiens. Ita stabit Homo J
nonsapiensest.
Videamusan hinc duci possintratiocinationes
syllogisticm.
Barbara. Omne C est B. Omne D est C.
Ergo omne D est B.
C non B non est. D non C non est. Sed
quomodohinc concludemus:
D non B non est ? Ita haecquoque
expressionon est apta ,i
Redibimus ergo ad oequationes et quidem Universalis
expressionem< priorem> tenebimus. OmneC est B, id est C ==YB.
Ansic Omne Cest B. C==BC. Qu CestB J
Sed /M:~CM~~affirmativaQu. C est B sic
exprimetur
XB=YC.
UniversalisNegativaNullum C est B, sic exprimetur
C===Y non-B ut ante.
Particularis Qu. C non est B sic exprimetur
XC==Y. non B.
Sic jam procedetdemonstratiosyllogismorum
Barbara Omn. C est B. Om. D est C. Erg. Omn. D est B.
C==XB D==YC Ergo D==YXB.
Celarent Nullum C est B. Omn. D est C. Ergo Null. D est B.
C ==XnonB. D == YC. Ergo D==:YXnon-B.
D~rM:Omne C est B. Qu. D est C. ErgoQu. D est B.
C==XB VD==YC. ErgoVD==YXBquodprocedi:.
Ferio NuliumC est B. Qu- D est C. Ergo Qu. D non est B.
C==XnonB. VD===YC. Ergo VD=YX non Bquodprocedit.
Barbari Omn. C est B. OmneD est C. Ergo
quodd. D est B.
C = XB. D == YC. Ergo VD = VYXB.
i. Cf. ~<aMf«! C<t~CMMJLo~tCt~HM~nM~,
t<" août têgo (Pmt. VU, B, H, 3). 1
pBRMUEÀRUMOuetus 3o3

Celaro:NuUumC est B. Omn. D est C. Ergo Qu. D non est B. PHtt.vn,B,ïv,3.


C==XnonB. D==YC. Ergo VD====VYX non B.

quod hac expressionefacile demonstratur subaltematio et < recto.


t Noto
conversiouniversalisamrmadvae,et particularisaffirmativae,sed non
œquefacileconversioUniversalisNégative et Oppositio
OmneC est B, seu C==YB. Ergoquodd. C est Bnam quia C = YB,
ErgoVC===VYB. fiat VY=Z, fit VC==ZB quod est subalternatio.
ex VC = ZB sequitur ZB = VC. Ergo quia C = YB sequitur
Jam
ZB=VCt.
SedNullumC est B seu C = X non B non faciledat B==Z non C.
nisiope syllogismi.Nempein Cesarehoc modo
NullumA est B. OmneB est B. ErgoNullumB est A.
A=XnonB. B===B Ergo B = Y non A.
Sedpriusdemonstrandus est modusCesareper regressum,seu per prin-
cipiumcontradictionis,itaquesupponendacontradictio.Sed haecquoque
existomodoexprimendinostro non bene apparet. v. g. quod inter haec
NullumC est B et Qu. C est B [non datur medium]nec simul possunt
esseveranecsimulfalsa.Id non apparetex hac expressione
C est X non B et ZC==YB.
SiergoretentaexpressioneaffirmativarumipsamUniversalemnegati-
vamsicexprimamusNullumC est B id est XC non==YB, ipsaexpressio
dabitcontradictionem< oppositionemcum particulariaffirmativa.>
Undeet statim sequitur conversio YBnon = XC.
Similiterparticularemnegativamsic exprimemus Quodd. C non est
B, id est C non == YB. unde statim sequitur oppositio ad univer-
salemAff.
Hancexprimendirationemapplicemusad Modos.
Barbaraest ut supra, ut et D~-Met Barbari.
CelarentNullumC est B. Omne D est C. Ergo NuUumD est B.
(i) XC non ==YB. (2) D ===
ZC. Ex i est (3) XZC non == YZB.
Ergoex 3 per2 XDnon = YZB.Quod erat dem.

ï. C'est-à-dtrela conversion partielle de l'U. A.


2. Les numéros des formules sont inscrits au-dessus de chaque copule.
3o~ DE FORMEELOQ!C~ çOMPROBATtONt;v

PHH.Vn,B,!V,4< Ferio NullumC est B. Quodd. D est C. Ergoquodd.D non estB.


(i) XC non==YB. (2) VD= ZC. jam ostendendumD non===WB.
Nam si esset D=WB, foret < per 2 > VWB==ZC seu YB==ZC
contrai
Veniamusad figuramsecundam.
Cesare NullumB est C. Omne D est C. Ergo NullumD estB.
YBnon = ZC D = VC ostendendumjamXD non= WB.
Sit XD==WB et per 2 erit XVC==WB quod est contrai.
CamestresOmne B est C. Nullum D est C. Ergo NuUumD estB.
B===XC YD non = ZC ostendendumest VD non==WB.
Si essetVD=WB, tunc per i foret VD==WXC contra2.
~<M~HO NullumBestC. Quodd.D estC. Quodd. D non est B.
XBnon = YC VD = ZC ostendendumD non = WB.
Nam si esset D = WB,tunc per 2 foret VWB==ZCcontra i.
Baroco Omne Best C. Quodd. D non estC. ErgoQuodd.D nonestB.
B===VC. Dnon==XC ostendendum Dnon==ZB.
Jam si essetD = ZBtunc per i foret D = ZVC,contra2.
Patet ex hoc calculoquod et aliunde constat,aut condusionemesse
particularemnegativam, aut aliquam praemissarumesse universalem
affirmativam,alioqui nulla haberetur aequatio,adeoque nec substitutio
in calcule.}
Si D == ZB substituissemusin 2, prodisset ZB non = XC, quod
etiam est contra i. nam ex i sequitur ZB==ZVC. Notandum hune
modumduplici modo demonstrari.Conferendumnostro modoprobandi
per regressum.Hoc in [.] locumhabet et in aliismodis ubi plures
4 verso. aequationcs.Imb ostenditse hic 1tertiaratiocinatioseu regressus.nempe
ex 2 fit VD non = XVC. Ergoper i. est D non = XB. Ita notabile.
habetur secundum hune calculum aliqucm modum secundaengurx
demonstrarisine regressu. Video idem succedere in Camestres, et in
universumubi Univ.Aff.seu aequatioest in praemissis.Namin Camestres
B XC. YD non ZC. Ostendendumest VD non = WB.
Ex 2 6t XYD non = ZXC non = (per i) ZB. seu XYDnon ZBut
desiderabatur.Imô et in Festinores videtur procedere, ubi nulla univ.
aff. in praemissis.
PER UNEARUMDUCTCS 3o5

XBnon = YC YD==ZC ostendendum D non = WB. Pt!tL.,VII,B,!V,


Ex i fit ZXBnon = YZC,ergo per 2. fit ZXB non YD. Sed haec
ratiocinationimiumconcludit,ita enim conclusiofit universalisnegativa,
et conclusionon sequereturpraemissamdebiliorem.NamZXBnon==YD
estNullumD estB. Videamusin Ferio.
Null.C estB. Qu. D estC. Ergo Qu. non est B.
VCnon=XB. YD==ZC ostendendum D non = WB.
Sed ex i fit VZCnon = XB. Ergo per 2 fit VYDnon = XB. quod
quidemnimiumconcludit.<; Nempenon licet semperin negativisidem
ascribere utrobique.de quo in&a. >
Veniamusad exemplain rébus. C sit homo, B sit lapis, D corpus.
VCnon==XBHomolapideusnonidemestcumlapide humano. YD=ZC
corpushumanumidemestcumhominecorporeo.ExprioreZCVnon===ZXB.
seuHomocorporeuslapideusnon estidemcumlapidehumanocorporeo
jam ex 2 pro Homine corporeosubstituaturcorpus humanum, et fiet
VYDnon==ZXB seu corpus humanum lapideumnon est idem cum
lapidehumanocorporeo.quod quidem rectè concluditur,sed inde non
sequiturabsurdum quod in indefinitis.Nempe non licet in absurdis
substituereidemsibi ipsi.
Itaquerursusemendandum esse calculumvideo.Et particularisaffirma-
tivaaliterexprimeturatque adebet ei contradictoriauniversalisnegativa.
QuidamHomoest animalsic Homoanimal< (seu homo animalis)>
estanimal<; homoseu animal>. Quod permittetursi homo animalest
Ens.Alioquinec admitteturhaecaequatio.si homo C et animal B scri-
beturCB==BC. Sed pro universalinegativafiet CB non = BC. Quan-
quamnec reteratsi transponasdicasqueCBnon = CB id est rejicienda
aequatio quam ingreditur terminus falsus etsi alioqui ut identica non
possitnonviderivera.
Quoniam autem hoc loco1 incertarum notionum suppletoriarum
velutX et Y assumsimusdefinitas;oportet et in universaliaffirmativa
et in oppositaconfugere ad notiones determinatas,v. g. Homo est
animalexprimemusHomo idem est quod animal Homo seu animal
humanum.

t. Le mot loco devrait être répète.


!!<thtT8 DE t.EtBNtZ. 20
3o6 M FORMEE LOGtC~ECOMP~OBATÏQNE

Pw!< VII, B, ïv, ) Resumamusergo calculumab intègre.


5 recto. Omne B est C in calculodabit
Prop. Univ. B ===
CB.
Sched. ).
Pf~. Part. JM< Quodd. B non est C in calculodabit B non ==CB.
Prop.Part. <4~w. Quodd.B est C m calculodabit BC = CB.
Prop. C~w. M~. Nul!. B est C in calculodabit BC non CB.
CJ~oM~patet exconstructione,nempeinter Univ. Aff. et Part. Neg.
item inter Part. Aff.et Univ. Neg.
Subalternatio
demonstraturab universale ad particulare.
OmneB est C. Ergo quodd. B est C.
B==CB. Ergo BC==CCB==CB.namin hoc calculo duplicatioliter~
vel notionisnil addit. Ut si diceremHomo est animalanimal.
NullumB est C. Ergoquodd. B non est C.
BCnon == CB. ostendendumest B non = BC.Nam si essetB ==BC,
foretCB==BC (ex praeced.)contra assumdonem.
CMn~~ etiam demonstratur,etquidem conversiosimpliciter,ut part.
Aff.nempe BC ===CB. Ergo CB = BC.
Et Univ. Neg. BC non = CB, Ergo CBnon = BC.
Conversioquoqueper aecM~~in universaliaffirmativademonstraturex
demonstratasubalternatione.Nempe Omne B est C. Ergo Quodd.C est
B. in calculo B == CB Frgo BC == CB (quod est subaltematio)Ergo
CB= BC(quod est particularisafnrmativaeconversiosimpliciter)id est
quodd.C est B.
Nunc veniamusad syllogismos.
Barbara.Omne C est B. Omne D est C. Ergo omneD est B.
C === BC D = CD ostendendumD = BD.
ExintCD==BCD. Ergoper2ntD==BD.
Celarent.Null. C est B. Omne D est C. ErgoNull. D est B.
CBnon = BC D = CD OstendendumDBnon ==BD.
Ex i fit CDBnon = BCD.Ergoex 2 fit DBnon = BD.
Darii. Omne C est B. Quodd. D est C. Ergo Qu. D est B.
C===CB DC = CD ostendendumDB===BD.
Ex 2 fit DCB= BCDet omisso utrobiqueC fiet DB == BD. Sedsic
ratiocinarinon licet, quia ita Major proposido non ingredereturcal-
culum.Vereor ergo ne in meis ratiocinationibusprascedentibussit lu-
Sic.
PKRMNEARUMDUCTUS
3oy

bncuïn.Nempesciendumnon licereliteramadjungerequamnon constat PHM.~VÏÏ,B,tv,5.


expKemissIs esseingredientibuscompatibilem.Ergo non licet sic ratio-
cinariut in Barbara fecimus ibi erat C = BC, D == CD, et osten-
dendumerat D = BD. Diconon licere ex i lacère CD== BCD.nam
licetex a constct C et D esse compatibilia,tamen non constat B et D
essecompatibilia.Aliter ergo procedendum.[quia C et D compatibilia
per 2] Hincin2ex i fit D = BCDergopcr2ntD==BD.
ItaqueResumemuscalculumsyUogismorun!,adhibitacautionedicta,
necombinemus quaenon constat esse combinabilia.
) Aï~M. Omne C est B. Omne D est C. Ergo omneD est B. 5 verso.

C==BC D = CD ostendendumD = BD.


In 2 pro C ponendo valoremex i fit D = BCD. ergo per 2 fit
D = BD.
Celarent.NuUumC est B. OmneD estC. Ergo NuU.D est B.
CBnon == BC D===CD ostendendumDBnon= BD.
Namsi essetDB == BD,tune per 2 foret CDB = BCD. Ergo omissa
D 6et CB = BC contra i. Nempe omittere utrobique eandem literam
licet,ascriberenisi de combinabilitateconstetnon licet.
D<ïn<.
Omne C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D est B.
C = BC. DC = CD ostendendumest DB = BD.
Sanèpatetquia D et C combinabiliasunt et in C est B, etiam B et D
combinabilia
esse. Sed nostro calculo res sic patebit. Ex 2 per i fit
DBC== BCDet omissaCntDB===BD.
Ferio.Null. C est B. Qu. D est C. Ergo Qu. D non est B.
CBnon = BC DC= CD ostendendumD non = BD.
SiD esset BD,tune per 2 foret BDC= CBD.Ergo CB =: BCcontrai.
Itanegadvseostendunturrefutandooppositum.
Barbari.OmneC est B. Omne D est C. Ergo Quodd. D est B.
C = BC. D = CD. ostendendumDB = BD.
Nempein BarbaraostendimusD = BD. Ergo DB ===BD.
Celaro.NullumC est B. Omne D est C. Ergo quodd. D non est B.
CBnon = BC D == CD ostendendumD non = BD.
Nimirumsi essetD = BD, tuncper 2 foretCD= BCD.Ergo C = BC.
ErgoCB==BCcontrai.0
3o8 DE FORMEEMOÏC~E COMPROBAT!ONE

PHM.VIÏ,B,ïv,5. An invenendosic CBnon = BC. ergo C non == BC.Ergo< com-


binando > CDnon == BCDergo(per 2) D non= BD.
Video nempe combinationemsemper fieri possein negativis,ut si sit
C non ===BCdico D adscribiposse utrobique ut fiat CD non = BCD.
nam si ponas D esseincompatibilecum B, respondeo quid tum? tanto
magisenim negandapropositioin qua hoc absurdum. Sed in negadvis
omitterecandemutrobique literamnon licet, fortassequidem ex ea
ipsa
litera ascripta oritur incompatibilitaset ratio negandi. Ergo tandem
habemusprseclaramcalculiregulam in affirmationecoincidentim omit-
tere utrobique eandem literam licet, ascribere eandem nisi de combi-
nabilitate constet non licet. Sed in negatione coîncidentiseascribere
utrobiqueeandemliteram licet, omitterenon licet, nisi <~ rursus> de
ejus cum caeteriscombinabilitateconstet.Ita enim constatob ipsamnon
ncri negationem.
N. B. Imô subesterror, ut mox dicetur.J
Patet etiamhinc etsi regressunegativademonstreturassumendooppo-
situm, tamen hac methodo dum combinaturin negativis,eam directè
posse demonstrariut vel in hoc exemplopatet sic. In CelarentCB non
==BC per i < ibi >. Ergo CDBnon = BCD. Ergoper 2. ibi. DBnon
== BD. Et in Ferio.CB non == BC per i. ibi. Ergo BDC non = CBD.
sedDC = CD. Ergo D non == BD. alioquiex DC= CD fieret eadem
praecedenscoincidentiaquaetamen negatur. ubi tamen video admisceri
aliquidindirectum.Praestatergo oppositumnégative probari.
6 recto. ) C~ NullumB estC. Omne D est C. Ergo Null. D est B.
BC non===CB. D == CD. DBnon = BD.
Si enimessetDB = BD, inde per 2 foret CDB = BCDet (omissoD)
BC== CBcontra i.
Directè sic BCnon ==CB. Ergo CDBnon == BCD,ergoper 2fiet
DBnon = BD.
Videodirecteposseprobari conclusionesnegativas,cum in prœmissis
est universalisaffirmativa.Itaque succedit in Celarent,Celaro,C~
non in Ferio.
Camestres.
Omne Best C. NullumD est C. Ergo NullumD est B.
B == CB. DC non = CD. Ostendendumest DBnon = BD.
Si essetDB = BD < tunc per i > foret DCB= CBD seu DC=== CD
PERUNEARUMDUCTCS 3og

Vel directèsic: DC non==CD per 2. Ergo DCB non ==CBD JPML.,V!B,tv,6.


contra2.
undeper i, erit DBnon=BD.
Festino.Null. B est C. Qu. D est C. Ergo Qp. D non est B.
BC non === CB DC ==== CD ostendendumest D non = BD.
Si esset D=BD, ex 2 foret BDC==CBD seu BC==CB contra ï.
directius, BC non = CB erit BDC non == CBD < quod tamen
Vel quia
ex > DC= CD per 2 si esset D ==BD.
prodiret
Patet non prorsus directè procedere demonstrationem,quia abest
universalisaffirmativa..
prxmissa
Baroco. Omn. B est C. Qu. D non est C. Ergo Qu. D non est B.
B == CB D non = CD ostendendumest D non ===BD.
QuiaD non===CD.Ergo DB non = CBD.Ergoper i DBnon = BD.
sedhoc nimium probat, net enim conclusio universalisNegativa.Sed
hincjam disco corrigendam esse meam regulam, nec licere etiam in
i mpune combinare, nam si liceret, ex D non = BD posset
negativis
fieriDBnon = (BBDseu) BD. Ergo ex particularinegativaposset fieri
universalisnegativa. Ergo omnes istaeratiocinationesquibus volui in
evitareregressum, per accidenstantum successere,
r eapse non
negativis
sunt tutae.Regressuigitur nos contentosesse oportet. < Et sic ratio-
cinandum si D esset = DB, foret, per 2, DB non ===CDB. Ergo
D' non = CBcontra i. >
Ut ergo régula calculi rectè consdtuantur, videndum quandonam
adjiciutrobiqueliteraaut omitti debeat.
U. A. est C = BC P. Neg. C non BC
P. A. Cb= BC U. Neg. CBnon= BC.
Literacompatibilisutrobiqueaddi potest < in affirmativis> v. g. si
constatD esse compatibilecum C et cum B, pro C = BCscribi potest
CD= BCD; sed non in negativis,nam ex C non BC non potest fieri
BCnon-=(BCC seu) BC, alioqui ex particularinegativafieret univer<
salisnegativa.Tum demumergo in negativislicita additio si constetnil
taleposseinvolvi,nec tune refertde incombinabilitate,haseenim potius
augetMsUâtem.Sunt et in omissionedifficultates,nam utique quîa
C ==BCnon licet facere o == B. Sic quia reduplicationil mutat ex
i. Lire B.
a. Suppléer ==:.
3t0 DEFORMjRLOCtC~COMPROBATïONE

PHtL.,VH,B,!V,6. CB non = BC liceret facere CB non ===BCC, at omisso


utrobique
=
C fieretB non BC. Hoc quidem succedit, sed dubito an vi fbnn~.
Sanè ex C non ===BC [non] an licet facere o non = B; id verum.
An ergo licetomitterein negativis.LMnon ===LM.Ponamushoc verum
esse quia LM implicatcontradictionem.non ideb sequitur M non==M
aut L non = L.
6 verso. j Videamusergo an liceat consequentiasdemonstrare calculonon
suspecto.
B = BC. Ergo BC===CB.
Subalternatio.
C~~K~~c~M. B ==BC. Ergo BC = CB. Ergo CB= BC.
Barbara. C = BC.D = CD. ostendendumD = BD.
Ex 2 per i fit D = BCD. Ergoper 2 fit D = BD.
Celarent.CBnon = BC.D = CD. ostendendumDB non == BD.
Nam si esset DB===BD, tunc per 2 foret CDB== BCD. Undesi
omittereutrobiqueD licet, fieretCB = BC contra i.
Sed haecomissiovisasuspecta, nec tamen alia via apparet.
Si esset DB = BD adeoque compatibilesB et D etiam
per 2 sunt
compatibilesB et C contra ï. Sed calculosic net si DB==BD, erit
per 2 CDB== BCD < contra r nam > sed ob DBnon = BDfit
CDBnon = BCD.Puto suppletionemin ta!ibu&ut DB non == BD,et
omissionemin talibusut CDB= BCD semper ned posse.Et sanësiDB
est non Ens < seu falsum> etiamCDB erit non ens seu falsum.
D~M. C = BC, DC = CD. ostendendumDB== BD.
Ex 2 per ï fit DBC==BCD.puto hic etiampermissamsic omissionem,
utfiat DB=BC. Nam certe daturDBC, etiam datur DB,
ergoDB=BD.
Ferio. CBnon === BC. DC non ==CD. ostendendumD non = BD.
Namsi esset D = BDex 2 fieretBDC= CBDet CB ==BCcontraï.
< ~r~ C = BC. D CD. ostendendumDB= BD.
In 2 pro C ponatur valorex ï fit D == BCD
Ergo (per 2) D = BD.
Unde DB = BD. >
C~ CB non = BC. D = CD. ostendendumD non BD.
Nam &iesset D = BD, tune inde per 2 neret D = CDB,undeex
D = BD in sinistropro D ponendoCDB et in dextro
pro D ponendo
t. SupprimerMOM écritparerreur.
PER MMEARUMDUCTUS 31 Ï

BCD seu CB = BC contra i. Brevius si esset D 1


==BD PttM.VIÏ,B,tv,6.
CDnet CBD==
2 fiet CD = BCD, et pro CD ponendo CBD fiet CBDBCD,
indeper
idestCB BCcontra i.
Haecper omnes modos fieri merentur, ut notionalis analysis bene
Sed videamus an non liceat et in xstunatione per individua
constituatur.
talemanalysincomminisei
ani-
in Univ.~f' Omnis homo est animal, seu omneshomines sunt
B quod significat
malia,sit homoC et animalB, potest fieri B = C +
hominibus et animalibus simul. Partic. N~. Qu. C non
animalia xquari
estB,exprimaturBnon ==C + B', id estnon omniaBaequanturomnibus
Bet C. Univ.N eg. NullumC est B,dabitnonB ==C + non B,
fanimalibus]
foret particularis affirmativa. Sed hinc non bene ducitur
cujusnegatio
conversio simpliciterharum duarum propositionum. Scheda4.
nos in calculo ad Sumcit 7 recto.
t Sed non est opus astringi xquationes.
cumdicitur< in Univers. > Omnis homoestanimal,hominesmesse
animalibus, seu coincidereomnes homineset quaedamanimalia. Et in
coincidere q uosdam homines et quaedam animalia; in U~ Neg.
P~. ~f.
omneshomineset omneslapidesessenon coincidentes< seu quemlibet
hominumessenon coincidentemcuicunquelapidi>; in Fa~c. Negativa
quendamhominem esse non coincidentem< cuicunque > sapienti,
seuquemlibethominemesse non coincidentemcuicunquesapienti*.
U. A.

< OmneB est C, id est > Omnia B coinciduntquibusdamC. brgo


C coincidunt
quidamC coinciduntcum omnibusB. Unde et quaedam
B.
quibusdam n

P. A.

QuoddamB est C id est quoddamB coinciditcuidam C. Unde


vicissim C coinciditcuidaniB".
quoddam
U.N.

ï. !dLeibnizpasse du point de vue de !a compréhension au point de vuede l'extension.


2. Lesigne+a été surajouté au produit CB.Ici Leibniz conçoit l'addition en extension.
3. Mêmeremarque.
4. Remarqua que Leibniz traduit l'U. N. et ia P. N.de ta même manière.
5. Leibniz avait d'abord mis, au pluriel: quadam, ~M~M~atM.
3f3 MFORM~Ï.OGIC~ECOMPROBATMNE

Ptn~Vn,B,ïv,7. NullumB est C, id est omniaB excludunturab omnibusC.


Unde
vicissimomniaC excludunturab omnibusB. Item falsumforet
B coinciderecuidamC. Patetqueadeoet oppositiocumP. A. quodd.
P. N.

Quoddam B non est C, id est quoddamB excluditura


quolibetC.
Ergofalsumest omne B coinciderecum quodamC, si quoddamB non
coinciditcum ullo C. Unde patet oppositioad U. A.
Patet etiam hinc inventio Termini distributiet non distributi
< ex
lineis duplicadsquas duximus,quibus designatur
quaein Termino affi.
dantur. > Terminus~n~MM est idem
qui totalis seu universalis;
nondistributus,qui particularisseu partialis.
Subjectumest ejusdemquan-
titatis cujuspropositio.Nempe prout propositioest universalis
aut parti-
cularis,Minor terminus est totalis aut partialis.Hinc in U. A. et U. N.
totum subjectumafficitur,in P. A. et P. N. tantum
pars ejus. Sed pf~
dicatum in omni propositioneaffirmativaest
partialeseu non distri-
butum, et in omni propositionenegativaest totale seu distributum,cum
subjectumvel totum vel pro parte a toto praedicatoexcludatur.Ex hac
considerationeTermini distributi aut non distributiTheorematafluunt
insigniaregul~quc quaefigurisleges praescribuntmodisquegenerales
Unde cum Aristotelesnon satis hujus inventi indiciumfecisse
videatur,
nosse opéra: pretium putem, an apud veteres
Grâces, aut Arabas,aut
Scholasticosdemum, fortasse summulistas,fuerit
excogitatum 1. Linea:
autem connexoriasqua: coincidentiamindicant
sempera subjectoemit-
tentur versusprasdicatum,nempe a parte subjecti
concernente;indein
part. Neg.
8 verso 3. j Placet autem imposterum praeponercMinorem propositionemet
proinde minor terminusesto B, MediusC, MajorD.
A Barbara OnmeBestC.Bmmor
A OmneC est D. C medius
`
A Erg. OmneBestD D major

t. Cf. JM<~AMM .R~OMM(PHtL., Vt, t~).


&.Cf. les Lettres à Koch du a septembre
1708 et du 31 août lyïo (Phil., VII,
470* 4oï).
3. Les p. 7 verso et 8 recto sont blanches.
PER UNEARUMDUCTUS 3ï3

A Barbari Omn.B est C s PHn.VH,B,tv,8.

A Onan.CestD
ï Ergo Quodd.B est D
A Celarent Omn.BestC
E NuU.CestD
E Ergo NuU.BestD
A Celaro Omn.B est C
E NuU.CestD
0 Ergo Qu. B non est D
I D~M Qu. B est C
A Omn.C est D
S
I Ergo Qu. B est C
1 Ferio Qu. B est C
E Null. C est D
0 Ergo Qu. B non est D
A Cesare Omn.B est C
E Null. Dest C
E Erg. Null. B est D
Cesaro ut Cesarepraeter Ergo Qu. B non est D.
E CamestresNull. B est C
A Omn.D est C
E Ergo Null. B est D
Camestrosut Camestrespraeter Ergo Qu. B non est D.
1 Festino Qu. Best C
E Null. Dest C
C) Ergo Qu. B non est D
~?9 Qn.BnonestC

Omne D est C
Erg. Qu. B nonest D.
i. Nous nous dispensons de reproduire les figures des autres modes, qui sontt
identiques aux premières renversées, avec cette seule différence que, comme
Leibnizvient de le dire, les paire~ de traits verticaux partent toujours du terme
supérieur.Il avait tracé d'abord des figures à traits doublés et même triplés, pour
indiquerles parties des termes affectéesdans les prémisses et dans la conclusion
puisil les a barrées pour leur substituer des figures à traits simples.
Lire Qu. B est D.
3t~ DEFORMEE
tOGM~COMPHOBATtONE

PHH~YMtB,tv,8. A Darapti Omn. Cest B.


A Omn. C est D.
1 Ergo Qu. Best D.
A Omn. C est B
E Null. C est D
C) Ergo Qu. B nonest D
A Disamis Omn. C est B
1 Qu. C est D
1 Ergo Qu. B est D
1 Datisi Qu. C est B
A Omn.CestD
1 Ergo Qu. BestD
A Bocardo Omn. C est B
0 Quod.C non est D
0 Ergo Qu. B non est D
Ferison Qu. C est B
Null. C est D
Ergo Quodd. B non est D.
E Callentes Null. C est B
A Omn. D est C
E Ergo Null. Best D.
A Omn. C est B
Baralip :1
A Omn. D est C
1 Erg. Qu. B est D hic qu. B est omneD.
A Dibatis Omne C est B
1 Qu. D est C
1 Erg. Qu. B est D
A Fessapmo Omn. C est B
E Null. Dest C
0 Erg. Qu. B non est D.
1 Fresismo Qu. C est B
E NuU.DestC
0 Ergo Qu.BnonestD.
PERUKEAKUM
DUCTUS 3t5

E C~~ NulLCestB PH!t.VH,B,tV,8.


A Omn.D est C
0 Ergo Qu.BnonestD.
Sched.~
) Exinspectioneschematumnoto, in omnibusmodis perfectisprêter g recto.
Disamis et Bocardo Minoremterminum esserestrictioremin conclusione
in minore prop. Ex imperfectismodisidem habentBarbari,Celaro,
quàm
Cesaro, Camtros. Notandumhune velut defectumin Disamiset Bocardo
supplere modosalioquiimperfectosDarapti et f~~M, quorum ille ex
Disamis hic ex Bocardosequitur, quia quod ex < prop. > particulari
sequitur utiqueet ex universali.Nempe< hoc fit > in omni syllogismo
ubiconclusioparticularis,et minor < prop. > est universalisin prima
figuraet 2da < (quia ibi minor terminusest subjectum,et ideb et ipse
universalis erit) aut negativain 3tia et 4ta (quia ibi terminusminorest
pKedicatum, quod est universalein negativis.)>
Idemfrequentiuscontingittermino majori, ut restrictiorsit in conclu-
sionequàmpraemissa,cum contingitin perfectissimomodorumBarbara.
Etsienim in Barbara major terminus neque in majore propositione
nequein conclusionesit universalisseu distributus,sed utrobiqueparti-
cularistamenreperiturin conclusioneadhucrestrictiorquamin praemissa.
Idemest in ~f~ D~fM,Datisi, ubi sempermajor terminus est par-
tialisin praemissaet conclusione,sed magispartialisin condusione.Ut
veromajorTerminus in praemissasit totalis, in conclusionepartialis,
noncontingerepotest neque in secunda figura, quia ea conclusionem
habetnegativam,adeoque majorem terminum in ea totalem, neque in
primafigura,quia cum in ea minor sit semper affirmativa,quodsi ergo
conclusio affirmativaest, ut major terminusin ea possit esse partiale,
erit et major propositioaffirmativa,ergo et major < terminus > erit
in praemissa partialis. Rursus si < terminus > major est partialisin
conclusione, erit ea affirmativa,ut dictum. In 3tia figura autem est
praedicatum in prop. majore,ergo ut in ea sit totalis, oportereteam esse
negativam, quod ob conclus, affirmativamfieri nequit. In quarta figura
majorest subjectum ergo si conclusioaffirmativasit, et major propo-
sitiouniversalis, quod fit in modoBaralip,possetibi essemajor terminus
partialis,cum in praemissasit totalis. Sed peculiari ratione ibi quoque
contingit aliundeut major terminus sit latior in conclusionevi totius
3t6 M MRM<<! t<00!C~ COMPROBATtONE

,9
PM!t~Vn,B,!V,n. ~brmae,quàm apparetvi conclusionis.Nempe ~oritur ex~~a
sic < Barbaraait > Omne B est C. Omne C est D.
ErgoOmne
B est D. Ergo Quodd. D estB. < Itaque fit > OmneCestD.
~f~
Et omne B est C. Ergo Qu. D est B. Hinc Baralip et Barbara
idem
schema habent, transpositistantùm pra~missis,et reperitur iUaD
aux
sunt B esse ea omnia D quae sunt C. Et ideb in Baralip
conclusionem
habere majoremdistributumnon vi fbrmaepropositionis,sed vi
~rm$
syllogismi.Interim suffeceritnotari si spectemusregulas générâtessobs
ad judicandumde terminodistributovel non distributo; in
figuristribus
primariismajorem semper esse distributumin conclusionesi sit di$tn-
butus in praemissa.Imô in omnibus modis exceptomodo
Baralip.ubi
reveraetiam verares est, sed ex generalibusregulis non
apparet.Et did
potest in universumregulariterterminum distributumin prxmissaesse
et distributumin conclusione,et in minore termino solosex modis
per-
fectis Disamiset Bocardofacere exceptionem,in majore < exomnibus
modissolum> Baralip exceptionem facerevideri,sedin speciemtantùm.
9 verso. ) HactenusindagavimusquandonamTerminussit minusrestrictusin
conclusionequàm in proetnissa;sed generaliterdici potest terminumnon
posse-3 ampliorem in conclusionequàm in pramiissa,alioquiid quodnon
venissetin ratiocinationem,ea nempepars termini,quaein prxmissanon
afficitur,veniretin conclusionem.Nempe id solumde terminoextremo
quod praemissaapplicatmedio, id ope mediiapplicaripotestad alterum
extremum.Atque hoc est quod vulgb dicitur Terminumnondistributum
(universalem,totalem)in pramissanecposseessedistributumin conclusione.
Hinc quiasubjectumpropositionisUniversalisdistributum,ctpraedicamm
propositionisnégative itidem est distributum,si conclusio est universalis,
Minorempropositionem esseuniversalemin figuris ubi terminusminor est
<M~ yM~~> subjectum,scilicetprimaet secunda,et negativam, nempe
in figurisM~minorterminus~~<c~M~ J~M~ scilicet~tiaet
quarta. Item sequitur, Si conclusio est negativa,majorempropositionem esse
negativam,nempein figurisubimajorterminusest yM~M~~<«M,
scilicetprima et tertia; et universalem,nempein ~nj major tertninus
est ~M'/w~M~MM, scilicetsecundaet quarta.

i. H faut lire ici B, sans quoi la proposition serait fausse.


2. Lire magis.
3. Suppléer esse.
PER UNEAR~M BCCTU8 3t~

Si conclusioest affirmativa,major propositioest affirmativa,nempe PHÏL.,V!I,B,ÏV~


in primaet tertia figura; et est particularisin secundaet quarta figura.
ExceptomodoBaralipquartae.Nempe paulo ante ostendimusexcepto
modoBaralipnunquamfieri, ut major sit partialisin conclusione,quin
fueritpartialisin praemissa.
Consideravi an uterqueTerminus extremusin praemississimul posset
esseparticularisseu non distributus.<; Idque reperi ita esse ~>; ita in
modoD~neuterterminorum extremorumest distributus;non minor,
cumsit subjectumpropositionisparticularis,non major, cum sit praedi-
catumpropositionis afnrmativae.
Nuncergo ad medium< Terminum > veniamus.Mediusdebetesse
M~~M~ <<s~MMrM~ ~> distributusseu totalis; alioqui nulla potest
efficicoincidentia,si minoristermini aliquidpartimediicoincidit<; aut
noncoincidit>, et majoristermini aliquid rursus parti medii coincidit
autnon coincidit,<; divcrsaepartes medii affici poterunt; > utique
nullacoincidentiaaut non coincidentiainter ea qux: sunt in minore et
quxsunt in majore termino concludi potest, quae non habetur nisi
opemediitum quae coincidunt tertio coincidunt inter se, aut quae
excludunturuno coincidentium excluduntur ab altero coinciden-
tium.Hincin figurisubi medius terminus semperest praedicatumcon-
clusiodebet esse negativa, et ubi semper est subjectum conclusio
debetesse particularis.Colliguntur et quaedamde figuris ubi modo
subjectummodo prasdicatumest, sed consequentiaeilÏa: praesuppo-
nuntex puris negadvis et puris particularibus propositionibus nil
sequi, et conclusionem sequi praemissam debiliorem, quas prius
demonstranda.
Ostendendum est etiam de propositionibusipsis primum quod ex ïo recto.
merisparticularibus nil sequitur. Et quidem concipipotest particularem
negativam esseaffirmativamsubjecti inn-
Minor
citi.Ex.gr. Quidamhomonon est sapiens Medius
fieret Quidam homo est non sapiens.. '~T
1 1
Itaquesufficitut demonstremusex meris
particularibusaffirmativisnil sequi. Manifestumest autem si merœsint
parttcularesamrmativae,semper effici posse ut eisdemmediinon coin-
I. Lire ~p~c~t.
3t8 DEFONM~MCÏC~ECOMPROBATïONE .M~

PMM.~V! B, <vcidant
to.
aliqua ex majore terminorc aut minore. Unde nequeenidetur
ut coincidataliquid minons et médit
Manifestumetiam est ex meris negativis propositionibusnil
sequi.
Nam solaexdusio ejus quod est in termine extremoab eo quodestin
medionon infert utique <; ullam coincidentiam,sed ne quideminferre
potest ~> exctusionemejus quod in uno extremoab eo quod est in alio
extremo.Ponamusenim aliquemtotumextremumcoincideretotiextremo'
id stare potest, etsi uterque extremustotus
excludaturà toto medio. Multo facilius ergo
stabit, si partes tantum extremiet mediiexclu..
mal.
'o~ duntur invicem. Et si exclusionesmeraein
praemissisnon impediunt tota extrema < totis > coincidere,mutto
minus impedientpartem toti aut partemparti coincidere.
Demonstrandumetiamest conclusionemsequiprsemissamdebiliorem.
Et primumostendendumest, si una prsemissarumsit particularis,etiam
conclusionemesse particularem.Idque in meris amrmadvis,quiaqux-
cunque negativa propositio revocari potest ad affirmativamprasdtcati
infiniti,et syllogismihoc modo demonstrariqueunt,ut moxostendemus.
Supponimusconclusionemesse affirmativam,quia omniareduximusad
affirmativas.Quodsiergo conclusioaffirmativasit universalis,minorest
distributusin conclusione,Ergo et minor est distributusin propositione
minore, quascum sit affirmativa,debet in ea esse subjectum,alioquisi
essetprœdicatumforetin ea non distributus. Ergo mediusin ea est prae-
dicatum, adeoque medius est non distributusin minore prop. Debet
ergo essedistributusin majore prop. Ergo cum major propositiositaffir-
mativa, nondebetin ea esse prsedicatumsed subjectum,sedsi subjectum
sit distributum,propositioest universalis.Ergo major etiam est univer-
salis. Ergo in af6rmativissi conclusioest universalisutraque praemissa
talis crit, aut si alterutra praemissaest particularis conclusioeam
sequetur.
Pari fortassemodo demonstrabimusex puris particularibusnil sequi
<quia sufficitid demonstrariin affirmativis.> Nam si ambaepraemissae
sunt amrmativasparticulares,habeant ambaeomnestermines non distri-
butos, Ergo medius non erit distributus m alterutra pr~missarum.
L~M~M&M~.
z. Leibniz a voulu dîfe Mt~orM.
PER UNEARUM DUCTUS 3ï9

etiam est, una praemissa negativaexistentecondusionem Pm~,] VM,B, ïv,


Ostendendum t0. é
excluditur aliquid
essenegativam.Si qua praemissarumsit negativa,
extremi t ermini ab aliqùo medii. De eo medii aliquid debetcoincidere
mera
cumaliquoalterius extremi, alioqui meraeessent exclusiones,et
diversa ex eo autem quod coinciduntL et M, et excluditurM ab N,
nonpotestcolliginisi excludi< invicem> L et N.
In omniSyllogismoidem ingrediensmedii coincidit[aut non coin-
< alicui ingredienti > alicui de utroque extremoapplicatur.Sit
ddit]
Medii y ingrediens minoris ingrediensmajoris S. Vel ergo
ingrediens
et 00 Eïgo y oo vel erit non est y oo y oo ô, Ergo
entyco Y
non est P oo 8, vel eritY==P,nonestYoo S.eï-gononestYoo
Sedex his non est y co et non est y co 8, nil concludi potest. Ex
hispatetconclusionemsequi praemissamdebilioremet ex meris nega-"
tivisnilsequi.constat enim hinc mediumin alterutroesse universalem,
oo oo aut
alioquiin una prœmissafieret yin altera (y) vel non isd
cumnondistributusnihil certi definiat.Patet etiamterminumextremum
nonposseesse distributumin conclusionequin sit in praemissa,nempe
nilingrediturconclusionemquam de quo coincidentiaaut exclusioin
praemissis assumtaest.
J Promisiostendere omnes syllogismos negativosposse mutari in ïo verso.

affirmativos, ex negativa faciendo affirmativam indefiniti subjectif


Ostendamus percurrendomodos omnes negativos. Celarentdabit < in
&ï~M > Omne B est C, omne C est non D, Èrgo omne B est non D.
Celaro< dabitin Barbari> Omne B est C. Omne C est non D. Ergo
quodd.Best non D. Ferio< dabit in D~fM > Quodd. B est C. Omne
C rt nonD. Ergo quodd. B est non D. Cesaredabit in Barbaraconver-
sionesimplicitermajoris Omne B est C. Omne C est non D (quia Null.
Dest C.Ergoet null. C est D.) Ergo OmneB est non D. Cesaro.Ex omn.
B estnon D sequitur Qu. B est non D. Camestres< in Barbara >
OmneBestnon C et (quia Omne D est C fit) Omne non C est non D.
ErgoomneBest non D. C<MM~w<in iisdem> ex Omne B est nonD
infertErgoquoddamB est non D. Festino< ex D<:n$ > Qu. B est C.

ï. Lire oo S.
a. Ure non est p oo8. Dans ce paragraphe, Leibniz a substitué la forme « non
est y ao p ta forme À y ~on w
3. Lire Fr<p<<<M<<.
320 DE FORMEELOGÏC~: COMPROBATIONE

PML., VU, B, tV, et (quia Null. D est C seu NullumC est D) Omne C est non D.
tO. Ergo
Qu. B est non D. Barocoex Darii. Qu. B est non C et (quia Omne
D est C) Omne non C est non D. Ergo Qu. B est non D.
Da~ Qu. B est C (quia Omne C est B) Omne C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. < vel si malumusresidere figuram(quod in secunda
non licuit) in Darapti Omne C est B. Omne C est non D.
ErgoQu.
B est non D. Bocardoex Disamis.Omn. C est B. Qu. C est non D.
Ergo
Qu. B est non D. Ferisonex Datisi. Qu. C est B. Omne C est non D.
Ergo Qu. B est non D. C~M~ ex Barbara.Nempe C~A~ ita stat
Null. C estB. Omn. D est C. Ergo Null. B est D.
Transpositisprxmissis
net Omn. D est C. Omn. C est non B. Ergo Omne D est non B. seu
Null. D est B, unde convertendoNull. B est D.
Fessapmout reducatur
ad Baralip, modum ejusdem ngurae,sola enim
qualitate ubique diffe-
rentem, oportet in universalinegativa subjectum facere infinitumseu
negativum, quod licet*. sic ergo Omne C est B. Omne non-Dest C
(quiaNull. D est C) Ergo Qu. B est non D. Fresismonon habet modum
ejusdemBguraesola qualitate ubique differentem.Revocabimusergoad
< D~M > prima: ngurœ. Nempe Qu. C est B (unde Qu. B est
C)
Null. D est C (unde Omne C est non D) Ergo Qu. B est non D. Rem
ergo habemusin omnibusmodiscomprobatam.
Ex hoc principio etiam ostendemusex puris negativis
sequi aliquid,
sedconclusionemhabere quartumterminum.In
syllogismisigiturnostris
manet regula quod ex puris negativisnil sequatur. Aliter autem
aliquid
inde sequi sic ostendemus Nullus homo est lapis. Nullus homoest
angelus.Ergo quidam non-angelusnen est lapis.Res ostenditurreduc-
tione negativarumad meras affirmativashoc modo Omnis homoest
non-lapis. Omnis homo est non-angelus.Ergo quidam non-angelusest
non lapis, vel quidam non-lapisnon est
Angélus, ubi sunt non nisi
tres termini". Vel sic Quidam non lapis est homo. Omnis homoest
non angelus.Ergo quidam non lapis est angelus vel contra.Videamus
an aliquidetiam ex universaliet particulari
negativissimul sequatur.Et
ï. C'estta une erreur NulD n'estC (ou NulC n'estD) donne ToutD est
non-C(ouToutC estnon-D), maisnon Tout non.Dest C, ce qui estuneconver~
sionstmpïe(Hiégitime)del'U.A.
z. Leibniz aurait dû écrire est non w.
3. Syllogisme en .DdMp~.
4. Lire non'angelus ».
ÉLÉMENTS DE CALCUL MG!QUE 3 2! I

quidni?Nullushomo est lapis. Quidam homo non est sapiens. Hinc PtHL..tO.
VII,B,ÏV,
Omnishomo est non [lapis]< angelus >. Quidam homo est non
sapiens.Ergoquidamnon sapiensest non angelus.Sedhaecnihil mutant
in figurasyllogistica.Neque oper<spretium est hœc amplius deduci,
nam~ci!è ex his quae constant colligantur.Videri tamen possunt quae
habetCl. Sturmius in suo quem vocat Euclide catholico, quem olim
juvenisin Batavisdedit, et quem adulescenslegere memini.Etsi nostris
non satisfaceret.< Possumusjungcndo veteraneaElementa
desideratis
decontinenteet contento haecin demonstrationesformales redigere
duplicivia,exemplariet ideali. >

VII, B, IV,t t-i2 (2 p. in-fbl.)


PHIL., tPHIL., VII, B, ÏV,
ÏÏ-Ï2.

(i) Propositio
categoricaest Enuntiatio de toto aut parte termini unius S
Scheda $
< nempe> quod [coincidataut non coincidat]< idem sit aut diversum 1i recto.
eiquodinest seu > contento termini alterius. Terminus de cujus toto
autparteenuntiatiofit est (2) Subjectum et ponitur primo loco. ut B, et
si de toto tunc in propositioneponitur (3) OmneB; si de parte tunc
ponitur(4) QuoddamB, et priore casu propositiovocatur(3) universalis,
posteriore (6) particularis,et in hoc dicitur consistere (y) Quantitas
propositionis. Alter terminus velut C dicitur (8) prmdicatum;et, si
< identitasseu > coincidentiaenuntiatur, adjungitur subjectoper
(9)est,velutiOmne B (aut quoddamB) est C, et (ro) propositio ~~M-
tivadicitur.Sin enuntiaturdiversitas
[non-coincidentia]unius ab altero,
hocfit per T;o(n) non est, veluti Omne B non est C, aut Quoddam B
nonest C, et propositiovocatur (12)
Negativa.Et in hoc diciturcon-
sistere(13) Qualitaspropositionis.< Caeterumloco
hujus > Omne B
nonest C, solet etiam dici (14.) Nullum B est C. Postremo ~nM~M~
cujustotumidem alicuiaut diversumdiciturposset dici universalis,sed
soletdici<iis> distributus;sin
parte tantùm, possetdici particularis,
sedsoletdici non distributus.Nos alterutrum indiscriminatim
usurpa-
bimus 3.
Ce qui suit est un autre essai,
2t Sic. indépendant du précédent.
3. Entre les deux
lignes on croit lire JCMODLION.
~MM DE MtBNtZ.
2 1
3 33 ~iLÉMENTSDE CALCUL LOGIQUE
"'l'
P!UL<,VU, B. !V, PropositiouniversalisaffirmativaOmne B est C veluti Omnishomo
ï!.
est animal vel quod eodem redit, < Omnes homines sunt
animalia
sive > Tota multitjdo hominum [coincidit]<~ eadem est >
contento
in multitudineanimalium. ut linea B respondet contento in lineaC.
Malumus tamen dicere totum B idem esse con-
tento ipsius C, quam parti. Nam interdumfit ut
totum B coincidat toti C. Ut si dicam (de
piano
intelligens) Omne triangulum esse trilaterum, quia ambo termini
acquèlatè patent; Et vicissim Omne trilaterum est triangulum.Sed
receptoloquendimodo quempropositionescatégories <~anirmativx>
sequuntur, nulla prxdicatis (perinde ac subjectis)adjiciunturuniversa-
litatis vel particularitatissigna, atque adeo dissimulatur,an ad partem
tantùm prœdicadan verôad totumpertineatcoincidentia.Ideôvi expres-
sionisseu forméeid relinquiturin incerto. <~ et cum totum praedicatum
hoc loco afficitur,id diciturpcr accidensfieri. > Sanède partepr~dicati
fes certa(cum et in casu totius coincidentispars coincidat,quippequ~e
in toto continetur).Itaque vi formaenon attingitur nisi parspr~dicati.
Propositioparticularisaffirmativaest QuoddamB est C velutiQuidam
homo est sapiens, vel quod eodem redit, pars multitudinishominum
coincidit< eadem est >- cum contento in multitudinesapientum. Uti
pars Imeas B respondet contento in linea C. Et
pars quidem subjecti respondebit parti pr~edicati,
si alii quam homines sint sapientes<; (velut genii
ipseque Deus) >; toti vero, si solis hominibus sapientiaconvenire
intelligatur. Ita si dicamus Quosdam homines esse imperatores,pars
hominumtoti imperatorumseriei coincidet.Sedvi formasid tantùmin
propositione<~ affirmativa~> particulari certum est, partemprédicat!
affici,et coinciderepartisubjecti.
n verso. PropositioUniversalisNegativaest Nullum B est C, siveOmneB
non est C. veluti Nullushomo est lapis, sive quod eodem reditOmnes
v t v
homines non sunt lapides. vel tota multitudo homi-
num exclusa est à tota multitudine lapidum neque
assignari potest pars multitudinis hominum qua:
coincidatparti aut contentomultitudinislapidum. Hic consideratu
dignumest subjectumnon minusquam praedicai~m totumafficienun-
tiationeessequeadebuniversale
seudistributumut vocant.
ELEMENTS DE CALCUL LOGIQUE 3s3

PropositioParticularisNegativa est QuoddamB non est C. veluti PHIL.,VII, B, IV,


homo non est sive tt.
quidam sapiens, pars multitudinishominum exclu-
diturà totamultitudinesapientum.Hoc etiam apparetin lineisB et C,
necrefertan lineaC producaturdonec respondeatparti ipsicsB, modo
non eousqueut ei parti respondeat, à qua exclusa
est. Fieri scilicet potest, ut alii homines sint
sapientes;sed sufficitquosdam sapientes non esse.
Hicautemrursus apparetprasdicatumesse universale < unde mani-
festumestpraedicatum propositionisamrmativaeesseparticularevi forma:
seunon distributum,pra~dicatum verô propositionisnégative esse uni-
versaleseu distributum.>
Quidamcategoricaspropositionesadhuc magis quantitatevariant, et
universaliac particulariadjiciuntindefinitamet singularem Sed inde-
finita< quaesigno quantitatiscaret, v. g. homo est sapiens>, cùm
iocert~sit magnitudinis,securitatis ergo pro particulari habenda est
donecaliquid amplius constet, nisi constet ut fere fit compendio
loquendi signumuniversalitatissupprimi;hoc ergo non ad Logicam,sed
adinterpretationem verborumpertinet.Singularisautem< propositio>,
v.g. Petrusest homo, referendaest ad universalem,cumtotum termini
in unohoc exemplosingulari contineatur.Neque enim cum Petrum
dicimus plureseo nomine, sed certum aliquemdesignamus.Sed nunc a
Scholiisfamiliariusomnia explicantibusad Theoremataet demonstra-
tionesveniamus.
~C~M~

i. Quicquidinest inexistentiid ipsum inest, veluti si AB insit


ipsi
ACet ACinsit ipsi AD, ipsum ABerit in AD.

2.Quicquidinest excluso,id ipsumexclusumest. Veluti3 ABsit in


AC,et ACsit extraDE, etiamABeritextraDE.

t. Cf. p. t96, note 2.


r P~~ point de vue de l'extension, comme dans PuiL., VII,
h- axiomes seraient faux au point de vue de la compréhension
(cf.phil,, VU, 2°9, et PUlL.,VII, B, IV, 26). V. La
et 362. Logique de Z.~Mt'T,p.
~~«c Leib»i~, p. x3, 20
3. Si oublié.
3~4. NOTES DE CALCUL LOGIQUE

v,t
?HtL., VII, B, ÏV, Quodlibetsibi inest, aut sibi exclusumnon est. Coincidunt
ïï. quorum
contenta eademsunt. Et vicissim.Hinc si A insit ipsi B et B
ipsiA
coincidentA et B.
Coinciduntduo cum quodviscontentum unius inest contento
alterius.
Nam si inest contentoalterius, etiam idemerit alicui alterius
contenter

PMÏL., VII, B, ÏV, PHIL.,VII, B, ïv, 13-14(3 p. in-folio).


i3-t4.
Définitionsde catégorieslogiques Idem, JV~, ~M~M,
P~ /M~-
~CMM~MMï,Similia, CoM~rM~, Requisitum, Partes, Tb~tM
Aequalia, etc.

ri
PniL., VII,. B, ïv, PHïL.,VII, B, ive ï5-2o (6 p. in.~).
t5-20.
t5 recto.
Affirmatioest cogitatiode duobus [conceptibus]quatenus conceptus
unius conceptumalteriuscontinet.
Affirniatioabsolutaest cum conceptusrei continetconceptumrei.
Subjectumest res continens.
Prardicatumest res contenta.
t6 recto. Propositionesintellectualesprimitivae Si subjectumet preedicatum
sit idem,veraest propositioafnrmativaut a est a. Ex. DeusestDeus.
gr.
Si antecedenset consequenssit idem, vera est propositioaffirmativa,
ut si A est < verum >, certè A est < verum >. Ex. gr. Si Deusest
sapiens certè Deus est sapiens. vel si sapiens non est miser, certë
sapiensnon est miser. Hinc
Si a estb, certè a est b.
Si a nonest certè a nonest b.
Si quidem si a est b < c est utique c estd.
Si quidemsi a est bnonstatimc est utiquesi a estb statimcestd.
Si quidemsi a nonestbcertèc nonest d, utiquesi a nonest b M~ H~
est t~
Si quidemsi a nonest bcertèc estd, utiquesi a M~ c~ c estd.
t. Cf.MATH.,
ï, t),i; PH!L.,
VÎI,B,U,42.
NOTES DE CALCUL LOGIQUE 335

Si quidemsi a est b certèc nonest d, utique si a est b titiquec ?0~ Pt PHïï. VII,
16.
B, <?,

estd.
Siuna contradictoriarum est vera, altera est falsa. '< verso.
t6
j
Sia est certè a K~ non-estb.
Sia nonnon-estb, certè a est b.
t (i) Ens, ut a corpus 2. b sentiens 3. c rationale S. d seu a~. ty recto.

Animalseu corpus sentiens. 6 seu 2,3. seu abc seu de. homo seu
corpussentiensrationale, seu animalrationale. 30 seu 6,$ seu 2, 3, $.
kpis.g. Petrus.
(2) Nota P aut voxest < (ex. grat. e P vel 30 r 6. homo est
animal)> significatin locume vel 30vel hominissubstituipossed vel 6
velanimal.
(3) Et perindeest sive scribamuse P sive e.
(4) Si e P d et d P a, tunce y a. Si homoest animal, et animal est
corpus,tune homo est corpus.
Namquiad r' a exhypothesi, ergo pro d substituipotesta per artic. 2.
Jame r d ex hypothesi, substituaturergo a pro d, fit e P a. Quod erat
demonstrandum.
($) Si/ P e et e P et P a, tunc f P a.
NamP et d P hypothesi,ergo e P per artic. 4. quod est
primum.Porro/ P eex ~o~~ et e P perpartempn~w ~M/M~ demons-
trationis.Ergof P per artic. 4. Quod erat dem.
(6) Eodemmodo procedipotest in infinitum ï7 verso.
(8) Nonita significat si verum est e P d, falsumest e non P d. et
si verumeste non P d, falsumest e P d.
(9) Sie p et f non P d, tunc f non P Nam < per antithesin>
sity p est < autem > e P per hypothesin. Ergo f P per artic. 4,
quodest falsumseu contra hypothesin,posuimusenim f non p Fal-
sumest ergo P e. ergof non P e. per artic. 8. Quod erat dem.
Si non et non a
(10) positod P f P sequiture P f
~M~. 30. 6,$. a, b. t8 recto.
<~ Homo AnimalRationale>'
t. Signede t'tnegatité, correspondant à > (plus gT<n«<~«e) ou plutdt (v. p. 3z6,
~ote2)A~ (supérieur ou égal à).
?. Le n" 7 manque.
3. Sic (inachevé).
326 SUR LA CARACTÉMSTIQUE

j
PMt. VII, B, ïv, 7<~M.30 n 6,$ < n > significat30 et 6,5 sibi substituipossc.
18.
i Ut hominemet animalrationale.
¡
<ïn < Homoest homo. Patet per se.
Si a n b et b n c, erit n c.
<; patet ex significationeipsius n.
P significatd substitui posse in locum ipsius c. Idem significat
etiam c. <; Ut si c sit homo, d sit animal, vulgo sic enuntiatur
Homo est animal.>
c F* significatd substituipossein locum ipsius sed non contra.
Hinc si c r* d, erit c P d et d non F c.
j Si c non n d et c non r* d, eritc non P ~.}}
Si a n erit a fi b et b f' a, et erit a non n b et b non P a.
Contrasi a p et P a, erit a n b.
Si a r et b r c, erit b F c.
ut si homo sit animalet animal sit [corpus, tunc homo erit] substantia,
homo erit substantia.
bc.Significatsi anbc, erit a r~ et erit a n
Hincsi d F erit d P et d P c.
Si a P erit a n ~y.
Si a non n et a non n b, erit a non P b.

PML., VII, B, ïV, PmL.,VII, B, iv, 21 (un coupon)


2t.
Characteristicaomnis consistit in formatione Expressioniset tran-
5situ ab Expressionead Expressionem.Expressio<; simplexest velcom-
posita, quae > formatur vel per appositionem, vel per coalitionem.
Appositionefit formula. Coalitionefit characternovus. Sed pro calculo
non opus est coalitione,sed sufficitsimplexappositioseu formula,et
compendiicausa assumtionearbitrariicharacteriscujus significatiotan-
necessariasitcoa'
tum notaest. <~ licet ad perfectionemcharacteristicae
litio, ut ingredientiaindicentur. > In appositionerursus interveniunt
i. Signede régalité.
2. Signe d'inégalité excluant l'égalité (comme notre signe >, opposé au signe ~).
3. Lire c.
Lire a.
5. Cf. PHtL.,VI~ B, M,
SUR LE SYLLOGISME
3sy

ordo( quandoejus habetur ratio ) et signaquibusvariaturappositio. PHIL.,VII, B, IV.


2t.
ab ad
Transitus expressione expressionemsignificat una expressione
positaponipossealiam.Hinc dantur jam porro<; formulas>transitum Verso.
involventesseu enuntiantes, et transitus ab enuntiatione ad enuntia-
tionemseu conséquente. Transitusspeciessimplicissimaest substitutio,
etexsubstitutionibus ipsa mutuasubstitutioseu aequipollentia. Generalis
est, ut positisA et B dicereliceat AB,nisi quod scilicetex spe-
transitus
calculiregulisobstet; est inter generaliapostulata.Sunt et gene-
cialibus
ralesenuntiationestales circa est et non; item inversio relationisut
A" ErgoB~A~ Seu si A se habet aliquo modoad B, tunc B
determinatoquodammodo priori contrariose habetad A.

PmL.,VII, B. iv, 22 (un coupon) un extrait de la Chirurgie de PïML., VII, B, IV,


ËONTEKOE. 22.

PuiL.,VII, B, iv, 23 (un coupon).


Inexempîisquas declaratoria
sunt, non co~M, locumhabetvujgi PHIL.,VII, B, tV,
ait 23.
regulaqux non
Exemplorum requiritur ventas. Hac distinctioneres-
pondiR. P. Bouvetoqui usus est exemplocolorum quos componitex
alboet nigro, ut octonos conficiatad illustrandosocto Fohy caracteres
lineares.
Respondietsi reveracoloresnon orianturex sola mistionealbi
ernigri,sufficeretamen exemplumad illustrationem,et cum non alius
estscopus,exemplorumnon requiri veritatem. April. 1703.

PHii.VII, B, iv, 26 (2 p. in-8<').


Syllogismusest actus mentis, quoper subjectoinclusumvel exclusumïPHIL.,VII, B, IV,
medium,colligitur praedicatumetiam illi inclusumvel exclusumesse. 26.
Duabus
autemres constatregulis.
1. Medium
subjecto inclusum etiam praedicatum sibi inclusum (vel
exclusum) ei includi (vel excludi) ostendit.

Le!bniza sans doute voulu faire le second signe en sens inverse du premier,
maisil les a faits pareils. Le même
signe se retrouve PaM. VII, C, t44.
.329 DEFWmo

'v,
PwL., VII, B, tv, 2.Medium subjectoexclusumetiam pra~dicatum se includenssubjecto
26.
excludi ostendit
Haecpertinent ad propositionesuniversales.
Et hinc particulariumusus colligitur,
quia particularisaffirmativa
est
negatioexdusionis,et particularisnegativaest negatio
inclusionis.
Les particulièresdérivent donc des universelles
Maiselles en dériventaussi par subalternation. par contraposition.

v,
PHIL.,VII, B, ÏV, PHIL.,VII, B, iv, 28 (un coupon).
28.

D~o.
In omni definitioneconstare debet id
quod definitur esse possibile,
interdumetiam quasntur, ut actu existat, ut in
definitioneMorborum.
Ita si quis febrimdefiniat per
frequentiampulsuum pr~tematuralem,is
refutaretur,si qua daretur tertiana, in qua omnia observanturet
Verso. homines)1 vulgo agnoscunt
qus
febrem,nec tamenpulsusesset 6-equentior
Si quis tres constitueritAtrophia
species, unam in qua pinguedosola,
aliamin qua caro sola, tertiamin qua
utrumquedeficit,is simulasserere
videtur,unam quamqueharumspecierumaliquando
contingere.Itasiquis
definitfebreshecticas,malignas,simul asserit eas
observari.In his qux
distinctenon intelligimusopus
experientiaad constituendasdefinitiones.

?H!L., VII, B. iv, PmL.,VII, B, iv, 29 (un coupon).


29.
Certum est ex multis erroribus inter se
junctis concludiposseveri-
tatem. Sed quoerituran ex una falsa
propositioneadjunctisnon nisiveris
verum concludipossit. Et ajo
posse ex. gr.
Omnis homo est doctus
Quidam ignarusest homo
Ergo Quidam ignarusest doctus.
Examinandum esset genera!iùs modis ex falso verum con-
quibusnam

re~~n~f~ formulées au point de vue de la se


retrouvent littéralement compréhension (elles
de l'extension (cf. PHIL., VII, 209). Elles seraient fausses au point de vue
VII, B, IV, t r),
SUR LES DEMNtTtONS EMPtRÏQUES 32~

cludipossitadjunctisnon nisi veris. Id est solvendumessethoc instar PtHL.,


29<
VIÏ,B, tV,
quod est efficiendum.
problematis

PHIL.,VII, B, iv, 3o (un coupon). p:nt. VII, B, ïv


3o.
In Notionibus jE'~ncM, ut auri, et aliorum in quibus de possibilitate
nonconstatnisi a posteriori,non habenturdefinitionesnisi provisionales.
Ex.gr. si aurumaliquodartificialeinveniretur,quod omnes haberetpro-
prietatesauri naturalishactenusconsideratas,et subsisteretin examinibus
consuetis,exurgeretquealiquisqui novum quoddamindicaret examen
abartificialiilloauro non sustinendum,is utiquedefectumaliquemdefi-
nitionisauri eat~nusexplevisset.Notandum praetereaest, non sufficere
adcondendasdefinitionesNotionumEmpiricarum(ut ego voco) si quis Verso
noritcatalogum[proprietatum] <; attributorum> rei, nam si omnes
illasin unumcumularet ad definiendum,fieret definitioprolixapraeter
necessitatem. Sed opus est ut ex collationecum aliis notionibus quae-
damattributacommuniahabentibusvideat quaenamsufficiantad rem,
(utaurum)à notisomnibusdiscriminandam;idque cum pluribusmodis
fieripotest, tot danturauri definitionesdiverse. Sic aurum potest defi-
niri,corpusgravissimum;metallumductilissimum;metallumcupellabile
flavum, velmetallumcupellabileet quartabile.

Pmi. VII, B, iv, 3i (un coupon). ]PtHL., VII, B, ÏV,


3ï.
Commetout se peut expliquerdans la Géométriepar le calculdes
nombreset aussi par l'analysede la situation, mais que certains pro-
blemessontplus aisémentresoluspar l'une de ces voyes, et d'autrespar
l'autre1,de même je trouve qu'il en est ainsi des phénomènes.Tout se
peutexpliquerpar les efficienteset par les finales;mais ce qui touche
les [hommes][esprits] [ames raisonnables] substancesraisonnables
s'expliqueplus naturellementparla considerationdes fins, commece qui
regardeles [corps]autressubstancess'expliquemieuxpar les efficientes.

Cf. Elementa
NovaJ~~Me<M
Universalis VII,B,V;,9-10).
(PHtL.,
~0 CATALOGUS!NVENT!ONUM

PtUL..
32.
V!ï, B, Pmi~ VII, B, tv, 32 (un coupon).

CatalogusJ~~M~OMM~.
[In Metaphysi]
Z~~M. Plato invenit usum definitionumet divisionum.Architas
praedicamentaseu classesrerum. Plato Algebram,seu
suppositionem
qu~sid velut dati. Aristotelesformaspropositionumet syllogismorum
absolutorum,et Loca Topica seu fontes disserendi.Lulliusartem disse-
rendi de quovis lon~iusproduxit.Petrus
Hispanuset summuHst~Gnm-
maticamphilosophicamseu doctrinamde
supposito.Joh. Suissetcalcu-
lator aestimationemseu Logicam Mathematicamcirca rerum
gradus
Joh. Hospinianusenumerationemmodorumabsolutorum'.PetrusRamus
demonstrationemconversionumsuppositisidenticis<~ et
figuris>, vel
aliarumfigurarumex primasuppositisidenticiset conversionibus
Idem
Leges universalitatis,necessitatis,et perfectionisin propositionibusseu
x~ ~~K, xxT'<xuTo et x~o~ou ~M-?ovab Aristotele
propositasursit.
Idem Dichotomiaset in universum Tabulas seu divisionumet
subdivi-
sionum catenas frequentari fecit; quem secuti
ZwingerusFreigius
KeckermannusAlstedius,aliique solidiores. <Joach.
Jungius> No-
tionum species varias exquisitiusconsideravit,
ostenditque non omnes
consequentiasrevocariposse ad syllogismos

PHtL.,VII, B, V,
1-10.
PHIL.,VII, B, v, i-io (5 feuillesdoublesnumérotéespar Leibniz).
De~c~M~ 10 april. 1679.
Ubide Potentia,Actione,Determinatione.
Suite de dénnitionspsychologiqueset morales.

i. V. De Arte coMt&tM~orM, t6G6 (.W~A., V, 23;


2. V. op. cit. (~. IV, 46)
V, 33; ~m, IV, 55); .V~ ~M~ IV, n, 1; Phil., VH,
3. V. ~0~~ ~MM, IV, 7. Cf. Cf. La
Z.<!Logique m, 24; p. 8.
Lo~M~ de Let~~
3. V. Nouveaux Essais, IV, xvu, §4; PHIL.t VII,B, 8.
i5t. Cf. La
B, 111,24; VII, C, 151.
Logique de Z.e! p. 441, note
MORALES 33ï
NÊMNtTtONS

F
PHM. VII, B, V,
PHiL.VU, B,v,ï a (in-folio) ï3.
est charitativus s imilis sapientiquatenusest charitativus. 12 recto.
Justus
Charitativus est benevolus,similiter se habens erga quemlibet, qua-
tenusest benevolus.
.8~ estamans,confirmatusquatenusamans.
est inclinatus, magnus quatenusinclinatus.
Co~'w~M~
7~M~~ est facilisquatenusvolens.
Yolens est cogitans< et tendensad id quod cogitât > conans ad ali-
quidquatenusidem repraesentans.
(Enmarge,définitionde Tendens.)
Cogitansest repraesentans,et conans quatenusfepraesentans.
Conans< ad aliquid > est determinatusquatenus agens. < seu
determinatum quatenuspotest essenovum. >
Determinatus est habens < omnia> requisitaabsoluta quatenus est
habens.
J~MM~ est habetuest habensqu~ semelexistentiasup-
quatenus
positanon involvuntaliud < subjectumultimatum >.
e e · a e

estcharitativushomœosophus.}
j C~n~ est benevoluspantotropus.S
Patetexhis nobisverba aptadeesse.}
o
e e e a e e e

Cette chaîne de définitions est


illustrée,d'une part par la figure
ci-contre(f. tï), formée de cer-
cles et d'autre part par un arbre
généalogique (f. 14) commençant
par~~M~,puis charitativus, quasi-
~Ï~M.

~Justus est charitativus s~pienti~bfmis.

t. Cf.PmL.,Vin, 4.-5.
2. V. La Logique de Z.et&M~,p. 436.
NOUVEAUPLA~ D'UNE SCIENCE CERTAINE 6

PmL.,VII,B,vt,t.ï. PHIL.,VII, B, V!,i, f. 1-2(4. p. in-folio).

[Projet et essai de Certitude]


<<Essaysurun~>
Nouveauplan ~'KM~~~c~ c~r~ïw,
le quelon demandeles avis ~M~ M~
t recto. E toutes les pertesque nous faisons,celle du
tempset des occasions.
est la plus inestimable.Cependantnous ne nous en
appercevons
gueres que lors qu'il n'est plus temps et que les regrets sont superflus.
On peut dire que les connoissancessolideset
utiles, sont le plusgrand
tresor du genrehumain,et si jamaissièclea esté
propre à l'accroistreet
à le faire profiterc'est le nostre,
cependantje ne vois pas que nous nous
mettions en devoirde jouir commeil faut de cette
grace du ciel,et du
penchantglorieuxdes plusgrandsPrinces, pour faire fleurirles Sciences
et < les > Arts.
Toute nostre félicité consiste <
principalement> en deux points
principauxdontle premierest la satisfactionde l'esprit(qu'on sçaitestre
l'effectde la vrayepieté et de la bonne
morale) et le secondest lasanté
du corpsqui est sans doute ce qu'il y a de
plus pretieuxde touslesbiens.
terrestres. Maisl'un et l'autre point est
egalementnegligé et il n'y a
< pas > de quoy s'étonnerque la considerationde la viefuture dont
<
nous ne connoissonsl'estat que par la
foy, > fait si peu d'impression
sur les esprits, puisque les exemplesde ceux
qui s'attirentdes miseres.
presenteset visiblespar leur desordres,et, par le peu de soin qu'ilsont

Discours
surun nouveaud'uneM«'H~
certaine,
P~ ~T~ inteldigeras
(publié
p ar
p. 90); Pxrr. VI, Il, a; VI, 12, e; VU, B, x,
1.
.0-, .e~.
~t.

4 NOUVEAU PLAN D'UNE SCIENCE CERTAINE 333

de leursanté, ne sçauroient convertir< aucun de > ceux qui prennent PHH~V!ï,B,VÏ,t.


le mêmechemin.
Celafait connoistreque souventles plus éclairésn'ont que des peu' i verso.
~éessuperficielles sur tout ce qui ne flatte point <~ d'abord ~> les sens,
ou la vanité,ou l'avarice,non pas faute de penetration,mais fauted'at-
et il semble qu'on ne songe jamais serieusement qu'à ce qui le
tention;
meritele moins.
croy qu'une des plus grandes raisonsde cet abandonnement,est le
Je
.desespoir de mieuxfaire < et la trop mauvaiseopinion qu'on a de la
naturehumaine~> car bien des gens sont prévenus d'une incrédulité
secretequiles disposeà se figurerque l'hommeest emportépar le Tor-
rent general< de la nature > comme le reste des animaux,que tout
ce quenous pouvonsfaire est une pure vanité, et que bagatellepour
bagatelleil faut mieuxchoisirles plus agreables.
Il y en a qui s'imaginent,que la raison ne sert qu'à nous affliger,et
fuir avec soin, parce qu'elle
quebienloin de chercherla verité, il la faut
ne serviroitqu'à augmenternos miseres,en nous faisanttrop connoistre
nostreneant.
QuantauxScienceset Arts plusieursse persuadentqu'il n'y a que les
et
plusmateriellesqui ayent quelquesolidité, commeles mechaniques,
les mathematiques,et que les autres ne sont que des belles illusions
propresà faire subsistercommodement ceux qui les cultivent et à tenir
lespeuplesendevoir.On ne se promet rien de la médecineque lorsqu'on
est malade,on se moque du droit pendantqu'on n'a point de procèssur
lesbras, et on fait l'esprit fort contrela Theologie,jusqu'à ce qu'il faut
songera mourir1.
t Maiscette inconstancede nos jugemens, que nous abandonnons& recto.
nousmêmesaux premiersapprochesdu peril, faitassezconnoistrequ'ils
nesontappuyésque sur la legereté et la paresse. Ce ne sont pas les plus
informésqui sont les plus promis à prononcer.et ceux qui meditent
trouventplus de raisond'admirerl'excellencede la naturehumaineque
de la mépriser.Car enfincet entendementqui nous eleve au dessusde
l'universpour le contempler,et qui nous fait connoitredesveritésneces-
saireset eternelles,que l'universluy même est obligéde suivre; n'est-ce

a.Cf.PHn.VIT,B,v!, 4 recto.
33~. NOUVEAUPLAN D'UNE SCtENCE CERTAINE

PH!L.,VII,B,Vï,2.,2. pas un échantillonde la nature divine, puisque rien n'est plus reel
av
plus divin la
que vérité, et l'entendementqui luy repond. Ceuxquisont
versésdansles profondesContemplationsde Geometrieet de
Nombres
ou la véritése montre toute nue admirentà tout moment l'ordre
des
choses; et quand ils envisagentquelque progressionen rang des gran-
deurs ou il paroist de l'irrégularité, ils trouvent tousjours
apres une
exactediscussionque tout est admirablementbien [réglé]<~
disposéet
que ce desordreapparentfait par apres la plus grande beauté. > Il y a
biende l'apparenceque la nature gardepar tout cette
coustume, <quece
merveilleuxentendement[n'aboutirapas à rien] qu'elle a donné a nostre
amene sçauroitaboutirà rien, > et que la sagesse,la justiceet la bonté
de l'auteur deschosesne se feroitpas moins connoistredansle
gouverne-
ment des hommes que dansleur formation,si nous etionsaussi
capables
d'envisagerl'harmonie universellecomme nous sommes en etat d'exa.
minerla concinnitéparticulierede la machinede nostre
corps.
Maiss'il yavoit autant d'incertitudede part et d'autre, ne seroitil
pas
a proposde faire<~ au moins > un essayde nostre pouvoir,avant
que
de desesperer du succès. Ne voyons nous pas < tous les
jours >
des nouvellesdecouvertesnon seulement dans les arts mais encordans
la philosophieet dansla medecine; pourquoyne serat-ilpas
possiblede
venir à quelque soulagementconsiderablede nos maux On me dira
que tant de sieclesavoient travailléavec peu de fruit. Maisà biencon-
siderer les choses,la plus part de ceux qui ont traité les sciencesn'ont
fait que se copier, ou que s'amuser; c'est presque une honte au genre
humainde voir le petit nombrede ceux qui ont travailléveritablement à
fairedes découvertes;nous deuvons presque tout ce que nous sçavons
(les experiencesdu hazard misesà part) à une dixainede personnes,les
autresne s'estant pas seulementmis en chemind'avancer.C'est pour-
2 verso.
quoy 1apres les lumieresque nous avons aujourdhuyje croissi un grand
Monarquefaisoitfairequelquepuissanteffort, ou si un nombreconside-
rablede <~plusieurs~> particuliers<~ capablesmais ~> dégagésd'autres
considérationss'y prannoient comme il faut, que nous poumons faire
des grands progrésen peu de temps, et gouster nous même le fruitde
nos travaux,qui de la maniereque nous nous y prenonsapresentfroide
et languissante,seraréservéà la posterité.
ELEMENTA RATIONIS 335

VII, B, vt, 2, f. 3-8 (to p. in-fol.)


PHIL., PHIL., VII, B, Vt,
3-8.
jEI.~ŒT~T~~TfOT~M
quidunquam <~ sine < justa> reprehensionevanitatis~ ab homi- 3 recto.
Q
nibus promissumproductumveest, quo spes sit augeri viresnostras
viamquepernciendaerationis apeririposse; id certè cujus Divinobene-
ficionunc initia damus, tale asserere ausim; unde nisi fata obstant,
magn~nonscientiarumtantùm, sed et aliarumrerum humanarum<; à
rationependentium> mutationesin melius portenduntur.
Fuit ea felicitashujus seculi, ut instrumentuminveniretur mirificè
juvandiusum oculi, quo nullum utique organorumcorporeorumnobis
insitorumad cognitionemrerum praestantiusest. Sed quanto ratio, quae
instrumentum est instrumentorum,et ut ita dicam, oculus oculi, non
oculotantum, sed et omni alteri instrumento naturali praestat,tanto
Telescopiisac Microscopiisomnibusexcellentiusest, hoc quod<~nunc>'
delineamus Organonipsiusrationis.
Equidemnon in obscurocausa est, cur hactenussoÏaeMathematica:
disdplinxad miraculumet invidiam usque excultaesint non tantùm
certitudinesed et copiaegregiarumveritatum; neque enim id ingeniis
Mathematicorum tribui potest,quos nihilo aliis hominibuspraestare,res
ipsa[ostendit]<~ loquitur >, cum extra orbitas suas vagantur; sed
natureobjecti,in quo ventas sine labore, sine sumtuosisexperimentis,
itaoboculosponipotest, ut nulla dubitatiorelinquatur, detegitquesese
seriesquasdam,et ut ita dicam filum cogitandi, quod et securosnos
redditcircainventa, et viam indubitabilemostenditad futura.
HincPhysicœscientiaeperfectio<: (praeterexpérimenta)> sine con-
troversiain eo consistit,ut reducaturad Geometriam;detectis, quoad
ejusfieripotest naturasmechanismis,qui à partiumfiguris motibusque
pendent;ipsa autem < rursus > Geometriacum nonnihil adhuc per-
plexasit, nequeenim omnesfigurarumhabitudineslineisin chartaductis
commode exprimipossunt,reductaest ad calculumquendamsivenume-
rorumasstimationem, qua efficitur,ut characteribusnumcricisj ac literis 3 verso.
alphabeti,numerosindeterminatosdesignantibus,variè combinatisipsse
t.Cetopu8eutedatede!686enviroo. Il esttrès intéressantpourl'histoirede la
penséedeLeibniz (v.p. 345.34.7.)
336 ELEMENTA RATIONIS

PH!)L.,V!ï,B,Vt,3. ngunc < corporum> mirabiliratione exprimantur,quod vu!gôfAoa-


lysin] <: calculum > speciosum < à characteribus sive speciebus
rerum > vocant. Ipsis autem numeris nihil est parabilius
faciliusque,
et quod magis sit in humani ingenii potestate; licet enim numerorum
scientiamajoremquendam perfectionis gradumacceperitmagisqueadhuc
acciperepossit per Artem Combinatoriam,sive Speciosamgeneralem,
cujus applicationead numeros Analysis Mathematicorumnata est,
attamencomprobatïonesveritatisanalyticaecujuscunquesemper numeris
ordinariisinstituipossunt,usqueadeb ut à me excogitatasit ratio omnem
calculumAlgebraicumexaminandiper abjectionemnovenariiaut similem
ad instarcalculicommunis'; atque ita omnis Veritas Mathematica
pura
per numerosà ratione transferripotest ad oculareexperimentum.
Hoc verô beneficiumperpetuiper experimentaexaminisfilumquesen-
sibilein labyrinthocogitandi,quod oculis percipi et quasimanibuspal-
pari possit (quibus rebus mea sententia Mathematicarumincrementa
debentur) in aUishumanis ratiocinationibushactenusdefuit2. < Expe-
rimentaenim in physicisdifficilia,sumruosa,~ÏIaciasunt; in moralibus
civilibusqueambigua et periculosa <; aut potius in utroque genere
utraque >; in Nletaphysicis < autem> circa [res]incorporeassubstan-
tias (extra nostram) in hac quidem vita magnam partem ne possibilia
< sunt > quidem, so!aque divine fidei gratiâ supplentur.> Unde
< plerumquedefectucriterii indubitabilis> nec controversiasliquide
finire, nec proinde < satis > ad ulteriora tutô progredifas fuit,ha:si-
musque in initiis quibusdam,et à tot seculiscasu magis quàm ratione
profecimus,et ne nunc quidemin tanta luce seculi,et copiaexperimen-
torum, et aggestisin cumulumetiam majorumnotitiis, magnisadmodum
accessionibusfelicitasnostraadauctaest, nec satis videmurdivinisbene-
ficiisuti, quantum in nostrapotestateest, < idque non solum observa-
tionum, sed et rationum neglectu. > Neque enim dubito quin ex h!s
ipsis [qua~jamnovimus]< experimentisatque notitiis, quas jam explo-
ratas habemus > (aut quas certè per varios homines sparsassaltem
publicaautoritatefacilein corpushumansescientiagamplissimumcolligi
4 KCtO. liceret), per consequentiaseduci possentj multa miraet magnaquibus
non tantùmanimihominum perfici,et mores emendari, sedet vitahaec
t. Cf.MATH.,
IV,ï3,a, b, c. V. LaLo~MC I.~Mt~,p. 98 et 484.
2. Cf.PHtL.,VÏ, ït, a; <2,e, 9. V.La Lo~M~deZ.~t~t~,p. 99.
ELEMENTA RATÏONÏS
33~
r

fieribeatiorqueat, compluraquemala quibus corpora nostra laborant tPmL.,VIÏ,B,vj,4.


pronigari; condita (ut de aliis artibus taceam) physicasive Medicina L

quadam(si barbarè at siguincanterloqui licet) provisionali,qua s~pe


nullonegotiomiseriisnostris succurri posset. Dum intereanescio qua
ignaviatorpemuset inter mediasundas siti perimus, et saspeempirici
alicujusfelicitemeritatisalutem debere cogimur; non magisMedicin~,
quàmhumanigeneris, et illorum inprimis, opprobrio,quibus cum satis
< vel> potentiaeatqueopum <~ vel ingenii> dederitDEus, ut com-
munem felicitatemadjuvarepossint, malunt alia omniaagitare <~ quam
quœopusest >, donec ipsi aliquando malis oppressisera pœnitentia
frustràauxiliapetantà scientus quas contemserunt,<; vel lucri tantum
autvanitatiscausacoluerunt~>
Sed huic quidem <; hominum vitio > non nisi magni principis
excellensatqueenicaysapientiamederipotest. <; qui unus sua autoritate
adscientiarumperfectionemintra paucos annos efficereposset, quod
alioquisi eo quo nunc itur pergimusgradu, vix multis seculiserit
expectandum; satisenim manifestumest nisi acriusin seriaincumbamus,
futurumesseut laboresnostri non tam nobis, quàm posteritatiprosint,
quibustamen jam tum frui possemus ipsi, si satis animi consiliique
esset*.> Nos autem missis istis, vel potius Divinasprovidentia~et
publicspotestaticommendatis,ad ea <: nunc quidem > redeamus,
quaenontantumoptarepossumus,sed et praestaresperamus.
Assevcrari igitur potest praster defectum<( seriœ> voluntatis~,qui
nonnisiab altioremanu emendationemexpectat,ab intellectusmaxime
remorisproficisciquod non satis utimur fruimurl divinain nos beni-
gnitate.Intellectusautem noster nisi superna lace illustretur, aut filo
quodam Ariadnasoducatur, quali sohe hactenususassunt Matbematicœ,
< nuxaefidei est, et ubi primum ab experimentisrecessit, < statim
rerumtenebriset varietateperturbatur>, et
conjecturisfallacibus,opi.
nioneque vanaregitur> vixquesineonensa progredipotest.Cogitandum
igiturunicëest, quanam ratione Organon aliquodpareturmenti, quale
estdioptraet funiculusmensori,libra numerusMathematico,
docimastaB,

B,v!, 1 verso.
'.Cf.PHtL.,VII,
=.Cf.p~V,6,f.Q.,o. 6
Cf.pHn., V, e, 8¡w88.
~Cf.PM~Vït,C,~88.
4. L'unde ces deux mots devrait être barré.
'SËDtTS
t)Bt,Ktt)t!)Z. ~2
338 ELEMENTS RATÏOMS

PmL.,VII,B,vt, 4. vel quale est TeÏescopiumoculo, quo scilicet non tantum dirigamur
< in judicando>, sedet < ad inveniendum> promoveamur.
o.
4.verso. EquidemVeteresprœstitissenonnihilin hocgenerenegarinonpotest,
jamque ante PJatonemfuit aliquis non sanè contemnendusdiaîectic~
< artis > usus, ut vel ex hujus dialogisintelligi potest. Aristoteles
autem adjutus antiquiorum meditationibus,primus quantum constat,
Logicamipsamin formamMathematicae cujusdamscienti~adornavit,ita
ut demonstrationumsit capax. Eoque nomine <; vel ob
exemplum
fateor > multum illi debere genus humanum, quanquamipse parum
Logicataliextra Logicamusus videatur,planequeignoraverit,quomodo
eademratione ad Metaphysicam<; et rem moralem > aliasqueratioci-
nationesquascunqueab imaginationeper se independentes[characteris-
tica quadam sive] combinatoriaquadam arte ita progredi liceret,ut
<~ e~ > vicariis characteribus, alphabetiqueliteris imaginationiad
numerorum atque Algèbre instar subjici possint. Quod arcanumni
fallorin haectemporaservatum,nunc primumprodit.
Porro etiamhoc negari non potest, si hominesin ratiocinandopariter
ac disputando<; semper~> inexorabiliquadamatque indefessaseveri-
tate formislogicorumuterentur, nihil pro vero assumendo,quodnonvel
experientiavel ordinatisrite argumentisesset comprobatum;posseeos
[si non invenireveritatem]saltem evitareerrorem < in ratiocinatione,
et ubi vera deprehenderenon valent, caverene &Isa dicant>, multa
etiamdemonstraturosesse, quœ nunc dubiahabentur; sedille argumen-
tandi rigor < plus difficultatishabet quam quis putet, prasserdmob
< fallacissimas>' ambiguitatesverborum quibus hominesutuntur>
atque insuperabile< prope > taediumprolixitatiset coccysmorum 1, si
quis eo more qui in scholis receptus est, uti velit in longa rationum
catena. < Videmus plerisque hominibus vix satis ad meditandum
patientiasesse in obviis facilibusque,quanto minus, ubi prolixitaset
difficultasconjungerentur.>
Auxitquemalumfalsa persuasio,quod creditumest nullam argumen-
tationis formam, si severiùs agas, probari posse, quae non puerilesde
scholaformulassequaturBarbaraqueet ~<? sapiat. Mihi veroomnis
ratiocinatioqusevi ibrmacconcludit,hoc est quaesempersuccessura est,

x,Chantducoucououdu coq;aufiguré,criailleries.
ELEMENTA
RATIONIS 33~

substitutisin pressentisexempli locum exemplisaliis quibuscunque, Í?H!L.,VI!,B,Vt,~


rectamformam habere videtur. Unde non tantum Mathematicorum
demonstrationes suamquandamstructuramfirmitatisufficientemhabent,
sedet in omnivita et usu communimultô plures fiunt demonstrationes
accuratae < pro cujusque rei natura >, quam vulgaribusphilosophis
videtur< qui omnia syllogismistriterminismetientes,longasargumen-
tationumcatenasartificiohumani sermonis < quem diuturnus > in
cultislinguisusus polivit,< imprimisqueparticularum,auxilio quarum
totaferè vis logica est >, mira quadam dicendirotunditateconnecti
atquein pauca colligi non satis animadvertunt.> Ausimquedicere,
complures repeririperiodosin bonisautoribus,maximequein oratoribus,
quibus<; multalicet complexis> nihil desitad vim concludendi,neque
enimtranspositioenuntiationumessentialemformamimmutat, et fraudi
essenequitdicenti,quod aridum et exangueper se Ratiocinationissce-
leton,quasicarne et tendinibusad gratampersuasionisefficacianives-
tivit.Maximèautemin illis argumentationibusvis formaecognoscenda
est, quaequasi c~ercmoniisquibusdamac solemnitatibusob hoc ipsum
astrict~sunt, ne vagarianimus ac titubarepossit, quod non tantum fit
inscholse formulis,imo nec tantum in Geometrarumdemonstrationibus,
sedet in calculoArithmeticorum,in librismercatorum,secundumpro-
priamquandamartem computi institutis, in rationibus procuratorum
fisci< a~diliumque > et similibus,-< (praesertimubicommodaet incom-
modaeorum quaeproponuntur in tabula exhibere et calculoassdmare
licet)>, im6 in ipsis actis forensibuset processujudicialirite formate,
tantomagisquanto leges meliores ea de re conditaBin civitate haben-
tur'. Atquehoc ipsum est quod ego nunc agito, excogitareformulas 5 recto.
< quasdamsive legesgenerales>, quibus omne ratiocinationisgenus
astringipossit, perinde ac si calculo arithmeticouteremur, aut tabula
quadam:estimat:oria, veritatemquasi in bilanceexpenderemus;ut pariter
scholasticarum distinctionumtricaBet popularissermonis ambiguitates
evitentur,qualequid solos '< ferè > hactenusMathcmadcosassecutos
constat.Equidemfuere < quanquampauci > qui quod princeps in
logicafecit Aristoteles,in aliis quoque scientiisab imaginationeabs-
tractismathcmaticorumexemplo tentarent. Suspicor nonnulla ejus
Cf-PHtL.,
Cf. PlilL.,
VÏ, 17:
VIO AdStateram
!7: ~d' (p. ai
juris(p.
~<t~«M~M~ V.La
i.)V.
Z!t.) Z.« Logique ch.VM,
f.O~MC deZ-Ct~Mt?,
ch.
Leibtti~r, vii,
§t&.
3~0 ELEMENTA RATIONIS

PtML.,YH,B,vt~ generis extitisseapud Stoicos quorum labores interciderunt.Stoicorum


<~ autem > sectam ferè sequebanturJurisconsultiveteres, quorum
admirabilesin Digestisextantreliquia, de quibusita sentio,nullesextare
scriptores,qui<~signincationumconstantia,formasaequabilitate,~> con-
cludendinervosaefficacia,<; caetcrisqueorationisratiocinatricisvirtu-
tibus ~> magis <~ quàm Romaniilli Jurisconsuiti~> accédantad vim
laudemqueGeometrarum.Adeo sibi simili ubique tenore ingrediuntur,
ut quemadmodumEuclidemab Apollonio,ita UIpianuma Papiniano
discernerevix possis.Tamque inimitabilisest ille simplidtatisjudiciique
color <~ naturalis >, ut ipse Cujacius qui maximamvitsepartemin
eorum expositioneconsumserat,cum ad illud exemplumsuas quasdam
consultationescomposuisset,<; quaesitanimis arte >, iongë dispar
apparuerit.<~ Ca~teruminnumera sunt in Digestisqux ex certis qui-
busdam hypothesibusita firmiterconcluduntur,ut ad demonstrationem
non nisinomendeessevideatur.Ut tamen prorsusseseformarentadillam
normam,ab istis hominibuset temporibus,<~ adde et scriptisad vulgi
usum comparatis,> expectaridesiderariquenon potuit. Aliter enim
populo, alitersapientibusscribuntetiam sapientes.>
Reperiunturaliqua hujus generis etiam apud Scholasticossuperiorum
<; maximè> seculorum,ne quem sua meritalaude defraudemus 1. Fuit
enim aliquis Johannes Suisset, dictus Calculator,qui circa motuset
qualitatumintensionesin mediametaphysicorumregioneMathematicum
sine exemploagere cœpit. Hune mihi viderenon contigit.Viditamen
quorundam ejus sectatorum scripta, unde agnosco, si ingenio eorum
hominumac bonasvoluntati,lumenMathematicorum quodnuncaccensum
est, accessisset,potuisseabillis nostroslaborespraeveniri.Sedistambonam
frugem spinx innumerabilesin eodem agro enatasoppresserunt,certè
occultarunt.Nam alioquitantum abestut ego Theologisphilosophisque
scholasticis,quemadmodumab ignaris solet, detraham,ut contrasubti-
litatem eorum admirer, agnoscamquelubens plurima apud eos extare
solidaet praeclara,demonstrationumcapacia,quaeab horridaillaobscuri-
tate purgata magno cum fructu in lasdussolum transferri et quemad-
modum sylvestresarbores cultura mitescercqueant.
5 verso. Restauratis bonis literis, ac restituta dicendi ratione, quod superioris

i. Comparer cette revue historique aux passages suivants: PmL., VI, t2, e, to sqq.;
VI, 12, f, 27; Vil, B, iv, 32.
ELEMENTARATIONÏS 3~!

seculi beneficium est, < id potissimum > nostro servaverantP'PHu~VII,B,v~5.


maxime
ut dixi Lumen Matheseos post tand temporis Eclipsin rursus
fata, quod
detectis< atque auctis > Archimedeis< per indivisibiliaet
effulgeret,
infinita> inveniendi artificiis< (quae MetaphysicamGeometrarum
possis, et quae si quid judicoplerisque aliis veterumprêter
appellare
Archimedem fuêre ignota); productaque< simul> Analysisilla calculi
à veteribus partim studiosèoccultata,partimnon satis explo-
speciosi>,
ad Arithmeticam
rata quamnos Viet~edebemus, qua tota Geometria
> reducitur. Sed accessit aliud majus, nempe initia
< singularem
quidam Physic~ead Geometriamrevocandae,quorum speciminaprimi
omniumGalibeus et Keplerus et Gilbertusdedère, quibus Harvaeum
mechanica circulationislege reseratameritojungas.Horum inventisinter
se copulatisatque in unumsystemaadornatispneclaraaddiditCartesitis,
cuisi diuturniorvita contigisset,hauddubièillenobis aliquandoveritates
dedissetsolidaset in vita profuturas< multoplures>, nectantùmhypo-
theses< tradidisset,pulchrasquidemillas et plausibileset scitu dignis-
simas,atquein exemplumsubtilitatisatqueingeniiprofuturas> [utcunque
et attamen < nimis ab usu remotas adhucsteri-
ingeniosas plausibiles],
lesque,ut de incertitudine nihil dicam > [steriles dedisset]; quibus
< proinde> nollemingeniososhomineshodiemultosvelut insenescere,
tanquamad scopulosSirenum atque excantataCirces cujusdamMagae
palatiahserere, quod Peripateticis apud suum Aristotelem contigit,
neglectoprogressuscientiarum.
Verùmquemadmodumpulchrè proceditusus Matheseosin his rebus,
oculis ita in his quae imaginationi per se non
quse usurpari possunt,
abs-
subjiciunturminus féliciterhactenus laboratum est. < Et tamen
tractasà concretione imaginumnodones~>sciendumest, omniumquibus
ratiooccupatur esse potissimas,iisque contineri principia vinculaque
< etiam> rerum imaginabiliumet velutanimam cognitionishumanae.
< imo in his potissimumconsisterequod reale est in rebus, quemad-
modum prseclarè animadverteruntPlato et Aristoteles, secus quàm
Atomicorumschol~ videtur >. In ultima certè analysi deprehen-
ditur,PhysicamprincipiisMetaphysiciscarere non posse. Etsi enim ad
Mechanicam reducipossitdebeatve,< quod corpuscularibusphilosophis
planelargimur >, tamen in ipsis primis MechanicœLegibus prêter
Geometriamet numeros, inest aliquid Metaphysicum,circa causam,
3~2 ELEMENTA RATIONIS

Pn!L.,VH,B,v!,5. effectum,potentiam et resistentiam,mutationem et tempus, similitu.


dinemet determinationem,per quastransitusdatur à rebusmathematicis
ad substantiasreales. Quod in illorum gratiam annotare pretiumest,
qui laudabilipietatis zelo, verentur < non injuria ~> ne si omniain
natura per materiamet motum explicareliceat, substantif incorporales
eliminentur.Meritô igitur inculcandumest etsi omnia physicareduci
possint ad Mechanicen,ipsa tamen [principia]Mechanicesinteriora
< legesqueprimas ~> sine principiisMetaphysicisac substantiispartiem
expertibusexpediri nullo modo posse < minusque ea in re ineptire
Scholasticos,quàm hodie multisvidetur>, ac perinde licet sine formis
illis substantialibusvel accidentalibus< adhibitis> particularianature
ph~nomena explicaripossint debeantque,eaque in re maximè supe-
rioribus temporibusin Schola peccatumsit, quod generalibus< ejus.
modi > plerique contenti praeclarèsuo officiofuncti sibi viderentur;
tamen sine iisdem Physicam generalem omnino imperfectamesse,
rerumquearcana principiacognoscinon posse, res ipsa ostendet.
6 recto. Prœterea in ipsa Geometria,imô et in SpeciosoMathematicorum
calculo, multa miro compendioinveniri possunt ex Metaphysicisnotio-
nibuscircasimile et determinatum,quas ex sola notionetotiuset partis
< siveasqualiset congrui> vix per multasambagescommunitereruunt
Geometrx. < Unde novum quoddamAnalyseosMathemadc~e genus
excogitaripossevideo à Vietreatoto caelodiversum,qua sine ambagiosa
situs revocatione< ad magnitudinem> calculicausa,et rursusdeinde
restitutione magnitudinisad situm, constru~doniscausa, directèsitus
per characteres,et figurarumconstructionesper calculumrepraesententur,
quod non tantum in inventionibusGeometricis,sed et potissimumin
applicationeGéométrie ad Physicammaximumfructum promittit'. >
Sed haecneglectanon miror, quia nemo adhuc veram et usui genera-
lissimo applicabilemsimilitudinisdefinitionemdedit, qualemnos pro-
duximus.Scientiaenimde similiet dissimiliin universumdequeformulis E
et signorum combinatione,< non minus quam illa vulgô receptade
asqualiet masquai!per demonstrationestradi potest; et > in universum
tamlatè fusa est, ut non per Mathesintantùm, et subjecta3imaginationi L
artes regnet (in quibus ne sans quidem animadversaest hactenus,etsi

i. V.La Logique
deLet&Mt~,
ch. ïx~§§5-8,et lestextesquiy sontcités.
ELEMENTA RATÏONÏS 3-).3

A~ebM omnem suam ab ea pnestantiammutuetur), sed et viam PHM.VH,B,vi,6


ipsa
qua cetera et sensibiliterexprimipossint quaeab imaginationis
prœbeat,
exemta videntur, quemadmodum exnostris patebit~
iurisdictione
enim multô maxima pars cogitationum humanarumcirca ea
Utique
versatur,qux nullo modo vel exhiberi modulis corporeis vel pingi
unde Hieroglyphica Aegyptiorum et imagunculae Mexi-
figurispossint;
canorum ferè metaphorisconstant,et memonampotiusquam rationem
possunt. Ita DEUM, et Mentes, et quoecunquead intellectum
juvare
voluntatemque pertinent,affectusqueet virtutesac vitia,ac < caeteras>
mentis, sed maximè potentiamactionemque et ipsummotum
qualitates
nullaimaginationeconsequilicet, quamviseffectumin res imaginables
exerceant. Jam verô communesiUaenotionesEntis, substantif, etUnius
ejusdemque, < tum > possibilis,Necessarii,causœ,ordinis,durationis,
intelligimente possunt, oculis cerni non possunt. Quemadmodumnec
veriet falsi,boni et ma!i, voluptatiset doloris, justi et injusti, utilis et
damnosi.His tamen constatomnis < ferè > ratiocinationostra, et ad
tertiamquamquevocem non Theologitantùmet Philosophi,sed et poli-
ticiac medicialiquid< serisuscorporeos> transcendenset meta<?ysicum
ingererecoguntur.Hîc ergo Analysisquaedamnotionumdesideratur.
Fuêrenostro imprimis seculo qui rem tantam < aliquâ ex parte >
aggressi sunt, passimque circaDEUM inprimis et Mentem et his con-
nexademonstrationes polliceritam solemne< nunc > factumest phi-
losophis quàmquadraturamcircuitGeometriset motum perennemarti-
ficibussperaremos est. Sed neque negari debet ingensoperaepretium
fecissecomplures,etsi rem planè consecutum quenquam dicere non
ausim,Neque id facilè fieri poterat ante illud subsidiumquod menti
nuncparamus.Equidem Cartesius )1 rogatui vel potius importunitati 6 verso.
amicorum hoctandemdarecoactusest, ut suasmeditationesGeometrica
formaexhiberet,sed nuspiammagis nudum latus detexit <; quanquam
intereapulcherrimaabipso etiam in hoc argumentoobservataessenegari
nonpossit.> Hobbiuspoterat < itidem > facere opéréepretium, nisi
vulgaribus pr~ejudiciisalia pejorasubstituisset,nullasscilicetsubstantias
esseincorporeas, veritatemomnemesse arbitrariamet pendereà nomi-
nibusimposititiis;omne juris ac societatis principium esse mutuum

i. V.LaLogique
de Le~Kï~ch.vu,§§4,6, n, et ch. ïx, § n.
~44 ELEMEKTA RATIONIS

PtnL.,VILB,G. metum < aliaquenon meliora>, ut taceam miros et vix in tali


credendoscirca Geometricaerrores. Multos alios demonstratores
prx-
tereo, sed qui plerumque sibi indulgent plurimum et Geometrarum
formamsimulantpotiùsquam habent, Unum novissimumautorem
non
contemnendiquidemsed tamen infelicisingenii praeterirenon
possum
cujusopus posthumum multa habet de DEO et mente paradoxa,nihil
minùsquam veraet demonstrata.Exemplicausasolum DEUMesse
sub-
stantiam,caeteraomniaesse modos,et ut ita dicam accidentiasiveaSec-
tiones DEI, quemadmodumrotunditas uniformitas<
magnitudo>
aliaqueejusmodisunt affectionessphœrae;< aut quemadmodumaffir-
matio, dubitatio,etc. sunt modi cogitantis>. Mentemnihil aliudesse
quàm ideam vel si mavis figuram abstractam< seu formammecha-
nicam > hujus < sui > corporis,ut cubus Geometricusest formacubi
corporei;et [ita]< proinde > mentemimmortalemessequatenusnemo
nescit ipsas abstractasfigurasGeometricasesse interitus
expertes,licet
corpora dissolvantur.Et tamen ille de beatitudine nostrœ mentiset
emendationemultisdisserereaudet, quasi ngurseill~eet idem abstract~
melioresreddi, et agerepativepossent,aut quasiipsiusidemGéométrie~
intersit, utrum nuper < hoc > corpusin ipsam inciderit, vel corporis
dissolutinec jam amplius existentisreferat qu~nam ejus fuerit
figura
novissima.Ita nihilest tam absurdum,quod non asseratnr,imô demons-
trari hodie [jactetur]<; soleat> ab anquophilosophorum,< si
quidem
id vocamusdemonstrare,et has profanationestandnominis ferimus;nam
olim quidem parce et sévère demonstrandiappellatione
philosophiute-
bantur, nunc vereor ne prostituaturpromiscuahac audaciatitulusunis
irrefragabilibusrationibus prasscribendus>. Et tamen hi ipsi autores
habent subindemultapraeclarapassiminterspersa,quibus apudincautum
lectorem et paradoxorumamantem pretium conciliantmercibusmalis
[periculosis].Eoquemagistempus est Criterium aliquodproferriEmpi-
ricum et palpabile < quo irrefragabiliterexhiberi queat omnisvera
demonstratio> discerniqueverum a falso et certum aliquidetiamin
scientiisab imaginationeseparatisconstitui possit, coercend~elicentiae
luxuriantiumingeniorum.Indigna enim res < est > ab aliquotanno-
rum millibusquibusfloretphilosophiaadhuc in principiishxreri,nihil-

i. AHusion
à l'J~~t~MC
deSpïNozA,
publiéeen 1677.
ELEMENTARATIONIS 3~5

constitutum haberisecurumet firmum.Unde aliaepost alias sectae PHïL.,VII,B,vt,6


que
in pretiosunt, < quaepriorum placita delent, > brevionslongiorisve
regni,protemporumgenio opinionumquefortuna; exiguointerim incre-
mentosdentiae,majorequehumani generis damno quàm fructu dum
ingenia datum sibi tempus, quo expugnarenature late-
pKestantissima
braspossent,inter se lites infinitas reciprocandoconsumunt. Quam
intemperiemcuriositatehumant mentis et ambitione<; ac studiis >
autorum,et prétexta libertate philosophandisustentatam, nulla auto-
ritas,sed sola illa fortasseMethodusquam proferimusnonnihil frenare
potest.
Interomnesqui veramApodicticamrestitueresunt aggressihactenus, 7 recto.
nullumnovi, qui totam rem inspexeritprofundiusJoachimo Jungic
Lubecensi, quemeô minus pr~etenredebeo, quod non pro meritonosci
animadverto'.<; Et tamen hune ferè unum postKepîerumhabuittunc
Germania,quem Gali!aeoet Cartesio opponereposset >. Hic certè si
cogitataperfecisset, daturus nobis erat multa maximi usus ad con-
dendamphilosophiamdemonstratricem.Mirabilienim industriaet studio
innotionumvarietatesinquisierat,et argumentationumanalysinlongè a
vulgaridiversaminstituerat, et erat praetereainstructus<; non ab omni-
genatantumliteratura, sedet > ab interiore Mathesi,propeultraillorum
temporum,[autpotius] <( atque > locorum captum, in quaeinciderat
sortenascendivivendique.<~ Et supersunt hodieque ejus inventa in
Mechaniciset Geometria, compluraque observatacirca naturam edi
dignissima.> Verùm illi nimisdiu luctandumcum larvis fuit, hoc est
cumtricis quibusdaminanibus philosophorumde vulgo, quas passim
egregièpronigabat.Quodsi in ea tempora incidisset,quibusjam dissi-
pabantur tenebrae,licuissetqueilli totam in res ipsas industriamconver-
tere,plurimumhaud dubiè scientiarumpomaeriaprotulisset.Jam enim
senexeratet viribusfractus, quando Galilœiet Cartesii scripta in Ger-
maniaincrebrescebant. <; Pr~tcrea sequebaturadhucreceptumargumen-
tandifilum,in quorigorem demonstrandisinetaediosolabore tenere vix
licet.>
Mihi adhuc puero necdum nisi vulgaris Logicae placita noscenti
< expertique Matheseos > nescio quo instinctu subnata cogitatio est,

i. Cf. jPAt~,VII,t86; PH!L.,VII,B, iv, 32, et les autres textes cités ap. Z.« Z.og'~
deLe~M! p. 74, note, et p. 94.
?4~ ELEMENTARATÏONIS

Ptm.V!B,vt,7. posse excogitarianalysinnotionum,unde combinationequadamexurgere


veritates et quasi numeris aesdmariposscnt. Jucundum est vel nuac
meminissequibusargumentis < utcunque puerilibus> ad tantœrei
suspicionemvenerim Discentilogicamac praedicamenta hoc est termi-
norum incomplexorum<~ omniumque< in ipsis> rerum cogitabilium
qualemcunque> coordinationemintuenti (qua sanè delectabarmirificè)
in mentemvenit deberenova à Logicisexcogitaripnedicamenta,termi-
norum complexorum;in quibus propositionesperinde coordinarentur
ad constituendossyllogismosac termini incomplexiin pr<Bdicamends
vulgaribus coordinanturad constituendaspropositiones.Scilicetneque
per somnium tunc noveram, hoc ipsum esse Apodixescontinuascon-
dere, quemadmodumfaciunt Mathematici,qui propositionesita dispo-
nunt, uti una ex alia perpetuaserie derivatur.Ubi ergo primumado-
lescenti pro more scholarum objectiones proponere permissum
fuit,
ingerebamego dubitationemmeam, cum verônon satisfacerentprsecep-
tores, neque rationem reddere viderentur, cur magis connexiones
incomplexorumquamcomplexorumlogiciagri essent, ipsaquedispositio
naturalisveritatumjam tum maximimomentimihi videretur, cœpiipse
7 verso. de re cogitareacriùs. Sed mox animadvertiad
propositionumseries 1
rectè condendas, melius disponi debere notiones ipsas seu terminos
incomplexos,atqueadeb praedicamenta vulgariaprorsusessereformanda.
Videbamenim ex recta dispositioneterminorum incomplexorum sylîo-
gismi nullonegotio exurgere< debere > ipsumsyllogismum;cùmvero
praedicamenta receptamihi facilitatemhanc omnigenossyllogismos sola
inde combinationeeruendi, veritatesquepulchrasperindeatqueoptabam
inveniendi,non darent, jam judicatufacileerat alia planéopus essedis-
positionenotionum. <~ Eademoccasionevenit in mentem notiones,si
rectè resolutaeatque ordinataehaberentur,numerisposse reprxsentariac
proinde veritates,ita fieri posse videbam, tractatasin quantuma ratione
pendent calculandoexaminabilesfore. Quod meam curiositatemadhuc
magisaccendit.Observabamenim notionemquaede notione prœdicatur
ita ei inesse, ut numerus productor producto. Sic Homo perinde
dicitur animalrationale, quemadmodumsenariusdicitur binariusterna-
rius, seu 6 = 2.3. Si scilicetbinariumvoces, omnem numerumparem
ï. Cf. Phil., VII,t26, ï85, 292,et r<~JLe! a se ipso&fcp! <~<HM~.
(GuHRAUER, II, Notes,Sa Klopp,I, xxxvï.)
ELEMENTA RATÏOMS
3~y

seudivisibilemper 2, temarium vero omnem numerum divisibilem]PmL.,V!ï,B,vï,7.


per 3. Q~o principio semel reparte rationem postea excogitavi, qua
cmnes logicorumformasdemonstrariper numeros possent, imô qua
idemartificiumad omnes notionesdistinctasapplicaretur.> Sed interea
curriculumstudiorumde more absolvendumerat, < et varia lectione
animusveteribusnovisque notitlis imbuendus,> inde peregrinationes
< et aulae> et negotiasuperveneruntquaediverterementempotuerunt,
evellereillampriméeadolescentiaemeditationemnon potuerunt. Subinde
enim illuc respiciebat animus superiore quodam ut reor instinctu
impulsus,ipsaque incensus prxstantia rei, et manifesta possibititate,
quorumutrumquein dies tanto magisapparebat,quantolongiusin rerum
cognitione progrediebar.Itaque jam vigintiabhincannisschediasmatibus
quibusdam juvenilibuseditis ejus rei à me publiéeinjecta mentio est
Sedposteainterior Matheseoscognitio in peregrinationibusaccessit,
inventaque mea nonnullacum applaususummorumingeniorumrecepta
sunt.Ita ut auctis praesidiisatque copiis meis, otium tantummodoet
tempus,quodhuic uni instituto prope soli satis diutumum deberi appa-
rebat,deessevideretur.
Tandembrevitatemvitae< variosquecasusmecumreputans>, indi-
gnumimô inexcusabilejudicavi,si talis rei omnismentio atquesuspicio
meaprocrastinatione periret, < praesertimquodvidebam< non facile >
capiab aliis quae in hanc rem subinde disserebam,unde sero fortasse
aliuseademagitaturusexpectaridebere videbatur. > Est enim et in
cogitandofelicitasquasdam,primaque semina bonarum meditationum
ferècasui,hocest divinascuidamsuggestionidebentur. H~c
igitur con-
siderans,sustuli< denique > moras,impedimentanegotiorumabrupi,
collegimemetintra me ipsum manumqueoperi sum admolitus.Nihil
autemme deterrueratmagis, quàm ipsa principia,
quœ habere videntur
aliquidaridumet sterileet pene dixerimpuerile,soient enimmaximarum
quoquererum initia humilia ac pene deformiaesse. Logica mihi atque
Grammaticaedam elementa erant retractanda, et homini
longé aliis
assuetopenerepuerascendum.Neque ignorabamjudiciahominumvaria,
et plerumque noviscogitatis,optimaequevoluntatireprehensionempotius
quàmgloriamparatamesse. Sedvicitamorveritatis,plusqueconsciendse
'.AUusion auDe Artecombinatoria de t666,ce quipermetde daterle présent
morceau det686environ.
~4~ ELEMENTA NOVA MATHESEOSUNIVERSAUS

PHn.vn,B,vï,7. propria~dandum visum est quàm opinioni aliène. Itaque ofncio


ac [divine] < supcm.eut arbitror > vocationisatisfacere meo
decrevi,quis
8 recto. indefructus ( in publicumperveniredebeat,divine voluntati
reliaquens.

PïHL.,V:ï, B, ~t, PHiL.,VII, B, 9-12 (8 p. in-folio).


9-12.
< ~M libri cui titulus erit >
J?jL~Œ~T~ T~F~ ~~T~F~O~ U~ZFB~~L~i t

ElementaMatheseos
<UmversaIis> taliaessedebentut prodesse
possint
etiam
ad
Cryptographemata ad ludumSchaccorum
interpretanda, ludendum, et aliaidgenus.
1
9 recto. TTAEc ElementaMatheseosuniversalismulto plus differunta
Speciosa
i. hactenuscognita, quam ipsa SpeciosaViciasaut Cartesiidifferta
Symbolicaveterum.
Ostendeturhic MethodusCalculumGeometricumad illa
quoquepro-
blemataporrigendiquasAtgebram(hactenus
receptam)transcendunt.
Tradetur et Synthesis et Analysis, sive tam Combinatoria
quam
Algebra
MathesisùniversaHstradere debet Methodum
aliquid exactedetermi-
nandi per ea quaesub imaginationemcadunt,sive ut ita dicam
Logicam
imaginationis.Itaque hinc excludunturMetaphysicacirca res pureintel-
ligibiles, ut cogitationem,actionem. Excluditur et Mathesisspecialis
circaNumeros,Situm, Motum3.
Imaginatiogeneralitercirca duo versatur,Qualitatemet Quantitatem,
sive magnitudinemet formam; secundum
quasres dicuntursimilesaut
dissimiles,squales aut squales 4. Et vero similitudinisconsiderationem
pertineread Mathesingeneralemnon minusquamsequalitatis,exeopatet
quod Mathesisspecialis,qualis est Geometria,saepeinvestigatfigurarum
similitudines.
Similiasunt qux per se singulatimdiscerninon
possun~
I. Cf.MATH.,I, g, a.
2. Cf. MATH.,I, 27, a.
3. Cf. MATH.,I, 26, a.
4.Cf.PHtL.,VtIt,56recto.
5. Le contenu de cet essai est
analogue à celui des opuscules publiés par GEMARBT
'9~ V et et cités dans La Logique de
f.~Mt~ chap. vu et tx (notamment
p. jga~.
ELEMENTA NOVA MATHESEOSUN~ERSÀUS 3~

Qu~cunquesimilibuset similiterdeterminantur,ea sunt similia. P


PHÏL.,VII,B,VI~.

Si duo sint similiâ)tunc nulla alia in ipsis institui potest comparatio


quam Ratio ipsorum inter se, et sive
proportio eadem ratio responden-
num~<
Similitudines ihterdumcognoscipossuntper Magnitudinesita similes
suntngur.e,cum anguli respondentessunt squales; item, cum latera
respondentia sunt proportionalia.
ContraMagnitudînes vicissiminveniunturper similitudines,ut Magni- ïo1' recto.
tudinesAngulorumper similitudinesfigurarum,magnitudinesnume-
rorum,per identitatesrationum. Et interdum evenit, ut quod prolixa
indigetdemonstrationesecundumviam magnitudinis,facillimedemons-
tretursecundumviam similitudinis,exempli causa, Triangula~quian-
gulahaberelateraHomologa,itemcirculosesseut quadratadiametrorum.
Quodvulgo ocantcomparationemAequationum,nihilaliudest quam
cumsupponiturduas formulaslicet diverseexpressasesse <~revera>
coincidentes, underespondentesquoquemagnitudinesquasunamquamque
determinant debent inter se esse [squales] <~ coincidentes>. Locum
habetnon tantùm in aequationibus,sed et in formulismagnitudinum,
imonon tantùmin formulismagnitudinum,sed et in formulisquibusvis
aliis,ut si literœdesignarentnon magnitudines,sed puncta.<~Combina-
toriaenimseu doctrinade formulisgeneraliorest Logisticaseu doctrina
Magnitudinis. >
Multum2 autemdifferuntea quaeeandemhabentrationem, ab his qu~ io i verso.
eandem habentrelationem.

Exemple la relationdu sinuset du cosinusest la même pour l'angle


de~.5"que pour tout autre angle.
EstautemRatiorelatio simplicissima
In Magnitudinum Calculo considerandasunt Operationeset Usus ad ïïï recto.

Operationesconstantadditione,subtractione,Multiplicatione
problemata.
etdivisione,potentix <( vel formula > constitutioneet radicisextrac-
tione,< Numeriabsolutiet logarithmiinventione,> SerieivelTabula
constructione,et clavis investigatione,serieidifferentiaet summa. Et
1.Cf.MATH.,
1,g, f; 1,26,a; 111,B, t8, b.
Ici une addition en marge sur la regula j!<t~. Cf. A~)fAë~ t<M~<?t'M~
(~<!(h.,vn,66). V. La Logique de Lët~M~,p. 228, et note t.
3. Cf.Initia ~!Wt MM)'<?MM~MfM!M Mt~tM. (Af~/t.,\'II, a3.)
350 ELEMENTA NOVA MATHESEOS UNI VERSAHS

PHÏL., VII, cum innumera supersint, ea his duobus comprehendipossunt


B, VÏ,
t!. gênera.
libus, data proprietatealiqua rci, invcnirc ejus genesin seu construc-
tionem et data operationeper gradus, invenireoperationemper saltum,
seu compendia'.
Ex his patetoperationesalias esse syntheses,ut additionem,
multipli.
cationem,potentiaevel formulas< vel > Seriei < vel > Tabula cons-
tructionem; alias esse analyses, nempe subtractionem, divisionem,
extractionemradicum;inventionemgeneseosseu clavis;et quidem
quoad
licet compendios~e.
Les opérationsparfoisimpossiblesdonnent naissanceà desobjetsdont
la constructionest possible,ou dont l'interprétation se trouve dansla
nature nombres négatifs(« cum quis plus debet quam habet»), frac-
tionnaires, incommensurables,imaginaires (ces deux dernièresespèces
venant de l'extractionde racinesimpossibles).Exemple l'intersection
d'une droiteet d'un cercle.
!ï verso. Multumauteminterestinter quantitatesimaginariasseuimpossibilesper
accidens,et impossibilesabsolutequasinvolvuntcontradictionem.
Imaginant. possuntcompararicum Quantitatibusinfinitisetinfi-
nite parvis quas eodem modo oriuntur.

Exemple le point d'intersectionde deux droitesqui deviennentparal-


lèles devientimaginaire,s'en va à l'infini.

Et tamenhuiusmodiimaginariïe egregiumusumhabenttum in Conicis,


tum alibi passim, ad constructionesuniversalesinveniendas~
Reales vero licet incommensurabilesquantitates possunt in natura
exhiberi chèquesunt vel AIgebraicag vel Transcendentes.

Logarithmes;approximations;Calcul différentiel.L'origine des pro-


blêmestranscendantsse trouvedans l'indétermination.
ta verso. Methodussolvendiproblemaest vel syntheticavel analytica.
Utraquevel per saltumvel per gradum.Synthetica< velcombinatoria>
est cum alia problematapercurrimuset incidimus tandemin nostruiii

Cesdeuxidéesparaissent les idéesmèresdu Calculdiffé-


être respectivement
rentielet du Calculintégral.
a. On nous permettra de rappeler que nous avons développé des considérations
analogues dans notre livre De ~Mt tMtï~M~Mf (t~ partie, liv. IV, ch. m, ?7
et to).
ANALYSÏSLÏNGUARUM 35 ï

<; et hue pertinetMethoduseundi à simplicibusad compositaproble- F PHÏL.,VII, B, Vï,


mata.>Analyticaest, cum à nostroluchoantesregredimurut peiveuia-
musadconditionesquaead ipsum solvendumsufficiunt.Quanquamipse
regressussit saltemin partibusprogressusseu synthesisfictitiarespectu
incogniti;idque in analysi per saltum, cum ipsum problemasolvere
ordimurnullis aliis prassuppositis.Eodem modo et synthesis est per
saltum< cuma primisoriendo omnia necessariapercurrimusad nos-
trumusqueproblema>. Sed per gradumAnalysisest, cum problema
propositum revocamusad faciliuset hoc rursus ad facilius,et ita porro,
donecveniamusad id quod est in potestate.
Ad hanc analysinpertinet solutio per loca, cum scilicetincognitum
debetrepeririin duabusseriebus<; vellocis >. nam terminuscommunis
velintersectiodabli qusesitum

PmL.,VII, C, 9-10(4 p. in-~). tPHtL.,VI!,C,g-ïo.

n septembr.1678.

Analysis /~M<!rMM
A D inventionemac demonstrationemveritatumopus est analysicogi- <
9 recto.
~&. tationum,quœquiarespondetanalysicharacterum,q uibusadsigni-
ficandascogitationesutimur <; cuilibetenim charactericerta respondet
> hinc analysincogitationumpossumussensibilemreddere,
cogitatio,
et velut quodam filo mechanicodirigere; quia analysis characterum
quiddamsensibileest. ~M~w~r~c~Mw fit, cum charactenbus
quibusdamsubstituimusalios characteres,qui prioribus usu asquipol-
lent hoc uno tantum observato, ut pro uno multos, pro paucioribus
plures(qui tamen inter se non coincidant) substituamus.Utiqueenim
constabitetiam cogitationesquœ characteribussubstitutisrespondent,
priorischaracterisqui resolvendus proponebatnrsignificationiaequi-
pollere.Hocautemope characterumtacHiusfit, quam si nulload charac-
teresrespectucogitationesipsas aggrediamur; nam intellectusnoster
filoquodammechanicoregendusest, ob suam imbecillitatem quod in
Cf.MATH.,t, 26,a; et La JLog'~«c
deJL~t&M~,
ch.vm,gt2.
2. Le titre et la date sont
répétés sur les deux feuilles.
353 ANALYSÏSLÏ~fGUARUM

PIIIL.,VII, C, 9. illis cogitationibusqux: res imaginationinon subjectas exhibent,ipsi


pra&stantcharacteres.
Porro cum scientiasomnes, quae demonstrationibusconstant, nihil
aliudtradant, quamcogitationumaequipollentias<;seu substitutiones>,
ostendunt enim in propositionealiqua necessariatuto substituiprœJi-
catum in locum subjecti, et in omni convertibilipropositioneetiam
<) verso. subjectumin locumprasdicatisubstituiposse j et inter demonstrandum
in locum quarundamveritatum quas praemissasvocant, tuto substitui
aliamquaeconclusioappellabatur hinc manifestumest, illasipsasveri-
tates in charta ordine exhibitumiri sola characterumanalysi,seu substi-
tutione ordinatacontinuata.
Quoniam autem variéesunt hominumlingue, et nuUafere est qux'
non jam satis excultasit, ut quaelibetin ea scientiaetradi possint;ideo
sufficitunam linguamassumi; unusquisqueenim populusscientiasdomi
invenireet ducerepotest;quoniamtamen sunt lingue in quibusscientKe
jam magissunt excultae,qualis latinaest, hinc ejusmodilinguampraeterri
utiliusfuerit, pr~sertimcum illa hodienota sit plerisquescientiasintelli-
gentibus.
Suntautem in linguacharacteresvariinempevoces,vocumqueimmu-
tationes.Et ex vocibusaHassunt crebro utiles aliisqueservientes,ali~
rariusoccurrentesac per se stantes Sunt et phrasesintègre, imo pro-
positioneset quod plus est formulas,recurrenteseodem modo, quse
instar vocumexplicari debent.Ita vox Bonusexplicandaest, itemvir bonus,
habeturenim pro una voce.Et phrasisboniw~ arbitrio, et oratio multa
~MM~intercalicem~~M~~M~labra, quseproverbialisest, adeoqueper
se explicandainstar vocis, neque enim sensumomnino a vocibuscapit
ex quibus constat, quemadmodumnec vox sensum omnino capit ab
etymologiaseuliterisex quibusconstat; tametsi<~enim ~> ut hic voces
ex quibus constatproverbiumvel phrasis, ita in voceliteriead originem
intelligendamhujus significationissint utiles, res tamen earum analysi
non absolvitur.Eodemmodo et~~M/~ M~r~sunt qua~non tampro
vi orationumex quibuscomponuntur,quam ususquem populusibrmuhe
t. Cf.PHtL.,
VÏI,B,tt, t8.
a. Remarquer l'analogie établie ici entre les concepts et les propositions, ou
entre tes propositions et les inférences (cf. Ptttt. Viï, B, n, 6a, et VII, C, 25 verso).
3. Distinction des particules et des mots proprement dits (noms et verbes).
Cf. PutL., \'ÏÎ, B, tft, ~.o.
ANALYSIS MNCUARUM ~53

( proprium fecit, accipiuntur,sunt enim nonnunquamrcliquiaeantiqui- PHÏL.,VII, C,


tads,et hodie etiam plane usum habent phrases vel voces ex quibus to recto.
componitur formula; ipsa tamen formulausum priscum forte retinuit
< quod similiter et in vocum origine conticgit. > Tales formulas
reperiuntur apud Jurisconsultos.
Resolvendag ergo Voces, phrases, proverbia, formulas, quaecunque
scilicetresolutionemsuam non accipiunt ex partibus ex quibus com-
ponuntur.
Quoniamvero periodi(qui scilicetfbrmulsesolennesnon sunt) enun-
tiationes(quaescilicetproverbianon sunt) constructiones(quagscilicet
phrasesnon sunt) voces (quaescilicetsimplicesprimitive non sunt, nec
invicem significationem ab origineabeuntemascivere)intelliguntur,intel-
lectispartibusexquibuscomponuntur,hinc sufficitanalysinhaberivocum
< primariarum > quaescilicetsignificationem non omninoa sua Etymo-
logiaaccipiunt,phrasium,proverbiorum,formularum. Caeteraunusquisque
judiciopraeditusex his ducere potest. Deinde subjiciendusest modusex
his< ~brmandi vel > componendi,exvocibusprimisderivatas,ex plu-
ribusvocibusconstructionesvel enuntiationes,ex his periodos,ex periodis
sermonem. Ergo prêter vocesobservandaeflexioneset particulae,quibus
constans ascribendasignificatioest; sunt autem ut vocesita et flexiones
aliae
inexplicabiles per alias simpliciores,aliaein simplicioresresolubiles,
intelligenturergo resolubilesvelut definitionequadam, si modusosten-
datur,quomodocarereilliset simplicesin earumlocumsubstituerepos-
simus.Itapossumusadverbiiscarere; conjunctionibus 1 plerisque; inter- ïo verso.
jecdonibus omnibus; casibusetiam et temporibusac per~nis <.
'*W~i*
et hase
estanalysisgrammatica,qua vis et proprietas
omnium~~e generalia
suntin linguaintelligitur.Annotandaeet anomaliae,id est, quandocasus
flexusve aliterusurpantur,quam definivimus,sunt etiam ut in vocibus,
itain flexionibus homonymiae,ita ut aliquandopluribussit opus defini-
tionibusdiversis,adeoqueet pluribussubstitutionibus.
HacanalysigrammaticaabsolutasequituranalysisLogica,id est osten'
diturquomodopropositionesin propositionumlocum substituipossunt,
licetnonitnmediateuna ex alia per grammaticamsubstitutionemoriatur.
idestostenditur moduspluresgrammaticassubstitutiones interse invicem
conjungendi. His ita praeparatisaccediturad ipsas scientias,et primum
adgeneralissimam seu Metaphysicam,inde agendumde actionibusaffec-
'MUtTH
OHLMtBMtZ. 23
DE FUNDAMENTÏSMVTStONUM
35~

PML.,VH,C, 10.
tibusquehominum quaecrebriusoccurrunt. Inde ad Mathematica pro-
grediendum,ac deniquein Physicaet Historiaterminandum
Condendusest Nomenclatorrerum omniumex his scientiiscollectis,
disponendusqueeo rerum ordine, quem definitio cujusquemonstrat.
[Optime investigenturomnes speciesper dichotomias.]Conscribendus
est liber historiarum, seu propositionumuniversaliumex singularibus
ductarum,vel etiatnsingulariumin quibus aliquid evenit praetermorem
atqueexpectationem, id est quasa praejudiciisnostris,seu ab universalibus
jam formatis abeunt. Denique scribendusest liber practicusde modo
scientiasad praxintransferendi,qui constaredebet problematisexordine
dispositis,quo faciuntad felicitatemnostramalienamve

pHtL.,vn,c, ïi- · PHiL.,VII, C, 11-12(~ p. m-fbl.).


12.

suaeEditionem2 dansanno
Joh. Henricus AlstediusEncydopasdiae
i63oJoh.Gabrie!iBethlemoTranssylvanopnncipidedicat.

VII,C,13- PHIL.,VII, C, i3-i6 (6 p. in-fol.).


PH!L.,
t6.
ï3 recto. Schedaprima de [notionibus]~~c~ [generalibus]seu
mentisdivisionurn.
4 Nonvideormale facturussi, ut olim ex Theatro Zwingeri,itatune
6
ex AlstedN Ëncyclopaediafundamentadivisionum seu oppositiones
excerpam.Habetenim, ut alibi notavi, ~sp~n~ T~~ (haecLogices
pars est) usum insignem ad inveniendum etsi mihi non a&que apta
semper ad sciendumvideatur.
i5 recto. Scheda2da de fundamentisdivisionum.
o

ï. Cf. le D~ <~< du to Avril 16~ (PHIL.,VII, B, v, t-to).


2. C'est là l'esquisse d'un plan d'Encyclopédie, comme le montre le paragraphe
final.
3. Cf. le Consitium ~2?MC)~op<c<M«nova de juin 1679 (PmL., V, 7, 5 verso).
4. Première phrase, citée par TRENMLBNBUM, III, 42.
5. Sic, pour « nunc ».
6. Et non N propositiones », comme l'imprime TMNDBt.ENBUM.
NOTES LOGÏCO-GRAMMATÎCALES 355

PMï.Vï!,C, !7. PHM. VII, C, !7.

Notes jogico-grammaticales.
Distinction du droit et de l'oblique.

Quod nondum praestitum à quoquam memim est obli-


investigatio
Et discernitur per casus et pnepositiones, adeô obli-
quitatum. daturque
quitas oMiquitatis.
RELATiONE? sunt vel comparationis vel connexionis

PH!L.,VH,C,l8. PML., VI!, C, ï8.


Z.o<*< /o~co-pr~w<ct.

PHIL., VII, C, 19. jPâti. VII, C, 19.

C~c/o~ïOMïMC~LMWo,Gr~orMyb/OMMO.

ï. Cf. C&<c~rM~M M~«~ (Pmt. VII, C, 159 verso) et îe début des G~M~ra~
~«Mt<MMM(PtHL., VII, C, 20).

t
356 GENERALES INQUISITIONES

PHÏL.,VII, C, 20. PHIL.,VII, C, 20-31(24p. in-folio).


31.

GENERALESINQUISITIONES
DE ANALYSINOTIONUMET VEMTATUM. l686.
1
Hic egregie progressus sum.

20 recto. ~~MiiTAMUSnunc quidem omnia Abstracta,ita ut Termini


quicunque
non nisi de Concretis,sive ea sint substantif ut Ego, sivephx-
nomena, ut iris, intelligantur.Itaquenec de discrimineinter abstractaet
concretanunc erimus soliciti,<; vel saltem non alia nunc adhibebimus
abstracta,quàm quaesunt Logica seu Notionalia, verb. grat. ut Bems
ipsiusA, nihil aliudsignificatquàm ~6A esseB >
Privativumnon A. Non-non-Aidem est quod A.
P<?~fM~est A, si scilicetnon sit non-Y quodcunque,positoY simi-
liter non essenon-Z et ita porro. Omnis terminusintelligiturpositivus,
nisi admoneatureum esse privativum.Positivumidem est quod Ens.
NonEns est <: quod est > mère privativum,seuomniumprivativum,
sive non-Y, hoc est non-A, non-B, non-C, etc. idque est quod vulgô
dicuntnihilinullasesse proprietates
Omnem quoque Terminum hic accipiemuspro completo, seu sub-
stantivo,ita ut magnus idem sit quod Ens magnum, sive ut ita dicam
magnio.Quemadmodumqui nasutus est dicitur <; itaquein his
adjectiviet substantividiscriminenon indigemus,nisi fortead enncasin
significandi >
Ens est vel per se vel per accidens,seu terminus est necessariusvel
mutabilis.Ita Homo est Ens per se; <; at > Homo doctus, Rex,sunt
t. Cetitreetcettenotemarginale avoirétéajoutésaprèscoup.
paraissent
2. Cf.PHïL.,VI~B,H,12;C,5ï, i5qverso;VIII,ï verso.
3. Cf. PHIL., VII, B, M, 32.
4. Cf. PHtL., VII, B, M, Ï2; Hï~ <t.t.
DE ANALYSfNOTIONUM
ET VERÏTATCM 35 y

PHI
Entiaperaccidens.Nam res iliaque dicitur Homo, non potest desinere PHIL.,VI!, C,
20.

essehomo,quin annihiletur; at potest quis incipere aut desinereesse


Rex,autdoctus,licet maneatidem.
Terminusest vel integralissive perfectus,ut Ens, ut Doctus, <; ut
idemvelsimilisipsiA, qui scilicetpotest esse subjectumvel prsedicatum
licet nihilaccedat>; velest partialissiveimperfectcs,ut
propositionis,
idem,similis; ubi aliquid addendumest (nempe ipsi A) ut integer
terminusexurgat.Et verô id quod addendum est, obliquèaccedit; rectum
<( cum integrali accedens> salva termini integritate semper addi et
omittipotest.Et in rectojunguntur duo termini integralesconstituentes
novumintegralem. Interim non omnis terminus cui alius in obliquo
additurpartialisest, ita Ensis est integralis, Mcetobliqué addendoinde
fiatEnsisEvandri.Itaquepotest aliquid<; non-rectum > salvaintegri-
tateterminiomitti, ut hoc loco obliquum Evandri At contraobli-
quumrecto omissointegralemterminum non facit. Et proinde si. ter-
minusper se integraliscum aliqua flexionevel connexionisnota alteri
addaturita ut altero omissointegralemnon faciat, additus est in obli-
quum.Potestautem ex obliquo à recto divulsofieri integralis. ut ex
obliquoEvandri,fieri potest qui est <; res > Evandri, seu Evandrius.
Utileautemerit curareut terminiintegrentur.Et proindeopus erit signis
quibusdam rerum vel terminorumgeneralibus; ita si volumus semper
ud in nostra characteristicanon nisi terminis integralibus,non dicen-
dumerit Cassarest similisAlexandro,sed Caesarest similis T~A qui est
Alexander<; seu similisrei qusc est Alexander>. Itaque terminus
nosternonerit similis; sed similis '?<pA. Eodem modo non expri-
metur,verbotenus EnsisEvandri,sed Ensisqui est res Evandri,itaut
qui estres Evandri, sit unus terminusintegralis.Hoc modo poterimus
dividereterminum quemlibet compositum in integrales. Sed h~c
quousqueet qua ratione exequiliceat, progressusdocebit. <; Quod si
hocsemperprocedit, non alia habebimusnominaquàm integralia.vide-
bimusan ex ipsisparticulis similiter integraliaformareliceat. ut pro A
in B,A inexistens in aliquo,quod est B. >
Exhis patet porro esseintegralesqui in partialesresolvantur,et esse
rectosin quos (si resolvas seu definitionempro definito substituas)

i. Cf.PHiL.VII,B,m, 26.
=a
35~ GENERALES ÏNQU:S!T!ONES

manifestum
?H!L.,VII, C, 20. sit ingrediobliquos.Partialesergo, itemqueparticule
qu~
obliquis additaeinde faciunt rectos, et partialibus additaefaciuntinte-
grales, prius explicaridebent quàm integrales, qui in partialeset par-
ticulasresolvuntur.Sed tamenante partialeset particulasexplicaridebent
< illi > integralesqui aut non resolvuntur,aut non nisi in integros.
Et tales integralesa partialibusindependentesutique esse necesse
est,
saltemgenerales,ut Terminus, Ens. nam his ip~i partialesindigent,ut
transeantin integrales,ultimum enim complementumpartialis< vel
obliqui >, ut in integralemtranseat, cum sit intégrale,rursus in inte-
gralemet partialemresolvinon potest.Talium integralium< in obliquos
et partialesnobis irresolubilium> enumerationeopus est, quamreli-
quorum Analysisdabit, et initio satiserit eos enumerare tanquampurè
integrales, quorum resolutionein non-integrales minus opus videtur.
Resetiam eô reducendaest, ut paucisadhibitisintegralibusper partiales
et obliquoscompositis,reliqui omnesinde recta seu similaritersivesine
obliquiscomponipossint. Et ita constitui poterunt pauci integrales,vel
sanè certi definitiaut definitaserie progredientes,qui poteruntconside-
rari tanquamprimitiviin recta resolutioneex quibus reliquimagiscom-
positi deindeorianturut numeri derivativiex primitivis.Eaque ratione
cuilibetNotioni < quatenussine obliquitateresolvitur > suus posset
numeruscharacteristicus assignari.
20 verso. j Habemusigitur i~ T~~MMO~ irre-
<: integrales> primitivossimplices
solubiles,vel pro irresolubilibusassumtos,ut Terminum intelligo
integralem,nam partialesfiunt ex integraliet particula,ut parsestEns
in aliquo, etc. 2~ Particulassimplicesseu syncategoremataprimitiva,
ut 7~. 3~ Terminos<; integralesprimitivos~> compositosex meris
Terminis simplicibus,idque recta seu sine interventuparticularumvel
syncategorematum, ut ~J5. Particulascompositas ex merisparticulis
simplicibus,sine Termini (cat-egorematici)interventu, ut cum-in.qua
particula uti possemusad designanda(si categorematicis< postea>
adjiciatur)rem quascumaliquoest in aliquo. $"'< habemus> Terminos
< integrales~> ~M simplices.Appello autem derivativosqui
oriuntur non per solam compositionem,scilicet similarem,seu recti
cum recto, ut AB, sed per flexioniscujusdamaut particule sivesynca-
tegorematiciinterventum,ut A in B; ubi A et B dissimilariterterminum
compositumex ipsis,nempe'coA in B, ingrediuntur.Quam di~crentiam
DE ANALYSI NOTIONUMET VERÏTATUM 359

et derivationem quodammodo et Grammatici P PML..VII, e, 20.


inter compositionem
Sunt ergo derivativi simplices qui non possunt resolvi in
observant.
derivativos, sed non nisi in primitivos simplices cum particulis.
alios
SextohabemusTerminos< integrales> derivativos compositos,qui scilicet
seusimilaritercomponunturex aliis derivativis,et hi obliquèetiam
ex primitivis compositis una cum particuÏis.7~ Ambigi
componuntur
deillis derivativisqui <~M~~ primitivissimplicibus, et particulis
potest
utrum sint potius simplicesquàm compositi. Sanè in alios
compositis,
resolvi non possunt nisi primitivi unius duplicatione,
categorematicos
c omponendo eum nunc cum una nunc cum alia particula
quatenus
c ompositum componente >, duo novi inde fieri possunt
< simplice,
derivativi simplicesex quibus fieri potest propositusderivativus,quasi
Octavb quemadmodum habemusTerminoscategorematicos
compositus.
et derivativos, i ta et haberipossuntparticula~n~ eaeque
primitivos
rursussimplicesquidem ex particula simpliceet termino primitive; At
(Nono) ex particula composita et termino primitivo, quae
compositas
resolvipossuntin plures particulasderivativassimplices.Et decimôhic
similiterambigiturquid dicendum de particuladerivativa ex termino
composito et particula simplice. Portasse tamen pr~stat
pnm!t:Yu
ut omnes particule restent, quemadmodumet omnes obliqui,
efficere
quemadmodum paginaprécédente dictum est. Nisi tamen obstet, quod
itanonfacileapparebitquasquibus sint arre~erenda.
Nudtamenadhuc in considerationemvenire debet quod particule
edamprimitivesimplicesnon uniunturita similariter,ut terminiprimitivi
simplices. Itaquemultaein compositioneparticularumoccurrerepossunt
varietates.Exemplicausa,si dicamJohannes-Pauli-Petri, id est Johannes
[61ius]Petn qui fuit [mius]Pauli, est quidam compositiosimilaris;at si
dicamSocratesSophronisciex Athenis, dissimilarisest particularumvel
Sexionumccmpositio. Et hinc orientur haud dubiè varii respectus,
vanxqueobliquitatesobliquitatumquemixturae,quarum accurataconsti-
tutionepotissimacharactcrisdcaeartis pars continetur1. Sed de hisnon
satispotestjudicariantequamprimitivasimpliciatam in Terminisquàm
in particulisprorsusaccuratè constituantur; vel saltem pro illis interim
derivativaquidemet composita,sed primitivissimplicibuspropioraassu-
1.Cf.PHIL.,
VII,B,H,12 C,69.
36o GENERALES
ÏNQUÏStTtONES

).
P!UL.,VII, C, 20. mantur, donecpauladmad ulterioremresolutionemviase sponteaperiat.
Sub particulisedam hoc loco comprehendononnullaprimitiva
pardalia
si qua sunt quaein aliaprimitivapartialianon possint resolvi.Sed
revera
puto ea fieriex Entevel alio integralitermino cum particula.
2 recto.
) Terminiprimitivisimplicesvel interim pro ipsis assumendi,sunto
Terminus(quo comprehendotamEnsquàm Non-Ens).J?~ <( seu
pos~
sibile > ( intelligoautem semper concretum, quia abstracta
tanquam
non necessariaexclusi). Existens(licet revera reddi
possit causa exis.
tenti~e,et definiri possetExistens, quod cum pluribus compatibileest
quàm auodîibetaliud incompatibilecum ipso*.Nos tamen his tanquam
altioribusnunc abstinemus.)~M~ (Etsi enim Ens omnereverasit
individuum,nos tamentcrminosdefinimus,qui designant,vel quodlibet
individuum dat~ cujusdam nature, vel certum aliquod inviduum!
determinatum, ut Homo seu quilibet homo, significatquodlibetindi-
viduumnature humanasparticeps.At certum individuumest
Hic, quem
designo vel monstrando vel addendonotas distinguentes(quanquam
< enim > perfectèdistinguentesab omni alio individuopossibilihaberi
non possint,habenturtamen notaedistinguentesab aliisindividuisoccur-
rentibus).) (est aliquid peculiare,et difficulterexplicabilein hac
nodone, ideô cumintegralissit, ponendam< hic > putavi.)
Sunt etiam Termini primitivi simplicesomnia illa
phaenomecacon-
fusa sensuum, quae clarë quidem percipimus,explicareautem distincte
non possumus,nec definire per alias notiones, nec designareverbis.Ita
cœco quidem multa dicere possumusde extensione,intensione,
figura
aliisque varietatibusquaecolores comitantur, sed praeternotionesdis-
tinctascomites est aliquidin colore confusum,quod caecusnullisverbis
nostrisadjutus conciperepotest, nisi ipsi aliquandooculos
aperiredetur.
Et hoc sensu, album, rubrum, flavum, caeruleum,
quatenus in illa
inexplicabili[imagine]< imaginationisnostraeexpressione> consistuot,
sunt termini quidamprimitivi. Utile tamen erit eos, cum confusisuit,
ratiocinationemquenihil adjuvent, evitare quoad licet, adhibendoloco
definitionumnotionesdistinctascomites, quatenusex sufficiuntadcon"
fusasinter se discernendas 1. Interdum<; et> miscereambasmethodos
i. Cf.le fragmentPHïL.,
VIII,71(~décembre t676).
2. Sic, pour « individuum. »
3. Nous doubtons la parenthèse.
4. Cf. PHIL., V, 7, f. recto; VI, ~2, f, 26.
ME ANALYS! NOTÏONUM ET VERITATUM 361

inter se utile erit prout commoditas dabit, itaque primarüs istis proprias t
P!t!L.,V!I, C, 21.

notasdare possumus,caeterisper eas explicatis.Sic coloratumest ter-


miausexplicabilisper relationemad nostros oculos,sed quia ea relatio
sinemultisverbis accuratè expriminon potest, et ipse oculus rursus
explicatione prolixaindigeret,tanquam machinaquidam, poterit colo-
~tumassumiut terminusprimitivussimplex,cui addendonotasquasdam
di&rentiales, poteruntdesignaricoloresvarii.Fortassc tamen coloratum
definiripoteritper.perceptionemsuperficieisine sensibilicontactu. Sed
horumquid praestetin progressupatebit.
Videnturinter primitivos simplicesrecenseriposse omnes notiones
in res homo-
qu~continentmateriamcujusdamquantitatis,sive quibus
gènesconveniuntinter se, ut habensmagnitudinem; extensum,durans,
intensum, sed haenotionesni fallorresolviadhucpossunt.De Notionibus
Extensi et cogitantispeculiariterdubitaripotest an sint simplices;muiti
enim arbitranturhas esse notionesquaeper se concipiantur,nec porro
resoludoneindigeant, sed Extensum videtur esse continuum habens
partescoexistentes 2. Et terminus cogitantisvidetur non esse integralis,
referturenim ad aliquod objectumquod cogitatur.Inest tamen in ipsa
cogitatione realitas aliqua absoluta quae difficulterverbis explicatur. Et
inextensionevidemur.aliquid aliud concipere,quam continuitatemet
existentiam. Nihilominussatis videtur plena notio extens~.;is, ut con-
cipiamus coexistentiamcontinuatam,sic ut omnia coexistentiafaciant
unum,et quodlibet in extensoexistenssit continuabileseu repetibile
continué.[Extensispraetercoexistentiamet partes et continuitatemest
commune aUquid]Intereasi e re videreturExtensum,vel etiam situm,
(seuin [loco]< spado > existens)assumereut primitivasimplicia,ut
et cogitans(seu Unum plura exprimenscum actione immanente,seu
conscium) nihilea res noceret, si prassertimdeindeadjiciamusaxiomata
quaedamunde capterasomnes propositionesadjunctis definitionibus
deducantur. Sed hœc omnia, ut ssepe dixi, ex ipso progressu melius
apparebunt.Et prasstat progredi, quam nimia quadam morositate
obhaerescere in ipsis initiis.
t Tentemusnunc explicare '~M~ partiales seu respectivos ex 2i verso.
quibuset particule nascuntur notantes respectum terminorum. Quod
i. LesCartésiens.
2. Cf. PmL., VU, C, 79.
362 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES

PH!L.,V!Ï,C, 2Ï. primum mihi inquirenti occurrit est idem.Idem autem esse A ipsiB
significatalterumalterisubstitui possein propositionequacunquesalva
veritate. Videnduman posito A ubiquesubstitui posse ipsi B, etiam
vicissimsequatur B ubiqueposse substituiipsi A; sanè si terminiistise
similariterhabeantin relationeinter se invicem,utique mutua est subsd-
tutio. Quodsi non se habent similariter,nec ad tertium quodlibetplane
eodem modo se habent, nec proinde unum alteri substitui poterit*.j1
Nam respectus illi per propositiones sive veritates explicantur.Sic
AlexanderMagnus, et rex Macedoniaevictor Darii. Item triangulum
et trilaterum, sibi substitui possunt. Porro haec coincidere ostendi
<~semper~> potestsemperresolutione,si sciliceteo usqueresolvantur,
donec appareatà priori esse ipsapossibilia,si etiam formaliterprodeant
iidem termini, tunc diversitermini sunt iidem. Sit TerminusA et ter-
minus B, si pro utroquesubstituaturdefinitio,et pro quolibetingrediente
rursus definitio, donec perveniaturad primitivossimplices,prodibitin
uno, quod in alio seu formaliteridem, Ergo A et B erunt ~M~M~, seu
iidemvirtualiter.Sic ergo definiripotest 1
CoinciditA ipsi B, si alterum in alteriuslocum substituipotestsalva
veritate,seusi resolvendoutrumque per substitutionemvalorum<( (seu
definitionum)> in locum terminorum, utrobique prodeunt eadem,
eademinquam formaliter.ut si utrobiqueprodeat L. M.N. Salvaenim
veritate fiunt mutationesquasfiunt substituendodefinitionemin locum
definitivel contra. <; Hinc sequitur,si A coinciditipsi B, etiamBcoin-
cidit ipsi A. >
Proximanotio, ut A sit subjectum, B ~M~, si B substituipotest
in locum ipsius A salva veritate, seu si resolvendoA et B, eademquas
prodeunt in B prodeuntetiamin A. Idemaliterexplicaripotest, ut Asit
B, si OmneA, et quoddamB coincidant.
Habemusigitur Notas Coincidens ipsi B. ~M~c~Met Est.
Omne.Quoddam
Si dicaturQuoddamA est B, sensusest quoddamA et quoddamB
coincidunt.Undcet sequiturQuoddamB est A.
Si Omne A et quoddamB coincidunt,etiam quoddamA et quoddam

t.C.f.PH!L.,VIÏ,B,tI,42.
a.Leibniza écritparerreur MrTe~ puisverietate.
nEANALYSïNOTMNUMETVEMTATUM 363

Bcoincidunt.Sed hoc tamen videturposse demonstrariex negativis,ad ]PHÏL.,VH, C, ZÏ.


eaigituraccedamus.
UtAet A sunt primacoincidentia,ita A et non A sunt prima[diversa]
< disparata.> D~r~~ autem est, si falsumest Quoddam A esseB.
Itaquesi B = non A, falsumest qu. A esseB.
Generaliter si Asit B, falsumest A esse non'B.
Si falsumsit quoddamA esse non B, dicetur Nullum A esse non P,
seu A esseB.
Hinc demonstraripoterit hase consequentia B. jp~o
quoddam Aest B. Hoc est Omne A et quoddam B coincidunt.Ergo
quoddam A et quoddam B coincidunt.Namsi Omne A et quoddamB
coincidunt, Ergo falsumest quoddamA et quoddamnon B coincidere
(ex definitioneOmnis). Ergo verum est quoddam A et quoddam B
coincidere
Sedopéraspretium est totam rem Enuntiationum,et respectuster- 22 recto.
minorumqui ex variis enuntiationibusnascuntur, tractare accuratius.
Indeenim Origo plerorumqueTerminorum partialiumet particu!arum
sumenda est.
j (Quaeîibet literaut A, B, L, etc. significatmihi velterminumaliquem
integralem, vel integramaliampropositionem.)
(Cumpro pluribusterminis ponitur unus, illi sunt definitioseu valor
assumtitius,hic definitum.ut si pro AB pono C, seu cum A == BCest
primitivapropositio.)
(Coincidunt A et B, si per substitutionemvalorumassumtitiorumloco
termmorum et contra utrobiqueprodit eadem formulavera
(&lsa).)
CoM~fcdicoenuntiationes,si una alterisubstituipotestsalvaveritate,
seuquasse reciprocèinferunt.
(i) Coincidunt Enuntiatio(directa)L et enuntiatio(reflexiva)L est
ven. <~Hinc coinciduntL esse veram est vera
(falsa)Ergo L est vera
(falsa).<: (H~c potius differendapro explicatisprop.) > (Generaliter
etsiA sit terminus,vel semper dici
poterit A est verum < coincidit
cuidam >) >
0 Coincidunt L est vera, et L esse falsamest
Coincidunt quodL esse falsamsit vera, et quod L est falsa.Hoc theo-
Cf. infra,§zg.
364 GEKERALES INQUISITIONES

PtHL.,VII, C, 22. rematis instar demonstrarepossum,hoc modo L esse falsamestenun"


tiatio qua; voceturM. Jam coinciditM est vera et M (per l). Ergopro
M reddendo valorem, coincidunt L esse falsam est vera, et Lest
falsa.
(Idem aliterlicet prolixius,adhibendoet 0, sic demonstratur quodL
esse falsamsit vera, coinciditcum hac quod L esse falsamfalsamesse,
est fhisa. (per 0) et ista rursus cum hac quod L esse veramest falsa
(per eandem 0) et ista deniquecum hac quod L est falsa (per i).)
(2) < Si coinciduntA et B, coinciduntetiamnon A et non B. >
A non A ~M~J~cn~ est.
Possibileest quod non continet contradictoriumseu A non A. < Pos-
sibileest quod non est Y non-Y. >
CoinciduntNon-Non-A et A; adeoque, si coinciduntNon A et B,
coincidentetiamnon B et A.
(3) CoinciduntNon verumet falsum.
Ergo et coïncidentnon-falsumet Verum.
<~Si A==B, etiamnon A ==non B.
Si A = quoddam verum. Ergo non A = non quoddam verumseu
nullumverumseu falsum,nam non A continetnon AY. >
H~c omnia intellige si Termini sint possibiles,nam alioquineque
j
verum nequefalsumin propositionibusquas ingrediunturlocumhabet.J
Coincidunt L esse veram est vera, et L esse non veram est non
(~.)
vera. adeoque coinciduntL et L esse falsamest falsa.Nam L idemest
L est vera, et hoc idem quod L esse veramest vera (per i) et hxc
quod
idem quod L non esse veram est non vera (per 4)*. Et h~c idemquod
L esse falsamest falsa (per 3).
CoinciduntL, et L esse non falsam est non falsa.Nam coincidunt L
< idem est quod > L esse veram est vera (per l) et haecidemestquod
L essenon falsamest non falsa(per 3).
CoinciduntL esse falsamet L esse < non > veram est non falsa.
CoinciduntL esse falsamet L esse < non > falsamest nonvera.Hase
faciledemonstranturex prascedentibus.
Generaliter, si propositio vera aut non vera, falsa aut non falsa dieatur,

recom-
ï. Renvoi à un § eSacé (cea premiers paragrfphes ont été raturés et
mencés).
DE ANALYSI NOTIONUMET VERITATUM 365

verumin verum, falsumin falsumfacit verum. Non in non aequipolletPHÏL.,VII, C, 32.

omissioni utriusque
Demonstratur etiamexhis omnempropositionemaut veramaut falsam
esse.Seusi L [non] est <~ non > vera, est falsa. Si est vera est non
falsa;si est nonfalsaest vera; si est falsaest non vera. Omniaper 3.
Propositiones autem i, 2, 3, 4. faciunt officiumdefinitionum,unde
sineprobatione sunt assumtx, indicantenim usum quorundamsignorum
nempeveritatiset falsitatis,< affirmationiset negationis.>
esse seu contradictionemcontinere, sive
j Dicoaliquidimpossibile
terminussit incomplexuscontinensA non A, sive sit propositio quae
rursusvel dicat coincidere ea quorum unum continet contradictorium
alterius, vel contineatterminum incomplexumimpossibiletn; namquo-
tiescoincideredicunturea quorum unum continet contradictoriumalte-
rius,utiqueidem continet terminum contradictorium;quoties aliquid
continetid cujus contradictoriumcontinet, utique continet terminum
contradictorium. Itaqueadhibitapropositioneimpossibiliprodit terminus
contradictorius incomplexus.
A est B (seuipsi A inest B, seu ipsi A substituipotest B). 22 verso.

Propositio [categorica]est A coincidit ipsi B, A non coinciditipsi B.


< Aautemet BsigniCcarepossuntterminos,velpropositionesalias.>
($) < A non coincidit ipsi B idem est ac A coincidereipsi B est
falsum. >
(6) Si A coinciditipsi B, B coinciditipsi A.
(7) SiA non coinciditipsi B, B non coinciditipsi A.
(8) Si A coinciditipsi B, et B coinciditipsi C, etiam A coincidit
ipsiC.
(9) SiA coinciditipsi B; non A coinciditipsi non B.
Hœcquatuoraxiomatasunt corollariahujusdennitionisquod coinci-
dunt,quorumunumalterisubstituipotest.
(10)Propositio per se veraest A coinciditipsi A.
(n) Propositio persefalsa est A coinciditipsi non A.
(!2) Binecolligiturfalsumessenon A coincidereipsi A (per 6).
(13) Itemcolligitur verum esse A non coincidereipsi non-A (per 5).
Ha:propositiones possentreferriad veras per consequentiam.
L~M,
enstylemathématique,
équivautau!gne demultiplication.
366 GENERALES INQUISITIONES

Pt!!L., VII, 2.
C, 22. Porro A ut dixihoc loco significatTerminumvel propositionem.
hinc
non-A significatcontradictoriumtermini vel contradictoriam
proposi-
tionis.
(14) Si propositioponatur, nec adjicituraliud,intelligituresseveram.
Coinciditcum i.
(15) NonBcoinciditipsinon B.est corollariumipsius10.posito NonB
coincidereA.
(16) Propositio< Affirmativa> A est B < siveA continetB >, seu
< (ut loquitur Aristoteles)'> ipsi A inest B (in rectoscilicet).Hocest
si pro A substituaturvalorprodibit A coincidereipsi BY. Ut homoest
animal, seu homoidemest quod Animal. nempe Homo idemestquod
Animalrationale.Nota enim Y significoaliquid incertum,ut proindeBY
idem sit quod quoddamB seu Animal. (ubi subintelligiturrationale, y
si modo sciamus,quodsubintelligendum sit) seu quoddamanimal.Itaque
A est B idem est quod A esse coincidenscuidam B. seu A==BY.
j Notabileest pro A===BYposse etiam dici A==AB~et ita non opus
est assumtionenovaeliteras~.Pr~supponit autem hase notatio quodAA
idem est quod A, oritur enim rcduidantia.
(17) Hinc coincidunt A esse B, et quoddamB coincidereipsi A, seu
BY=A.
(18) CoinciduntA et AA, et AAA, etc. ex natura hujus characteris-
tica~ seu Homo, et Homo Homo, et Homohomo homo. Itaquesi quis
dicatur esse Homo pariter et animal, resolvendoHominemin animal
rationalepariterdiceturAnimalrationaleet Animal, id est animalratio-
nale.
{Hinc patet etiam ex AC==ABD non licere inferri C==BD. patet
enim et in A==AB non posse utrinque omitti A. Si ob AC= ABD
inferripossetC = BD,prassupponendumesset,nihil quodcontineturinA
contineriet in C quin contineaturet in BD, et contra. J
(19) Si A sit B, pro Aponipotest B, ubi tantumde continendo agitur.
ut si A sit Bet B sit C, A erit C. D~monstraturex natura ~oincidentiœ,
nam ëôi~cidenti~substitui sibi possunt (nisi in propositionibus quas
dicerepossisformales,ubi unum ex coincidentibusita < &rmaliter>
t. Cf.§§83,ï~2.
2. Cf. le § 83; et PHM. VU, B, n, 3; 6a, § 8; 63, § 8.
3. Cf. PHtL., VII, B, !v, 6 recto (p. 309-3to).
DEANÀLYSINOTïONUMËtVEMTATUM36y

assumitur,ut abaliis distinguatur,quaerevera sunt reflexiva,et non tam1 P PHÏL.,VII,C,22.

de re loquuntur,quam de nostro concipiendimodo,ubi utiquediscrimen


Itaque cum (per 16) A = BYet B = CZ. Ergo A==CYZ. seu A
est).
continetC.
et habere generalequoddam indefinitum, q uasi Ens quoddam
j Licebit
seuquoddam< ut in communisermone>, tunc nulla oritur coinci-
denua.J
(20) Notandum est quod in hoc calculo fuerat praemittendum pro
quotlibet literissimul poni posse unam, ut YZ==X. Sed nondum usur-
patamin hoc calculoRationisne oriatur confusio.
(21) Deinde definitasà me significari prioribus Alphabeti literis,
indefinitas posterioribus,nisi aliud significetur.
(22) [Itaque] pro quotcunque definitis substitui posse unam defi-
nitam,cujusvalor < seu definitio> sunt luaspro quibussubstitutaest.
(23) Proqualibetdefinitasubstituiposse indefinitam< nondumusur-
patam>. Ac proinde et pro quotlibetdefinitis,et pro definitiset indcn-
nitis, seuponipotestA====Y.
(2~) Cuilibetliterieadjicipotest nova indefinita,ut pro A ponipotest
AY.namA=AA (per 18) et A est Y (seu pro A ponipotestY, per 23)
Ergo A = AY.
) (23) A esse B (A continere B) infert (continet) quoddam B esse 23 recto.

(continere)A.
NamAessë'B===BY==A (per i7)=BY==AY(per 24)= Quoddam
BesseA (per 17).
(26) Admonendaadhucquaedamcirca hunccalculumquseprœmittcre
debueramus.Nempe quod de quibuslibetliteris nondum usurpatisasse-
riturgeneralitervel concluditur,non tanquamHypothesis,idde quotlibet
alüsliterisintelligi.Itaque si A = AA, etiamdicipoterit B==BB.
Quoddam B = YB. Itaque similiter qu. A == [YjZA nimirum
(27)
licethoc quidem dicere ad imitationemprions (per 26) sed nova assu-
mendaest indennita pro posterioriaequatione,nempe Z, ut paulo ante
fueratY.
(28) Terminussimpliciterpositusa me solet usurpari pro universali,
utA est B, id est omne A est B, seu in notione A contineturnotio B.
(29) A est B, Ergo quoddam A est B (sive ~4continere B, infertseu
continetQuoddam A continere B). Nam A est B==AY est B (per 24).
368 GENERALESïNQU!8tTÏONES

Pnn. VU,C, a:. (30) A esse B et B esse A idem est quod A et B coincidere,siveA
coincidereipsi B quodcoinciditipsi A. Nam A==BYet B==AZ.Eroo
<~ (per 31) > A=AYZ. Ergo YZ sunt super~uïe< seu Z continetur
in A. Ergopro B===AZ dicipotest B==A. >
(31) Scilicetnotandumet hoc est, si A==AY, tune < vcl > Y est
superfluum,<< vel potiusgenerale ut Ens ~>, et utique impuneomitti
potest, ut Unitasin multiplicationeapud Arithmeticos,<~ velY inestin
A. Imô revera semperinest Y in A, si dicaturA = YA. >
(32) PropositioNegativa. A non continet B, seu A esse< (conti-
nere) > B falsumest.
J NB. Si B sit propositio,non B idemest quodB est faisum<; seu
B essefaîsum.non B, intelligendoB de propositionein materianeces-
sanat vel est necessariumvel impossibile.At secusestin incomplexis.
>
Notionemsumotam pro incomplexaquam complexa.Terminumpro
incomplexacategorematica.
(32) B. non-B est impossibile,<~ seu si B. non B=C, erit C impos-
sibile ~> Impossibile in incomplexisest non-Ens, in complexisest
faisum~.j}
(33) Hinc si A==non B, erit ABimpossibile.
(34) Quod continet Bnon B, idemest quod impossibile. seuEBnon B
idem est quod impossibile.
(3S) Propositiofalsa est, quaecontinet ABcontinerenon B, (positoB
et A essepossibiles).<~ IntelligoautemB et Y tam de Terminis,quàm
de Propositionibus.>
AcontinereBet AcontinereC idem est quod A continereBC Hinc
si A continet B, etiam continetAB. Hinc si AB continet non B, etiam
ABcontinebitAB non B. }
(36) A==B. Ergo A est B, seu A==B continet quod A est B, Namsi
Y sit superûua, net A==BY. id est A = B. Idem aliter demonstratur:
A==B idem est quod A==BY et B==AY. Ergo A=B continet
A==BY.< RemA = B ergo AA==BA.ErgoA ==BA.ErgoA est B.>
(37) B est B. namB==B (per 10). Ergo B est B (per 36).

t. Cf.PHïL.,
VII,B,n, 36;62;VII,C, 07.
z. Cf. § 75.
3. Cf. PML.,VII, B, H, 33.
BE ANALYSÏNOTtONUMET VERtTATUM 36~

(38) ABest B. Est indemonstrabiliset sive identica sive definitioest, P


putL.. vn, C, ~3.

<~vel Est; vel continentis,vel vergepropositionis.> Nam signifi-


caturAB,seu id quod continet B, esse B seu continereB.
(39)Si B continet C, tune AB continetC. Nam AB est B (per 38)
Best C (ex hypothesi).Ergo (per 19) ABest C.
(40) ~M propositio est quae coinciditcumhac ABest B, seu quaead
hancprimoveramreduci potest. <~ (Puto id et ad non categoricasappli-
cariposse).>
(41)Igitur cum falsa sit quaenon est vera (per 3) sequitur(ex 40)
falsampropositionemidem esse quod propositionemquaenon coincidit
cumhac ABest B, seu falsampropositionemidem esse quod proposi-
tionemquaenon potestprobari.
<( Propositionesfacti non semper probari possunt à nobis, et ideô
assumuntu<- ut Hypotheses.>
j < (42) A continet B et A non continet B, earum una est vera, 23 verso.
alterafalsa,seu sunt 0~ nam si una probari potest, altera non
potest,modotermini sint possibiles.Ergo (per 41) non simulveraesunt
aut&lsx:.>
(43) B continerenon B est falsaseu A non commetnon B. utrobique
patetex praecedenti.Nam utcunque resolvasmanet semper haecforma,
nunquamfiet ABest B. <( Patet et ex [42]aliter. B continetB (per 37).
Ergonon continet non B. alioquiforet impossibilis(per 32). >
(44)Non B continereB est falsa, patet eodemmodo.
(45) Bet non B coincidereest falsa.Patet ex 4.3et 44.
Supponuntautem haecterminumB esse possibilem.
(46) ABcontinerenon B est falsa,<~ seuABnon continetnon B. >
SupponoautemABesse possibilem.demonstraturut 43. NamABcon-
tinetB, ergonon continetnon B, quia est non impossibilis(per 32).
Cavendumest ne syllogismisutamur quos legitimos esse nondum
demonstravimus.
(47) A continetB est Universalis~f?M~~ respectuipsius A subjecti.
(48) AY continet B est particularis~4~M~~ respectu ipsiusA.
(49) Si ABest C, sequitur quod AYest C, seu sequiturquoddamA
estC. namassumipotestB ==Y per 23.
(30) AY non est B est Universalisnegativa.
t. Lire B.
INÉDITS BE LEIBNIZ. 24
3~0 GENERALES
tNQUÏStTtONES

Pt)i! VU,C,23. (31) Hinc sequitur Universalemnegativam et particularemAffirma-


tivamesseoppositas,seu si una est vera, alteraest falsa(ex 48 et 50).
($2) Particularisaffirmativaverti potestsimpliciter<( seu si quoddam
A est BsequiturquodquoddamB est A > Hoc ita demonstro AYest
B ex Hypothesi,id est (per 16) AY coinciditipsi BY. Ergo (per 6) BY
coinciditipsi AY. Ergo (per 16) BYest A. Quod erat dem.
Majusculisnotentur propositionesfundamentales<; seu indemons-
trata~>-utLI. (vel simulnumeriscommunibus*et diversis.)j}
(53) UniversalisNegativa convertitursimpliciter,seu si NullumA est
B sequitur quod Nullum B est A. Nam AY non est B (ex hypothesi).
Ergo AY non coinciditBY(per 16). Ergo BYnon coinciditAY (per6).
Ergo(per 16) BYnon est A. Quod eratdem.
(54) Universalisaffirmativaconvertiturper accidens,seu, si OmneA
est B, sequiturquodquoddamB est A. Nam A est B ex hypothesi.Ergo
quodd. A est B (per 29). Ergo (per 33) quoddam B est A. Idembre-
vius A coincidit BY (per 16). Ergo BY coinciditA (per 6). Ergo
(per 36) BYestA. Opéréepretiumerit conferrehas duas demonstrationes,
ut appareatutrum eodem recidant,an verô detegant veritatem alicujus
propositionishactenussine demonstrationeassumtae~.
Dicendumde collationehorum NullumA est B et Omne Aest
non B.
Itemde conversioneper contrapositionemipsius Universalisaffirma-
tiv~e.pro Nullum A est B licebitnedicereOmne A non est B?
(5 5) Si A continet B et [Best falsa, etiamA est falsa]<( A estvera,
etiam B est vera. > Per <; veram vel > falsamliteramintelligovelter-
minum falsum (seu impossibilem,seu qui est non-Ens) vel proposi-
tionem falsam.Et per verumeodemmodo intelligipossit terminuspossi-
bilisvel propositiovera. Et ut postea explicatur,totus syllogismusmihi
etiam propositioest. Caeterumquod hic asseroetiam sic enuntiaripotest,
quaelibetparsveri est vera, seu quod contineturin vero est verum.
<; Demonstraripotestex sequenti.>
(5 6) ~M~ in genere <~ sic > definio est A, si pro Apo-
nendo valorem,et quodlibetquod ingrediturvaloremipsiusA rursusita
i. Lire 52.
2. Leibniz invoque ici un précepte de son Art d'inventer. Cf. § 88, et Pau. VI, n, a
(p. i58).
DE ANALYS! NOTIONUM ET VERITATUM 3/1 I

tractandout A, si quidem id fieri potest, nunquam occurratB et non B PnïL.,


P V!I, C, a3.
<~seu contradictionem~> Hinc sequitur, ut certi simus veritatis,vel
continuandam esse resolutionemusque ad primo vera <; aut saltemjam
taliprocessutractata, aut quasconstatessevera ~>, vel demonstrandum
esseex ipsaprogressioneresolutionis,seu ex relatione quadamgenerali
interresolutionesprécédenteset sequcntcm nunquamtaie quid occur-
surum,utcunque resolutio continuetur.Hoc valde memorabileest, ita
enimsaepea longa continuationeliberari possumus.Et fieri potest, ut
resoludoipsa literarumaliquidcirca resolutionessequentiumcontineat,
ut hicresolutioVeri.Dubitarietiampotest an omnemresolutionemfiniri
necessesit in primo vera seu irresolubiliainprimis in propositionibus
contingentibus, ut scil. ad identicasreducinon vacet2.
(37) generedefinioquod non est verum, [sivequod con- 224. recto.
tinetea in quibus occurruntB et non B]. Itaque ut constetaliquid esse
falsum,vel necesseest ut sit oppositumveri, vel ut contineat oppositum
veri,vel ut contineat contradictionemseu B et non B, vel si demons-
tretur,utcunquecontinuataresolutionenon posse demonstrari quod sit
verum.
(58) Itaque quod continetfalsumest falsum.
(59) Potesttamen aliquid continereverum, et tamen esse falsum.si
sdlicet(per $8) pneterea falsumcontineat.
(60) Videmuretiam hinc discereposse discrimenveritatumnecessa-
riarumab aliis, ut scilicet<~ verae> necessariaesunt quasad identicas
reducipossunt,aut quarum opposite reduci possint ad contradictorias.
Et impossibiles, quasad contradictoriasreduci possint,aut quarumoppo-
site reducipossintad identicas.
(61)Possibilessunt de quibusdemonstraripotestnunquamin resolu-
tione<; occursuramcontradictionem>. Veraecontingentessunt quse
continuatain infinitumresolutioneindigent. Falsarautem contingentes
quarumfalsitasnon aliter demonstraripotest, quam quod demonstrari [Hœc [ male postea
nequeatesseveras.Videturesse dubium,utrum sufficiatad demonstran- correcta.]
damveritatem,quod continuataresolutione[nullaoccurrat]-< certumsit

i. Leibniz
penseicià uneloideprogression, à celled'unesérieinfinie.
analogue
Cf.§65.
2. Cf. Phil., VII, 83; PniL., VI, 12, f, 23; MATH.,I, 2. V. Lo~Mc Z.e~:7,
chap. vt, §
3~3 GENERALES !NQU!SïT!ONES

4.
pMt. VH, C, 24. nullamoccursuramesse > contradictio.Indeenim sequetur omne possi-
bile esse verum. Equidem Terminum incomplexumqui est possibilis,
voco verum,et qui est impossibilisvocofalsum.At de Termino complexo,
ut A continere B seu A esse B, ambigipotest. Resolutionemautem
termini complexi intelligo in alios terminos complexos. Scilicetsit
AesseB==L, et sit B==CD, et A esse C = M,et AesseD==N, utique
fiet L==MN. Licetautem subjectumA resolvatur, non potest pro A
substitui pars valoris, sed substituendusest valor integer, quod obiter
moneo. Et si C==EG et D==FG, et A = EFG, poteritM resolviin has
duasA==EFG==P etEFG==EG=Q, seu erit M=PQ; et similiterN
in has duas resolvi poterit A==EFG==P, et EFG==FG==R. ergo
L==PQR. quaesunt primo verae,namP estHypothesis,Definitioscilicet
vel experimentum,R et Q sunt axiomataprima. Verùm si porro per-
gamus,requiritur ad definitionem,ut constet eam esse possibilem,seu
necesseest ut demonstreturA esse possibilem,seu ut demonstretur,
EFG non involverecontradictionem,id est non involviX non X. Quod
cognoscinon potest nisi experimento,si constetA existere,vel extitisse,
adeoque esse possibile(aut saltemextitissealiquidipsi A simile, quan-
quam rêvera hic casus fortasse non possit dari, nam duo completa
nunquam sunt similia, et de incompletis sufficitunum ex duobus
simiiibus existere, ut incompletum, id est denominatio communis
possibilisdicatur (imô <; tamen > videtur esse utile, seu si sphxra
una extitit, dici poterit rectè quamlibet sphaeramesse possibilem))
Cujus simile possibileest, id ipsum et possibileest Unde patetrem
eodemmodo procederein Terminis complexiset in incomplexis.Nam
probare verumesseterminumcomplexumest eum reducerein alioster-
minos complexos veros, et hos tandem in terminos complexosprimb
veros, hoc est in axiomata(seu propositionesper se notas), definitiones
terminorum incomplexorumquos probatum est esse veros; et experi-
menta. Similiter Terminos incomplexosesse verosprobaturreducendo
eos in alios terminos incomplexos veros, et hos tandem in alios
terminos incomplexosprimoveros,hoc est in terminosper se conceptos,
vel in terminos, aut terminos1 quos sumus experti (aut quorum
similes sumus experti. <~ Quanquam id adjici opus non sit, nam
ï. Cemotest répétéparerreur.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VËRtTATUM 373

demonstrari potestuno similiumexistentepossibiliet aliaesseaimilia >). p!


Puu. VII, C, 24.

Itaut omnisresolutio tam complexorumquam incomplexorumdesinat


in axiomata,terminosper se conceptoset expérimenta.Fit autem haec
resolutioproquolibetsubstituendovalorem<;namet cumpro continente
substituiturcontentumvalorsubstituiturindcnnitus,ut sup. n. 16 osten-
dimus.~>
(62) Omnis autem propositiovera potest probari. Unde cum experi-
mentarursussint propositionesverse,ideosi nullusalius datur probandi
modusquàm paulo ante descriptus,sequitur rursus experimentaresolvi
possein axiomata,terminos per se conceptos et experimenta, nulla
autemdari possunt Expérimentaprima, nisi sint ipsaper se nota, seu 2. z.t verso.
axiomata.
(63) Quaerituran experimentaresolvi possintm alia experimentain
infinitum, etomissamentioneexperimentoruman possibilesit<~quandam
probationemesse talem ut comperiatur> propositionisprobationem
< semper~> praesupponereprobationemalteriuspropositionis,~uaenon
sit axiomanec definitio, adeoque rursus indigeat probatione.Unde et
necesseestterminosquosdamincomplexoscontinuéita resolviposse, ut
nunquamdeveniatur ad per se conceptos.Alioquiresolutioneabsoluta
apparebitutrum coincidentiavirtualisfiat formalisseu expressasivean
resredeatad identicam.
(64) Quaeriturigituran possibilesit resolutionemterminorumincom-
plexorum aliquandoposse continuari in infinitum, ut nunquam perve-
niaturad per se conceptos.Et sanè si nullasdarentur in nobis notiones
perse concepts,quaedistinctèattingi possint, aut non nisiuna <~ (v. g.
notio Entis) >; sequitur nec propositionemLllamratione perfectè
demonstrariposse; nam licet ex positis definitionibuset axiomatibus
perfectèpossitdemonstrarisine experimentis,definitionestamen praesup-
ponuntterminorumpossibilitatemadeoqu~ vel resolutionemin per se
conceptos, velin experimentocompertos,reditur ergo ad experimentaseu
adaliaspropositiones.
(6$)Quodsidicamuspossibilemesse continuationemresolutionisin
infinitum,tunc saltemobservaripotest, progressusin resolvendoan ad
aliquamregulamreduci possit, unde et in terminorum complexorum,

i. Lirepossibilia.
3/4 GENERALES INQUISITIONES

PML.,VII, C, =4. quos incomplexi in infinitumrésolûmes ingrediuntur, probationetalis


prodibitregulaprogressionis'.
(66) Quodsijam continuataresolutioneprédicat! et continuataresolu-
tione subjecti nunquam quidem demonstraripossit coincidentia,sedex
continuataresolutioneet inde nata progressioneejusqueregula saltem
appareat nunquam orituram contradictionem,propositio est possibilis.
Quodsi appareatex regula progressionisin resolvendoeo rem reduci,ut
differentiainter ea quae coincidere debent, sit minus qualibet
data,
demonstratumerit propositioncmesse veram2; <; sin contra apparetex
progressionetale quidnunquamoriendum, demonstratumest essefalsam
<~ scilicetin necessanis.»
j Dubium: utrum verum omne quod non potest probari falsum;an
falsumomne q. non potestprobariverum; quid ergo de illis de
quibus
neutrum?Dicendumest semperprobariposse et verum et falsum,reso-
lutionein infinitumsaltem. Sed tunc est contingensseu possibileestut
vera sit, aut ut falsa; idemque est de notionibus ut in resolutionein
infinitumappareantveraeaut balsas;id estad existendumadmittendse, vel
non. NB. Hoc modo an notio vera erit existens; falsa non existens;
Omnis notio impossibilisest falsa, sed non possibilisest vera;
itaque
falsaerit quaenec est nec erit, ut falsaest talis propositio;etc. Nisiforte
malimusnullamexistentiaeinhis habererationem,et notio verahicidem
quod possibilis;falsa1l::m quod impossibilis,nisi quandodicitur,v. g.
Pegasus~y~ }
(67) Necessariaautem propositioest, cujus oppositanon est possibilis,
seu cujusoppositamassumendoper resolutionemdeveniturin contradic-
tionem. Itaque necessariaest quaeper identicasdemonstraripotestet
definitiones,nullo alio usu experimentorumaccedente,quàm ut inde
constetterminum esse possibilem.
(68) Sedillud adhuc examinandumest, unde <( sciamme rectè>
progrediin definiendo,nam si dico A= EFG,non tantùm scire debeo
E, F, G singula esse possibilia, sed etiam inter se compatibilia,id
autem patet non fieri posse, nisi experimento vel rei vel aîteriusrei
similis, in eo saltem de quo agitur. At si quis dicat me id saltem
ï. Cf. 56,et note.
2. Cette règle est inspirée par Fanatogte du Calcul infinitésimal (méthode des
limites.) Cf. § 74.
DE ANALYSI NOT!ONUMET VERITATUM 3/5

cognosccre j ex ideis in mente mea comprehensis,dum expe- P Pn!L.,VI!,C,


posse ~5 recto.
rior, me concipere EFG, quod voco A, respondeoposse me, cum
dico concipereE, vel concipere aliquid quod experior nihil invol-
vere aliud, vel concipere aliquid adhuc compositum, quod à me
confuseapprehenditur.Si experiorE nihil involvere aliud seu per se
concipi,tunc admitti potest ipsum esse possibile.Sed de tali nullae
omninofieri possunt propositionesnisi identicae;alioqui falsô dixi me
expeririquod nihil aliudinvolvat. Si experiorE involvereplura, jam ea
rursussimilitertractanda sunt, quoties verô plura conjungo,quaenon
suntperse concepta,opus est experimentonontantùm quodà me simul
concipiantur in eodem subjecto,talis enim conceptus est confusus,sed
quodreveraextiterintin eodemsubjecto.
(69)Itaqueinter prima principiaest, terminosquos in eodemsubjecto
existeredeprehendimusnon involverecontradictionem.Seu si A est B,
etAest C, utique BCest possibile,seu non involvitcontradictionem.
(70)DEUSexsolis sui intellectussui experimentis, sineulla percep-
tionealiorum,judicat de rerum possibilitate.
(71) Quid dicendumde propositionibus,A est existens,seuA existit.
Utsidicamde re existenteA est B, idem est ac si dicamABest existens,
v. g. Petrusest abnegans,id est Petrus abnegansest existens.Hic quae-
riturquomodoin resolvendoprocedendumsit, seu an terminus Petrus
abnegans involvatexistentiam;an verô Petrus existensinvolvatabnega-
tionem.an omnino Petrus involvat et existentiamet abnegationem,
quasidicas:Petrus est abnegansactu, seu abnegans existens;<; quod
utiqueverum est. > Et ita omninodicendumest, et hoc discrimenest
interterminumindividuumseu completum,et alium; nam si dicam ali-
quishomo est abnegans, homo non continetabnegationem,est enim
terminus incompletus.nec homocontinet omniaquaede eo dici possunt
dequoipse.
(72) Undesi sit BY, et terminusY indefinitusquicunquesit super-
fluus seuut quidamAlexanderMagnuset AlexanderMagnus sit idem,
tuncBest MMM~MM.Si sit terminus BA et B sit individuum,eritA
superfluus, seu si BA= C, erit B==C.
(73)Sedquaeriturquidsignificet70 existens.utique enim Existensest
ï. Sic;l'undesdeuxsuiestde trop.
3/6 GENERALES !NQU!S!TÏONES

5.
Pb'L., VII, C, &5. Ensseupossibile,et aliquidpraeierca.Omnibusautemconcepds,nonvideo
quid aliudin Existenteconcipiatur,quam aliquidEntis gradus,quoniam
variisEntibusapplicaripotest. Quanquam nolim dicere aliquid existere
< esse ~> possibileseu Existentiampossibilem,haecenim nihil aliudest
quàmipsa Essentia;nos autem Existentiamintelligimus<( actualem,
seu > aliquid superadditumpossibilitatisive Essentia~,ut eo sensu
existentiapossibilis<; futurum> sit idem quod actualicaspraescindens
ab actualitate,quod absurdumest. AjoigiturExistensesseEnsquodcum
plurimis compatibileest. seu Ens maximepossibile,itaque omnia co-
). existentiaaequèpossibiliasunt. Vel quod eodemredit, existensest quod
25 verso.

intelligentiet potentiplacet;sed ita prassupponituripsum


Existere.Verùm
poteritsaltemdefiniri, quod Existensest quod Mentialicui placeret,et
alteripotentiorinon displiceret,si ponerenturexisterementesquaecunque.
Itaque res e6 redit, ut dicatur Existere quod Menti potentissimasnon
displiceret,si ponereturmens potentissimaexistere.Sedut haecdefinitio
applicaripossit experimentis,sic potius definiendumest Existit, quod
Mentialicui<<(existenti)> placet,(existentinon debetadjici,si defini-
tionem,non simplicempropositionemquaerimus)nec Mentipotentissimae
(absolutè) displicet. Placet autem menti potius id fieri quod habet
rationem, quàm quod non habet rationem,ita si plura sint A, B, C, D,
et unum ex ipsis sit eligendum,et sint B, C, D per omnia similia,at
solum A ab aliissese aliqua re distinguat,Menti cuilibet<; hoc intelli-
genti > placebitA. Idem est si saltemdiscrimennon appareatinterB, C
et D, appareatautem interA et ipsa, et mensdecreveriteligere,eligetA.
Liberètameneligit,quia potest adhuc inquirere, an non sit discrimen
inter B, C, D.
(74) Omnes propositionesExistentiales,sunt veraequidem, sed non
necessariae,nam non possunt demonstrari, nisi infinitisadhibitis,seu
resolutioneusquead infinita facta, scilicetnon nisiex completanotione
individui, quas infinita existentiainvolvit. Ut si dico Petrus abnegat,
intelligendode certo tempore, utique praesupponituretiam illiustem-
poris natura, quaeutique involvitet omnia in illo tempore existentia.Si
dicaminnnitëPetrus abnegat,abstrahendoa tempore; ut verumhoc sit,
sive abncgarit, sive sit abnegaturus,tune nihilominussaltem ex Petri
notione res demonstrandaest, at Petri notioest completa,adeoqueinfi-
nita involvit,ideo nunquam perveniripotest ad perfectamdemonstra-
DE ANALYSI NOTIONUMET ~'ERITATUM 3~7

tionem,attamen semper magis magisque acceditur, ut differentiasit 1PHÏL.,Vn,C,25.


minorquavisdata.
Si, ut opcro, possim <~ concipere omnes propositiones instar
(7S)
terminorum, et >Hypotheticas[concipere]instar Categoricarum,et uni-
versalitertractareomnes,miram ca res in mea characteristicaet analysi
notionumpromittit facilitatem, eritque inventum maximi momenti2.
Nimirum generalitervoco terminumfalsum,qui in incomplexisest ter-
minusimpossibilis, velsaltem insignincans~et qui in complexisest pro-
non potest3.
positioimpossibilis,vel saltem propositio quae probari
Itaquemanetanalogia.ItaqueperA intelligovel terminumincomplexum,
velpropositionem; vel collectionemvel collectionumcollectionem,etc.
Utgeneraliterterminusverussit, qui perfectèintelligipotest.
(76)PrêterEnsadhibebimusetiamEntia,<unde prodit totumet pars>
etgeneraliter si A non est B et B non est A, et primitivaest hsec A est
Let B est L idem esse quod C est L~dicitur C totum, A (aut B) pars.
Dubitari potestan et quatenusC sit unum Ens reale, an non semperex
pluribusresultet unum Ens, etiam dissitis, et quandonamresultet vel
non.
continuumcum partesindennitae.
Numerusoritur si considereturtantum plura esse Entia, non qualia. }
(76) Non-Aest non-AB, seunon A = YnonAB Omnisnon homo 26 recto.
estnon homorationalis.<; sequiturex 77. >
(77) GeneraliterA est B idem est quod non B est non A. Unde
demonstratio prascedens~nam AB est A. Ergo non A est non B4.
<Hocvidenduman possit demonstrari.< Demonstratumest infra 9$
et99. »
(78)A==B et non A = non B coincidunt.
(79)At si A sit B, non sequitur non A esse non B. seu si homo sit
animal,non sequitur non hominem esse non animal.Itaque licet pro A
possit B, non ideô tamen pro non A licet substituerenon B,
substitui
nisivicissimpro B substituipossitA.

i. Cette idée d'une approximation indéfinie est empruntée au Calcul infinité-


sima!.Cf.§§66, ï~4, ï36.
2. Cf.PtitL.,VII, B, u, 62 C, 73-74. V. La Logique de I.~M!T, ch. VIII, § 16.
3. Cf.§32.
4. Lire non A est non AB.
3~8 GENERALES INQUISITIONES

Pn! \U,C, 26. (8o) Videnduman infinitispossitcareri, sanenon A videturidemesse


quod is qui non est A, seu subjectumpropositionisnégativecujusprx-
dicatumest A. seu Omnis qui non est A. Itaque si Ynon est A, erit
Y===nonA. seu Y non==AX, idem est quod Y===non A.
(81) Y seu Y indefinitacum lineola mihi significat quilibet,Yest
unum incertum, Y est quodlibet.
(82) Nimirumet sic dici poterit; Bnon est A idem est qu6d,Best
non A. UndeB non = AYidem esse quod B==Y non A.
(83) GeneraliterA est B idem est quodA~-==AB, inde enimmani-
festumest B contineriin A, idemqueest homo, et homo animal.Notavi
hoc jam supra ad marginem articuli 16. <( et quanquam inde fieri
videaturhomo est rationaleanimalanimal, tamen animal animalidem
est quod animal, ut notavisupra articulo 18. >
(84) Hincsi propositioA est B dicatur esse falsa <~ seu negetur>,
utiquehoc est dicere A non ==AB <~hoc est quoddamA non estB. >
(85) A esse non B idem est ac dicere A==A. non B. patet ex 83.
<; Si dicasA ==A non B, est falsa,<<seu A non ===non B > significat
quoddamA est B. >
(86) Rursusnon B idem est quod is qui non est B, seu genus cujus
speciessunt A, C, D, etc. posito A non esse B, C non esseB, D non
esse B.
(87) Itaque NullumAesse Bidemest quodAessenon B, seuquodlibet
A esse unumex ils qusenon suntB. Seu AY non = ABY,idemestquod
A==Anon-B. Habemus igitur transitum inter infinitasaffirmativas et
negativas.
(88) Ut obiter dicam,generaliterA esse AB, idem est quod A coinci-
derecum AB; (seu si propositioA estAB est vera, erit reciproca).Hoc
ita demonstro.A est AB ex hypothesi, id est (per 83) A=AAB. idest
(per 18) A = AB. Idem si; A est AB (ex hypothesi) et AB estA
(per 38) Ergo (per30) A==AB. Haedusedemonstrationesintersecom-
parentur, aut enim in idem desinent, aut dabunt demonstrationem ali-
cujuspropositionissine probationeassumtae
(89) ConsideremusparticularemaffirmativamQuoddam animalest

ï. Suppléerici A.
2. En marge de cette phrase KB. Cf. § 5~, et PniL. VI, 1l, a (p. :58).
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 3~
'j-

bomo.BY===AZ. Ea etiam potest in hanc mutari BY==AB<( Y ~>, PmL.~ F VII, C, a6.
seudicipotestquoddamanimal esse hominem, idem esse quod, animal
esse hominem-animal.Patet ex 83. Nihilrefert enim quod Y
quoddam
incertaest,qua~cunque enim illa sit, fingaturnosci, et adesse,tunc utique
locumhaberetratiocinatio.
) (oo)C~terumetsi hocmodoin Pr~dicatovitarisemperpossitinde- s6 s verso.
6nitaY, nontamen potestvitariin subjecto,et prxstat inpr~dicato etiam
relinqui,ob inversionemmanifestiorem.Et omnino quia non prorsus
eliminari possuntindennit~, pr~stat eas relinqui.
j Imoputo posse eliminari.J
(~i) A est B tunc A non est non B~. Esto verum A esse non B. si
quidemfieripotest, jam A est B ex hypothesi.Ergo A est B non B, quod
estabsurdum.< addeinfra99 >
j Hicratiocinandimodus, seu ducendiad absurdum,jam in praeccden-
tibuseststabiUtus.
(92)< Non valetconsequentia > Si A non est non B, tunc A est B.
seuOmneanimalessenon hominemfalsumest, quidem,sedtamenhinc
nonsequiturOmne animalessehominem.
(93) Si A est B, non B est non A. Falsum esto, '< si fieri potest >-
nonBessenon A. seu non B non esse A, verumerit non B esseA. Ergo
A est non B. falsumest Omne A esse contra 3
quoddam Ergo B, Hyp.
(9~)Sinon B est non A, A est B. Falsumesto si fieripotestA esseB.
ErgoA eritnon B. Ergo quoddam non B erit A (per conversionem).
Ergofalsumest quoddamnon Bessenon A (per 31) Ergo multo magis
falsumest omnenon B essenon A, contra hypothesin.
(93)A esseB idem est quod non B esse non A, patet ex 93. 9~
juncto30. Videnduman non propositio 93 demonstraripossit per se,
sine93et 9~ <( hoc prasstiturarticulo98 >
(96)NonnonA=== A.
(97)NullumA est B idemest quod A est non B (per 87).
i Voirlanotedu §()~.
2. Lire too.
3. En marge une addition barrée, contenant une autre démonstration.
4. Lire gi. Cette conséquence est évidemment fausse (comme le théorème § Ot)t
puisqueles deux particulières peuvent être vraies à la fois (par la règle dos subcon-
U'aires).Néanmoins la conclusion est vraie (par la règle des contradictoires).
5. Lire gg. On lit en marge d'un § 06 barré
Nullumnon-A,idemestquodsolumA.»
380 GENERALES ÏNQUÏSÏTïONES

PH!L.,VIÏ, C~2C. (98)OmneA est B idem est quod NullumA est non B, seu quoddam
A non esse non B. patet ex 97 vel 87, tantum pro B ponendonon B
et
pro non B ponendo non non B seu B. l
(99) A est B. idem quod A est non non B (per 96) et hoc idem
< (per 87) > quodNullumA est non B (87) id est nullumnonB estA
(per conversionemuniversalisnégative) id est (per 87) Omne nonB
est non A <==A est B >. Quod erat dem.
(100) Si A est B, sequiturA non esse non B, seu falsumesseOmne
A esse non B. Nam si A est B, utique nullumA est non B, seu falsum
est quoddamA essenon B (per 87). Ergo(per 101) multo magisfalsum
est Omne A essenon B. Adde91.
(loi) Si falsumest aliquodA esse B, falsumest Omne A est B.seu
quod idem est, aliquod A non est B. Ergo omne A non est B. Nam
ponatur < si fieri potest > omne A esse B. Ergo quoddamA estB
(per 29). Sedhoc est contra hypothesin,adeoquefalsum,ergo et falsum
prius.
27 recto. (102) Si A est B et A est C. idem hoc est quod A est BC.
(103) Si A est non B et A est non C, idem hoc est quod A estnonB
non C.
(10~.)Non B est non BC. demonstratumest 76. sed non semper
non BCest non B. Excogitandusesset modus propositionisformalis,seu
generalis,quasi dicerem falsumest omne negativumcompositum esse
negativumsimplex,seunonYX non = non ?, ita ut ? et X significent
quaslibetsimiliterse habentes.
(103) Si A est non BCnon ideô sequitur< vel > A essenon B, vel
A essenon C < potest enim fieri ut B sit = LMet C = NP, et ut Asit
non LN, quo facto A erit non LMNP seu Non BC. > Interimhinc
sequiturfalsum esse simul A esse B et A esse C, seu A esse BC.Patet
0x91 vel99*.
(106) Patet exhis nonà sua litera < vel formula > cui pnengtturin
calculodivelliminime debere.
(107) Omnis complicatiopropositionumita generaliterreprœsentan
potest ABCDetc. < vocarepossumusXB==L,EC~M,MU==N>
ponendoaliquahorumsimiliterposse resolviut L velM vel N, et eain
1. Lire too.
DE ANALYSI NOTIONUM ET VERITATUM 38t t
t

resolvuntur,rursus ita fortasseposseresolvi,pro re nata. Lineola nPHÏL.,VII, C,97.


vel
autemsupraducta ut ~B significarepotestaffirmationem negationem
> coincidentiam vel incoincidentiam, poteritque lineola
aut potius
habere tam in medio quàm in extremis, in medio ut significetur
totam
utrum affirmativa a n negativa, e tc., extremumautem
modus propositionis,
poterit notam habere qua designetur utrum A sit termi-
quorespiciturA
universalisan particularis, etc. similiter idem designabit p ro Blineola
nus
4 6
12 3
B. Et si sit ABC locus i designabitquantitatemvel
qux respicit
etc. secundum quam hic adhibeturterminusA < seu modum
qualitatem,
adhibenditermini A >, et locus 2 naturam proposidonisAB, locus 3
modumterminiB. Locus 4 modum adhibendi-rouAB seu L. Locus 5
naturampropositionis ABCseu LC.locus61modumterminiCI Possetin
numerisobservaritalisordo, ut semperincipiaturà maximèsubdivisisseu
abinfimosubdivisionisgradu seu à terminis [simplicissimis] ad incom-
ut si sit ~4 ï! 0
plexapropioribus, 10 II 12

7~9
i 2 3 4 3 6
A B CD E F
Undeintelligi potest quam miris modis terminorum relationes et
denominationes vadari possinttam ab ordine si respiciassolam disposi-
tionemnumerorum,quàm a valorecujusquenumeri, si vel soliusquan-
titatisetqualitatishabeaturlocus.
(108)Omnisterminus etiam incomplexuspotest haberi pro proposi-
tione,quasiipsi adjectum esset ~0 [vcrum]< hoc > Ens, ut Homo
perinde sumipotest,ac si dicereturHomo < idem > est < quod hoc >
Ens,< scilicetest id ipsum quod est, seu > vel potius generalius,
perindeeritac si adjectumesset verum,ut Homo est verum. Homo
estanimalest < hoc > verum et -?o< hoc > verum facit hoc loco
officium quodunitasin Arithmetica,ad supplendalocaseu dimensiones.
si scilicetponaturquodlibetquod cum aliquocopulatur tot modis esse
subdivisum quo id cum quo copulatur,ne terminusnisi asquecomplexo
velincomplexo jungiponatur, vefumseu UnitasscribaturV. ex 0 fiet 3
I. Leibniza écritparefreur 5 etB.
3~2 GENERALES ïNQUtSÏTtONES
.c~

7.
PmL., VII, C, 27. ubi loca sunt suppleta. dici enim potest A esseidem quod hoc
v~u~
esse idem quod hoc verum, est hoc verum sed notandum
ipsumY
suppletumubiquedeberemutari A===A verumseu A ==verum*t
En marge: 3)

'o.
2 y verso. !(i09) Quemadmodumautem quilibetterminusconcipipotestinstar
propositionis, t explicuimus,ita et quaeUbetpropositio concipipotest
instar Termini, ut Hominemesseanimalest verum, est propositio,est
tale quid, est causa,est ratio, etc. Quasserviuntad universalissimas
con-
dendasenuntiationesde his complicationibus.
(110) Possuntetiam novi Termini reflexivicondi, qui similitertrac-
tari possunt ut directi, ut subjectumpropositionistalis, taie.
potest
appellarialiquonomine. Et videndum quomodobas et ipsasdenomina-
tionesrursusinterse per literasexplicaripossint.ut si subjectumpropo-
sitionisuniversalisamrmativassit prasdicatumalteriuspropositionis affir-
mativas,cujus subjectumest praedicatumprioris, subjectumdicituresse
idem cum praedicatoejusdempropositionis.Si quis autem velitrigorosè
rem enuntiari ad morem communemlogicorum< aut etiam hominum
vulgoloquentium> in propositionibussatis difficultatisinveniet,utsi
dicere velitsubjectumpropositionisuniversalisamrmativae,cujusprxdi-
catumestsubjectumpropositionisuniversalisamrmativas,in quasubjectum
est prasdicatumprascedentispropositionis,est idem cum praedicato dictae
propositioniscujus est subjectum.Ac ne sic quidemrelativum,~~ve!
~~J~~ potest evitari,quantosatius, brevius,clariusque< dicemus>
si A est B et Best A, A est idem cum B. Cujus etiam demonstratiofacilè
dari potest, quemadmodum super à nobis data est, adhibitisscilicet
literis. At verbishaud dubiè foret satis perplexaet opus foretpecuîiarem
adhiberecuramin illisrecte disponendis.Nam si rectèconstitutaessent,
credo idem prasstarent;licetnesciaman pari claritate, similiteret con°
sequentiasex literisfacilèducuntur. ut statimhic patet ut A diximusesse
i. Leborddu papierestusé.
383
DE ANALYSI NOTIONUMBT VERITATUM

ita et B dici idem ipsi B. quod non aequë videtur P.!


p!nï<.<V! C, 37.
idemipsiA, posse
f~exverbisapparere.
est posse etiam de tota resolutionisserie generalia
~n)Notandum resolutio
circa processum ejus, etiamsi condnuaretur
quedamexcogitari verba apta reflexiva,
in infinitum, et circa haec utique excogitari p ossent
Iiter<e ut ?. Sed [ha:c]in progressu clarius appa-
edam quidam generales
rebit,quidhorumproestet.
Videndum an non alio nonnihil sensu sumatur Y cum as a8 r~cto.

AY est B hoc est quoddam A est B, quam cum[dicitur] negatur


dicatur
ita ut non tantum negetur quoddam A esse B seu
ullumA esseB,
hoc A esse B, sed et quodcunque ex incertis A, ut proinde
incertum
A esse sensus sit negari AY esse B, nempe Y est
cumdiciturnullum B,
seu Y continebit hoc Y. Itaque cum dico quoddam
Y, quodcunque
dico hoc A est B. si nego quoddam A esse B, seuhoc
A estB, quoddam
A esse B, tantum videor particularem negativam dicere. At
quoddam
A esse\ seu non tantum hoc, sed et hoc et
cumnego quodcunque
hocA esseB, tunc nego ?A esse B. Unde etiam in loquendo negare
A esse seu dicere Anon est B, non videtursonare
quoddam B, quoddam
esse similiter dicere Omne A non est B, non videtur sonare
nullumA B;
omne A sit B; sed dici de quolibet A, quod non sit B.
negationem quod
tamen Universalis a mrmativœ utique est
Proprioribus stat, quod negatio
particularis af6rmativx non potest
particularisnegativa. Itaque negatio
etiamesseparticularisnegativa(neque enimnegatioparticularisaffirma-
anirmadv~ esse idem) superest ergo ut sit uni-
tivaeetuniversalis potest
versalisnegativa;neque enim aliud esse potest.
Aff. Axquatur B cum aliquo addito. Univ. Neg.negatur
jUmv.
Resutiliter exhibebitur figuris. Aest B seu AcoinciditcuidamB.
(113)
:( f seu A coinciditAB
A
B
A est seu A coincidit cuidam B.
(114)Quoddam B, quoddam
A
B

Hinc A==A. Nimirum fingendumest quasi lineae


(113) generaliter
t. Suppléer
ici B. ~f.i
2. Ces figures sont faites au point de vue de la compréhension. Cf. § 123.
38~i GENERALES INQUISITIONES

PHtL.,VII, C, 28. horizondparallelœ,quarum una ducta est sub alla distinctioniscausa


)
duct~eessentuna superaliam.
(116) AB==BY,ubi per Y intelligoquicquid ~B in genere.
est in tota lineaB quodcadit subA. A
(117) A==BYidemest quod A==BA. B
(i 18)A=BY ergo BY==AY. Ha&c omniaex 6gurx
(i 19)A===BY et B===AYidem est quod A=B.t inspecdonepatent.
(120) Negatiohujus quoddamA esse B, seucum negatur quoddam
A coinciderecuidamB, sic exprimetur
A
A

(121) Sed negatio hujus: Omne A est B sic exprimetur:

En marge des §§ 114-121

Lineolaperpendicularissignificatlimites ultra quos non possuntet


intra quos possuntextenditermini salvapropositioneseu habitudine.
Ut lineolaperpendicularissignificatmaximum,ita duplexlineahori-
zontalissignificatminimumseu quod detrahinon potest salvahabitu-
dine. Duplex linea non videturin subjectonecessaria,
sed tantum in praedicato;subjectum enim sumo pro
arbitrio. Pro duplici malo fortiorem. ut quandolinea
proximè sub linea ducitur intelligatur unus terminus
componilicet etiamsemperintelligipossitunus respectumagisdistantium
linearumadhuc inferiusductarum.}
(122) Potest et alia consideratioinstitui, ut genus non ponaturesse
parsspeciei,ut paulo ante fecimus,quia generis notio est pars <( (vel
salteminclusum)> notionis speciei sed ut contra potius speciessit
parsgeneris,quiaindividuaspeciei sunt pars(vel saltem inclusum)indi-
viduorumgeneris
î. Ici Leibniz définit nettement les deux points de vue opposés de la compréhen-
sion et de l'extension. Sur la distinction de la partie et du contenu, voir Nouveaux
Essais, IV, xvn,§8; Characteristica geometrica, août 1670 (Jt~a~ V, i5i); {M~<ï
fCfMMt MMt~tM<!ftM~MMt metaphysica (Math., VII, ig); Specimen Geometrice /M<t'<P
(Math., VII, 274); Phil., VII, 2~ et La Logique ~Z.c~M! p. 3o5-6.
DE ANALYSI NOTIONUMET VERITATUM 385

(123)ItaqueOmne A est B sic repr~sentabitur P:


PnjL., VII, C, a8.. =

A w===
Omne A est B
OmneAestB
B t.t )

quxrepr~sentatioest inversaprioris. Eodemmodo repr~sentatioparti-


cularisnégativeest inversa prioris. Sed particularisaffirmativaet Uni-
versalisnegativaeodem modo repraescntanturut ante, quia nihil refert
utrum pr~ponas aut postponas,itaque generaliterdici potest priorem
repr~sentationem a posteriorein eo saltemdifferre,quod lineaein figura
transponuntur.
28
) (124)Estet alia reprsesentatiopropositionumper numeros1.Nempe
28 verso.

pro terminisponendo numeros, UniversalisaffirmativaA est B signi-


~cat A < (vel saltem quadratum ipsiusA aut cubus) > dividi potest
perB. < Nam A et ABhic habenturpro iisdem>.
(123)Particularisaffirmativa,quoddamA est B, significatA multipli-
catumper Bseu AB dividi posse per B. Intellige scilicet<; AB semper
dividiposseper A, > nisi in ABdestruaturA, si verbigratia A signifi-
r
carets et C non possetdividiper B.
(126)Particularisnegativaest, falsumesse dividiA posseper B, licet
forteABdividipossitper B.
(127) Universalisnegativa est falsum esse AB dividi posse per B,
cujusnullaaliacausaest quàmquod A continet [non B]
Itaquepropnë universalisnegativaest si A continet non B, unde per
consequentiam colligiturUniversalemnegativamesse oppositamparticu-
Im amrmadvas <~ nempe si A dividiturper B, non potest fieri, ut A per
Bmultiplicetur. >
Omniaper numérosdemonstraripossunt, si modo notetur~}
(128)Habemusergo has expressiones A==AB est universalisaffir-
mativa.AB==ABest particularisaffirmativa nam et hoc falsumest, si
particularisaffirmativasit falsa, quia <~ tunc > ABest terminusimpos-
sibilisquia A continet non B. A = A non-B est universalisnegativa.
Undesequiturfalsamesse particularemaffirmativam,seu ABesse impos-
IciLeibniz revientau système exposédansses
desnombrescaractéristiques,
essaisd'avril1679(PHH.V,8,a,b,c, d,e, f; VII,B,ïp,ï~-ï5 57-58;VII,B,ïv,ï8).
2.V.§i29.
H))h!T8 DE LEIBNIZ. 25
386 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES

PHÏL.,VII, C, 28. sibilemterminum,vel potius falsum(si enim demonstrarihoc perfectè


non possitresolvendoin infinitum,falsusest, non impossibilis.)Denique
particularisnegativaest A non B==A non B*.Et hoc didici ex conside-
rando numeros. Atque ita tandem plane eliminavimusindefinitamY.
<( Idqueex numerisdidicimus.>
(129) Omnia per numeros demonstraripossunt,hoc uno observato,
A
ut AAet A <equivalcant, et ut [A non non admittatur,quiamulti-
A]
plicatio hoc loco représentât complexum notionum, si autem nodo
aliqua sibi ipsi directè adjiciatur ut Homo homo, nihil aliud fit quam
Homo. Divisioautem représentât negationemuniusde alio, quandosci-
licet exactènon procedit. Itaque quandoA dividi potest < exactè>
per B, < seu quando Acontinet B >, tunc [prodit] < reprxsentatur>
propositioUniversalisaffirmativaA est B. Quando A dividi potestexacte
per non B < seu per ~>~< seu quandoA continet fractionemp(qux
représentâtnon-B) > {oritur]< repraesentatur> Universalisnegativa.
At quando A non dividiturexactèper B, oritur particularisNegativa,et

quandoA non dividiturexacteper oritur particularis[negativa]aff.Ita


arcanumillud detexi, cui ante aliquot annos frustraincubueram~.
Distinguendanegatioà divisione.divisioenim est omissioalicujus
termini, sed non ideb negatio nisi quod revera in infinitis, quod non
inest negatur, < itaque respectu~rmulas distinguiturdivisioseuablado
à negatione,à parte rei non distinguetur.>
A==Avera A==A: Afalsa
A=A A non=A A
A=AB Univ. A~. vel A B non=A B
seu A B est faisum
A = A B Univ. Neg. vel AB non = AB
seu AB est falsum
AB==ABPart. Aff. vel A non -A B
A B ==A B Part. Neg. vel A non==AB

t. Cf. PHiL., VII, B, ïv, 5. a~


2. Allusion probable aux essais d'avril ïôyg (PHïL.~V, 8). Voir plus bas, § 107'
3. Cette note marginale est d'une autre encre. Cf. PHIL.VII, B, H, 74.
DE ANALYSI NOTÏO~UM ET VERÏTATUM 3 87

Intelligohic quendamhominemesse doctumsi modo id possibilesit, PHIL.,VII,


] C, 28
hoc enimloco nos notiones abstractas,non experimentaconsideramus.
Sienimpossibilesit A==BY, utique istud BYest quodd.B quod est A.
Itaque si part. affirmativa est falsa, impossibile est dari talem
notionem
Videturoptimum, ut prius definiamus particulares*,nempe AB est
notioveraseuAB===AB est part. Aff.
Et A: B est notio veraseu A B=A B est partic. neg.
Cumverb dicimusAB esse falsam notionem,seu negamuspart. Aff.
Et Uuiv. Neg. Cum dicimusA B esse falsam notionem seu A B
con==A B, fit Univ.Aff. Hinc statim patet conversiosimpliciterUniv.
Neg.et Part. Aff. Sed ex his demonstrandumjam esse A===ABsi
A Bnon= A B, et esse A= A BsiABnon===AB.J
(130)Veraautem propositioest quœ probari potest. Falsa quœnon
estvera.Impossibilisquam ingrediturterminuscontradictoribus*.Possi-
bilisquaenon est impossibilis.An igitur omnis universalisnegativa
impossibilis?Ita [est] <; esse videtur> quia intelligiturde notionibus,
nonderebusexistentibus,ut si dico Nullumhominemesse animal, non
idintelligotantùm de existentibushominibus<; sed hinc sequeturquod
desingularialiquout Petro negetur, necessaribde eonegari>. <~ Igitur
negandum est omnemUniv. Negativamesse impossibilem,et ad objec-
tionem> responderipotest, A continerenon B, probarivel demonstra-
tioneseuresolutioneperfecta,vel non nisi resolutionein infinitumcon-
tinuabiliseu semper imperfecta.Itaque certum est quidem, non verô
necessarium, quia nunquamreducipotest ad identicamvel oppositamad
contradictoriam.
) (130)~Verumigitur est quod probari potest, seu cujus ratio reddii 29 recto.
potestresolutione.Falsumquodcontra.Necessariumest quod resolutione
reduciturad identicum. Impossibileest quod resolutionereduciturad
contradictorium. Falsusest terminusvel propositioqui continetopposita
< utcunqueprobata>. Impossibilisqui continet oppositaper reduc-
tionemad finitosprobata. Ita ut A== AB, si probatio facta est per reso-
lutionemfinitam,distinguidebeatab A = AB,si probatio facta est per

I.Cf.PHÏL.,VII,B,M,4ï.
1
2. Sic, pour COMfM~M~MM.
3. Leno i3o se trouve répété.
388 GENERALES INQUISITIONES

PHÏL.,VII, C, 2(). resoludonemad infinitum,unde jam oritur illud de Necessario,possible


impossibiliet contingente.
(131) Dupliciterfit resolutio, vel conceptuumin mente,sine expé-
rimento (nisi reflexivo,quod ita concipiamus),vel perceptionumseu
experientiarum.Prior probationenon indiget, nec praesupponitnovam
propositionem,et hactenusverum est quicquidclarè et distinctèpercipio
est verum posteriorpraesupponitveritatem experimenti.In DECsola
resolutio propriorum requiritur conceptuum,quae tota fit simulapud
ipsum. Unde ille novit etiam contingentiumveritates, quarumperfecta
demonstratioomnem finitumintellectumtranscendit.
(132) Omnispropositiovera probari potest, cum enim praedicatum
insit subjecto, ut loquitur Aristotelest, seu notio praedicatiin notione
subjectiperfecteintellectainvolvatur, utique resolutioneterminorumin
suos valores seu eos terminos quos continent, oportet veritatemposse
ostendi.
(i33) Propositioveranecessariaprobaripotestreductionead idendcas,
vel opposite ad contradictorias;< unde oppositadiciturimpossibilis.>
(13~) Propositioveracontingensnon potest reduciad identicas,pro"
batur tamen, ostendendocontinuatamagis magisqueresolutione,accedi
quidemperpetuoad identicas,nunquam tamen ad eas perveniri Unde
soliusDEI est, qui totum infinitum Mente complectitur,nossecertitu-
dinem < omnium;> contingentiumveritatum.
(13$) Hinc veritatumnecessariaruma contingentibusidem discrimen
est, quod Linearum occurrentium et Asymptotarum,vel Numerorum
commensurabiliumet incommensurabilium.
(136) At difficultasobstat possumusnos demonstrarelineamaliquam
alteri perpétué accedere,licet Asymptotam,et duas quantitatesinterse
aequalesesse, etiam in asymptotis,ostendendo progressioneutcunque
continuata,quid sit futurum.Itaque et hominespoterunt assequicertitu-
dinem contingentiumveritatum; sed respondendumest, similitudinem
esse, omnimodam convenientiam non esse. Et posse esseres-
quidem
ad
pectus, qui utcunquecontinuataresolutione,nunquam se, quantum
delavérité.
cartésien
1.Criterium
2. Remarquer que Leibniz met ici la considération de la compréhension au compte
d'Aristote; cf. § t6.
3. Cf. § 74 idée de l'approximation indéfinie.
4. Cf. PmL., VM,C, 68.
DE ANALYSI NOTÏONUMET VERITATUM 38~

ceftitudinem satis est, detegant,et non nisi ab eo perfectèperspiciantur,PHÏL.,VII, C, 29.


cujusintellectusest infinitus.Sanè ut de asymptotis< et incommen-
surabilibus>, ita et de contingentibusmulta certô perspicere pos-
sumus,ex hoc ipso principioquod veritatemomnem oportet probari
posse undesi omnia utrobiquese habeant eodem modo in Hypothe-
sibus,nulla potest esse differentiain conclusionibus,et alia hujusmodi,
qux tam in necessariisquam contingentibusvera sunt; sunt enim
reflexiva.At ipsam contingentiumrationem [repenre] < plenam red-
Jeïc > non magis possumus,quàm asymptotasperpétué persequiet
numerorumprogressionesin6nitaspercurrere2.
(i37) Multa ergo arcana Deteximusmagni momenti ad analysin 29 verso.
omniumnostrarum cogitationum,inventionemqueet demonstrationem
veritatum.Nempequomodo omnes veritatespossint explicarinumeris.
quomodoveritatescontingentesoriantur, et quod naturam quodammodo
habeantnumerorum incommensurabilium.Quomodo veritatesabsolut~e
et hypotheticseunas easdemquehabeant leges, iisdemque generalibus
theorematibuscontineantur,ita ut omnes syllogismifiant categonci\
Deniquequaesit origo Abstractorum;quodpostremum nunc paulo dis-
tinctiusexplicareoperaepretium erit.
(138)Nempesi propositioA est B. considereturut terminus,quem-
admodumfieri posse explicuimus,[ita] oritur abstractum, nempe 'co
AesseB, et si ex propositioneA est B sequaturpropositioC est D, tunc
indefit nova propositio talis ToA esse B est < vel continet > To
CesseD~ seu Beitasipsius A continet Ceitatemipsius D, seu Beitas
ipsiusA est CeitasipsiusD 6.
(139)Generaliterautem si dicatur aliquidesse B, tunc ipsum hoc
aliquidesseB est nihil aliud quam ipsa Beitas;sic~oaliquidesseanimal
nihilaliudest quam animalitas.At ro Hominemesse animalest Anima-
Iitashominis.Undehabemus originemtamabstracti quam talis obliqui.
(140) At per quale abstractumexprimetur'co Omnis Homo est

le
cetteformuledu principede raison,et cellede soncorollaire,
1. Remarquer
desymétrie,
principe quisuit.
2. Cf. § 74.
3. Ce qui suit est d'une autre plume.
4. Cf.§ 75; PHIL.,VII, B, H, 62; VII, C, 73.74'
5.Cf. pHtL.,VÏI,B, H, 62, § ï6; 63, § 8; VII, C. 73.
6. Leibniza interverti deux fois par erreur C et D.
3~0 GENERALES ÏNQUÏSÏTÏONES

PHtt. VII, C, 29. animal? An per hoc Animalitasomnis bominis? Quae longé
utique
differtab omnianimalitatehominis.Nam modo aliquis homo sit
doctus,
omnis doctrinahominis est terminus verus; at nisi omnis homo sit
doctus, eruditioomnishominisest terminusfalsus.< Nisi quis intelligat
terminumexclusivè,ut aliquandoGéomètre, quando sub omni motoid
cujus celeritas est infinitè parva seu quod quiescit. > Videtureru-
ditio omnis hominis etiam efferri posse eruditio humanitatis. Sed hoc
tamen nolim,si insistimussupra dictis, quod humanitasalicui nihilaliud
sit quam 'coaliquidesse animal -b
< (140) An quia ex eo quod quidam homo est doctus sequitur
quoddamdoctumesthomo dicerelicebit doctrinahominisest huma-
nitas docti?Ita puto. >
(141) Quomodoexplicabimusquantitatemin abstractis,verbigratia
quandoA est duplo calidiusipso B, seu < quando> calor ipsiusA est
dupluscalorisipsius B? ScilicetA essecalidumest calor ipsiusA. Itaque
si ïo A essecalidumsit ad -coB esse calidum,ut 2 ad i. erit caloripsius
A duplus calorisipsius B. Sed porro videndumest, quomodo 'c&A esse
calidum possit esse ad ToB esse calidum ut numerus ad numerum.
Hoc ergo contingit quod causa quasA esse calidum uniformiactione
efficit tali actione < adhuc semel > continuata efficiatB esse
calidum,vel signumex quo cognoscimusaliquidesse calidumsit conti-
nuum, et in uno alteriusduplum.Sed in his multa opus est circumspec-
tione, unde thermometra etsi signa sint graduum caloris, non tamen
sunt aequaliterdividenda.}
(142) Sed quomodo abstractisefferemuspropositionesnegativas;ut
quidam Homo non est doctus? nempe ut negatio hominis est non
humanitas,ita negatiodoctrine hominisest non doctrinahominis.Etsi
dicatur nullus homo est lapis, abstractumejus seu (nullushomoest
doctus)efferendumerit [non-doctrina]non-lapideitasomnishominis;an
verô dicere licebit lapideitasnulliushominis? seu lapideitasnon-homi-
nis. Non puto; neque enim id exprimitnullum hominemesse lapidem.
(143) Illud jam videndumest, an cum abstractorumprxdicatiocibus
consentiathaecdoctrina, et quidem viriditasest color, prasdicatiobona
est, cur ita? An quia sequitur qui est viridis eundcm esse coloratum?

i Lire homo.
DE ANALYS! NOTIONUMET VERITATUM 3~1i

Sed videamus an non exempla sint in contrarium. Circulus est uniformis, I


PHIL.,VII, C, 29.

itemcirculusest planum.Non tamen dicipotest uniformitatem esse plani-


dicemusuni-
tiem,quiaex uniformitatenon sequitur planities.An verô
formitascirculiest planities? Sanè videtur ex propositionecirculus est
uniformis sequi circulusest planum. fRespondeo]< Equidemverum
est > non sequi ex hac propositione magis quàm ex quavis alia de
circulo.< An ergo ~> videntur ergo praedicadonesabstractorumnon
tantumconsequentiampostularesed et aliquidprasterea.Quid ergo quia
Omniscirculusest uniformis,seu quia si A est circulus,sequiturquod A
est uniformis,licebitne < ideô > dicere circularitasest uniformitas?
jure dicerelicebit Circularitas est planities. Et proindedicit
Ergopari
Quiddam quod est uniformitasest planities. In quibus tamen
poterit
hxreoadhuc nonnihil. Sanesi idem sit uniformitas quod ':o uniforme
e t
esse, planitiesquod Toplanum esse, an verum est aliquando q uod '7o A
uniformeesse sit T~A planumesse. Unde dici poterit Uniformitasres-
uniuscentri estplanities< seu existentiain piano. > Et verôquem-
pectu
admodumin concretissunt praedicationesper accidens, cum Musicus
estpoeta,non vidéocur non et admittanturin abstractis,ut uniformitas
aliquasit planities.Rectè igitur dicemusuniformitatemcirculiesseplani-
uem,et proindepoterimusinsistereregulaegenerali.Sed quomodojun-
gemushxc in circularitate?An quia dicimuscircularitasest uniformitas,
etcircularitasest planities,dicere licebit uniformitasest circularitaspla-
nities? Et an non videntur confundi officiapraedicamentorum, ut dici
possit quxdam qualitasest quantitas.Est quantitascum aliquandoex eo
quod,quis est qualis sequitur eum esse quantum. Quid ergo? Modo
non possit dici omnis qualitasest quantitas.Videnduman in casu talis
in abstractissequaturnecessitasin concretis,puto ne hoc et
propositionis
si verasequi, sunt enim contingentesconnexionessemper verae, qua:
pendenta liberisactionibus.
) ï~. Propositionessunt vel Essentialesvel existentiales;et ambae3o recto.
velsecundivel tertü adjecti. Propositio essentialistertii adjecti< ut >
Circulusest figuraplana. Propositioessentialissecundiadjecti,ut figura
plana,< ad > unum aliquodpunctumeodemmodose habens,est; est,
inquam,hoc est intelligipotest, concipi potest, inter varias figurasest
aliquaquashanc quoque naturam habet, perinde ac si dicerem figura
planaad unum aliquodpunctumeodem modo sehabens,est enssiveres.
3~2 GENERALES tNQUISITïONES

PHtL.,VII, C, 30.'P~~<? ~M ~~M adjecti Omnis homo est seu existit peccato
obnoxius,ha~cscilicetest propositioexistentialisseu contingens.Propo-
sitio~M~~M/Msecundiadjecti Homo peccato obnoxiusest seu existit, z
seu est ens actu'.
143. Ex omni propositione [secundi]< tertii > adjecti fieripotest
tertii t
propositio adjecti, si prxdicatum cum subjecto componaturin
unumterminum, isque dicaturessevel existere,hoc est dicaturesseres,
siveutcunque, sive actu existens.
146. PropositioparticularisaffirmativaQuoddam A est B transfor-
mata in propositionemsecundisic stabit AB est, hoc est, AB est res,
nempe vel possibilisvel actualis,prout propositio est essentialisvel
existentialis.
147. Propositio UniversalisAffirmativain propositionemsecundi
adjectihoc quidem modo non .equë commode transformatur,nam ex
Omne A est B non licet commodefacere Omne AB est. Cùm enim
ABsit idem quodBA, pari jure dicere liceretOmne BA est; et proinde
etiamOmne B est A. Itaque sic dicendumerit Omne A continensBest.
Quomodoautemalia ratione propositiouniversalisaffirmativaad secundi
adjecti enuntiationemreducaturmôx patebit.
1~.8.PropositioParticularisNegativaQuoddamA non est B sictrans-
formabiturin propositionemsecundiadjecti A, non B; est. HocestA
quodnon est B est res quasdam;possibilisvel actualis,prout propositio
est essentialisvel essentialis3.
149. Universalis negativa transformatur in propositionem secundi
adjectiper negationemparticularisamrmativïe.Ita verbi gratia Nullum
A est B, hoc est AB non est. seu AB non est res. Posset etiam sic
enuntiari NullumA est B, id est OmneA continensnon B est.
i$o. Universalisaffirmativatransformatur in propositionemsecundi
< adjecti> per negationemparticularisnégative ita ut OmneAestB,
idem sit quod A non B non est seu non est res. vel etiam (ut dixi
n. 147) A continensB est res. Quod tamen posterius ut jam diximinus
aptumest, etsi verum sit, quia est superfluum,jam enimB in A conti-
netur, sed si non omneA sit B, exABfit novares.

ï. Cf. PHIL.,VII, B, ïv, 3 verso.


2. Lire secundi.
3. Lh'e eA*~M~!jt.
DE ANALYSI NOTIONUMET VERÏTATUM 393

i~i. Habemusergo propositionestertii adjecd sic reductasad propo- PtHL.,VII, C, 30.


sitionessecundiadjecti
Qu. A est B dat ABest res.
Qu. A non est B dat ~c~ estres.
OmneA est Bdat ~4MOMnonestf~.
NullumA est B dat AB nonest res.
132.Et cùm ipsis identicispropositionibustantùmfidipossitin notio-
nibusrealibus,adeô ut veritasnulla sine metu oppositiasseri possitnisi
de ipsorumnotionum realitatesaltem essentiali,licet non existentiali,
constet;ideôlicebit propositionumcategoricarumspeciesquatuoretiam
sicexprimere Part. ~f. AB==AB(seu AB et AB coincidunt,hoc est
ABest res). P~. Neg.A non B = Anon B (seu A non B est res). Univ.
AnonB non === A non B (seu A non B non est res). Univ. Neg.
ABnon = AB(seu AB non est res).
i$3. Hoc autem pr~supponit negari omnem propositionem,quam
ingreditur terminusqui non est res. Ut scilicetmaneatomnem proposi-
tionemvel veram vel falsam esse, falsam autem omnem esse cui
deestconstantiasubjecti,seu terminus realis. Hoc tamen nonnihil ab
usu< loquendi> remotumest in propositionibusexistentialibus.Sed
hocego non est cur curem, quia propria signa quïero, non recepta
nomina his applicareconstituo.
i~. Quod si quis malit signa sic adhiberi,ut AB sit==AB, siveAB
sitressivenon et ut in eo casu quo AB non est res possint coinci-
dereBet non B, scilicet per impossibile,non equidemrepugno. Et ita
distinguendum erit interTerminum et Rem seu Ens.
i$$. Omnibus ergo expensis fortasse melius erit, ut dicamus !o verso.
semper in characteribusquidem poni posse A = A, licet quando A non
estresnihil inde utiliter concludatur.Itaque si AB sit res, poterit inde
6eriYA==ZB,nam indefieri potest: [BA]Nam AB==R, et AB==RB.
sitB==Yet R==Z. fietYA==ZB.Et contraYA=ZB < Ergo YAB==
ZB> jamA=== R et B = (R) (seu A et B sunt res) Ergo YAB Z (R)
ErgoAB==((R)).
i$6. A====A.A non = non-A. AA==A.
i$y. A==B est universalisaffirmativareciproca, quœ est simplicis-

t. Cf.PHi~VII,B,u,3,C,97.
~94 GENERALES INQUISITÏONES

PHtL.,VH,C,3o. sima. < Coincidit cum non A== non B. et si negetur dici
poterit
Anon===B.>
i$8. D==ZC est Univ. Aff.
1~9.YA=ZC est Partie. Aff.
i6o.D====nonE Universalisnegativa.
161. XE = nonF particularisnegativa.
162. Supersunttermini quosingrediunturnon YA, hocest nontaleA
(seu quoddamA non) qui differuntà non quoddam.Nempealiudest
dicere falsumesse, quoddam A esse B. Aliud est dicere falsumesse
tale A esseB. Inde cumhic oriatur xquivocatioaliqua, satius eritliteras
Y prorsus eliminare,et hinc orientur tales propositiones.
163. A==B item non A==non B [pnmîtiva]simplicissimx.
16~ A==AB universalisaffirmativa.
163.AB==AB, posito AB esse rem, particularisAffirmativa.<seu
YA==ZB.>
166.A = non B universalisaffirmativa
167.A non B = A non B, posito A non B esse rem, particularis
M~~M.
168. Si A non == B, tunc vel A non B erit res, vel B non A
erit res.
169°. ABest res xquivaletQu. A est B, et Qu. B est A.
A non B est res asquivaletQu. A non est B vel Qu. A estnon B.
A non B est non res asquivaletUniversaliAinrmativœ OmneAestB.
ABest non res aequivaletUniversaliNegativae nullumA est B,vel
nullum B est A.
170. Interim opus est tamen, ut propositionemQu. A est B discer-
namusa propositionc QuoddamB est A, et similiterNullumA estB,
à propositionenullumB est A.
171. Principiasunt <M > A==A.
< ~M~ > non A==non A.
< ~M>AA==A.
< Quarto.non non = omissioniipsiusnon ut > non non A==A.
< < > Si A==B erit AC==BC.

ï. Suppléer ici A.
z. Lire ~«<<M.
3. Cequisuit est d'uneautreplumeet d'uneautreencre.
DE ANALYSI NOTIONUMET VERITATUM 3()5

<~ ~c. Si A==Berit non A== non B. PiHL.,VH, C, 3o.

~M. Si A = B, non erit A==non B.


~f~. A non A non est rcs. >
i72.SiA==B,eritAB==B.
NamA==Bex hypothesi,ergo AB= BBper princip. quintum. id est
perprincip.3. AB= B.
173.SiA==BC, eritAB==BC.
NamA===BC ex hyp. Ergo AB = BBCper princip. quint. id est per
princip.3.AB==BC.
17~.Si nonA==B, erit non B==A.
Namsit non A = B exhyp. erit non non A===nonB perprincip.sext.
Jamnonnon A -= A per princip. 4. Ergo A == nonB.
iy$. Si A ==non B, non erit A = B.
NamsitA==non B ex hyp. non erit A ==non non B per princip.6
Ergoper princip. non erit A==B.
176. Si A= BC, erit A = AC. nam sit A== BC (per hyp.) erit
A==ABC==BCBC==BCC==AC.
177.Si A==YC, erit A==AC. ut ante~.
178.Si A==YC,erit ZA=VC.
NamA = YCex hyp. Ergo ZA = ZYC,sit ZY===VfietZA==VC.
179.Si A==YC) erit VC==ZA.patet ex prsecedenti.
180.Si A=non AC, erit A = non C. (Scilicetsi A est res.) Hoc
accuratè
demonstrandum.
i8i.nonAC===YnonC(====ZnonA). h
hase
182.SiY non C==Z non A, erit==== non AC. demonstranda.
183.non A non C===Ynon AC.
3
184.Omnispropositioin sermone usitatahue redit, ut dicaturquis 3recto.
terminusquem contineat,et quideminspicitur[quantités]termini conti-
nentis,vel absolutus,vel cum addito, et is dicitur continerecontentum
absolutum.
183.Non debet in propositionibuspropriè occurrere non omnis,
nonquidam;hœc enim tantum negant propositionemsigno omnis aut
quidamaffectam,non faciuntnovum signumnon-omnisvelnon-quidam;

Lire 7.
s. Cf.§ 16,marge;et PnïL.,VH,B, 3; 63.
3. Le
mot <Mest répété dans le ms.
~9~ GENERALES
!NQUtSÏTtONES

VII,C,3t.
PUIL., t. sic si dicam non, quidam homo est animal idem est
quod falsumest
quendamhominemesseanimal.
186. Quidam homo non est lapis significat quidam homo est
non
lapis. [similiter]istud Omnis homo non est lapis videtur significare
Omnis homo est non lapis; Itaque generaliter sic
interpretabimur
ante est quasi praedicatumnegativum. sed si ~o
pr~ponitur signo,
intelligemuspropositionemnegari
187. Jamsupra monuiquaead propositionespertinentsic posseillustrari
et quasi ad numerosrevocari,ut concipiamusTerminum seu Notionem
instar fractionisverbi gratia non non ? ==H >
j~===HJ <:
quodsignificatHcontinerea, et b, sed idem H continerenon 1 et non?'
observandotantùm ut aa idem sit quod a, <; et non a non a idem
quod
non a, et non non a idem quod a >, et ut nunquam idem terminus
contineat simul a et non a, seu ut terminus qui contineta non dicatur
continerenon-avel contra < Deniquequi continetab continereetiam
a,
et qui continet non a continereetiam non al. >
[188.j J
189. Principiaergo haseerunt < primo > <M==~(unde patetetiam
non ~==non b, si ponamusnon b = a).
secundo non non ~===~.
tertionon idem terminus continet a et non a <; seu si unumest
verum, alterumest falsum,aut certèterminus ipse talis dicetur nonverus
sed falsus. >
Quarto [abcontineta] < A continere idem est quod A esse==~.>
Quinto non a continet non ab, seu si continet a, non a continebit
non
<~ Sexto. Quaecunquedicuntur de Termino continente terminum,
etiamdici possuntde propositioneex qua sequituralla propositio.>
<( Septimo> Quicquid ex his principiisdemonstrarinon potest,id
non sequiturvi formas.
190. UniversalisAffirmativaOmn. A est Bidem est quod A continere
L<seuA==XL>.
Particularis Affirmativa quoddamA est L, idem est quod A cum

I. Cf.PHIL.~
VII,B,H,72.
2. V. §§ ï2~î2g.
DE ANALYSÏ HO. JM ET VERITATUM 397

addito sumtum continere L. verbi gratia AB continereL posito fPML.,VH,C,3~


aliquo
vel AN continere L. posito esse L===MN, et A===BM, nam ita
B==LX,
Proinde etiam qu. A est L idem est quod AL
6etAN===BMN==BL.
seu AL= AL; posito scilicet AL esse rem seu terminum
continetL,
<( verum> qui non implicatoppositaut X non X.
M~a~ NegativaOmne A est non B seu A continet non B seu
A==Xnon B.
P~h'n~ NegativaQuodd.A est non L seu AX continetnon L. seu
AX==Znon L seu et A non L continetnon L, seuA nonL = Anon L,
Anon L esse terminum verum qui non implicatopposita.
posito
Si vera est Universalis Amrmativa, vera etiam est Particularis
191.
Affirmativa, seu si A continet B, etiam qu. A continetB. Nam A =XB
4. Ergo ZA=ZXB (ex natura coincidentium). Et sit
per princip.
ZX= V(ex arbitrio)fiet ZA==VB.
< In terminis veris > propositio Universalis Affirmativa et 31verso.
) 1~2.
non possunt esse simul ver~.sit enim A==XL et
particularisnegativa
VA=Z non L, fiet AVA seu VA==A.Z non L=XLZ non L, qui
terminusest falsus.
Exdem non possunt simul esse &!sae.sit Anon ===AL, et AnonL
193.
oon=A non L, erit A non L terminusfaisus,ergo A==AL.
Terminus falsus est < qui continet oppositos > A non A.
194.
Terminusverusest non-falsus.
195.Propositioest quaepronuntiat quis terminusin alio contineatur
autnon contineatur.Unde etiam propositio affirmarepotest terminum
esse falsum, si dicat in eo contineri Y non-Y; et verum si
aliquem
coincidat
neget.< Propositio etiam est quaedicit utrum aliquid alteri
autnoncoincidat,nam quascoinciduntin se invicemcontinentur.>
196.Propositiofalsaest, quaecontinet oppositas,ut 0 et non 0<
esseB,
197.Ipsa propositio concipipotest instar termini, sic qu. A
seuABesseterminumverum,est terminus,nempe ABverum. SicOmne
A esseB, seu A non B esse falsum, seu A non B falsum est terminus
verus.SicNullumA esse Bseu ABesse falsumest terminusnovus.
198.Principia i" [A=A] < coincidentiasibi substituipossunt>.
2~AA==A.3" non non A = A. 4"Falsus< seu non verus > est termi-
nusqui continetA non A; verus qui non continet.$"Propositioest quae
terminoaddit quod sit verus vel falsus,ut si A sit terminuseique ascri-
3<)8 GENERALES !NQUtS!T!ONE&

PtHL.,VII, C,3!. batur A verum esse, A non verum esse, solet etiam simpliciterdiei
A esse, A non esse. 6"Veri seu ~u esse adjectio relinquit, at falsiseu
Tounon essein oppositum mutât; itaquesi verum aut falsumquidesse
verum dicatur, manet verum aut falsum; sin verum aut falsumesse
falsumdicatur, fit ex vero falsum,ex faisoverum. 7" Propositioipsafit
Terminussi terminoipsiadjiciaturverum aut falsum; ut sit terminus
et Aest vel verumest, sit propositio, verum,seu ~~«~ ~y~,seu
esseerit terminusnovus, de quo rursusfieri potest propositio.8"
Propo-
sitionemex propositionesequi nihil aliud est quam consequensin ante-
cedenticontineriut terminumin termino, atque hac methodoreducimus
consequentias ad propositiones,et propositionesad terminos.<( 9"Acon-
tinere idem est quod A = xl. >
Omne B est C. B non C non est.
0. A est B. A non Bnon est.
0. A est C. A non C non est.
Sed haecconsequentiaex mens negativis etsi proba sit non tamen
apparet,nisi re reductaad affirmativas.Unde apparethanc reductionem
universaliumad negativas non esse adeô naturalem. Quemadmodum
A continet B et B continet C etiam A continet C, ita si A excludit
non B, ergo includitB, et B excludit non C ergo B includit C, itaque
deniqueA includit C. Si adhibeamusAB est, A non B est pro particu-
laribus, et A continet B vel A continetnon B pro universalibus,pote-
rimus carere propositionibusnegativis. Sanè negativus non afficit
copulam nisi quando dicitur propositio esse falsa,alioquiafficitprsedi-
catum*.1
199. Propositioparticularisaffirmativa ABest. Particularisnegativa
A non B, est. <( Et posito A et B esse ~>Universalis affirmativaA nonB
non est. Universalis Negativa AB non est. Hincstatimpatet necnumero
plures dari, et quasnamearum sint oppositioneset conversiones.Nam
P. A. et U. N. opponuntur, item P. N. et U. A. Patet etiam in propo-
sitione ABest vel AB non est utrumque terminum eodem modose
habere, et idée locum habere conversionemsimpliciter.Addi posset
non A nonB est,vel non A nonB non est, sed nihil differta LMest,vel
LM non est, posito non A esseL et non B esseM. U. A. seu A nonB
i. Cf.PmL.,VII,B,M,72.
TABLES DE DEFMÏTIONS 3~

est Acontinet B. Nam A non continere B est < J


idem PHÏL., VII, C, 3t.
idem quod
A non B esse verum. Ergo A continere B idem quod A non B
quod>
essenonverum.
Si dicam AB non est, idem est ac si di~amA continetnon B,
j 300.
non A, seu A et B sunt [inconsequcntia] < inconsis~
velB continet
Similiter si dicam A non B non est, idem est ac si dicam
tentia>.
n on-non B seu A continet B, et similiternon B continet non
A continet
A.Hisergopaucis [omnis]forméefundamentacontinentur.J

PH!L., VU, C, 32.


pHiL.,VH,C,33(! p.m-foL).
d'une table alphabétiquede définitions(de à Advo-
Commencement
~).

PniL., VII, C, 33-


PHiL.,VII, C, 33-3~.(4 p. in-fol.). 34.

Tablesystématiquede conceptsgénéraux.
En marge,une note énumèreles omissa ce sont les mêmesque ceux
deWiLKÏNS

PaiL., VH. C, 35-


VII, C, 35-46(t2 p. in-fol.).
PHIL., ~6.

Tablessystématiquesde définitions.

PaiL., VH,C,47.
PHIL.,VII, C, 47 (i p. in-fol.).
ETSPECIES,
Tablede définitionssous les rubriques GENERA CAUSEE,
effectus.

PHÏL., VII, C, 48-


PHIL.,VII, C, 48-49 (2 p. in-fol.). 49.
De discreta quantitate.
lU. Transcendentalesmixtas relationes pertinentes ad Quantitatem
discretam.
ï. Cf. PHIL., Vil, B, MÏ, ï0.
~00 DERERUM CLASSIBUS

PH!L., V! C, 48.
Si B sit A et C sit A, et idem sit B quod C, erit M~MA. si non
49'
sint idem, erunt~ }
Table de définitionsde conceptsmathématiques(quelquestermesfran-
çais et allemands).

pHH. VII, C, 50. PHIL.,VII, C, 5o (2 p. in-8").


Sur les lois du mouvement.

Pt!ÏL.,VII, C, 5t. PHIL.,VII, C, 5i (un coupon).


Tutissime philosophabimurabstinendoab abstractis, prassertimne
Metaphysicisspeculationibusabutendoin Theologiammcurramus.PIe-
raequecontroversiasphiîosophico-Theologicas irrite agitantur,ob nomina
non rite definita.Opus est autemdefinitionibusqualessunt me<e,nempe
palpabiles,et ope characterumad sensibilealiquid redactse.
OptimaMethodusperveniendiad Analysinnotionum a posteriori,est
quaereredemonstrationespropositionummaxime Axiomaticarum,quae
videnturaliis per se notae~
Suit l'énumérationdesauteurs auxquelsLeibniz emprunteraces pré.
tendus axiomes.

PHtL.,VII, C, 52. PHIL.,VII, C, 52 (i p. in-foL).


Catalogusnotionum~M~W~rM~ ex quibusC~~P JP/~r~Me0??M~
componuntur.

PHiL.,VII,C, 53- PmL.,VII, C, 53-5~(4 p. in-fol.).


54.
De ~erMMClassibus.
Revue historique des auteurs de classificationslogiques, depuisles
jusqu'au CA~~c~ realis de WïLKtNS.
Catégoriesd~ARisTOTE
x.Cf.~ecttM~tCalculiuniversalis VII,B,Il, 17verso).
(PHiL.
Cf. PmL.. VI, 12, f, 23.
DE LA NATURE DE Ï.A VERÏTTÉ ~Qt1

VII, C, 55-58(8 p. in-~).


PHH. tPmL., VII, C, 55-
58.
Surla DM/~ïM~MrMde Nie. VtCEnus(Baie, 1620).

PmL.,VII, C, 59 (1 p. in-fol.). tPHIL.,VII, C, 59.

Unetablede conceptsprimitifs.Dansune note en tête, Leibnizforme


leprojetde construireune grandetableoù l'on pourraitunir les notions
pardeslignesmenéesd'un signe à l'autre.

PHiL.,VII, C, 60 (un coupon). F


PHIL., VII, C, Co.

Surles paradoxes.

PmL.,VII, C, 62-63(4 p. in-4°). P


PHIL., VII, C, 62-
63.
~UEMADMODUM in loco sabuloso aedinciummolienti continuanda 662 recto.
8 u fossio est, donec solidam rupem firmave fundamentaoffendat; et
filumimplicatumevoluturoquaerendumest initium;et pro maximispon-
deribusmovendisstabilem< tantummodo> locum postulabatArchi-
medesitaad humanaescientiaeElementaconstituendadesideraturpunc-
tumaliquodfixum,cui tutô inniti atque unde securèprogredi possimus.
Hocprincipiumquaerendumcenseoin ipsa général!naturaVeritatum,
atqueillud< ante omnia> tenendum OmnemPropositionem aut veram
~j~ esse.Esse. autemFalsam quas veraecontradictoriaest. Contra-
dictoriasverô esse, quae non aliter differunt, quàmquod una earum est
affirmativa,altera negativa.< Atque haecquidcmtalia sunt, ut frustra
eorumprobatiopostuletur. Cùm enim ad probationesnon afferripossint
nisi aliïepropositiones,frustra utique anerentur, si simul concedi et
negari< aut > veraeet &lsaeesse possunt cessatquestatim ab initio
omnisinquisitioveritatis.porro quotiescunqueadhibeturaliquapropo-
sidocenseturesse vera, nisi aliud admoneatur.>
Veraautem propositioest cujus praedicatumcontinetur in subjecto,
vel generaliuscujus consequenscontinetur in antécédente,ac proinde
nt&MTS CE LEIBNIZ. 26
~03 DEÏ.AVEMTE
DELANATURE

pHM. VII, c, 62.necesse est quandaminter notionesterminorumesse connexionem,sive


fundamentum< dari > à parte rei ex quo ratio propositionisreddi,seu
6a verso.probatio à priori inveniripossit Idque locumhabet in omni proposi-
tione vera affirmativauniversalivel singulari.necessariaaut contingente;
ut pr~dioaHnotio insit notioni subjecti vel expressè, vel virtualiter;
expressèin propositione identica, Virtualiter in alia quacunque.Et
[quidemsi necessariasit] propositio,praedicatumex subjectovel conse-
quens ex antcccdei.3 probaripotest vel sola antecedentissive subjecti,
vel et antecedsnds et consequentissimul, sive praedicatiet subjecti
simul, resolutione.< Et quidem necessariaconnexioest in propositio-
nibus aetercaeveritatis, quae ex solis ideis sive definitionibusidearum
universaliumconsequuntur.> Quodsi propositio sit contingens,non
est necessariaconnexio, sed < tempore variatur et > ex supposito
divino decreto, et libera voluntate pendet; eoque casu ratio quidem
reddi potest semper < ex natura rei, seu notione terminorum(saltem
ab eo qui omnianovit) > cur id quod factum est potius factumquàm
non factumsit. Sed illa ratio inclinat [potiusquàm]< tantùm>neces-
sitatemautem non imponit. Ex his sequitur Axioma maximiUsusex
quo pleraque in re physica et moraliderivantur Nihilevenire c ratio
ujus
reddi non possit,cur sic ~M aliter ~~g~. Exempli causa
< inter > totius Staticaefundamentaponitur ab Archimede duo pon-
dera sequalia< A et B > et aequalitcra centro motus, < C >, dis-
tantia in aequilibrioesse, quod corollariumest
hujus axiomatis< nostri >, nam si qua eve-
niret diversitas, utique aliqua reddi potest
diversitatisratio (p~ nostrumaxioma)quod non potest fieri(ex~M)
cum omnia sese utrinque eodem modo habere ponantur; itaque nec
diversainde consequipossunt.
intelleximus omnem propositionem aut veram t
aut
63 recto. j Postquamigitur
falsamesse, et omnempropositionemveram, quaenon per se vera,sive
immediataest, posse proban à priori,sequitur ut modum probanditra-
damus is verb contineturhoc < potissimum> axiomate P~
<?/OCM~ universatisa~f~
subjectipropositionis consequens in
antecedentis propositionis~~M: < salva veritate> substituipotest
i. Ci.G~c~~/M~Mt~tûttM, §t32sqq., PmL.VH, C,3Qrecto;IV,3,a,ï VIIÏ,6.7.
2.Cf.PHM.VIII,2; 6 verso;Phil.,VII,3oï,309,356.
GENERA ET SPECÏES SUBALTERNE <~o3

<~ Malia propositione ubi VM~~MM priorisest ~M~ ubi antece-1PML.,VH,Ct63.


est consequens.> Exdpiendae autem sunt propositiouesredu-
~non~
in quibus nos testamur de termino aliquo ita strictè loqui ut
pUcadvse
aliumsubstituinolimus< sunt enimreaexivaeet respectucogitationum
sehabentut propositionesmaterialesrespectuvocum. > Caeterumratio
axiomatis hujuspatet ex praecedenti.Ponamus enim dari propositionem
Universalem affirmativamOmne B est C, et aliam propositionemA est
B,dicoin posterioripro B substituiposse C. nam cum A contineat B,
et B contineatC < (per axiomapraecedens)>, etiam A continebitC,
sufficit
( per axioma idem) ut dicamusA esse C. Nolo autem hoc
quod
locovarietatempropositionumprosequi et logicasregulas tradere,cum
fundamentum substitudonisindicassesufficiat.
seu talis ut exearatio1possito~M~ ( verso.
63
t Si qua~M completa,
catorum ejusdem ~M~~ ~M, notio~M~
M~ contrat. Nam substantiaindividualisest subjectumquod alteri
non inest, < aliaautem insunt ipsi, > itaquepraedicataomnia
subjecto
substandaeindividualis;
ejusdemsubjecti sunt omniaprasdicataejusdem
eorumergo ratio reddi potest ex notione substandasindividualis,eaque
sola ut ex axiomate2do manifestumest. Itaque notio quaehoc praestat
utiqueipsiussubstandasindividualisnotio est.

ïPHÏL.,VII, C, 64.
PHiL.,VII, C, 64 (2 p. in-8").
Novembr. 1678.

T~M~P. Divisiones.Methodus.
Generaet species~M~M<P.
Utileest pluriumeandemrem tractantiummethodosin tabulasredactas
interse conferri,ita enim pro varüsdispositionibusvariasrerum inter se
cognadones, ac varia genera subalterneanimoa speciebus imis abstracta,
comparebunt.
Cunctainveniri possunt per divisiones,imo quia quotcunque spe-
1.Suppléerreddi.
8 74. PHïL.,VII, C, 25 verso; VIII, 6-7.
2. Cf. GeM~~M~~MMt~oMM,
~0~ GENERA ET SPECÏES SUBALTERNE

PML.,VIL C, 64. cierum~MM~r~n~M reperiripotest1, cunctapossuntrepeririper dicho-


tomias~)v. g.
1

Nempee divideturin f et d, et f divideturin g et c, et divideturin


a et
Cunctaeinquam< im~ ~> species'<; a. c. ~> inveniriper sub-
divisionemunam,sed non cunctagenerasubalterna,v. g. genusproprium
his tribus a. b. d. sic non comparebit.Itaque ut hoc quoque inveniatur
adhucalia opus erit dichotomia,v. g.

Enumeratiofaciendaest quot diversisopus sit subdividendimodis,ut


omnes prodeantspeciessubalternae.
Verso. Itaque methodussubdivisionumtum demum sufficiensest, cumde
solis speciebusinfimis<~ inveniendis> solicitisumus non vero cum
rubricasquasvocantet titulosrerum constituere,ac varia genera venari
volumus. Speciesinfimashoc loco intelligonon absolute,sed relatead
genus suum propriumut b. c. d considerout speciesinfimas,earum
scilicetqux quseruntur.
Quasntur an species innmaeconjungend~equx sunt aequeremotx
a genere a

PniL., VII, C, 65. PHIL.,VII, C, 65 (2p. in-8").


Distinctio mentiset corporis.

r. Cf. le De Arte eom~<orM, n" 53 (Phil., IV, 6ï J!~t~ V, 39).


2. V.dans le Consilium~~c~e~<p~ nova. de juin 1679(PatL., V, 7, t'. 5 verso),
l'opinion contraire, qui paraft être née précisément des considérations contenues
dans !e présent fragment. Cf. La Logique de Lc~M! p. 325.
3. Sic.
SUR LES PROPOSITIONS CONTINGENTES
~.o5

PHiL.,VII, C, 66 (a p. in.8~). PHïL.,VII, C, 66.

De ~M~O//CMjfM MM~<P effectus.


Il n'ya pas de raison pour que la causeet l'effetdiffèrenten grandeur,
s'ilssontsemblablesd'ailleurs1.

PmL.,VII, C, 68 (un coupon) ]PHIL.,VII, C, 68.

Si omnes propositionesetiam contingentesresolvunturin propbsi-


tionesidenticas,an non omnes necessariassunt? Respondeonon sane,
nametsi certumsit extiturum esse quod est perfectius,tamen, minus
perfectum nihilominuspossibileest. In propositionibusfacti involvitur
existentia.Existendasautemnotioest talis, ut existenssit talis statusuni-
versiqui DEO placet. DEO autem libere placet quod perfectiusest.
Itaqueinvolviturdemum actio libera. At nonne ipsius actionis libéras
reddiratiopotest?Utiquesi actionemliberamsumamusut in tempore,
eritejus ratio alia actio DEi praecedensseque libera, et sic porro. Si
sumamusactionemliberam seternam,quasnamratio cur DEus potius
talem semper formaverit?Est utique ipsa natura seu perfectio
[elegerit]
divina~,dicendumqueest in contingentibusnon quidem demonstrari
prœdicatum ex notione subjecti, sed tantum ejus rationem reddi, quas
nonnecessitet,sedinclinet.
Homooperaturlibere, ubicunquead ejus electionemaliquidsequitur,
id autemquod in hominefit libere, in corporefit necessitatephysicaex
hypothesi decretidivini.
Inaniasunt qux Cartesiusait quasi mens possit determinarecursum
spirituum animalium,necesseest enim ['motum]alicujus corporis deter-
minationem mutari alio motu. Et sciendumest non tantum eandem
quantitatem motus, sed et eandemdeterminationemin summa servari
inmundo.

t. Cf.D~MtMtc~ Pars ïî, Sect. I, De causa et effectu activis, Axiome et


Prop. 4.
(~M< Vî, ~3o).
a. Cf. GcMcn~M ~M~tOMM, § 136 (PHtï. VII, C, 29) et Pmt.. VIÏ, C. 62 verso.
3. La suite est d'une autre plume.
406 POUR LA CARACTÉRISTIQUE

PHÏL.,Vtï, C, 6Q. PHïL.,VII, C, 69 (i f. in-4").

< Propositioa est b. subjectuma. praedicatum b. Terminusa vel >


PropositioVera a est a. vel deest de
item ac est a. vel def est de vel de,f est fe
item b est a, posito b est ac. < vel b est a positob esse
def
et a essede. >
Schol.Nota propositioa est a continetur in propositione<ïcest a.
positoc haberi pro non adjecto. ut in algebra cum litera aliquamulti-
plicans significatunitatem.
Hypothesisest propositiopro arbitrioassumta,ut b est veldeestac.
quandoscilicetpraefamur,nos eamnon velleprobare,sed tantùmsuppo"
nere, et quid ex ea posita sequatur ostendere. < Ita enim theoremata
sunt conclusionesex ista hypothesi~actas.>
Propositioreciprocaut b est a, si etiam a est b. Definitioest hypo-
thesis reciproca,in qua definitumest terminusalterosimplicior,ut defi-
nitio est a est idem quod de. vel de est item quod ~M. Quum dico
esse idem intelligoesse reciprocaseu unum posse substituiin alterius
locum.Nota pro voce est substituipotest vox continet.et a est a velac
est a.
Ad modum Algebrasres rediretad divisibilitatem,ut b este, id est est

integer, seu b est divisibilisper a, seu best ut si b sit 6 et a sit 3.


nam ac est a seu b est a. seu 3, 2 est 3°~ seu numerus divisibilis
per 3.
Ut characteristicaLogicaprobè constituatur,ita concipi debet, ut ex
calculoetiam ostendipossintsubsumtiones,conversionesque,item modi
et ngurœ. Consequentiaequae nullis syllogismisaliisquelogicisartibus
probaripossunt,quas Jungius notavit, eœ re&rend~ad characteristicam
Grammaticam*.
Verso. J Videturnegatioexprimiposseper B

r. Cf. PHtï. V, 7, f. 3 verso; VH, B, M, ï2;ïv, 32.


2. Sic.
TABLES DE DÉFINITIONS
~07

VII, C~70 (2 p. in-fol.)


PHiL., F
PHÏL.tVII, C, 70.

GENERA
TERMINORUM.
Listede catégories.
SUBSTANTUE.
Définitions.

PHIL.,
VII, C, 71-72(2 p. in-fol.). F
PHIL.,VII, C, 7t-
72.
Définitionsde Ens, possibile, Existens, Compossibile,perfectius,
Necessarium, Contingens,iidem,diversi, multa, unum,duo, tria, qua-
tuor(démonstrationde 2-t-2==4.),~w~ totum, magnitudo,similia,
congrua,positio, locus, tempus,ordo, etc.
convcnientia,

VII, C, 73-7~ (3 p. in-foî.).


PHIL., F
PtUL.,VII, C, 73~
74.
A infertB, vel B sequiturex A [si substitutionecoincidentiumpro A 773 recto.
oriturB],si ponendoA [sumendoA] et substituendocoincidensoriturB.
[Nontamennecesse]non tamen requiriturut nihil aliud oriaturquam B.
J?~~ seu Cot~c~M~
Co~a~ïo.

Possibile.
Verapropositio
est A [est] continet B, si A non-B infert contradictio-
nem. Comprehenduntur et categoricaeetHypotheticœpropositiones,v. g.
siA continetB, C continet D, potest sic ~brmari A continereB con-
tinetC continereD; itaque A continereB, et simul C non continereD
m~ertcontradictionem~ 0
Verapropositio
categorica< affirmativauniversalisest > A est B,
si Aet AB coincidat,et A sit possibile,et Bsit possibile.
Hiuc sequitur, si A est B vera propositio A non-B
est, implieâre

Cf. Pnn. VU, B, M,62, § ï6; 63,


§ 8; G~te~M ~M~~toMM, § ï38, PmL.,VU,
~t 29verso.
<~o8 DEFINITIONS GÉOMÉTRIQUES

Pt! VÏI, C, 73. contradicdonem,nam pro A substituendoasquivalensAB fit ABnon-B


74'
quod manifesteest contradictorium.
Verum est vel necessariumvel contingens.Verum necessariumsciri
potestper finitamseriemsubstitutionumseu per coincidentiac~mmensu.
rabilia, verumcontingensper infinitam,seu per coincidentiaincommen-
surabilia.Explicabileconferemuscommensurabili,inexplicabileincom-
mensurabili.Verum necessariumest cujusveritasest explicabilis;contin-
gens cujus veritas est explicables Probatioa priori seu [demonstratio]
Apodixisest explicatioveritatis.}
Verapropositiohypothetica< primi gradus > est si A est B, et inde
sequiturC est D. < nempe substitutionecoincidentium.> Statusquo
A est B vocecurL, et status quo C est D voceturM. Erit L ooLMita
reducitur hypotheticaad categoricam.
Ex Hypotheticisprimi gradus eodemmodo transiri potest ad
hypo-
theticas secundi.

PtML.,VII, C, 75- PmL.,VII, C, 75-78(7 p. in-fol.).


78.
Suitede définitionslogiqueset métaphysiques.(Fol. 77 recto,le mot
Monasest employépour désignerla substancesimple.)

PH!L.,VII, C, 79. PmL.,VII, C, 79 (un couponlong).


79 recto. Définitionsgéométriques jE'A-~MKMï,
etc.
79 verso. ~~M~~ est continuumcujus partes sunt coexistentes.
Axiomai. Omne extensum< A > est in alioextenso< B > in quo
est adhucaliud (extensum)C, quod non est in ipso A. Seuomneexten-
sum est in amplioreextenso.
Axioma2. Duo quaeubetextensa sunt in [communij< eodem >
extenso.
Axioma3. Si A sit in B, et B in C, erit A in C.
~'<w~ 4.. Si omne quod est in A sit in B, ipsum A est in B. et
contra.
x. Sic, pour ~MyMe~
z. Cf. PHtL., VU, C, 2 recto.
DÉFINITIONS ~ÉOM~TRIQUES 409

est in quo quicquid est idem] [quod in extenso ]pHïL.,VII, C, 79.


P~~M [Extensum
ita ut in] nihil aliud sit in ipso] in quo nihil est prêter
est sed [quod
ipsum autem est in extenso
ipsummet,
axiom. 2. et 4. duo quxlibet puncta sunt in eodem extenso.
Ergoper
Rectaest via simplicissimatransiensper duo puncta.

PHÏL.,VII, C, 80.
PmL.,VII, C, 80 (un coupon, 2p.).
in absolutum, i n quod cogitationumobjecta resolvi
Inquisitio aliquid
oportet.

PHÏL.,VII, C, 8t.
VII, C, 81 (un coupon.)
PHIL.,
Lamédecineétant la plus empiriquedes sciencesa besoinde recueils
et de répertoires.
d'observations

Pt!!L.,VU, C, 82.
PHiL.,VII, C, 82 (un coupon).
de l'essenceet de r~~MC<?.
Définitions

I, 3, a; 5, d.
t. Cf. MATH.,
4~0 DEFORM!SSY~t.OQ!SMORUM

;3-
PML., VII, C, 83. PHIL.,VII, C, 83-8~.(4 p. in-folio).
84.
De formis syllogismorumMathematice~MÏM~M f
83 recto. ~YEMiNEM harum rerum inteUigentemdubitare arbitror, quin
Logiez
1 pars quaede figuriset modis syllogismorumagit, ad geometricum
rigoremrevocaripossit. Et sanè non pauci hominesingeniosijam in eo
ostendendo studium posuêre; mirum tamen est verum, modorum
utilium numerum nondum determinari haberi~ quod nunc facere
aggredimur,nec indignum Geometra putamus. Nam si laudanturqui
corporumregulariumnumerum definiêre,quorum nisi ad contemplandi
jucunditatemusus nullus est, si Conchoeidisaut Cissoeidisalteriusve
ngurae rarb usum habentis proprietates elegantiores eruisse dignum
ingenio mathematiciexercitiumvidetur, quanto potius erit ratiocina-
tionem humanam qua neque praestantiusneque utilius
quicquam
habemus, sub Mathematicasleges cogere. Nec proinde culpandisunt
Logiciquod ista sunt prosecuti,sed quod istis puerosfatigârunt.< Nos
autem non tantum pro contemplandiexactitudineostendemuscur tres
tantum sint nguras directse, quarta verô indirecta; et in
unaquaque
directarummodi sex, in indirecta autem [octo] < novem>, sed et
juvandis discentiumingeniis Canonem Logicum subjiciemusmirifici
usus ad agnoscendumè vestigio solis tribus lineisrectis ductis, utrum
propositusaliquismodussit concludens, sine ullo figurarum et regu-
larum logicarumrespectu >
FundamentumSyllogisticumhoc est Si totum aliquod C cadatintra
aliquod D vel si totum C cadat extra aliquod D, tunc etiam id quod

i_Cf.PHïL.,
VI,14,t5. Unelonguenotemarginale
est consacrée
à la Logiquedu
P. FABRY.
Sic.
3. Cf. PHM. VII, B, IV, Ï-ÏO.
MATHEMATÏCEDEFINÏENMS 4"

casu cadet intra D, posteriore vero casu Pï


PmL.,VII, C, 83.
inestipsi C pnore quidem
D. Et hoc est quod vulgo vocant dictumde omni et nuUo*.
cadetextra
statim nascuntur modi illi primitivi OmneCest D. OmneB est
Hinc
est D. < vel si mavis Omne B est C. omne C est D.
C ErgoomneB
B est D est individua ipsius B continentur in individuis
Ergoomne (hoc
et individua C < continentur > in individuis ipsius D.
ipsiusC, ipsius
B continentur in individuis ipsius D). > (hoc est
Ergo individua ipsius
individuorum ipsius C comprehenditursub indivi-
totumaggregatum
omnia individua ipsius B comprehenduntur sub
duisipsius D, jam
individuis ipsius C, ergo et sub individuisipsius D).
0~ C D, quoddamBest C, ergoquoddam B est D. < vel quoddam
C. Omne C est D. Ergo quoddam B est D. (hoc est quaedamindi-
Best
B continentur in individuis i psius C. omnia individuaipsiusC
viduaipsius
subindividuis Ergoquidam individua ipsius B con-
continentur ipsiusD.
tinentursub individuisipsiusD). > Breviusambosmodos comprehen-
B vel ex toto vel parte < sive respectu vel omnium vel quo-
dendo
rundamindividuorum>, inest ipsi C, jam totum C inest ipsi D, ergo
etBvel ex toto vel ex parte inerit ipsi D.
NullumCest D. OmneB est C. Ergo nullumBest D. Item Nullum C
est C. Ergoquoddam B estC'. (Hoc est B velextoto
est D. Quoddam B
velex parte inest ipsi C jam totum C cadit extra D; ergo et B vel
extoto vel ex parte cadit extra D.) Haecautemnon minus geometricae
vela
certitudinissunt, quam si dicatur, cui inest totum ei et inest pars,
quoremoveturtotum, ab eo et removeturpars.
Ex his caetcros modos omnes demonstrabimus, usi 83
E verso.
)< jam paucis
tum subaltematione,tum regressu, tum conversione; et quidemper
subalternationem < seu argumentum ab universaliad particulare>
ostendemus modos < duos > primasfiguraederivativosvulgo non usi-
ostendemus < ex primis > omnes modosngurae
tatos per regressum
secundoet tertiaeac per hos ipsam conversionem;denique accedente
ostendemus
prioribusmediis (subalternationiet regressui)conversione,
modosngura~Quana~seu indirecte. > Brevitatisautem causa morem
Cesaxiomes sont formulésau pointde vuede l'extension, commeceuxdu
fragmentPm~ VII,B,iv, ït. Ils seraientfauxau peintdevuedela compréhension
VII,B,ïv,26,et ~tL, VII,209 Deflttitioncs
(cf.PHIL., Lo~<c~).
2. Sic. Lire D.
3. Cf. La Logique de Le~Mt~, chap. î, §§ 5-7.
~t3 M!VORM!SSYLLOGÏSMORUM

PnïL., VII, C, 83.


83. Logicorumsecuti imposterum Universalemaffirmativamexprimemus
per A, universalemNegativamper E, particularemaffirmativamperI
particularemNegativamper 0, et scribemusABC, EBC, IBC, OBC
pro exprimendapropositione, et AAA, AEE, etc., pro exprimendo
modo.
Hinc quatuor primi M<M~ figurx quos <~ ~-wM~wseu > ab
aliis independentesesse diximus, ita enuntiabuntur,.8~~ ACD.
ABC. ABD. C~~ ECD. ABC. EBD. Darii ACD. IBC. IBD.
Ferio: ECD.IBC. OBD. UbiA.E.1.0 significantformam,B.C.Dmate-
riam, nempeB minorem,C medium,D majoremterminum<~v. g. ACD
significatomne C est D, ECD significatNullum C est D, IBCsignificat
quoddamB est C, OBD signi6catquoddam 0 1 nonest D. > SuBAL-
TERNATio autem (cujus ope ex his quatuormodisalü duo modi primée
Ëgur~cducuntur),ita demonstratur OmneA est B. quoddamA estA.
.E~ quoddam~4 est B. quod est argumentum in D~ Similiter
j~~M A estB. quoddamA est A. ErgoquoddamA nonestB. quodest
argumentumin Ferio.Hinc ex Barbaraducitur Barbaripro <; conclu-
sione > ABDscribendoIBD, quod ex ea sequitur;et ex Celarentducitur
Celaro, pro conclusioneEBD scribendoOBD quod ex ea sequitur.
Habemusergo duosmodosnovoseosquederivativos, ~nw.f ~~r~ Barbari
ACD. ABC.IBD. Celaro.ECD. ABC. OBD. Horummodorumutilitas
apparebitin progressuadomnesaliosmodosaliarumfigurarumMethodo
nostra constanti ex prima deducendos.Apparebit etiam tres figuras
directas, primam, secundam et tertiam, habere numerum modorum
a~qualem,nempe senarium, et ex unoquoquemodo prima?,methodo
regressusqu~enunc sequetur demonstrariunum modum secundo ett
unum modum terthe. Hinc secundaefiguraeetiam duos novos modos
adjicio, tertiaautem jamvulgô plena habetur.
In Regressuutimur hoc principio, quod conclusioneexistentefalsa
existente
(hoc est contradictoriaejus existenteverâ) et una prasmissarum
vera, altera preemissarumnecessaribdebeatessefalsa, seu contradictoria
ejus debeatexisterevera. Supponit ergo Regressusprincipiumcontradic-
tionis, est autem Contradictiointer Universalemaffirmativamet particu-
larem negativam,seu si falsa sit A vera est 0, et contra; item inter

t. Sic.Lire B.
MATHEMATÏCEDEFINIENDIS ~t3

universalemnegativamet particularemaffirmativam,seu si falsa sit E PHIL.,VII, C, 83.


veraeritA 1et contra.
ex sex Modis primée nguraeducemusmodossecundaeet tertiaeper
Jam
incipiendoà Barbara, ibique rem trademusita explicatè,ut
Regressalm,
brevioresessepossimus.IQ BARBARA
in sequentibus PMM~E omneC estD.
omneB est C. ergo omne B est D. Itaque si ponaturmajor esse vera
C est D) et falsa conclusioac proinde vera ejus contradictoria
(omne
(quoddam B non est C2) falsa erit minor (seu quoddamB non erit C).
< Jamargumentumtale Omne C est D, quoddamB non est D, ergo
quoddam Bnon est C, est in Baroco~~K~, oritur ergo ac demonstratur
hicmodusper regressumex Barbara primée,supponendoconclusionem
modihujusprimaefalsam,et majoremveram ~>. Sin ponaturin Barbara
falsa(seu quoddamB non esse D) minor vera (seu omne B
conclusio
esseC) Erit major falsa (seu quoddam C non erit D) quod est in
tertix.Sed ut brevioribusnotistotum hoc exprimamus
Bocardo

Barbaraprimas ACD ABC ABD Barbara primas ACD ABC ABD i


Regressus ACD OBD Regr. ABC OBD
Ergo OBC Ergo OCD
Hmc&rccosecundo ACD OBD OBC Hinc-Boc~otertias OBD ABC OCD

C~~ primas ECD ABC EBD C~~primae ECD ABC EBD


Regr. ECD IBD Regr. ABC IBD
Ergo OBC Ergo ICD
HmcMHosecundœ ECD IBD OBC Hinc Disanaistertise IBD ABC ICD

Dm! prima: ACD IBC IBD D~nt primas ACD IBC IBD
Regr. ACD EBD Regr. IBC EBD
Ergo EBC Ergo OCD
HincCaM!M~~ Hinc Ferison
secundo ACD EBD EBC tertio EBD IBC OCD

~prima: ECD IBC OBD Ferio primas ECD IBC OBD


Regr. ECD ABD Regr. IBC ABD
Ergo EBC Ergo ICD
HincCesaresecundaeECD ABD EBC HincD~terti<e ABD IBC ICD

Sic. Lire I.
2.c.Lîre:D.
4~4 DE FORMIS SYLLOOMMORUM

PH~ VII, C, 84.Barbari primas ACD ABC IBD Barbariprimae ACD ABC IBD
Regr. ACD EBD Regr. ABC EBD
Ergo OBC Ergo OCD
Hinc CoM~~w 1Hinc ~~OM
secundo ACD EBD OBC tertio EBD ABC OCD

C~ro primae ECD ABC OBD CelaroprinKe ECD ABC OBD


Regr. ECD ABD Regr. ABC ABD
Ergo OBC Ergo ICD
HincCesarosecundoeECD ABD OBC HmcDa~t tertio ABD ABC ICD

Patet ex hoc schemate, dum ex Modo figuraeprimasduciturper


regressum modus respondensnguras secundaevel tertias,majoremin
prima manereetiam majorem in secunda;at minoremin primamancre
minoremin tertia. <~ Conclusioverbet minor in primaet secunda,item
conclusioet major in prima et tertia, prius in contradictoriasmutatx,
inter se permutantur.> Hoc est conclusioprimas<; per contradictoriam
suam fit > in secundafacit minorem, et minor primaein secundafacit
conclusionem;velcontra.At conclusioprimaein tertia facit majorem,et
major primasin tertia facit conclusionem.< Modi etiam secundae et
tertias nguraeinter se respondentesseu ex eodem Modo primasducti,
eandemhabent propositionemcommunem, quaeminor est in secunda,
major in tertia, caeteras(in suas contradictoriasprius mutatas)etiam
permutant. > Hinc sequitursi quis modossecundaevel tertiaeinventos
eademratione per regressumtractet, ut modos primaetractavimus, non
prodire novos modos, sed eosdemquosjam determinavimus.Namsi in
secunda majorem servemus, reditur ad modum primas < eandem
majoremhabentem> ex quois modussecundaeductuserat, sinminorem
servemus,reditur ad modumtertiae(minoremservatampro sua majore
84 verso. habentem)qui ex eodemmodo < primas> ductus erat. Idem estin
tertia, ubi si minorem servemus,reditur ad modum primas(ejusdem
minoris) unde is modus ténias ductus erat; sin majorem servemus,
reditur ad modum ténias (majorem servatam pro <~ sua > minore
habentem)exeodemprimasductum.Ita ex Cesareper regressumservata
majore fit paterFerio,servataminorefraterDatisi; similiterexDatisiper
regressumfit pater Ferioaut frater Cesare.
MATHEMATMEMF!N!ENMS ~t5

HHnc f acile etiam sein potest ad quem primaemodum datusaliquis JPHK. VII, €,84.
j
secundoterd~vemodusreducatur, hoc distichoobservato
Alteramajoremsed tertia formaminorem
Ex prima servatquandoregressuserit.
UtjamampliusbarbarisvocabulisCesare,Camestres<~ etc. > reduc-
tioniscausainventisopus non sit, modo quis intelligatnihil aliud hic
regressum appellari,quàm supposita falsitate conclusioniset veritate
uniuspraemissae concluderefalsitatemalteriuspraemissae.
Res generaliter
itapatet,< dissimulandoqualitatemet quantitatem>
in prima CD. BC. BD.
Regressus CD BD
Ergo BC
Hincin secunda CD BD BC
in prima CD BC BD
Regressus BC BD
Ergo CD
Hincin tertia BD BC CD.~}
Haecsecundaetertioequeûgurae demonstratiosimul continet earum
originem à priori, seu modum quo potuêre inveniri,quaedemonstrandi
ratiooptimaest, syntheticaenim est sive combinatoria,non verb analy-
tica,quaefigurasistas jam datas assumit.Praevidenetiam hac methodo
potestquot modi et Hguraeoriantur, nam unus modus nguraeprimae
unumdatsecundae unumquetertio. Fecitautem,credo,neglectusnovorum
à meadditorummodorumprimaset secundaengurae,ut haecmethodus
nonobservaretur;alias enim non apparet ejus universalitasin modis
tertioexprimaderivandis,unde Logici communiterutuntur conversio-
nibusad demonstrandossecundaeet tertiaenguraemodos; sed ita simul
incidêrein modos quartae.Haecvero nostra Methodusfigurasdirectas
secundam nempeet tertiamex prima ducit per regressum,at modosindi-
rectos,nguraescilicetquartaeper regressumsolum obtinere non licet,
sedconversiones sunt adhibcndse,quaetamen ipsasper secundamtertiam-
quc&guram debent demonstrari,ut nunc ostendam.Unde hac methodo
veraratio apparet, cur quana figura a figurarum directarumnumero
excludatur,< et secundaetertiaequcsit postponenda,quandoquidemnon
nisiperillasdemonstratur.>
6 A L'ENCYCt.OPEME
PRÉFACE

PHÏL.,VII, €,84. Ut autem ad quartam figuram accedamus,praedemonstrandae erunt


conversiones
(i) In Cesaresecundaedemonstratur UniversalemNegativamposse
converti simpliciter,nempe AM~ Omne B est B. Ergo
NullumB est
(2) In D~~ tertio demonstraturUniversalemAffirmativam posse
convertiper accidens,nempe Omne A est A. 0~~ B. Ergo
quoddamB est~4.
(3) In Festinosecundo demonstraturUniversalemnegativamposse
convertiper accidens,nempe NullumA est B, quoddamB estB. Ergo
quoddamB nonest
(~) In Datisitertio demonstraturparticularemaffirmativam possecon-
verti simpliciter,nempe Omne A est A. Quoddam A est B. Ergo~~m
Best Hocmodo enim (ut et in demonstranda subalternationeapparuit)
consequenti~e biterminae,adhibitispropositionibusidenticiseundemter-
minum bis ponentibus,prsebentsyllogismostriterminos.Conversioper
contrapositionemhuc non pertinet, in contrapositioneenimipsitermini
mutantur, translatamutatioce à copula seu forma in ipsumterminum
seu materiam. Licet autem idendcaealiisetiam in modis adhibesntar,
tamen nullasnovas conversionesobtinebimus,sed plerumquein conclu-
sionemprœmissaerepetitricem incidemus.Cui acceditquodsolaeproposi-
tiones affirmativae identicaeesse possint, et pro negativisveniendum est
ad contrapositionem.Ut enim dicere possum, Omnis homo est homo,
ita dicere etiam possum Nullusnon-homo est homo. sed contrapositio
ut dixi hujusloci non est
Au bas de la page, un renvoi
FiguraQuarta2.

PHÏL.,VII, C, 87. PHiL.,VII, C, 87-88(4 p. in-folio)


88.
non tantùm omnes Veritates in rerum natura et mente
87 recto. ~ONSTAT
omnium conscii esse determinatas, sed etiam determi-
Autoris DEI
habemus sive
quid < nobis > ex quas

contient encore une note marginale sur la Logiquedu P. F~BM.


ï. Cette page longue
&.Nous n'avons pas retrouvé la suite annoncée par ce renvoi. ~~Mo~
3. Cf. Nouveauplan <~ science certaine (PmL., VH, B, vt, i)
PRÉFACE A Ï/ENCYCMM~ME ~t/

absolutacertitudinc,sivemaximaquaeexdatishaberipossitprobabilitate.PH PHIL.,VII, C, 87.


Estveroin nostrapotestate ut in colligendo
non erremus,si scilicetquoad
argumentandi formamrigidè observemusregulasLogicas,quoad mate-
riamverô nullas assumamuspropositiones, quarum vel veritas, vel
majorex datis probabilitas,non sit jam antea rigorosè demonstrata.
Qaammethodumsecutisunt Mathematici,admirandocum successu.
Est etiam,in potestatenostraut controversias ~MM~M,si scilicetargu-
mentaquaeafferunturin formamaccuratè redigamus,non syllogismos
tantùm< formandoatque examinando>, sed et prosyllogismos,et
pfosyUogismorum prosyllogismos,donec vel absolvaturprobatio, vel
constetquidadhucinvestigandumprobandumveargumentantisupersit,
nescilicetInanicirculopriorarepetat, et Diogenisdoliumvolvat.
Magnum igiturbrevitempore potuissemuscolligereThesaurumveritatum,si
disputationibus scripto institutis accuratè observavissemusdisputandi
Methodum'. et conclusadisputationisredegissemusin literas tanquam
< in > Acta publica eruditorum, quemadmodumDemocritus quas
semelaccuratè investigandocompererat annuloobsignabat;<; aut quem-
admodumMathematicisemel demonstratis aut prasstitis apponunt
signumQ. E. D. vel Q. E. F. > Ita enim semperaliquiddidicissemus,
scilicet
veritatemvel probatam,vel reductamsaltem ad propositiones
quasdam simplicioresquae adhuc probandasrestarent, nec unquam
postearesumsissemus priorem controversiam,sed qusestionesnovas ex
eaenatas,cumquenon eatur in infinitumet < cùm > semperprofecis-
semus aliquid,<; nec unquam in vanum laboravissemus,ideo >- mox
inp!unmi<; quaestionibus cognovissemus,quicquidde illisex datismente
humana sciripotest.
H~ Methodus ~M~~M~c~M/M~~ Felicitatemgenerishumani.Nam
ita datisnotitiis, tanquam beneficiis Divinis, usi fuissemusquantum
possible est, et ex iis duxissemusquicquid inde duci potest; pluri-
maque malorumremediaaut vitaesubsidiain aerariumscientiaehuman~
publicum relatahaberemus,quasnunc irritis conatibusvanisquedivaga-
tionibusquserimus, ignari nos ea jam haberein potestate.Sicubi autem
qusesitaexdatishaberinon posse,convertissemusanimumad
constitisset,

(PHtt.VII,
B,Vf,4),et leJ~MtOt~~O!<t*
des~rj?OHMM
~<t'~ !')!
&OHMe
<!0'!(fOMC/
de Careil,A,27~-292).
Cf. la (PHtL.,VII, B, VI, ï6).
~g~O~MS~t~M~M~t
!NKMTS DE LEIBNIZ.
27
') i
PRÉFACE! A L'ENCYCLOPÉDIE
~l8

Pun.VI!,C,87. novaData acquirendainstitutismethodicèexperimentis.In his autemubi


nonlicet experimentafacere,saltemobtinuissemustranquillitatemMentis
et pacemanimorum,quemadmodumenimnullus praestansMathematicus
qusent Motumperpetuumpure mechanicum,<~ cujus demonstrataest
87 verso. impossibilitas>, ita nemo prudens ampliùs se vanisdisquisitionibus1
fatigaret,multô minusaliisnegotiumfacesseret,ineptaqueodiaexerceret
in dissentientes,sedvimmentisin illa impenderet quœcumfructutractari
possunt.
Verum multa magnaquefuere olim, hodieque perseverantobstacula
quominùsconsiliatam salutariaexitum sortirentur. Videntur tamenad
duoredigiposse.Prius ergo < et majus> o~~c~MMmihiessevidetur,
~n~ voluntatisin hominibus.
defectus quem quidem mirari non debemus,
videmusenim non tantum quàm negligentertractent negotiumsalutis
~eternœsed etiam quomodo in rebus ante oculos et pedes positisse
temere gerant. Quid enim ut exemploquotidianoutar, praBStantius in
hac vita est sanitate, et nihilominus muiti eam scientes videntesque
pessundant, plurimi non curant, pauci de ea seribet cum effectu aliquo
cogitant. Quotusquisqueautem faceret quod rusticusille apud Benive-
nium in rarioribusobservationibus,is cum inveterataHydropelaborans
auxiliumpeteret, Beniveniusautem desperatumjudicans,nihil se posse
dixisset,consiliumsaltemflagitabat,cui subridensBenivenius,nihilaliud
habeoamicequod tibi consulam,quam ut quam minimumpossis,bibas.
Tum msticus integro anno potu abstinuit,eaque mentis firmitateinsu-
perabilemMedicismorbum vicit 1. Quis non exploderetMedicum,qux
rusticusille potuit, aegrispraecipien-:em? Plerique certam mortemquam
tam durum auxiliummallent.Ita nos profecto malumusmentisnostrx
intemperantiam< per omne errorum malorumque genus > sequi
sobriam severitatem servare certa licetsalutis
quam aliquandiu cogitandi
enim esset firmoque animi proposito ad
spe. Magna opus patientia
rigoremaccuratœinquisitionisobservandum,si nihil in ea indulgendum
esset animoad ludendi licentiam,saltusquefaciendosprono. Cui accedit
veritatiscura tanguntur, nam qui odo et fortunis abundant
quod pauci
arbitrantes sibi suppetere quicquid ad commo~
torpent plerumque
vivendumopus est, et qua: desunt invenire desperantes.Qui verbbons

Vid.
o B
rariores
bservationes enevenii c
editas um dodo~.f
Remberti
Observ.
ï.
PRÉFACEA L'ENCYCLOPÉDIE
~g

sunt voluntatis, videntque quantum industria humana possit, ple- ïPmL., VII, C,8y.
rumquevel rerum domesticarumcogitatione,vel publicisnegotiis dis-
trahuntur.Multasunt prasterea,praesertimin naturaeinquisitione,qux
impensas postulant,nec nisi multorumConspiraHoncquœstaripossunt.
Posteriusobstaculumest imperfectio 1~ ita enimsentio, Logicam
quaehabeturin Scholis, tantum abesseà Logica iUa utili in dirigenda
mentecircaveritatumvariaruminquisitionem,quantumdiffertArithme-
ticapuerilisab Algebra pra:stantisMathematici.Quemadmodum ergo
anteTractatusde bello et pace habendos,agi solet de pr~Ïiminaribus,
etquemadmodum apud veteresRomanosprœtorligitandbus*<~initio>
prxscribebat formulam, secundum quam postea judicic experirentur,
denique quemadmodum, qui mari se committunt( nontantùmcommeatu8~ 88 recto.
se instruunt,sed et pyxidemnauticam et Tabulas Hydrographicas,et
Navigationum descriptionesdiligenter<: confectassecum ferunt, ne à
rectocursu aberrent > ita frustra < inchoamus > inquisitionem
moxabrumpendam,aut in errores,vel inveniendi desperationemdesi-
turam,nisi certumiter, et biviisin itinere oblatis,certum <~ futurum >
v!aeindicemdeligamus,et < similiter > temere cum atiis in
dispu-
tationemdescendimus,quae vel in jocum < aut fallendi sive potius
perdendi temporisexercitamentum>, vel in lites, convicia, pugnas,
abibit,nisi antea conveniamus,de norma quadammanifesta,et contro-
versiisnon obnoxia,quae dissentientesin concordiam
redigerepossit.
Et sanè si quis acta colloquiorum <~ cum cura >
inspiciat, qualia
fuêre,Ratisbonense; Montisbeligardensc,aliaque hujusmodi, depre-
hendetnullumexitum potuisseobtineri, quia circa Modum
disputandi
nonconveniebatur.Et in congressibuspoliticis
deliberationibusquede
bello,pace aliisquegravissimisargumentisapparebit,saepeimperfectis
enumerationibus laborari, et alüs multis modis peccari contra artem
rationis,in judiciis autem, cum ipse processusjudiciariusnihil aliud
quamspecialisquaedamLogicasit, manifestissimum est quantumLogiez
imperfectione laboretur, nam < saepe,ut alia infinitataceam >, non
constat 9 cuinam incumbat probatio, sa~pc etiam indiciis utrinque
pugnantibus, deest statera quscdam,ad quam argumentaquoqueexpen-
dantur,ut appareat a qua parte stet major probabiutas Ut jam de
Sic,pourlitigatZti6us.
2.
Cf. Ad Stateram Juris
(PHtL~VI, 17); Elementa Rationis (p. 339).
~.20 PRÉFACE A L'ENCYCLOPÉDIE

PiUL., VU, C, 88. consultationibusMedicorumnihil dicam, quae cum privato cujusque


arbitrio committantur,nec certam formamacceperintet plerumque sint
festinatue<~ et fiantà distractis>, et suscipianturcirca rem <~ maximi
quidemmomenti,sed et > conjecturismaximè obnoxiam,ubi summa
circumspectioneopus esset; facilejudicaripotest, quanta et quamcrebra
in ipsaeorum Methodovitia occurreredebeant, quœ sxpiùsasgnmorte
luent.
Magnahodiespesest obstaculaista, saltempro parte, superariposse,~M
~M~privatim.Etpublicèquidem,presentibusCMn~~M J~M~M
~~w<~M <( utendo>. Constatenim Regesprincipeset Respublicas
ad veritatis inquisitionemjuvandampronos esse, sic in Gallia,Anglia,
Italia, vidimus societatesatque AcademiasRegias et ducales.Passim
publicissumtibus instruunturlaboratoriaet inventoribusprxmiadesti-
nantur. Multinobileset opibus abundantescuriosisstudiisdelectantur.
Insignia nostri seculi inventa in Anatomicis, Astronomicis,Physicis,
Mechanicis,Mathematicis,excitant ingenia ad spes majores.Quinet
passim stipendia opima viris doctis numerantur. Quodsi conspirare
tantùm inter se velint et prœclarisoccasionibusuti, maximumcogni-
tionis solidaethesaurummox acquiremus.
88 verso. Privatimautemtempus peritiabsolvantLogicam
est ut Analytices ~W:-
cularibusinquisitionibusdirigendisaptam,seujP/ZUMCOGITANDI.Nam
cum tanta sit hodie prseclararumcogitationummateria,superesttantùm
ut illis detur forma. FILUM autem COGITANDI voco Methodum
quandam facilemet certam, quam sequendo, sine agitationementis,
sine litibus, sine formidine errandi, non minus securè procedamus,
ac is, qui in labyrinthofilumhabetAriadnœum.Et puto talemMethodum
esse in potestate, nec difficulter admodum constitui posse, eamque
fore tam evidentem ut omnes controversias irrefragabiliterfiniat,
<~ prorsus~> quemadmodumex qux:circa numerorumcalculosoccur-
rere possunt, a perito Arithmeticosive per se, sive socio adhibito,non
difficulterterminantur.Hujus Methodiusum putem inter maximaboiu
esse numerandam qux generi humano obtingerepossent.Et quidem
tum possibilitatemim6facilitatemejus constituendag, tum etiameffectum
atque usum possumdemonstrarea priori <~ atque ita explicareut pru-

Jt.Sic.
FUNDAMENTACALCUL! LOGÏCÏ
~ï 1

densatque attentus quisque successus necessitatemvidere possit. > p,


PIIIL.,VIÏ, C, 88.
Experinientaverbet speciminahabeo, quagme à posteriorisecurumred-
dant.Necdubitemexecutionem<( DEO juvante> polliceriintrapaucos
annos,si otio et amicorumconspirantiumauxiliisliceatfrui.

VII, C, 97 (i p. in-fol.)'.
PHIL., t',
î'HtL.,VII, C, 97.
2 Aug. 1690.
FMM~fMCM~
Calculi Logici.

(i) A oo Bidemest quod A oo B est verapropositio.


(2)A non oo B idem est quod A oo B est~M propositio.
(3)Aoo AA.seu Hterasfrustrahic in se invicemducuntur.
(4)ABoo BA seu transpositionil nocet.
(S)A oo B signincatalterumalteri possesubstitui,B ipsi A, velA ipsi
B,seuaequivalere.
[(6)CuiinestA non A, id est Non Ens seuterminusfalsus.
(7)Inomni terminoinest A vel non A.]
j Falsapropositiofit qua admissa termini assumti pro veris dantt
falsum.J
(6)Non immediategeminata se ipsamtollit.
(7)Itaque A oo non non A.
(8)ItemqueA oo B et A non non oo B, ~équivalent.
(9) CuiinestA non A est nonEns seu terminusfalsus, verbigratia si
essetC ooABnon B, foretC non cns
(10)Aequivalent A non oo B et B non oo A. sequiturex $.
(n) AequivalentA oo B et non A oo non B, nam quia A substitui
potestipsiB < per $. >, ergo substituendoin non A fiet non B, seu
pronon A substituipotest non B. Et similiter ostenditur pro non B
substituiposse A\ Ergo quia A et B substitui possunt mutuo seu
t. Ce fragmentse rattacheaux PrimariaCalculiLogici FMM~MMM~
du
t"août1090(pHtL.,
VII,B,n, 3).
Leibnizavait d'abord écrit les n"' des six premières
leurI:opule. propositions au-dessus de
S.Cf.PtuL.,
vn, B,n, M}62; VII,C, 23recto.
4-Leibniza voulu dire non A.
~22 FUNDAMENTACALCULI LOGICI

PHïL.,VII, C,Q7. A oo B, etiam non A et non B substitui possunt mutuo seu 6eri
non A oo non B. Eodem modo jam ut ex A ooB demonstravimus
non A oo non B, etiam ex non A oo non B demonstrabiturnon non
A oo non non B seu A oo B. Ergo demonstranturha&veritatesex se
mutuoseu oequivalent.
[(12)] < (i3)> B non oo non B, imogeneraliusABnonoo CnonEB
< et eodemmodo (omissis>
Demonstratio.Esto enim (i) AB oo C non EB, jam (2) ABooABAB
(per artic. 3.) et ABABoo ABC non EB (per num. i. articulihujus).
Ergoa primis ad postremaAB oo ABCnon EB quod est absur~m per
artic. 9. nam ABforetterminusfalsusseu implicans*.
[(i3)] < (12) > Si A oo B fit AC oo BCdemonstraturex 5.
Sed non sequitur AC oo BC ergo A oo B si < modo > enimesset
A oo BC fieret (per 3) AC oo BC.
(14) Si A oo B sequitur EA non oo C non FB. Nam EAnon ooC
non FA (per 13.) Ergo pro ultimo A substituendoB (ex hyp.)fit EA
non oo C non FB. Quando negatur aliquapropositio,non refert.
(1$) Si A oo FB, sequiturEA non oo C non FGB.
NamEA non oo C non GA < per 13. > Ergopro A substituendo FB
fit EA non oo C non FGB.
(16) Si A oo A non B, erit A non oo AB.
NamA non oo AB non B < per 9. > Ergo < (pro A substituendo
A non B ex Hyp.hic) > A non B non oo ABnonB. Ergo AnonooAB
(17) Non B oo non B non AB. SeuNon B continetnon AB,seuNonB
est non AB.
Hoc superesccalculenostro demonstrandum.
(18) C oo C non A non Csequiturex 17. pro B ponendonon C.
(19) AequivalentA oo AB et non B M non B non A. < Estconversio
per contrapositionem.>
Nam si (i) A oo AB, cumsit (2) non B oo non B non AB(per 17)in
num. 2. pro AB ponendo A (per i) fit non B oo non B non A. Rursus
si (i) non B oo non B non A, cum sit (per 17) (2) non B oononB
non AB,jungendoi. et 2. fit A oo AB (dubia tamen nonnihilMRse-
ï. Danstout ce t'Ea 6téinséréaprèscoupentreMOM
et B.
2. Ici Le:bn!x paraft condure deAC~BC&A~B, ce qui n'est pas possibleen
général, comme il le dit § tz, mais seulement dans le cas spect6é§ tg.
NOTATIONESGENERALES 423
:,®

p er schol.ad 12. nempe fit quidem B non A oo B non AB,sed PmL., VII, C, 97.
quentia
anhincsequiturA oo AB?Sanesi BC oo BD, tum demumcertoC oo D
si C et Bnil habent commune)'.
(20) AequivalentNon AB non oo Y non B, et Non AB oc Z non A,
< seuéquivalentNon AB non oo non AB non B et Non ABoo nonAB
nonA. pronon ABpone X ab uno latere >
NamNon XB alterutrumhorum saltem continetnon A vel non B.
Ideosi non contineat unum, continebit alterum, quod tamen non
probibetquincontinerepossitutrumque

PHiL.,VII, C, 99-100 (4 p. in-fol.) PniL., VU, C, 99-


100.
De abstracto et coM<'r<?~o.
e

PHIL.,VII, C, roi (2 p. in-fol.). PHIL.,VlI,C, 101.

M~~T~C'rO, Concreto, Substantia, Accidente, ~M~<!M~W,


~<f/6<0, et similibus.
e

PHIL.,VI I, C, io3-io~ (4 p. in-fol.) PHÏL.,VM,C,!03.


ÏO~.
NOTATIONESGENERALES

Une proposition catégorique est vraie quand le prédicat est contenu


dans le sujet; une proposition
hypothétique est vraie quand le consé-
quent est contenu dans l'antécédent.

J. Danstout le § 19, Leibniz a mis la barre sur B non A, B non AB. Mais c~est
uneerreurdont il s'est rendu compte lui-même, car au §
ty il avait d'abord mis la
barresur B non AB, puis il l'a effacée pour la mettre sur non AB seulement.
2.Et en effet, Leibniz a écrit X au'dessus de non AB dans le membre des
deuxformulesprecëdentef.. premier
Ici Leibnizse trompe Non ABest coM~MM à la fois dans non A et dans non B,
au sensoù il entend le
rapport de contenance, c'est-à-dire au point de vue de la
compréhension(v. § ty). Il est vrai que, d'autre part, non AB= non A+ non B
(c'est-à-direnon A ounon B), de sorte qu'on peut dire (toujours au sens de Leibniz)
coM~M<l'alternative « Non A ou non B, Mqui n'exclut pas le cas
NonA nonB c'est-à-dire « ni A ni B )). Cf. GcMe~M
/~M~<<<OMM, 8 104.
4~4 LOGICA DE NOTIOMBUS

Pt!tL.,VII,C,!t5- Pm~, VII, C, n5<u6, tïQ.t34(35 p. in-fol.).


tt<3, tïf).ï34.

LOGICADE NOTÏOMBUS.

Les 7 premièresfeuillesdoubles sont numérotéespar Leibniz «~


tiones» ou « Notionumscheda» 3, 3, Fol. n8 versoet 133verso
Leibniz emploie
P des signes
g et notations spéciales
p pour mdiquer
indiquerdes
relations'.
Les a feuilles n 7-118 contiennentdiversesnotes
indépendantes.

pmL.,vn,c,ï3(). PHIL.,VII, C, 139-145(12 p. in-fol.).


14.5.
ANALYSISDiD.

3 feuillesdoubleset i fsuille simple numérotées Leibniz


par
Schedai. did.Anal.
ï4.~ recto. Sched. 4 et ultima Analys. didact.

SiGNATORiA~. M communis, A Angulus, sit B Triang. C Acutns.


L rectus. Q quadrangulum.A -0 B o- L hoc est
angulusTrianguli
rectus. (+ Ego meliussic efferoA" BrLs+).
A-o~Bo-R~ o- C angulusTrianguli Rectanguliacutus. (+ ego
sic efferrem A~B~R" 0 +) Corpus C. DulceD. AlbumA. Tonc
corpusdulceet albumita notatur C 0- D o- A vel ita C o- A o- A
(+ ego sic C"D" A" +).
AngulusTrianguloet quadrangulocommunisita signatur Ao-M-o
B -o Q. vel ita A -o B -o Q. vel ita A -o Q, -o B. (+ Ego
sic A~M~B""QT,vel A~ B~ <T, vel adhibendo numéros pro literis
A' M" B~Q~ et A" B~ Q").
TriangulumRectangulum'P' Rp.Triangulumet RectanguIumT'+R"
seu T~R' quod significatnon perductumin se invicem,sed quasi
additionecopulari.
TriangulumAequilaterumregulareTp ~P R~(~ quodsignificatR esse
1.Cf.fol. t~.
2. Ici Leibniz rapporte les notations d'un auteur, en y joignant les siennes entre
parenthèses. Cf. PmL., VII, B, ïv, 21.
3. Certains de ces exposants sont barrés d'une ligne horizontale. Nous les impri-
mons en italiques.
ANALYSÏSNnACTtCA 435

seu posse deleri, seu contineri in praecedendbus.Sed quid si PH!L.,VI!,C,


abundans t<M.
veUem designareR contineri in uno tantum, ut Quadratuminscriptum
estregularefieret Q? P" R~ita denotaturnotionem esse abundantem,et
R contineriin Q~ Quid si velimdicereOmne quadratumet quoddam
Triangulum inscriptasunt regularia?QTY"Tq1' R~. Eeita Q et T esse
similariaagnosciturex eo quod unum cum ambobusconcrescit.Et hoc
videturoptimum. ·
Sedredeamusad aliena.
esse non A. non B.A>-B id quod non est A>-B. verso.
144
tA. potest
A-cB id quodnon est A-o B.
A vel B, hoc est non et
j < non > et A et B. neque A neque B. vel
Aet B.siveA siveB, hoc est non neque A neque B2. aut A aut B hoc
etA et B
( non A simul.
)
est nonneque neque B
H!aeHter.Beliganturad respectusinversionem(quaein primitivisconse-
semperfit) significandum, quas typographi inverterequeant, hoc
quentiis
/~TYF\
simul1 dextrum et sinistrum non simul superum et infe-
estqu~ (~~q)
rum(utp d) differenshabent,ut signa scilicetminusreddanturinusitata.
Observa itidemTriangulumminus quadratoA~-C-oB, triangulumquo
majusest quadratumAo-3-<B, quadratummajustriangulo B>-3-oA.
Hic-< >- signumduarum rectarum quasi concretarumsignificatcon-
cretivamconceptuum compositionem,ita ut subjectum concretivum,
seuin quofit concretio, sit ubi est bifidatio.At vero -0 o- sit signum
percirculumterminativxseu absolutivaecompositionisestque ter-
rectae
minusibiubiest circulus(+ scilicetin anterioribuso- ipse notabat con-
cretionem -0 terminativam,sed nunc mavultob inversionesutrumque
horumsignificareterminativam,et >- vel -< concretivam.Ego videbo
quidprodeatprioribus meis insistendo. Triangulum minus Quadrato
T"C~. At Triangulum quo Majus est QuadratumT''(T~Q") quod
signincatprimariumsubjectumnotionis esse Triangulum, idque ex eo
declarariquod Triangulo hoc majus quadratum. Quadratum majus
trianguloQ'3'T~.
t. C'est justement le signe de négation adopté par BooLE, PstME, VENKet
ScHRôoBR (Algebra der Relative).
3. C'est là une des formules dites de De Morgan, parce qu'on a cru jusqu'ici que
le logicienanglais DE MoRGAN les avait énoncées le premier en ï858.
4~6 DEDÏANOEACOMPOSÏTA

P:!H.Vn,C,!44. j InversioRelationis QuadrangulumLatcrumEqualium Q~'L'


Laiera ~EqualiaQuadranguliL~~Q~\ 1
Catégoriesconséquente oA + B. e. g. A + B (+ ego malimsic
OmneAestB:A'B~QuoddamAestB:Y'A'B'+).

PtHL.,VU,C,ï46- PHïL.,VII, C, 146-147(3 p. in-fol.).


!4.7.
De ratione dividendi.

!'M:L.,VI!,C,t4S. PHIL.,VII, C, 148(2 p. m-fol.)<


CAP.XV. De A~o~~r.

PH!L.,VJI,C,t~()- PHIL.,VII, C, 149-150(4 p. in-fol.).


i5o.
De dianoeacompositalectiolles<*<!?p~<p
4 M~r~?w~ J~r~
Voiciles titresdes chapitres
CAPUT PRÏMUM. De dianoeacomposita.
CAPUT SECUNDUM. Species~MM~CO~~M~.
CAPUT TERTIUM. Similarisprimigeneris.
CAPUTQUARTUM. Similaris2di generismodiusitatiores.
CAPUT QUINTUM. Similaris tertiumgenus.
CAPUT SEXTUM. Dissimilarisduarumprimi generismodiusitatiores.
CAPUTSEPTIMUM. Dissimilarisduarum secundiet ~~M generis,item
dissiinilaristrium modiusitatiores.
CAPUT OCTAVUM. Dianoea composita ex compositis.

PHÏL.,VII,C,ï5t. PmL., VII, C, !5i (2 p. in-fbl.).


t5t recto. HanctabulamJungiussolebatcommendarediscipulis,et Logiezclavem
dianoeticamappellare.Adjectaest Editioni1681.
Dianoea<; seu Consequentia> vel immediatavel syllogistica.Et hxc
vel simplex,quas sola apud Aristotelicos,vel composita.
i. LeçonsdeJoachim JuNGïus.
SUR Ï<A Ï.OCÏQUE DE JUNGÏUS ~.2~

Syncategorematicam Versatur in signis uni- pHH~vn,c,


partibussc.orationisnon versalitatiset negationis.
per se significantibus. p. 135. 136. Log.Hamb.
Inversiorelationis.Davidest pater
Salomonis et Salomon est filius
Mutuasive Davidis.lib. 2. c. 10. 12'.
Aequipollen- CoM~~j~p. 175.
tia Logica. Contrapositio.178. Omnis homo
est animal. Ergo qui non homo
non est animal.add. p. 179.
~~M~ r~jc~ f~c~
dicationesp. 38~ 383. Omne ani-
mal est pr~ditum.Ergo ani-
sensu
Categorematica mal universaliter
participât70sensu
praeditum.Omnispiscisest animal,
Ergo animalest genus piscis.
ë Sub qua etiamcontineturaequi-
S pollentiaexoppositioneorta. p. 172.
Nulluslapisest frutex. Ergo falsum
o est quendamfruticemesselapidem.
.2 Divisiof~<MMMM p. 387. Rect~c
Q
AB,ACsuntinter se aequales.Ergo
recta AC est aequalisrectasAB.
Subalternatiop. 173. Omne animal sentit. Ergo
quoddamanimalsentit.
Conversio per accidensp. 176. Omne animal vivit.
Ergo quoddamvivensest animal.
Ab Exponibiliad ~~M~M~ p. 181. Animatum
quatenusanimatumvivit.Ergo omneanimatumvivit.
A rectisad obliquap. 181. affirmative circulusest
NonMutua figura, Ergo qui circulumdescribitis figuram des-
cribit. liber 2. c. $ 8.
rectis ad obliquainversap. 395. Omne reptile
est animal. Ergo qui creavit omne animal is omne
reptile creavit.
rectis ad obliquanegativep. ~.99. Quidam opu-
lentus non est felix. Ergo qusedamopuientianon
est felicitas.
i. Cf. PtitL., VII, B, ui, 24, et ~VoM~MM~ IV, xvn, §4, où Leibniz fait a!Iu"
jE*~MM,
sion à « des habiles logiciens M.
~28 SUR LA LOGIQUE DE JUNGTUS

PHtL.,MI,C~!5ï. ~y~MM< Doctrinasp. s. donis confirmatapr~ferenda


biformes estnon connrmatae.
p. 266,267. lua Pauli, haec~eudapostoîum.Ergo
S § CcM~M~~p. 380. 381. 382. 383.
'§ 'g < Quod universaliterconveoitgeneri etiam specieiuniversa-
Iicerconvenit.Ergoquod universaliterconvenitanimalietiam
3 specieianimalisuniversalitercompetit.
S ~~p. 2$$.
§ D<MMï p. 233.
â
g p. 268.

§c p. 270.

In Logiez Hamb. 2da editione quae est anni 1681 quaedamcor-


recta.
In proloquiohujus editionisVagetiusquaedamnon spernendanotavit.
Insufficientiacommunium Logicarum apparet ex eis quaehabet
Scheibleruslog. tr. 4. c. 13. tit. 9. ubi de syllogismoex obliquisdicto
C~ apparet scholasticosvarias regulas ad syllogismosobliquos
bonos a malis distinguendos,sed insufficientes,et parum tutas, ut
notavit Scheiblerus.

Notessur la Logiquede JuNcius.


Y5i verso. ) Aristotelesmonuit i. prior. c. 37. t. 23 obliquos resolvendosin
rectos. Scheibleriregulas d. I. examinatVagetius et non satisaccuratas
ostendit.Utilisdeterminatioquantitatisin pr~edicato.
Objectio Episcopusest homo. Ergo qui facit Episcopumfacithomi-
nem. Studiosusest homo. Ergo qui incipit esse studiosus incipitesse
homo. ·
Quod Vagetiuscitâtex DiarioeruditorumParisino die Lunas22Aug.
1678 in laudem Jun~i dictum, mihi debetur. Ego enim Abbatidela
Roque significaveram,ita autemhabent verba « Ce Jungius estoitsans
contredit sur ses propresouvrages M.

i. CepassageduJournaldes~MM~estcitédansLa Logique de Z.6t~H~,


p.74'
aprèslesmots « il n'ajamaisvoulurienpublierdesonvivant
note.Seulement,
Leibniza intercalécetteremarque«(-{-je n'avoispasparlési generalement
+).
DE ORGANO SIVE ARTE MAGNA COGITANDI ~2~

PHH.VII, C, t52-ï55 (8 p. in-foL). iPHtL.,VIÏ,C,t52-


ï53.

Analysede la LogicaJ~M~Mrg~M~M de JuNGtus.

PmL.,VII, C, 156-157(4 p. in-fol.). pHiL.,vn,c,t5C.


ï3;.
De Organo sive Arte Magna cogitandi

[ubi agitur de vera Characteristica,Cabbala vera, Algebra, Arte


LinguaNaturae,ScripturaUniversali.]
Combinatoria,
ir~ELiciTAS hcminissumma consistitin perfectioneejusquàm maxime i56 recto.
1 aucta.
F~r seu status perfectionisauctaein tantùm est supra ~M~~w, in
quantum Morbusest infra sanitatem.Est enim perfectioexcellentiorsani-
tatisgradus.Un ~Mor~consistitin Isesa~ïCM~MMtfunctione, ita perfectio
in potentix seufacultatisadjumento.
consistit
Humanarum facultatumpotissimaest viscogitandi.
Viscogitandijuvaripotest, vel p er remediacorporisvel per remedia
mentis.
Remediacorporissunt < corporaquasipsisorganis corporeisappli-
cantuf>-quibustorpor discutitur, imaginatiofirmatur,sensûsacuuntur.
Sedhaecnonsunt hujus loci.
RemediaMentipraescriptaconsistuntin certiscogitandimodis, quibus
alisecogitationesfacilioresredduntur.
Maximum MentiRemediumest si inveniripossintcogitationespauca~~
exquibusexurgantordine cogitationesaliaeinnnit<e.Quemadmodumex
paucisnumeris<; ab unitate usque ad denariumsumtiscaeteri> omnes
numeriordinederivaripossunt.
) Quicquidcogitatur à nobis aut per se concipitur,aut alterius con- t5G verso.
ceptuminvolvit.
Quicquidin alteriusconceptu in volviturid rursusvel per se concipitur
velalteriusconceptuminvolvit.Et ita porro.
Itaquevel eundumest in infinitum,vel cogitationesomnesresolvuntur
in easqux per se concipiuntur.
`
~3o DE ORGANO S!VE ARTE MAGNACOGïTANM

PaïL.,Vn,C,t56. i. Si nihil per se concipitur,nihUomnino concipietur.Nam quod <~aoQ


nisi > per alia concipitur,in tantum concipieturin quantumallaiUa
concipiunturet hoc rursumita ac proindetum demum <~actu ipso >
aliquid conciperedicemur,cum in ea qu~ per se concipiunturinci-
demus.
Similitudinerem illustrabo.Dono tibi centum accipiendaa Tido'
Titius ad Cajum te remittet; Cajus ad Maeviumquod si ita perpetub
remittarisnunquamquicquamaccepissediceris'.
Necesse est eorum quas per se percipiuntur plura esse. Sit enima
quod concipiturper b <~ seu quod b involvit>. ajo ipsuma necessarib
non [per] solum sed etiam per a aliquidaliud prxterea [concipi]
involvere; nam si per solum b concipitur, utique nihil aliud concipi
poterit in a, quod non concipipossit in itaque nullum erit discrimen
inter a et b. quod est contra hypothesin, posuimusenim a per aliud
nempeb concipi.Itaque necesseest a minimum per duo concipiverbi
gratiab et c.
Tametsi infinitasint quaeconcipiuntur,possibiletamenest paucaesse
quaeper se concipiuntur.Nam, per paucorum combinationem infinita
componipossunt.
Imb id non tantum possibilesed et credibileseu probabileest, nam
natura solet quàm maximaefficerequàm paucissimisassumtis,id est
operarisimplicissimomodo.
[Alphabetum C~~MMMfM humanarumest cataloguseorum quaeperse
concipiuntur, et quorum combinatione caeterœ ideae nostraecxur-
gunt. ]
t5y recto. ) Fieri potest, ut non nisi unicum sit quod per se concipitur,nimirum
DEUSipse, et prastercanihilum seu privatio,quod admirabiHsimilitu-
dine declaratur.Numéros vulgo explicamusper progressionem deca-
dicam,ita ut cum ad decem pervenimus,rursus ab unitateincipiamus,
quàm commodèid factumsit nunc non disputo; illud interea ostendam,
potuisse<; ejus loco > adhiberiprogressionemdyadicamut statimubi
ad binariumpervenimusrursusab unitate incipiamus;hoc modo.

i. Ce raisonnement de l'infini)n'estpas
(fondésur l'impossibilité
Leibniznel'auraitpasadmisplustard.V.lesGenerales ft~M~t~OMM deït)86,?
(PHIL.,
64~ VIÏ,C, 24verso).
&.Ce per devrait être effacé.
DE ORGANO S!VE ARTE MAGNACOGITANDI <i).3!

(i) M (3) (4) (3) (6) (7) PHtL.,VH,C,!37<


(o)
I i0 IÏ 100 IOÎ 110 111
Q

(8) (9) (io) (il) (12) (13) (14) (15) (16)


.1001 ÏOÏO. 1011 XIOO 1101 1110 IIÏI I 10000.
1000

[Mirabiles] < Immensos> hujus [exprcssionis]< progressionis>


ususnuncnon attingo illudsuffeceritannotarequàm mirabiliratione
hocmodoomnesnumeriper Unitatemet Nihilumexprimantur.
Quanquamautemspes nulla sit hominesin hac vita ad hanc serie m
rerumarcanampervenire posse, qua patent quanam rationecuncta ex
Entepuro et nihilo prodeant,sufficittamen analysinidearumeousque
produci, quousquedemonstrationesveritatumrequirunt.
Omnisideatum demumperfectèresolutaest, cum demonstraripotest
à priorieam esse possibilem.Nam si definitionemaliquamdemus, nec
ex ea appareat ideam quam rei ascribimus possibilem esse, non
possumus demonstrationibus f idere quas ex definitioneduximus,quia si
ideaillafortè contradicdoneminvolvit, fieri potest ut contradictoria
etiamde ea simul sint vera, adeoque demonstrationesnostrœ erunt
inutiles.Unde patet definitionesnon esse arbitrarias~.Atque hoc est
arcanum vix cuiquamsatis animadversum.
Quoniamverô non est in potestatenostraperfectèa priori demons-
trarererumpossibilitatem,id est resolvereeas usque in DEUMet nihi-
lum,sufficietnobis J ingentcmearummultitudinemrevocaread paucas ï5y verso.

quasdam, quarumpossibilitasvel supponi ac postulari,vel experimento


probaripotest.Ita omnes lineaemotuum in tota Geometriarevocantur
ad duostantùmmotus,unum in linea recta alterumin linea circulari.
Hisduobus enim suppositis demonstrari potest alias omnes lineas
exempli causa,Parabolam,Hyperbolam,Conchoidem, Spiralem,possi-
bilesesse.Rectamautem duciet circulumdescribiEuclidesnon docuit,
sedpostularesatis habuit. Quanquam posito spatio, < corpore >,
linearecta, et motu continuo, possit etiam demonstrari possibilitas
circuli.Imô et linea recta demonstraripotestposito spatio et corpore et
motucontinuo. Quid autem de tribus his continuis sendendum sit
videturpendereex considerationeperfectionisdivinae.SedGeometriaad

Allusion
à HoBBES. Vit,A,26verso;VIII,3; et PM., IV,4~5;VII,t
Cf.PHïL.,
Nouveaux
~95; IV,v, §a; M< IV,48~.
EM<tta,
4~ CHARACTERÏSTÏCAVERBALIS

Pun.VIÏ,C,t57. 7. hœcassurgerenecessenon habet. Nam etiamsi non darentur in natura


nec dari possentrect~eac circuli, sufficiettamen dari posse
figuras,q~
à rectis et circularibustam parum absint, ut error sit minor
quolibet
dato Quod satis est ad certitudinemdemonstrationispariter et usûs.
Posse autem dari hujusmodi figurasnon difficulterdemonstratur,modo
admittaturhoc unum, aliquasdari lineas.
Quarumidearumdefinitiones[causales][reales]<; perfectas> (id est
possibilitatemrei à priori ostendentes)habere< ab initio> difficile est,
earum interim adhibebimusdefinitionesnominales,id est ideam rei
ejus
resolvemusin alias ideas, per quas concipipotest, etsi non possimus
progrediusquead primas. Et hoc tum sufficietcum experimentoconstat
rem esse possibilem. Exempli gratia <; ignem definire possumus,
vaporemcalidumet lucidum > iridem definirelicet arcum in nubibus
coloratum, satis enim constat experimento hujusmodi conceptusesse
possibiles,tametsi non statim initio possimusostendere <~ eorum>
possibilitatemejusà priori,explicandogenerationemseu causam.
Sunt quidam quorum null~edantur definitionesnominales.Ita ipsius
caloriset lucisnullasdantur definitionesnominales,ignorantienimquid
calorisnomine 3ignificetur,non aliter succurripotest quàm <( velrem
de qua agitur exhibendo > vel nomina asquipollentiain linguaipsinota
nominando,< aliaverationememoriamejus excitando,si olimcalorem
sensit. > Causamtamen calorisaliquamnemo dubitat, quaesi nota esset
perfectè,utique daretur calorisdefinitio.

PHIL.,VII, C, t58- PHIL.,VII, C, 158-i59(~p. in-fol.).


î5r).
CA«r<ïc<f6rM~c~
~cr~/M.
i58 recto. 9~7ocABULAsunt signa vel Conceptuum,ut Nomina, vel modorum
V coacipiendi,ut cascera~ partes orationis
Conceptusspectanturvel per se, vel per accidens.Per se <~ secundum
ipsas formalitates, ut humanitatem, pulcritudinem, tripedalitatem >,
abstrahendoanimumà materia metaphysicasive subjecto,adeoqueetà
tempore,locoet casu. Per accidensverù quatenus consideraturplurium
Idéeet expression
empruntéesauCalculinfinitésimal.
2. Cf. PHtL.. VII, B, ttl, 40.
CHARACTEMSTICAVERBALIS ~33

formalitatum concursusin eodem subjecto, quemadmodumfacultatemPmL~VH,C,ï58.


poeticam et jurisprudentiamcontingitesse in eodemsubjecto.Quare et
nomina inventasunt Abstracta,ut humanitas,calor Concreta,ut Homo,
calidus.1 Discrimineinter substantivaet Adjectiva in Characteristicxï58 verso.
careripotest'. Naminter corpuset extensum,nihil aliud interest, quam
quodcorpusvidetursignificare subjectumextensum;quod tamen satis
jaminvoceextensicontinetur.Ita homo nihil aliud est quàm subjectum
humanum seu subjectumhumanitatis.Soliti autem sunt homines ex-
cogitare hujusmodinominasubstantiva<~ subjectumincludentia> pro
illisrebus,quas magis considérant,nam rerum extensarummultitudo
constituitquendam cœtum, seu aggregatumcujus partes habent non
tantumconvenientiamsed et connexionem; rerum verô calidarum
multitudo dispersaest. Similiteromne aurum in toto mundo conside-
raturveluttotum quoddam(unde nec dicimusin plurali aura sed auri
copiam, de l'or, gold) ita et omnes homines unum cœtum facereintel-
liguntur praesertim cùmaccedathominumex se invicempropagatio.Hinc
oriturilla quaestioan res specie differant concipiunt enim homines
quasiseminaquaedametiam in rebusinanimis,ut metallis et chymici
inprimis hue inclinant, qui etiam qualitatibusomnibus quasi quidam
subjecta radicaliaascribunt.Ita credunt < formas substantialeslatere
in seminibus > coloresin quibusdamtincturis, odoresin sulphuribus,
sapores in salibus;ita ut formas(cum suis scilicetvehiculis)ex subjectis
quibusdam extrahiet aliisinfuhdipossint.Sedcum haseminus certasint,
necsatisliquidosit explicatumquid intelliganthominescum de dinc-
rentiaspecifica quaerunt,ideb ista nunc quidem in characteristicanegli-
gemus, donecdistinctiusconstituantur.
Discrimen inter Propriaet Appellativaetiamnegligipotest, nam non ï5<)recto.
tantum nominaindividuorumoriginefuereappellativasumtaà discrimine
quodam; sed et nihil ad rem pertinet, an hunc de quo loquimursolum
in rerumnatura esse dicamus, an alibi alium extare ei similem.Aliud
potiusdiscrimeninter nomina substituendumerit, huic simile, quod
«t
scilicetres vel per notasex eorum qualitatibussumtam nominabimus,
velperaliquidsignumarbitratumipsisascriptum,et hoc sensu quadrila-
terumerit appellativumet rhombus
propriumnomen rei cui tribuitur.
;.Cf~HtL.,VIt,B,M, ï2;!H,4t.
2. Leibniz avait d'abord
écrit: MOf«M.
<n~
!Ët)tT6 ht: MtBNtZ.
~g
~.3~. CHARACTEMSTICAVERBAUS
~I
PHM~VII.C,ï5f). Discrimengenerum,masculini,foeminini,neutrius, planè inutile est
ad ratiocinationem,et inventumtantùm colloquiicausa,ut tituli quibus
hominesdiscriminamus.
Mc~ concipiendi designanturparticulis, quae particule < in linguis
receptis > vel singulatimfaciunt vocabulum, vel cum aliis vocabulis
coalescunt,< et amxaeet terminationes>, sed in lingua philosophica,
particulae,amx.s et terminationesnon distinguenturquia quolibetpars
vocabulierit vocabulum.
Ex particuliset nominibusoriunturvariationes,ncmpe casus,flexusve.
Ad particulasreferoverba auxiliaria.Verba omnia coalescuntex nomi-
nibuscum judiciialicujusconnotatione;seu ex nominibuscumverboest.
Sed sequamurfilum linguarumreceptarum.Q.u<eramusque quomodo
omniacommodissimè resolvantur.Incipiamusautem à casibusnominum;
qui semper resolvi possunt in praspositionescum nominativo,quod s
exemplo Mica?, Gallican,Hispanicaepatct 0 Prmpositiones sunt con-
nexionesplurium nominum ad formandumunumnomen. Conjunctiones
sunt connexionesplurium [judiciorum]< seu nominumad formandum
judiciumseu propositionem> aut plurium propositionumsiveadfor- g
mandam <; ex pluribus > unam propositionem,sive ad formandam
unam Orationem;id est compositumex propositionibus.Quod compo-
ï5f) verso. situmest ratiocinatio,vel tractatio. Praepositionesigitur nitunturrela- g
tionibusrerum, quaesignificantlocum,tempus, locum et tempussimul,
ut locum praeteritum,locum futurum (terminum à quo et ad quem)
causam,(id estefficientemvel nnalem)Materiam.Convenientiam, Oppo-
sitionem, Exceptionem,separationem;permutationem (seu mutuam
separationem et adjunctionem)Unionem. Sed hsec paulo distinctius
ordinandasunt
Relatiorei ad rem est vel convenientia~vel connexionis 2. Relatio ~M-
~M~<~ est vel similitudinis,vel dissimilitudinis.Huc pertinetanalogia g
seu ipsarumsimilitudinumcomparatio.
~o ~MM~~MM est vel subjectiet adjuncti,vel adjuncti et adjuncti,
vel subjectiet subjecti. Ubi tamen notandum aliquodadjunctumposse
rursusesse subjectum,ut calor est subjectummagnitudinis.
Connexiosubjectiet adjunctiexprimiturper in ut doctrinain homine
V,7, f. 3verso;VII,B,H!,40.
i. Cf.PHtL.,
2. Cf. PHtL., VU, C,
t7.
W~g(i~
LEXICON GRAMMATïCO-PHILOSOPHtCUM
~35

est hudanda.NuUumin latino extat' reciprocumexprimensrelationem


pHiL.,vn,c.ï59.
hominisad doctrinam,nisi velisdicerehomo cum doctrinaestlaudandus.
Sedvocabulum generalitersignificatquandamconnexionem,non
hancspeciatimde quaagitur.
Videnduman dua~formalitatessibi possintesse subjectumet
pr~dica-
tum reciprocè,ut virtusgloriae,et gloria virtutis; quemadmodum
apud
Lulliumenuntiarisolet. Hoc obiter.
Connexioadjunctiet adjuncti exprimituretiam per ~w,
neque enim
peculiarishabeturpr~positio,gloria cum virtute est efficax,ubi
perinde
est,ac gloriaet virtusin eodemsubjecto.
Careripotestabstractisin linguaphilosophica,et hoc semelconstituto
multaresecabimus 2. Et vero abstractioabit in infinitum,et in se
ipsam
replicatur[ut: caloreitas]. Considerandumtamen est in rationum et
numerorumtractationefortè commodecarerinon posseabstractis.
itaque
sufficiethoc pr~ceptumut evitenturquoad licet.Et vero pro certo habeo
characteristica recte constituta omnino vitari posse. In Geometria
ergoet Arithmeticaper lineaset numéros non intelligemusabstractased
rescumipsis,ut circulusnimirum, aureus,argenteus,
ligneus,Numerus
id estres multa, ut: Numerusquadratus,id~ res tot, ut
possint disponi
quadrate.

PmL.,VII, C, 160-161(4.p. m-fol.).


PHH.VII,C, t6o-
Surla Caractéristique. t6t.

Alphabetum~MM ~M~w est catalogusw~cM~~


~tM~M~w, seu earumquasnullis dennitionibusclarioresreddere pos-
sumus. e

PHIL.,VU, D, î, t. (Un placardimprimé.)


F
PHtL.,VII, D,t, 1
LEXICONGRAMMATICO-PHILOSOPHICUM,
seta n~~ ~M~
et~~MMMomnium ~w ~r~M
~~ï~M~ G~r~ ~M(ï~
Onlit plutôt extrat.
a. Cf. Pn:L.,vu, B,
tt, 12 C, so recto; 5t V1II, ï veroo.
3. Suppléer e~
~36 LEXÏCON GRAMMAT!CO*PHÏLOSOPH!CUM

pHtL.,vn,D,ï,t. Naturalium, ~MHM Respectuscommuniores, MethodoP~~MM~


ordinatas,complectentes;Quibussignificandis,Nomina,non C~M,sedArte
et Consilio,servatainter Reset Signa convenientia~4~ ~~MMM~.
Ex ~~M~ Rerumet Nc~CMM~ aliarum omniummagis Co~a!
~MW Nomina,vel Derivatione, in una velpluribus
vel Compositione,
vocibus,per RegulasquasdamGeneraleset certas, secundum~~O~MM
1~G~WM~Ï~ ~f~MM~Mr; Ita ut Nominasic J~~Mt~~MW D~-
criptionesipsarumN~Mf~cotisentaneas contineant
2.

Ce placardporte desnotesmanuscritesde Leibniz,dont les deuxprin-


cipalesse trouventen tête l'une, à gauche, reproduit la table des lettres
et deschiffresde Dalgarno~.L'autre, à droite, estainsi conçue

Syllabaquae non incipit a consona denotat rem imperfectam,seu


partem alterius. In substantiis,retentis consonantibusunius sub-classis
variaturvocalis;in ~ccidentibus,retentavocalivariaturultimaconsent.

PHIL.. VU, D, J, PHIL.,VII, D~I, 2-4.


2-4.
Trois tables imprimées.Cesont les planchesde FouvragedeWtmiNs
An Essay fo~tr~ a Real Character and a PA~o~qpAïM/ Language
(in-folio,London, 1668)'

i. Sic, pour specialiorum.


2. Titre publié par TREN&ELENBURG (III, 40).
3. V. La Logique de JLe~M<7, Note III.
4. Ces règles sont extraites de l'Ars ~t~Mon~Mde DALGARNO.
5. V. La Logique de Z.~Mt. Note IV.
TABLE DE DÉFINITIONS ~3~

PHIL.,VII, D, ii, i, f. 1-19 (38 p. in-folio). PHÏL., VII, D, M,


ïtf.ï.tQ.
Tablede détmitions, de la main de Leibniz. C'est le fragment le plus
étenduque nous ayons de l'Encyclopédie qu'il projetait. Il doit dater des
années1702.170~ où Leibniz avait pour secrétaireHodann (v. le n° sui-
vant).Les rubriques sont empruntées (avec leur ordre) au f.&~coM
Grammatico-Philosophicttm de DALGARNO'.

PmL.,VU, D, n, 2, f. i-5s (5 p. in-folio)2. PHIL.,VII, D, M,


2,f. Ï-52.
Copiedela table précédente, de la main de Hodann3, avec des correc-
tionsde la main de Leibniz Des quatre tables de dénnitions écrites
par Hodann (v. les n""suivants), celle-ci est la plus complète et la plus
intéressante;de plus, c'est la seule qui soit sûrement et entièrement
l'œuvrede Leibniz, tandis que les autres sont des compilations de défi-
nitionsempruntéesà des auteurs divers (v. notamment les notes du n° 5).
On pourrala comparer à la table n" 3, publiée par TRENDELENBURG.

BM,Res quod distincte concipi potest. t.

Existensquod distinctè percipi potest.


Abstractasunt Entia, quae discriminant diversa prasdicata ejusdem
Ends.Ex. gr. Etsi contingat, ut idem homo sit doctus et pius, aliud
tamenest doctrina quam pietas, qua~dicuntur entia abstracta et
hominitanquam subjecto.
Co~f~MMest cui Entia Mihserent,et quod non rursus mhseret. Nam
mterdunifit, ut abstracta inh~re~tit aliis abstractis, v. gr. magnitudo
calori,cum calor est magnus. Et abstracta abstractorum indicantur adver-
V.PItIL.,
VÏt,D,r, ï.
2.Lesfeuillessontéedtesau rectoseulement.Ladernièreest blanche.
3.Cf.PH!L.~
VILD, M,5, quiportela signaturede Hodann.
4.Nousavonscorrigéquelquesfautesde copieen collationnantaveclebrouillon
deLeibniz
(n"!).
~38 TABLE DE MÊFtNtTïOKS

PML., VII, D, Il, bus v. g. calet valde, vel est calidus valde, id est, habens calorem
a,f.t.
magnum < Distinguendumautem hinc apparetinter Ens concretum
(de quo agitur), et terminum concretum.Nam cum caloremmagnum
dicimus, tunc ~M~MM! ~oeest Ens abstractumnempe calor; sed
magnum,terminusest concretus>.
Accidens est ens abstractumderivativum,et opponiturabstractoprimi-
tivoseu constitutivo,quod vulgôvocantformam substantialem,et voce
Aristotelisdiciposset xx~~o~v Entelechia.
Substantiatatè sumtaet Ens concretumest idem.et comprehendittum
Substantiamveram,quaeuna res est, tum et substantiasseu d~r~
substantiarum,sive unum per accidens< verbo, substantiatum >, uti
est grex, omnisque massa corporea. < Soient vulgô duo memorare
Entia per accidens,nempe per aggregationem,quod dixi, velut grex,et
per inhaesionem,veluthomo doctus, tanquamcompositumex homineet
doctrina. Sed sciendumhominem doctum non esse novum Ens, cum
idem homo sit, qui anteafueratindoctus.Itaque homo doctusvel homo
musicusseu uno verboCantornon est ens novum, sed tantum terminus
alius.Dantur ergo termini per se, ut homo, et per accidens,ut cantor,
poëta. < sed solaaggregatasunt entia per accidens».
Corpusest extensumresistens.
Spiritusest substantiacogitansincorporea.
Cogitansest, quod est consciumsuarumactionum seu habet actum
renexivum.
Ro~Mest animalcogitans,seuestcogitanscorpore organicopraeditum.
C~M~M~ est machinanaturaeperfecta,seu cujus quasvispars machina
est.

co~c~~r~ ~~ny~c~Tzc~
CoMC~~Mt Ms~MM~MfM est Extensumsine resistentia.
Extensumest continuumcum situ seu cumcoëxistentiumordine.
2. ) CoM~KMM~ est totum cujuspartes sunt < extrapartes, et > inde-
terminatœ. < Nempe ~> extra partes,id est separatimperceptibiles, ut
distinguaturà GradualiToto, cujus partes se penetrant cum aestimâtur
intentio qualitatum <; M~~fMi~~ vero sunt partes continui, quia

ï. Cf.PmL.,VIT,B.m, ïo;VII,C, 16~verso.


TABLE M NEF!MT!ONS
~3o

nutïaejamsunt assignats, sed pro lubituassignaripossunt,ut distmguatur PHIL.,VH, D, H,


> a~f. 2.
à contiguo.
punctum est situmhabens,<~ sed > extensionem(seupartescoexisten-
tesextr~partes)non habens. < Extensumest lineavel figura. Et figura
estsuperncies vel solidum.>
~mt est via puncti vel < est > sectio superficieivel < est >
extensum, cujus nullasectioest extensa.
Sectio est extremumcommuneduobus.
Superficies est via linea: talis, ut puncta lineaenon subeant locum
punctorumejusdem lineae, <~ (seu est via lineae novum locum
occupans) >; velest sectiosolidi.
est via superficieimodo dicto. Item est extensumquod non
estsectioalteriusextensi.Item solidum est extensumprofundum.
< Longum est quicquidextensumest.
Lï~Mest cujussectioextensaest. >
Profundum est habens aliquid tectum seu non extremum; quod de
superficie,linea,puncto dici non potest.
j Lineavel superficiesaut est exquisitaaut compendiaria,cum dissi-
mulantur minutaeinoequalitates,ut cum columnacylindricadicitur.
Punctum,linea, superficiesaut M~~M~c~ sunt, quae nullam pro-
funditatem, latitudinem,longitudinemrespectivehabent; aut~yj~, quae
habent,sed consideratunon dignam.J
Figuraest extensum, cujus sectio est extensa; nam dantur ngur~e
ambitu carentes,v. g. superficiestota sphaerica.
Ambitum pro sectione ponere non Ïicet. ~w~~est extremum
totum,sectiopotestesse pars extremitatis.j1
Planumest sectio solidi utrinque congrua,itaque planum est super-
ficies.
Rectaest sectio plani utrinque congrua. itaque est linea. Item est
linea< (seu via puncti) > minimainterduo puncta.
~P~~ sunt extensa (extrema) ~equidistantia,veluti rectx et
plana.
TrMM~J~est planumtribusrectisterminatum.
Quadratumest planum rectangulum asquilaterum, cujus scilicet
omnesanguli recti et omnia latera aequalia; seu est
quadrilaterum
regulare.
~0 TABLE DE D~FÏNÏTtONS

PHtL., VI!, D, M. Figura regularisest requiangulaet aequilatcra.Plana regulariasunt


:,f.3.
infinita,solidaquinque tantum.
~M~ est < una > recta extrematota.
Hedraest <~ unum > planum extremumtotum. 1
3. j Circulusest planum,cujus extremaab uno puncto asquidistaat.
.S~~ est solidumtale.
Spira quod simul circumitet recedit. <. quid circumire,explicabitur
inira.;>
Cubusest solidumrectangulumaequiiaterum.
Conusest solidum, quod abscinditurrecta transeunte per punctum
6xumet simulper circumferentiam,<~ extrema > circuli.
Unde patet circulum et punctum non debereesse in eodemplano,
alioquinon prodiretsolidumsed planum.<Si recta perpendiculariter ex
puncto in planumcircuitdimissaincidatin ejus centrum,Conusdicitur
rectus,sin minus dicitur Scalenus.Namsectioejus per verticemesttrian-
gulumscalenum.>
Conoeides est solidum factumtali rect~eMotu, si pro circulosumatur
ambitus6guraecujuscunque.
Cylinderest solidum quod abscinditurrecta simulattingentecircum-
ferentias,< vel > extremaduorum circulorumaequaliumparallelorum,
seu quod abscinditur, recta suis vestigüs parallela extremouno per
circulicircumferentiamtranseunte.< Sirecta angulumrectumfaciatad
planum circuli,cylinderest n'c~ sin minus, est obliquus.>
Cylindroeidesest solidumtali rectaemotu factum, si pro circulicircum-
ferentiaponaturambitusnguraecujuscunque.
Rotundumest, quod fit linea ad rectam immotam affixaet circaeam
mota. < Itaque conus rectus, non scalenus; cylinder rectus, non
obliquus;est rotundum.>
est rotundum, si linea sit in se rediens, et axiseamsecet
amphidextrëseu in duas partescongruentes.
Pyratnisest solidum,eujus basisest triangulumet latera reliquafiunt,
dumex tribusangulisrectaeducunturad punctumextra planumtrianguli
positum.
Fr~<ï est solidum,cujussectio<~ plana > quaevishedrx parallela,
eidem est congrua (seu aequaliset similis) itaque omnis cylinderest
prisma.}
TABIJBDEDÉFtNÏTtONS 44.Ï

~m est portio pra~cricris determinataambitusngursesolide, unde PHIL.,VII, t). Il,


2,f.3.
lineisad punctumaliquodprae citons determinatum ductis absolvitur
reliquaambituspars. Quod punctumdicituscacumen.
Latissestrecta <~ totalis >, quaeest pars ambitusfiguraesuperncialis.
< Totalisinquam,nam pars lateris non est ipsum latus. >
M~ est plana figura < totalis >, quae est pars ambitus Ëguras
solide.HincdicimusTetraedrum,Polyedrum.
Axisestrectaimmotain figuramota.
Concreta< Mathematica > sunt intelligibilia,nec qualitatessensibiles
habent.Sequuntur<; concretaphysica,quaesunf> sensibilia,eaquevel
naturaliavelartificialia.

Corporanaturalia sunt perpetua aut caduca. Perpetua (sc. ad 4.


longum tempus)sunt casÏum,sideraet magnassiderumpartes.
Caducasunt minoressiderumpartessuntque simpliciora ignis, aër,
aqua,terra. vel magis composita et haec vel imperfecte mixta, qu~c
facilèin simplicioraresolvuntur, vel perfectè mista, quae non facile
resolvuntur. Et haecvel inanimavel animata.Inanimasunt vel semper
inanima,qux sunt ex regno minerali,vel ex animatisdesumta,nempe
exregno vegetabili et animali. Rursus corpora vel sunt similaria
(saltemad sensum)vel dissimilaria,utraque vel insensibilia,qux nullo
modoprehendipossunt, vel sensibilia.Et sensibilia,vel impalpabilia,
quxprehendinon possunt, nisi undique perfectè includantur,ut aer,
vel palpabilia. Et hase sunt fluida vel nrma. Fluida vel similaria vel
mixturx.Similaria(apparentia)a qualitatibussensibilibusdistinguentur,
itemabanalysiper aquam,ignem etc. Consistentiaseu firma; aut rudia
autstructuramhabentia.Structuraest simplexquae(in salibus,gemmis,
talcis)autorganicain plantiset animalibus.J
Similariaquaedamsunt, quorum ingentes massaein mundo sunt
collectaet dicunturElementa.
Ignisestlucidumurens.
est fluidumimpalpabileElasticum.
Aquaest fluidum palpabileperspicuum,quod per se nullas habet
qualitatessensibiles singulares, adeoque est inodorum, insipidum,
incolorum, etc.
TAEH.EDE DÉFtNITÏOKS
~3

PntL., VII, D, u, Terraestfirmumpalpabilequodper senullashabetqualitatessingulares.


2<f. 4.
Strictiùsterra persistit,velnon debetsolviin aqua, nec facilefundiin
igne.
His addi potest JE'r vel fluidumcéleste sive quod c<p/M~ id est,
regionemsiderum,replet.
Sidus est Globus mundanus seu notabilemfaciens mundi partem.
< Estque vel ~MMMa~ (ut sol et luna) vel stella. >
Mundusestuniversumspectabile.
Z.M~est planeta,qui circuit alium planetam,sic Jupiter et Saturnus
habentLunasut Tellus.
Planetaest sidus, quod mutatlocum.
Fixa est sidus, quod non mutatlocum.
Sol est sidus per se lucens.
Contingitautem, quantum nobisconstat, ut omnesnxaesint soles.
Tellusest planetanoster.
Ad ignempertinentsequentia
~;M~ est exhalatiodisposita ad concipiendumignem. F/HM est
exhalatioignita. Cinisest pulvisresiduus in imo à combustione.jF~
est volatilishujusmodipulvisseuresiduusin sublimi.
5. j In Aëre Sequentia.
Nubesest exhalationumsublimiummassavisibilis.
Ventusmotusaëris aperti.
Mare est valde magna aquœ collectio. In Tellure nostra contingit,
omnia maria communicareinter se, demto Caspio. Posset etiamdici
mare est salsumreceptaculumfluviorumcxitu < aperto> carens.
Lacusest mediocrisaquae collectio. Quodsi quis aliquid magisdefi-
nitum velit, addi potest, non extendi per iter unius diei. < Et posset
item in eo a mari distingui,quod si aquas currentesrecipit,etiamemis-
sariumhabet. >
Stagnumrursusest lacu minus.
Aquastagnansquaenon habetnotabilemcursum.
< Palus aqua stagnans,qu~enon est limpida.>
H~MMM est aqua perenniscursus,alveo coërcita.
Alveusest cavitas longa [in eodem < fere > horizonte]< bori-
zontem parumper mutans >, fundum habens mediocrislatitudinis et

profunditatis.
TABLE BED~HMTtONS
~3

jtMM~ est portio superficieitelluris ex aquis quibus circumdaturemi- PHÏL., VII, D, M,


2,f. 5.
nensvel est mons,cujus planitiescircumdansest aqua.
J~~ est parselevatain superficietelluris. depressa.< Flumen,
lacus,stagnumest vallisaqua repleta. >
Continens est, quod est in insula magnam telluris superficiemoccu-
pante potestetiam sumi, ut opponaturinsulaemulto minori. Sic Bri.
tanniapossetpro continentehaberirespectumsul~eVectis'.
Caverna est locus cavus,cujus ambitum etiam superioremterra cons-
tituit.Possettamen aliquidaddi, ut cavernanon comprehendatcavitates
valdelongasseu vias subterraneas.
Rtlpes est mons saxeus, nisi malis rupem intelligereetiam in terra
lateutem, ut sit portiosaxeamagna terraeadhérons.
Meteora lucidaaërea,aquea, terrea fuissentrecensenda.
< Divisioetiam sic institui potuisset > Corpora sensibiliasunt
Elementa aut Elementata.Elementasunt, quae in alia, quantum sensu
constat,mutarinon possunt.nam aqua, verbigr. tantùm dispergitureva-
poratione, nonverein aërem transit. Elementaquoquesunt nobisubique
obvia. Suntqueaut impalpabiliaaut palpabilia.Impalpabiliasunt, valde
activumignis, minus activum palpabiliasunt fluidum aqua, et
firmum, ~n'<ï.
Ignisest fluidumimpalpabilelucens et urens, < et est principium
lucis.>
AerestfluidumimpalpabileElasticum< et est principiumsoni. >
Aquaest Elementumfluidumpalpabile.
Terraest Elementum siccum seu palpabile firmum. Nam siccum
< vero> idem est, quod palpabilefirmum.

) Elementata suntvel Meteoraseu in sublimi,vel Terrena. 6.


Terrenasunt vel ex inanimis, quae dicuntur Regni Mineralis vel ex
Animatis, et haecsunt Regni Vegetabilisvel Animalis.
Sedalix quoquedivisionesex
qualitatibussensibilibusinstitui pos-
suot Aliaeque itemex Analysicum mechanicatum physicaper ignem,
aërem et aquam.
~a parssuperficieitelluris, qua: aquis madefactain glebas coït,

i. LIIedeWight.
444 TABLE DE D~FïNtTïONS

pMt.. vn, D, M, et ulteriusirrigatain lutum. Aliter Terra est, qu~ aquisdilutaet quicti
:,f.6.
relicta residentiamfacit. Ex terra fertili separari potest pinguisJ~
remanentibuslapilliset arenis.
Margaest velut extractumterraefertiliset quasi terraeadepsin antris
montiumconstipatus.
~MMO~ sunt margacsubtiliores, ut boli et terréesigillats,sed
saxisinclusse.Bolusoptimabutyri instar in ore dilabitur.
Figularesterraepropius acceduntelementaribus,quia violentosigoes
sustinent.
Argilla, dictaolim candida terra, hodie tenax, ex qua operafiglina.
Impuriornon aequefictilibusapta, lateribuscoquendisinsumitur.
Terranieraquod nec liquabile,nec fusile,nec inflammabile, nechala-
bile.
Terravulgariscorpus, quod in aqua non liquatur quidem,dissolvitur
tamen, eamqueturbidam reddit, in eaque tandem, si sibi permittatur,
subsidit.majoriparte constatex pulvereilliquabiliet illiquefactibili.
Terrapinguisquaetrita digitiscohasret,seu quseaquismollitaet humo
iUisanon faciledissipatur.}
Mineraliasunt liquida aut sicca. < Sane ut terrae,ita et aquaesunt
succismineralibuset metallisinfectae.> Liquidasunt combustibilia aut
incombustibilia.Incombustibilevelnativumvel factitium.NativumMer-
curius est seu Argentumvivum, quod est liquidum non madefaciens
manus, seu non madefaciensnisi ea, quaein igne ad ipsiusstatumreduci
possunt,nempe Metalla.Est et liquidum ponderosissimum,multisque
aliis modisdefiniriposset. < Atque illud praealiis liquidishabet,quod
sublimatumabit in siccum seu flores. > Mineralialiquidacombustibilia
sunt, pinguedinesaqua gravioressulphureigeneris dici possunt.Sunt
bitumen<~ (etsi hocet liquidum et concretuminvenitur:) > et Petro-
leumseuolea mineralia,quaepuritate differunt.
Gradus ab aquis non facile extingui hoc Flagrareabsque
ellychnio hoc M~ Ignem rapere hoc naphthsecxquisitas. Liquidum
bitumensimiledemTheerpici; dicitur.B~~ distillatumdat petroleum.
est excetacei medulla in aqua non nec
flagrat, sine
~M~ spinali.
ellychnioincendipotest, -< pertinetad animaliumpartes>.

ï. Hodanna écrit yropo~W!.


TABLEMDËFHtÏTÏONS ~.5

DeAmbraGriseanon satis constat, sitne regni mineralis,vegetabilisPHtL. VH,D,M,


ananimalis. si mineralis esset, inter mineralia incombustibilia ~f.6.
liquida
posset,et a c~tcris odoregrato distingueretur.
referri
j Liquidafactitiamineraliaincombustibiliasunt spiritusacidimine- 7.
Nies,ut salis,vitrioli,nitri, qui ubi crassioressunt, olea appellanturper
~busum.
Mineralia siccasuntrursus < vel combustibiliavel incombustibilia.>
Combustibilia, quaesulphureadici possunt et vel pura sunt, habentque
formam terraeut sulphur,aut in lapidealiissunt mista, ut~~o/p~/M,
etquiipsopurior De succinodubitari potest, utrum sit regni
mineralis;adeoquegagatrecognatum,a quo transparentiadiffert;an sit
regnivegetabilis, ut quidamarbitrantur.Sulphur,Camfuraet Benzoinseu
Asadulcistoto corporesublimanturin flores,oleumnon dant. Sed vege-
suntnatur<epraetersulphur.Cespitesbituminosi(Turfas) dubium
tabilis
regnivegetabilis an mineralis; <~ prius malim.> J
Incombustibilia sunt liquabiliaaut illiquabilia.
Omnesiccumliquabilepotestgeneralinominevocarisuccuscontretus.
qualisin vegetabiliregno est saccarum. Quidam chymici etiam talia
saliumvelsalinoramnomine comprehendunt.
generali
< Succusalias dicitur liquor subcrassusex re consistente expressus
velvi aliena.>
sponte,
~a~dicuntetiam corpora,quasin aqua solutapellucidameam relin-
quunt,nectenacemreddunt.Sed saccarum,gummia, gluten faciuntex
aqualiquoremlentumet opacum. Quaedamirriganturmagis aquaquam
solvuntur,ut terrx. quaedamsolvuntur,sed sponterursus praecipitantur.
Aliaetiamsponterursusseparanturex aqua diminutaejus quantitate,
ettuncfiuntcrystalli,si non nimiumdematur.0
IM~M terra aquis rigata.
Sedpergamusde succo concreto (seu sicco liquabili) minerali, qui
concretusfixusvel volatilis.
Succus concretusmineralisnxus est vel nullo coloretinctusvel tinc-
tus.Nontinctusest vel ortu aqueusvel aereus.Exaqua estsal communis,
necrefertexmarian ex aquafontanaeduci
dcprchendatur,an sit fossilis,
cumet fossilemappareatex
aqua venisse,eaquedissipataremansisseaut
purum, ut in Poloniain forma saxi,aut mistum terrae,ut Halisin Tiro-
lensiComitatu. <~Huic addaturM~rM~ ~~MOfMM,quod est sal sapore
~6 TABLE DE DEF!N!TIONS

PtHL., VII, D, H. amarusfacultatedetersivus,in ignenon exiliens(ut sal communis) sedin


2,f. 7.
bullasextumescens(instar aluminis) et forsanfixus et fusilis.<~eoUi.
gebaturpartim> efflorescensex vallibussiccitatecanescentibus, partim
ex lacubuscalore solis concretus prope Nilum ejus spuma seu pars
superiorin aquis concrescensdicta ~~K~M~t. Boraci affineveterum
nitrum,adhibitumarenisfundendisin vitrum, fere ut salesex cineribus,
<; usurpatumet pro > lotionibuset balneis,<; ut > hodië sapoexsale
fixocinerumet oleo, nam et nitrum cuti exoleo sordidaeaffricabatur. ~>
8. J De ChrysocoUaaut Boracedubitari potest, cujussit nature.Non
solviturin aqua nec saporem habet, nisi ab ustione, quiasubamarus. fit
ex lapidecandidoet nssHi,qui ChrysocoUas veterum.
BauracArabibusnitrum.BoraxveterumchrysocoUœ in auroglutinando
successit.Boraxustionefit candidumet calciformecorpus,amissapelluci.
ditatedecrescitet pondere.Ergo habet aliquid salis.
Alumen resolviturin spiritum acidum et corpus petrosum.<
<M/f~~>. }
Aereussuccusest salpetrae,qui hodievocaturnitrum.Id exaëreduci
creditur.Illud certum est experimentopulverispyrii, continereaërem
valdecondensatum.
Succus mineralis concretus fixus tinctus est vel non metallicus ut
alumen<~ videsupra>, vel metallicusex metallocorroso,ut M~MM~
qualiavel nativaut commune,vel factitiaexvariismetallis.Et notabile est
spiritumacidum, qui est in sulphureet qui est in vitrioîocommuni, imo
et qui est in alumine convenire.
Succusconcretusmineralisvolatilisest vel nativus,qui spontenatura
aut mediocriigneseparaturut sal armeniacus,vel factitius,ut Mercurius
sublimatus.
Mineralesiccum, quod nec comburiturigne nec aqua liquatur,id vel
v el liquescit,vel partim evaporatp artim Et quod
liquescit.
igne evaporat
vel in vitrum abit seu in calido ductile,vel in metallum seu
liquescit,
in calidofluidumnon madefaciens, quod ad instar argentiviviin
corpus
frigido.Hinc aliquandoex eodemcorporesimulhabeturmetallum,quod
vitrum ~n~ et sublimatum floresappellant.Ita
~M/M~ quod quod
Bismuthum,
lapis est mineralis,quem Cobaltumvocant. Ejus regulusest
ejus scoria est Tafera vel smaltum(cxrulei coloris vitrum).Denique
ejus floressunt Arsenicum, quod est albicoloris.
i
TABLE DE DÉFINITIONS
~j.?

~~M~MM quoque et Sandaraca(quorum illud est aurei coloris, 1~HÏL., VU, D,


hocad rubruminclinât, utrumque venenatum)flores sunt mineralium 2,f.8.
propriorum; non minus quam arsenicum. Elevanturetiam igne flores
sulphuris,item cinnabaris,pompholixaliaquemulta.
Minerale item siccum, quod nec igne comburitur,nec aqua liquescit,
necfacileevaporat,est vel incoh~rensvel coh~rens.
Incohaerens continet genera terrarum, qua~ si reducantur in partes
tactuindiscriminabiles, dant limi genera, ut argillam, bolum, cretam,
margam. Saspefiuntsedimentisaquarum.Huc et ochra, rubrica,cretaet
umbraaliaqueid genus. Quin et ferrum destructumaliudvemetallum
< corrosum > in ochra et similibuslatet, ut in viridi montano(Berg-
~m) cuprum.Hinc in lateribus coctis vis magnetica, et in globulis
Becheri exargilla.
Cohœrensest vel immalleabilevel malleo ductile. Prius est lapis
posterius metallicum.
Lapisestvel difficultervel facile vitrificabilis,qui posteriorisgeneris
potestgeneralinomine vitrescens appellari;qui prioriscalcarius,qui dat
calcem vivamsi aduratur.Summa tamen vi ignistandem, quicquidnon
evaporatur, in vitrum abit.
Calxgeneraliterest friabile factum ex lapide adusto. Unde vox <
9.

calcinandi.
LapidescombustibilesLithanthraceset gagates, an quia bitumine
praegnantes? examinandarecrementa.
Lapidesqui cotibusattriti succumdant lacteum,ut galactites,morocli*
thus,haematites,et dulcemmelititesv. Georg. Agric. Morochthusalias
durus,aliasmollis, qui terras quam lapidisimilior,nonnullisLeucog~a.
Lapidisduri partesnon durae,ut filamentaamianthi,lamina talci.
Metallarefrigeratain pristinamredeunt speciem, sed lapidesfusi in
vitrum;an quod antea etiam vitrum, tantum nonnullisaliis mistum?
Suntlapidesnempe calcarii qui igne in pulveremfatiscunt vel calci-
nantur.Sunt denique qui nec liquantur, nec in
pulveremfatiscunt,ut
adamas et rubinus orientalis,amianthus,magnetesseu talcus tam albus
quamrufus.Sedsummo igne per collectionemradiorumtandem omnes
funduntur.Suntt qui non immediateeant in pulverem,sed in alium
lapidem (sedfriabiliorem)cretam,calcem,h~maticamfactum(ut Georg.
Agric.testaturper artemex magnetede Nat. fbssil.lib. 5. c. 6).
~8 TABLE DE DÉFINITIONS

Pun. VII, D, u, Later (vei testa) igne coctus, validiore igne nuit in scoriam.<~Et
p umexvideturesse lapisustus.>
3,f.

Caeterum dici potest, aliud esse liquescerealiud fundi. Liquescere


competit vitro et metallo. fundi tantùm metallo, an quod refrigeratum
redeat semper ad pristinamnaturam nisi evaporet? Ita fere, etsi nonsit
necesse.
Quasdam saxa facillime IIquescunt,ut vena argentea, quœ dicitur
cornea G~M/ quod ad candelaeflammamliquaturet
plus multô dimidiaparte argentumest. Bismuthivena facillimefunditur.
item plumbivena pellucidofluori similisapud Kentmantit. 24. 3.anu.j 1
Rursus lapis formatur concrescendovel ex humiditateaquea,velex
fusioneignea.Ex humiditatevel privationehumiditatisvelcrystallisatione
in humido.Privatiohumiditatisaut subitaest per coctionem,et ita nunt
vel tarda per exhalationemspontaneam,et ita quosdamlapides
formatosnotavit Peirescius,de quo Gassendusin ejus vita. Crystallisa-
tionein humidolapidesaliquandoformaricredibileest ad saliuminstar,
de quo Stenonis.
Ex fusioneignea duplicimodolapidesfiunt vel congelationevel crys-
tallisatione.Et utrumque in fixo et in sublimato.In fixo congelatione
durescitvitrum, crystallisationeadmistaminera quaedamartificialis, qux
fit, cum sulphurplumboaliisquemetallismiscetur.In fixoiterumconge-
latione, ut lapilli rubiniformes,qui prodeunt in lateribusretortx post
distillationemquorundam corporum.Sed crystallisationein sublimato
possent formari lapides ad instar salium sublimatorum,qui foliaaut
Crystallosostendunt.
Sunt et aliœ formationes,tum spontanée, tum per spiritumlapidi-
ficumseu congelantem.Sed quia plerumqueformatiolapidumnativorum
ignota est, pra~statnunc eos dividereà qualitatibus.
ÏO. j Sunt ergo lapides nativi alii similares alii ex pluribus< diversx
nature > aggregati.Similaresrudesaut figurati.Rudes < sunt continui
aut discontinui, qui componuntur ex pluribus sed ejusdemnature, et
sunt granosi, fibrosi,Miati, tessellati,qui scilicet puncta, lineas,super-
ficies,aut corporacolligant.Ubi corporacomponentiasimiliterin super.
ficieset lineas, et superficiesin lineaset puncta, lineasdeniquein puncta
dispesci sensu possunt. Puncta autem intelligogranula,lineas id quod
vocamussplitter,superficiesquod folia, qualia in lapidibustalcosis.Con.
TABLE DE DÉFINITIONS
~q

tinui lapidesnaturam vitri habere soient > vel terris vel arenis seu Pn!L.. VII, D, n,
lapillisvitrescentibus,granosa sunt et fibrosa,qu~ colligant,ut ligna 2~f.ïo.
sunt et. quas superficiescolligant.Formati aut uniformesaut
splitter
figurati. Uniformes,ut sunt vitriformes,quorum fragminacomponunt
arenam.
Figuratisunt < qui regulam servant, quales inprimis> crystalli-
formes, pr~ditiangulis[velfbliis],aliquandoet < fbliisin anguloscom-
positis>. Dissimilaressunt ex variis concreti,ut rupes,aut in rupibus
M~ variamineraliaet metallasimul complexe,Germanice
jE~. Talis
natuneest lapis Calaminaris,< et > Pyritx < qui sunt >
lapides
sulphurosi.
Soientet dividilapidesin vulgares,medioset sunt
pretiosos.Vulgares
autminusduri, ut saxa structurisapta, lapidesscissiles,
pumices,tophi,
< aut> durioresut silices,cotes, lapideslydii, smiris,spathum.
Lapidesmediiaestimanturvel ob eîegantiamvel ob usum. Ob elegan.
tiamvel nativamcrystalluset selenitis(qui taici
genus purius) vel ob
inductam politura,< sic> marmorumgenera,velutimarmorcommune,
jaspis,agates, porphyrites < qux autem politura nitescunt duritiem
habent >. Ob aliosusus < aestimantur> Magnes,Amianthus.
Lapidespretiosi< seu gemmas> distinguunturduritie, aqua seu
perspicuitate et colore. < HactenusLapides.>
Ductileseu malleabileest < Metallicum,et > aut semimetallumaut
metallum. Illud faciliusevaporat,ut antimonium,bismuthum,tutia seu
zincum.Ex Antimoniosulphur fieri
potest. BismuthumAgricolavocat
plumbum cinereum.< Arte> mistumex stannoet regulo antimoniiest
mistura typothetarum.alii ex stanno et bismutho.Agricolaprius habet
Lb.i. c. 2 posteriuslib. 8. c. 12. Ferri etiam fusionem
adjuvatstibium.
i Quidammetallicamalleabilitatemamittuntrefrigerationismodoaut
mixtura. j
Postât fortasseà fusionedistinguerelapides
et metalla,illain fusione
tenacia sunt,haseliquidaseu terminosnon servantia,ut rectiusdici
queat
lapides (ut vitra) liquescere,metallafundi.J
Metallum quod magisresistit est aut nativumaut factitium.Nativum
perfectum, nempe aurum et argentum, qu.e cineritio resistunt, aut
imperfectum, ut reliqua. Omnia metalla sunt mercuriale
congelatum.
namm igneeam habentnaturam,
quam Hydrargyrumextraignem. Sed
'KÉOt-fB
Ot!t.EtBMtZ.
29
~50 TABLE DE DÉFINITIONS

PtttL.. VII, D, quia simul aliquidaccessitquo ligataest pars Mercurialis,quod Chemici


2,f. tO.
sulphur vocant, inde disgregatioquoque partium seu raritas secutaest,
dum mistanon satis quadrant, ut minorem habeantgravitatemspeci-
ficam, quam Mercurius,uno auro excepto, in quo proba mistioest,
puriorque ipse Mercurius,quia aurum pondere Mercuriumvulgarem
ipsumvincit.
Ex metallisfacta, uno pluribusvead prioragenera nempead olea(id
est liquidacombustibilia)Mercurios(quoscorporumvocant,quievaporati
abeuntin sicca)spiritus(qui evaporatimanentliquidi)sulphurea(id est
sicca combustibilia)salinaseu succos concretos(id est siccaliquabilia
in
aqua ut vitriola) Flores(seu siccailliquabiliafacilesuMimabilia)Terras
strictiusdictas (sicca scilicetnec combustibilianec liquabilianecfacile
evaporabilia,verbo Tcrre~tria sed incohasrentia) (seu terrestria
cohserentiamalleo non ductilia) et speciatimlapidesvitrescentes seu
scoriasdeniquead alia Metallicadecompositareducipossunt.

I!.
) Animatumest quod praeditumest anima et corporeorganico.
Non alia animata nobis sunt nota, quam quse se nutriunt et simile
produceresoient, quod vegetare appellant.
Animatumest aut vegetanstantum, quod diciturplanta; aut sentiens
quoque, quod animalappellatur.
P~M~ spectatursecundumspecieset partes. Secundumspeciesplanta
vel non habet stipitemlignosum,quae dicitur herba;velhabetstipitem
lignosum; et vel pluribusstipitibuslignosisexitexterra et dicitur~~
vel uno et vocaturArbor.
Herbs distingui possunt vel usu vel in se. Ab usu aliasserviunt
corpori animali,aliae ad usus extraneosadhibentur. Corpori serviunt
vesca?et medicamentosse, quibus addi possunt odorat Usus extranei
sunt velut ad tingendum, carminandumetc. Sed rectius dividunturab
intrinseco, et quidem vel a generationepartibusqueeo pertinentibus,
flore, fructu, semine; vel a nutritione et eo pertinentibus,radice,
nuid~
stipite. Vel pro divisionisfundamentofolia, succi aliaequepartes
aut solide addi possunt. Et sane flores foliaquesunt quasi planta iti
Hodie commodissimam putant divisionem secundum formam
planta.
ita tamen ut ad subdividendum, vel ubi acres notabilesnon
florum,
sunt, alia discriminaa fructibusmaximeseu seminibusadjungantur.
TABLE DE DEFINITIONS
45 ï

f/<M'~aut stamineisunt aut foliacei.Sub stamineisgramina,arundines PmL., VII, D, H,


(cognacgraminibussed majores)cannabis,urtica, lapathum, frumen- 2,f.
ïï.

tace~herbas,lupulus, spinachia,atriplex,beta, acetosacontinentur.Ex


hisquidam ut urtica, cannabis,lupulus, spinacia, atriplex,mercurialis
alioshabentpediculospro polline,(quod quidamputant esse quasisemen
masculum) quifloresgestant,aliospro seminibusseu ovario, qui floribus
carent.Et sanestamina in apicibuscapsulaspollinishaberesoient, quod
multinonrectè,opinor, pro excrementitiohabent.
Floresfoliaceicompetunt plerisque plantis, et vel simpUcessunt vel
compositi, cum plures flores uno calyce continentur.Flores
simplices
veluniussuntfblii vel plurium. Unum illudfoliumregularisaut irregu-
Ms est ngura?.Regulare est figura campanae,infundibuli, paterx,
ros~,etc.
Floressunt campaniformesin liuo convallium,convolvulo,
Tithy-
malo,Malvaet Althasa,Bryonia,cucumereet pepone,rubria. Infundi-
buliformesin gentiana,Nicotiana,Hyoscyamo,pervinca.Pateriformesin
primula veris,centauriominore, plantagine.Rosiformesseu forma cal-
carisin Valeriana,borragine, Lysimachia,Anagallide,veronica,
solano,
pimpinella. Irregularessunt flores, in aro, specie lingue convolutse;
linguatimsectx in Aristolochia, rostri vel rictus forma in linaria,
Euphrasia,acantho,salvia,mentha, thymo, verbena,majorana,betonica.
Floressimplicesplurium foliorum, sunt quadrifbliiin crucem
(in 12.
isatide,cramba,nasturtio, cochlearia, sinapi, rapa et raphano, cheli-
donio)multifbliirosiformes(ita in amarantho,portulaca,papavere,flore
rore solis, junco, Kali vel Solda, saxifraga,hyperico,
passionis, ruta,
cappare,sedoseu semper vivo, geranio,helleboro,pœonia,
anemona,
ranunculo, filipendula,fragaria, quinquefolio, tormentilla, asparago).
Multifolii
umbelliferi(velut in apio, cicuta,fœniculo,angelica,chevro..
phylloGalliscerfueil,imperatoria,pastinaca,ferula, laserpitio.Hi ple-
riquequinquefolii) oculiformes(in caryophyllo,lino) liliformes(velut
asphodelo,hyacinto,croco, narcisso,iride, lilio ipso, corona imperiali,
~ipa, porro, cœpe, allio. Plurimiin his sextifolii).Multifolii
irregu-
~res,quidicisoientleguminosi(velut in cicere,lente,
glycyrrhiza,faba,
lupiao,piso, vicia, loto, trifolio,fœno grseco,media seu luserna,
pha-
seolo,viola,aconito).
Florescompositiex flosculis
perfectis,imperfectis,mistis. Imperfecti,
~52 TABLE DE DËFÏNÏTÏOHS

PWL., VII, D, M, qui alias partem tantum floris formarent, Et misti habent discumex
2,f. t2. flosculisperfectis compositum,coronamvelut radiatamex imperfectis,
unde floresradiati dicuntur. Compositisunt exflosculisperfectis(velut
in carduo, cinara (<ï~M~~), cyano, carthamo, lappa, absynthio,arte-
misia,tanaceto,scabiosa).Ex imperfectis(velut in lactuca, scorzonera,
cichorio). Ex utrisquefloresnempe radiati (velut in Enula campana seu
Helenio, Tussilagine, doronico, corona solis, belide, chrysanthemo,
matricaria,chamaemelo,millefolio,caltha).
Sed sunt et plantas,in quibus nullifloresobse~antur, et seminatamen
notari possunt. Horum aliquibusfructus in foliorumtergo nascuntur
(velut in filice,polypodio,adianto,linguacervina),aliquibuspeculiariter
colliganturin fasciculooviformi (velut in osmunda, quaepartimad
lunariosrefertur), in cellulis (velut in Ophioglosso)vel capsulissemia-
pertis (velutin lichene, qui genusest musci).
Sunt ali~ plantas,in quibus nec flores nec seminaspectari,nisiforte
microscopiopossunt, etsi semina adessenon sit dubitandum,velutin
muscis, fungis, tubere, fuco, alga, corallio, madrepora, corallina,
spongia, alcyonio.
Arboresex floribusdistinguentes< eas > ab arbustisseu fruticibus
non distinguunt.Itaque arboresrursus floresvel stamineosvel foliaceos
habent. Stamina interdum affixa fructibus, ut in fraxino, siliqua,
interdumseparata sunt, sed in eodem tamen pedunculo, ut in buxo;
interdum diversisunt pedunculiflorum stamineorumet fructuum,utin
therebintho,lentisco.
Sunt et florespannosi, seu panniculivillosiforma,velutcaudafelis,unde
chatonGallis hi partimstamineipartim foliaceipartimmisti ita cotylus.
In his fructus in eodem pedunculo,sed separatotamen a paniculisloco
nascuntur. Et fructus vel osseum habent involucrum,(velut in nuce,
seu Gallis vel coriaceum, ut glans (velut in
corylo, carpino charme)
ilice, fago, castanea) vel squamiforme, velut in abiete,pinu,
qucrcu,
larice, quorum paniculiin staminumsummitatibusmanifestumpollinem
tum in betula; vel baccifbrme, Bayes ( in
velut
habent, alno, cypresso,
cedro et junipero,taxo, moro) fructussicciet conglomerati(in platano).
ï3. t Sunt et arboresvel arbusta, ubi paniculiet fructusdiversispediculis
sustinentur(velutin salice,populo).
Flores arborum foliacei rursus unius sunt folii aut plurium. Unius
TABt.EDE DËFÎNÏTMNS ~53

(velutin ligustro, lauro, Gelsemino,styrace, olea, ulmo, vitice seu


~HÏL., VII, D, M,
2,f. 13.
agnocasto,Acacia,Mimosa seu sensitiva,sambuco,vite id~a) ubi ali-
quandocontingit,ut diverso ramusculofructus et nos insistat, ut in
visco.Flores plurium foliorum formam rosae componunt (velut in
hedera, vite,berbere,rubo, acéré,paliuro,senna,cassia,aurantio,citreo,
lemone,pruno, armeniaca(abricotier),persica,ceraso,amygdalo,pyro,
cydonia, sorbo, malo punica (quasmalum punicum fert) rosaefrutice,
grosularia,myrto, corno, mespilo)vel sunt leguminosi(ut in genista,
cytise).Extraordinem poni meretur Ficus, ubi Cordus censuit, florem
inipsofructuincludi, nempe stamiua quidam operculocuidamaffixa,
quoseminisgranum continetur.
Hxcplantarumdivisioper norum formasaptissimahactenusad pri-
mariam earumpartitionemvisa est, qu~ in quidam praedicamenta dige-
rerentur.Sedadjungendaeessentdivisionescollationesqueex aliissumix:
partibusnullacura, an qui in formaradicum,stipitum,foliorumconsen-
tiunt,aliassuntdiversissimse.
I~MMW herba,cujusgrana seminisvescasunt in siliqua.
Frumentum cujus in spica.
Arboreshabentseminavesca, aut siccocircumdataaut succoso.Sicco
duronuciferw; molliorerotundo glandiferm,conico~w~ Succosovel
separato,ut in pomis, prunis, cerasis; vel conglomerato,ut in uvis,
baccisautsimilibus,qu~ acinisconstant.
Radiéesbulbosmsunt in globum collecta membranistunicatas,qux
nona lateribus,sedtantum ab imo nbrasemittunt.
Herbae MM~7/ quarum florescrescuntformaumbelïaseorum cau-
liculisexuniuscaulismajorisverticeprodeuntibus.
C~ cum flores componunt velut redimiculummuliebrium
comarum, ut ex hederacoronaea bacchantibusgerebantur.
3c~M~~herbaequaetomentumseu materiamlanuginosamferunt.Sic
gîamentomentosum co~CM- cujus spica seu caput lanuginem
continet.
Speciatim
Filixqux est herb.t, cujus floresnulli ïiotantur,semina pêne insensi-
bilia,Ma ex foliisexiguis serratis composita,fructus supertergo folio-
rumdisseminati.
Convolvulus plantaest dicta, quod circa vicinasplantasse contorquet,
~5~. TABLEDE DÉFt?!!T!ON8

?H!L.,VII, D, H, campanafloris marginibusdeorsulnversis, succus plerumquelactesdt


2.f.!3.
et seminasunt angulosa.
Scabiosaest herba, cujus nos ex flosculisinaequalibuscomposituset
folia flosculorumtubulosa,in summo laciniatimdivisa scabieimederi
creditur.
'4 ) Partes jamplantarumvideamus,quaesunt perennesaut annule, vêt
ut ego malim serviunt nutritioni aut generationi. Pro nutritionesunt
siccx aut succi. Siccasvel nutrimentumattrahunt, ut radix,velIoag!us
ducuntet vel ad fructificationem propagant,ut truncus,rami, surculi;vel
divertuntut spinx, folia.
Truncus constatsecundumlongitudinemgeniculisseu nodiset ~~M-
J~ seu spatiis inter nodos. Secundumcrassitiemvero constat,
corpore,medulla,ex quibuscortexet medullamolliores;ille extimus,bxc
intima. Corpusconstatex tubisvariisaerem aut humorem continentibus.
Succisunt liquidi aut concreti.Liquidi ut sapa, balsamum.Concreti,ut
~MW~M<, resina,ex quibus illudaqueum,hoc oleosum.
Partes, quaead generationemseu ad fructificationemreferuntursunt
vel propagativœhumorisvel diversivae.Utraequevel remotioresa s&mi-
nibus vel propiores. Remotior et propagansest cauliculus,divertentes
sunt continens, calyx, contentum flos, e)usquepartes, qux suntfolia,
staminave.Propiuspropagansest vel serviensseminivel ipsumsemen.
Propaganspro semineMasculoest ~M et capsulain ejus
ipsum semen masculumest pollen. Pro seminefoemineoseu ovario,
quod semenx~e~o~v, aliis granumin plantis dici solet, inservitcauli-
culi formapistillus,tum fructus ipse ex continenteseminumseuovario
ipsoquesemine constans.Continensseminisvariumest pericarpiumque
dicilaxèpotest, quo pertinet spica,uva ex multis capsulis.Capsulxpro-
piores,ut poma, acini, et in ipsis nucleus,in quo tum pulpatumipsum
semen seu granum, tanquam ovum, in quo pars essentialis,
quibusdamdicitur (le ~M~). Neque hic divertentiadesunt, ut ansee,
putamina,item palea,qusegranafrumentaceaincludit.

Animaliasunt aut sentientiatantum, nempebruta,aut rationaliaetiam;


ut homo.
Brutumest aut imperfectiusnostrosensu,aut magisperfectum. Imper-
fectius est insectum,ex quo genere plurima non habent determinatos
TABUE
DEBËFÏNÏTÏONS ~.55

pulmones, sed in variispartibuscorporishabent organarespirationis,ut PtUL., VII,D,H,


planta,cum perfectiorapropnisrespirationisorganissint instructa. B,f.t4.
Possetetiamanimaldividiin Exangueet Sanguineum;et exanguein
minuset majus.Exangueminus erit insectum.
Porroinsectumaut non est alatum aut est alatum. Non alatum aut
apodumest, ut vermis, limax; aut pedes habet, et quidem vel sex vel
plures.Hexapodasunt terrestriavel aquatica.Terrestriavel per se vel in
a!iisanimalibus.< h~ecvel > salientiaaut non salientia,pulex,pedi-
culus.perse scarabaeus (qui api non alat<esimilis)et brucus(qui locuste
nonalat~).Aquaticasunt qualis scorpiusaquaticus.Polypodasunt ter-
restriavel aquatica.Et terrestria vel octo pedum, ut scorpius,araneus,
cimex,syro(in caseo), acaris (in cute), tinea (in vestimentis)vel i~
pedumut asellus,vel pedum plurium, ut scolopendra.Polypodaaqua-
ticasuntpediculusmarinuset pulex marinus.
Insectumalatumest vel per se, vel transformationeex alio animait. 15.
Priorasunt vel terrestria vel aquatica. Terrestria oblonga aut lata.
Oblonga vel campaliaut locuste vel latentia in foraminibusut
grylli.
Lataut cimexsylvestris,blatta alata, quaelucem vitat.
Aquaticasunt
dpula,quaearanei pedibusper aquam incedit, aut cicadaaquatica,qux
in ea natat. Ex transformationealata spectanturante transformationem
et post eam. Ante transformationemsunt
apoda aut pedata. Apoda
dicunturuno nomine Eulae,ex quibus favificaquidam alata,
vesp~eet
muscas carnivor~e prodeunt.
Pedatasunt hexapodaaut polypoda.Ex hexapodis
aquatica(ex quibus
musc~quaedam)terrestria(ex quibusscarabsei).
Polypodainsectasunt Erucae,inter quas bombyx.
Posttransformationem insecta alata sunt aut nuda seu tenuibusalis,
autColeoptera,quibus alaesunt munitae.Tenuibus alis sunt aut mem-
branaceisaut farinaceis.Membranaceis praeditœalissunt favifica,ut apes,
vespa&,non favifica,musc~(quibusalasbinas),formica(cui aix
quatuor),
culex(qui aquaticusbinarum alarum), cicada
(quœalis latispHeditaest
sonumqueedit). Farinaceisalis praeditisunt papiliones.Alas munitas
habentvaria genera scapabseofum aut bruchorumvolantium, quorum
aliquicornutiquidamaquatici;quidammolliores,ut cantharideset cicin-
delx.
Exanguiamajora sunt duriora aut molliora. Duriora sunt crustacea
456 TABLEDE D~FtNtTÏONS

pHïL., vn, D, t~ aut testacea.Crustaceasunt generacancrorum,Astaci.Huc astacifluvia-


2, f. t5.
tiles, squill~marine, crabbe,araneimarini. Testaceaseu conchylia sunt
turbinata(ut Nautilus,murex,buccinum,cochleamarina,concha
venens)
vel non turbinata, eaque univalvia(ut balanus, echinus), vel bivalvia
(ut conchamargaritifera,ostrea, pecten, bernida,quaealiis innascitur).
Molliorasunt perfecta,imperfecta.Perfectavel rotundiora(ut
polypus,
qui velut pedes habet, intusqueossecaret; item sepia, qu~ atramentum
effundit, pedibus caret, os tamen intus habet, nisi quod s~pioJaosse
caret) vel oblongiora (ut loligo). Imperfectiora,quae propemodum
~)'~ habentur, partium distinctiorum(lepus marinus et cochlez
forma nisi quod cornua desunt, holothurium)vel minus distinctarum
pellucidum,(ut pulmo marinus,a cujus centroradii peduminstar)opa-
cum, facileadh~rens vel sub callosa pelle (Tethya) vel molli(urtica
marina).
Animaliasanguineaaut respirantbranchiis,ut aquatica,aut pulmone,
quasrursussunt vel aërea vel terrestria.Aquaticasunt pisces,qui natant
branchiisquerespirant.Suntquevivipariaut ovipari.Viviparioblongiet
rotundi, vel non tales. Oblongi sunt cetaceiaut cartilaginosi.Cetacei
sunt magni(balenre)minores(dcîphini)utriqueprolemintrase educant.
Cartilagineisunt magis marini (xiphias, caniscarcharia, asterias)
communeset aquis dulcibus(Luso, acipenser)viviparicurti et rotundi
sunt vel tenueset lati (ut raja, torpedo, ranapiscatrix)velcrassietbreves
(ut mola, quascapiti a pisceabscissosimilisest).
i6. Oviparisunt mariniaut aqusedulcis.Marinivel a pinnisvelfigura
aut crusta distinguuntur.Pinnarumin tergo radü vel toti molles,vel
partim mollespartimasperisivespinosi.
A figurasunt ovipan oblongiaut lati. Oviparimarini, quibuspmQ<B
tot~ molles, aut tres habent pinnas(ut aselli et merlucii)aut binas(ut
thynni et scombri,quos quidammakarellasvocant, et piscisvolans)aut
unam tantùm, ut harengi,sardse, acus. Ovipari marini, quibuspmn$
partim mollespartitn duras alii binas habent, unam flexilem,alteram
spinosam(ut mugil,mullus),alii unam habent partim mollibus,parum
duris radiisconstantem(ut auta, sparus,scorpius,perca marina).
Ovipari mariai oblongi(congrus, serpens m~rinus,taenia,lampetra,
anguilla)lati (solea,rhombus,passer)oviparimarinicrustacei(triangulus,
polygonus,acus, stellapiscis).
TABLE DE DEF!N!TtONS

Ovipariaquaedulcissunt majoresaut minores.lUi voracesaut secus. PML., VU, D, M,


Voraces aut mollioresaut firmiores.Illi aut unipinnes (ut lucius) aut a, f. t6.
bipinnes,communesaquœ dulci aut marinae (ut salmo), aquaedulci
proprii(ut trutta, carpio), firmiores voraces (ut perca), non voraces
aquarummagis stagnantium(ut cyprinus, tinca), magis currentium
(barbus,capito).Ovipare aquaedulcisminores(ut gobio,Gründling,qui
in parteinferioreaquas.Phoxinus, qui in superiore).
Avisestanimalsanguineumaïatum et ab habitationepartim et nutri-
mentoest velterrestrisvel aquatica.
Terrestrisvel ex plantisvel ex animalibusvivit, et quidemvel insectis
velcarne.Aquaticaex animalibusaquaticisali solet. Qp~c ex plantis
vivuntseu phytivoraeaut breveshabent alas, minus aptasad volandum,
autlongas.Qux breves vel volantvel non volant. Volant domestica?
(utgallus,pavo) ferx majores, mediae,minores. Porro aves phytivorae
majores aut sylvestressunt (ut phasianus,in quo caudagradatimversus
medium crescit;attagen,cui crura plumosa; urogallus,cui pilosidigiti,
serrât~utrinquefalculae,nutrimentumex foliis tenerioribus)aut cam-
pestres(velut ~s et anas campestrisBellonii,quae ferè magnitudine
differunt).
Avesphytivoraebrevium alarum feraemédias(ut perd~x,cui rubet
pectus,gallinacorylorum cui crura pilosa).
Minores pullaceigeneris(ut coturnix,rallus).
Phytivorae feraenon volantes magnitudineretinentur (ut struthioca-
melus,casuarius).
AvesPhytivora:longarumalarumsunt rostro longioreet tenuiore, vel1
breviore et firmiore.Hhesunt generis columbini(velutcolumba,turtur,
iilaminor,hic major) aut turdini. Haepectorevariegatomaculisaut non
variegato. Priorisgeneris canorœ(ut turdus communisDrossel,stumus)
noncancre(ut turdus transitorius).Pectore minus
variegatoalisecolore
minuspulchrocanorae(ut merula communis),non canorse merula
(ut
montana); aliascolorepulchriore(ut upupa, alcyon).
Avesphytivoraslongarumalarum brevisrostri sunt granivore <; et t7.
velhabent> tuberculumdurumin
palato(nt in Emberizaalba, alauda
congener) vel sunt passërinigeneris < quibus nil tale >. Qu<Bpasse-
nmgenerisaut non canorœsunt aut canoras.Non cancre velminores
utpassercommunis,vel
majoresrostro fortiore, quo putaminafructuum
~58 TABLE DE DËFÏN!TKWS
's

P<uL., VH, D, u, frangunt (ut cocothraustes). Cancre fincken(velut rubicilla, passer


2,f.t7.
canariusqui viridior;et que coloreobscuriorfringillaet linariamagnitu- j
dine inprimisdifferentes).
Aves insectivore aut majores sunt aut minores. Majores.Majores
velocius(ut hirundo)tardiusaut cancre (velut luscinia,alauda,rubecula
<MM~ rubicillafC~~M/~M~~) aut non cancre, que vel gustu
commendatur(ut friedulavulgo beccafigo,oleanthe ~Mr au~ in
foraminibusterraelatetalbo corpore)vel cauda insignessunt (ut mot~
cilla).
Minores insectivorevel canoraesunt (ut serinus) vel non cancre
(ut regulus, parus).
Avescarnivoresunt aut rapaces,aut semirapaces.Rapaces sunt diurox
aut nocturnx. Diurne majores(ut aquila,vultur, ubi in posterioreros-
trum non statim curvatur ut in priore) mcdie, ex quibusnonnulî~
falconumnomine ad venatumaliarumaviumab hominibusadhibentur
(ut accipitres,milvii). Minimi (ut cuculus, qui satis voce noscitur,et
lanius, qui processumhabet ab exterioremandibule superiorisparte).
Nocturnx (ut bubones).
Semirapacesmagis ex cadaveribus quam vivis animalibusvictum
querunt, et plereque ad loquelamsunt apte, suntque ex generecor-
vorum, psittacorumaut picarum. Corvino generi rostrum largiusrec-
tiusque (majores ut corvus, medie ut comix, minoresut monedula).
Psittacisrostrum angulatumcolorqueinsignis.Pice garriuntcrepitantes t
et multiplicitervariegantur.Ad picas referri potest manucodiata.Picus
(~~oo~c~f) muros arboresquescandit, eaque in re etiam a cauda
juvatur, in qua penne firmiores.
Avesaquatice cruribus et rostro longioribusutuntur, et vel vicina:
deguntaquis, vel ipsa in aqua. vicine aquis sunt ex generepluvialium,
quibus rostrum plus pollicelongum, ex genere haematoporum, quibus
rostrumduos pollicesexcedit(ex quibusipsihematoporostrumetcrura
rubent) Ex genereScolopacum(Schneppen). que aquamingrediuntur aut
sunt fissipedesaut planipedes.Que pedes fissileshabent,velnonnatant
vel natant. Que non natant sunt ex genere gruum. Ex his grus arteriam
asperam habet litere S forma, et herbis vivit. Ciconia piscesmagis
querit. Ardea piscivora est, ex pennis cristam habet. Fissipedes quae .}![.
natant, vel sunt ex genere colymborum,que multumaqua merguntur,
~>
TABLE DE BÉFÏMTÏONS
~5g

pedeshabentpinnatos,pennasplumosas,sinecauda; vel sunt ex genere ]PmL., VU, D, Il,


in 2, f. ty.
fulicarum, quibus corpus compressius latus, aliaequepedes habent
pinnatos, aliïenon habent. Palmipèdes<~ vel > habent rostrum planum
velacutum.Planumhabentherbivorae(ut cygnus,anser, anas). Acutum
habent,quaesunt ex genere pelicanorum(vel onocrotalorum) anatum
insularium (quaedesertasrupes habitant, unum tantum ovum pariunt,
posticacarent), mergorum (qui multum sub aquis, rostro rotundo
serrato,sub extremumuncinato), ex genere hirundinum marinarum,
quibus alaeprope ut hirundinum(ut larus).
Nuncadanimaliaterrestriaveniamus. ï8.

Haecviviparaet oviparasunt (ÎUa cum avibus communemin ea re


naturam habent,haecpluspiscibusaccedunt)Viviparaaut solidispedibus
autfissis.Q.uaefissisungulisaut rapaciaaut non rapacia.Rapaciaomnia
sexhabentdentesincisores,et binos oblongos,quibus praedamtenent,
suntquecapiterotundo magis, quasgeneris felini, aut magis oblongo,
quxcanini
Solidipeda aut solidungulaseu cornipedasunt (velut equus, asinus,
mulus), velpedeshabent nonnihil duroset fissisaccedentes(ut camelus,
quipedesbisulcisaccedenteshabet, superiore ungulaeparte nonnihil
fissa,et ex ruminantiumest genere; et Elephasmaximusquadrupedum,
quimultifidis accedit, Fissospedes
prominentiisdigitosrepraesentantibus).
habentia non rapaciaqusedamsunt cornutaet ruminantia,quae bicornia
sunt.Et suntüs cornua aut cava (ut in bove, ariete, capro) aut solida
maribus propria,ut in alce et cervo, damaet rangifero,capredoRehbock,
magnitudine distinctis.Casteravel sunt cornutanonruminantia,quaeunius
cornuunicomia(ut rhinoceros)vel ruminantianoncornuta camelo-
(ut
pardalus, girafa)vel necruminantianeccornuta(ut porci).
Adbovinumgenusreferunturvaria (ut urus, qui est barbatus,bisons,
cuigibbusin tergo, bonasuscui cornuacirca aures reflexa,
bufalus,cui
comuaplana,aspera) ad caprinumreferunturitidemvaria
(ut .y~M,
ibexcui cornua angulariaet tuberosa, rupicapracui cornua rotundata
etin extremouncinata,gazellacui recta et
contorta).
Bestias unguibusarmate non rapaces sunt hominiformesaut lepori-
formes. Hominiformesmajores(ut simia, papio vel pavianus,illaenulla

t. Cettephraseestà peuprèsrépétéeau commencement


dela p. tg.
460 TABLE DE DEFÏNÎTÏONS

PmL., VII, D< n, cauda,hic brevi), minores (longa caudacercopithecus,et facieei simile
~,f.t8.
animal ignavum). Hominiformiafacie et auribus hominem nonnihil
referunt,pedibusanterioribusut manibus utuntur, quatuoriis incisorcs
lati, et binidentesocularesnihilo reliquislongiores.
Qux leporinisunt generis, binoshabent dentes oblongosin inferiore
mandibulabinosque oppositos sed paulo minus longos in superiore.
Pleraque ruminantibus accensentur, quod ubi incisorum ope os cibo
implevere,rursus molaribuscomminuuntalimentum. Sed verè tamen
ruminantianon sunt, cum non nisi uno sint praeditastomacho,unde
cibos non revocant.Sunt majora,media, minora. Majora aut pilosaaut
calamata.Pilosavel in aperto(ut lepus) aut subterranea(velut cuniculus,
cui longasaures, breviscauda aut mus alpinus, cui contra)aliacalamos
pro pilishabent (ut major, histrix; minor, echinus).
M~ generis(ut arborumhabitatorampla caudasciurus).
Minoris(sorex, mus et talpa, cui minuti oculi, pedes lati instar
manuumaliaqueunde apparetnon optime huc referri). Muribusvesper-
tilio accenseripotest.
'9' ( <( Bestiasunguibus armataerapaces, felini generis canini,illa.
rotundocapitehaseoblongo ~>.
Rapacia felini generis corpore sunt proportionepedum aut minus
oblongoaut oblongo.Non oblongomajoraet vel robore insignia(leo,
ursus),vel maculis(rotundistigris, oblongispardus),visu (lynx).Minora
(ut catus domesticus,civetta) Oblonga se in foraminainseruntet sunt
terrestriavel amphibia. Terrestria aut pellibus vilioribus (ut viverra,
quascuniculiscapiendisadhibetur, putorius,qui mâle olet), aut pretio-
sioribus(major ut martes, minor ut mustela, quaeHermine).Amphibia
meliore pelliceo(castor) deteriore(lutra vulgo Otter). Rapaciacanini
generisBuropseavel exotica. Europseaterrestria(ut canisqui docilitate
et obsequio,lupusqui contrarapacitate;vulpesquassubtilitatelaudatur.
His addi taxus potest) exotica (ut Armadilliseu tatii), amphibia(ut
phocas).
Oviparasbestiseaut gradiuntur et quadrupedessunt aut repunt.Gra-
dientia sunt lata aut oblonga.Lata habent crustam(ut testudoterrestris
vel marina) vel pellem (ut rana; et buto, qui venenatusnec saltat).

r. Répétitionv. p. ï8.
TABLE DE M&FÏMTÏONS
~.6t

Oblonga sunt majora,media, minora. Majora(ut crocodilus),media(ut PmL., VII, D, n,


lacerta,chamaeleon), minora(ut salamandraterrestris,aquatica).Repentia 2,f. If).
q'j~epedibuscarent oblonga et rotunda sunt rursus majora, media,
minora.Et quidem majora (ut serpens) media sine veneno (natrix
~M~)venenata(vipera) minora (ut c~cilia qu~ecreditur venenataet
c~eca).
Partesanimaliumcommunioressunt, aut specialiores.Communiores
fluidaeseu contentasaut nrmaeseu continentes.Fluidasaut aëreseseu
impetumfacientes,quae spiritusvocantur; aut liquida seu humores.
Humorutilisaut excrementitius.Utilis aut in sanguinemtendit, aut est
in sanguine,aut ex sanguineseparatur.In sanguinemtendit chylus ex
cibo.In sanguineest sanguis ipse, serum quod aquea perspicuitateest,
sed calore concrescit; y bilis. Ex sanguine separantur succus nutritius
< pro individuo>, et pinguedo, adeps, et quod congelascitsebum.
Sevum pinguedodura. Pinguedoincerti usus. Semen, pro fœtus genera-
tione lac pro nUtUtione.Excrementitiihumores sunt bilis collecta,
excrementa ex chylo secreta,sanguismenstruus,urina, sudor.
Continentiasunt similariaaut dissimilaria.Et illa dura aut flexilia.
Dura(ut cartilagoet ossa) flexiliaaut serviuntad transmissionemaut ad
motumaut ad tegendum.Ad transmissionemspirituum cerebrumcum
medulla spinali,nervi, nbrae.Ad transmissionemhumorumvel simplicem
vemeet arteriaevel percolatoriamglandulae.Ad motum ligamentaten-
dinesque,quibus musculi ossibus alligantur, musculi ipsi, caro. Ad
tegendum, cutis, membrana.
Continentiadissimilariasunt externa et interna. Externa caput et
truncus.Capitispartes generalesfacieset posticum(synciput, occiput)
illamagishaecminus pilosa.Specialesmagiso~M~ (apertae,
tecue) et
minusorganicae. Apertagutilesad sensumvisûs(oculus),auditûs(auris),
odoris(nasus),gustûs(os).
Craniumestos capitissuperius,quo tegitur cerebrum.
) Nasusest cava prominentia,per quam transit respirationispars et 20.
odor.
Osest scissurafaciei,per quam transit maxima pars respirationiset
alimentum.Habet mandibulamsuperioremet inferiorem,quaemobilis
est, et labia supra et mfra, quaesunt caraosselaciniae,quibus dentes
teguntur et os clauditur.
~.6& TABLE DE DEFINITIONS

PmL., VII, D, n, TecKepartes internasmagisorganicaesunt, vel prominentesut lingua


2, f. 20.
et dentes, vel concave palatum,guttur, in quo Epiglottis.Linguaest
molle, camosum et oblongum corpus, quod motu, flexuet alUsusuo
servit cibis movendisin ore et vociCormandse. Dentessunt ossa brevia
verticalitersita in ore infixaalia in mandibulasuperiore,alia in inferiore
sibi respondentia,uteorumope cibiinterceptifirmiteneantur,incidantur,
molautur.Hinc alii canini,incisores,molares.
G~~ est caro, ubi infixidentes.
Palatumest cavitasons superior.
Guttur est ex ore in interiora descendonsvia cava.
Faucesintusinitiumgutturis.
GM~extra superiorpars colli.
U~M/~seu gurgulio est caro mollis inflabilisin extremopalati,ubi
incipitguttur.
Epiglottisibi est valvulaquaeaperitur extrorsum,ad emittendumspi-
ritum, clauditurvicissim,ne cibusintret in viamrespirationis.
Partes~<MM~ c~M~ supra,medio,ad latera.
SupraFronsquaeest supremapars facieisupraoculos.C~M~M protube-
rentia super oculo, quaeinfra terminatfrontem.
.M~M latera; supra, temporaquod est inter aures et frontem.Infe-
rius malx quae sunt e regione oris, et spiritu ad exitumnitenteclauso
ore inflantur.Genxsunt superiorpars malarum.
Infrasub ore directe?~~M terminatiofacieiinfimaexterna,in qua
intus primum maxilla seu mandibulainferior mobiUs.interius~M~
qu~esunt binseglandulaein faucibus-< Hactenuscaput. >
Truncusquod corpori superestdemtocapitevel demto capiteet mem-
bris. Habet superiora,media,ima. Superioraanticum et posticumsimul
complexasunt collum et scapulae.Collum est quod truncumcapiti
jungit.
0
Cervixest colli pars posterior.
Nuchaquod est proxime infra foramencervicis,ubi oritur spina.alii
sic appellaremaluntcavitatemposticamcolliprope caput.
F~~n~ pellisdcpendensa gutture, ut in bobus.
Humeri pars trunci lateralissuperior,à qua brachiapendent.
Scapulaos humeri.
Claviculainstarclavisjuagit scapulamsterno.
TABLE DE DËFINITtONS
JL6~

Ad anticaet postica determinatasunt pectus <~ et dorsum >. PPmL., Vil, D, n,


Thorax est mediusventer seu superiortrunci cavitas. circumscribitur i, f. 20.
supraclaviculis,infra diaphragmate;ante sterno, posticaossibusdorsi
lateratima costis; continet partes, motu se aperienteset claudentes
nempe coret pulmones.Hinc ut eas coerceat,ossibusfirmatur.Sternum
ossapectoris.<
Ejuspars <mteriorextus apparens dicitur pectus, posterior dorsum,
utrinque latera.
M<%M~M sunt extuberantiaecarnosasin pectore, apta& ad lac gignendum
in suisglandulis,quarumfungosa extremitaspapilla est, apta suctioni
sensusinstarglandis.
exquisiti
)Spinatergi, est osseum omne tergi à coUoad inferiora,constans s
vertebris
seu partibus,qux separatimverti possunt.Continentmedullam
dictamspinalem.
Costxsunt'ossalateraliathoracis.
Coxendix est os, in cujus cavitaterecipitur < os femoris>, est
pars
internacoxae< quaead latera ~> ossis sacri, quod spin~ est pars infe-
riorimmobilis.
Infimus venter,abdomen qui et proprieventer,est cavitastrunciinferior,
membranâ circumdata,quaeperitonaeumappellatur,superius terminata
diaphragmate, continensventriculum,intestina, pancreas,hepar,lienem,
renes,vesicam,et quaepertinent ad generationemet excrementa.Sub
peritoneo omentumest, membrananempe adiposa,intestinainvolvens,
quodEpiploonvocatur.
~M~~cM est centrumdepressumin anticoinfimiventris,in quodvasa
quidam(dictaumbilicalia)terminantur,qux serviuntad fœtus in utero
communicationem cum venismaternis.
Iliumsuperiorcoxœpars, ubi intestinumileon seu convolutum.
C/M~vel natespragtuberantiae, quibussedemus,in medioanus exitus
excremcntorum.
~M, quoda costisnothis seu inferioribusad ilia; unde hypo-
chondriacaaffectio,quiaibiintusmesenteriumobstructionibusobnoxium,
vtilgoWeicheSeite.
~~M~wi pars abdominissub umbilico.
Inguenquodin hypogastrioest circa pudenda,ibi glandul~,qu.Bali-.
quando,in bubonesintumescunt.
4~ TABLE DE DEFINITIONS

PHÏL., VH, D, H, P~~y pars inguinispropiorpudendisin quo piÏi succrescuntœtatead


2,f.2Ï.
generationemmaturescente.
Trunco adhèrent artus, nempe partes corporis ad motum externum
destinât~ suntquetotalesaut partiales.Totalesin bestiisvocanturpedes,
et sunt quatuornumero; ex quibusanterioresetiam ad alia movenda vel
sistendaadhibentur,et in hominebrachiaappellantur.ubi posteriores ad
motumtotius corporisde loco in locum super terra aut in aqua
magis
serviunt,et pedesspeciatimdicuntur; etsi in avibuset pedesserviantad
alia movendaet brachiaabierintin alas.
Artus ergo totalis(ut brachium,pes), dividiturin armum, cubitum,
manum.
~My est pars brachiitruncovicina,quaeper humerumei connectitur.
Cubitusest pars mediainter armum et manum.
M~M~est pars extremabrachii,qua aliquidcomprehendipotest,cons-
tatque carpo, quo cubito jungitur, palma seu medio manus, cujus
cavumdiciturvola manus.et denique parte extremain digitos6ssa,qui
oblongisunt, quibusfieripossuntdiversimotus,quiquerursusin ~<M
subdividuntur.
Condylus juncturaarticulorum.
In pede armo respondetfemur,cubitocrus, manuipes~~y.
Genuest commissurafemoris et cruris, ubi flexus.In anterioribus
pedibussic dici solet Latinis,in posterioribussuffrago.
22. j ?~ï pars anteriorseu dura cruris.Sura posterior,quascarnosa.
Po/ digitus intimus, qui caeterismajor et ab iis remotior.quibus-
dam H~
Planta est imum pedis, quod in quibusdambestiisinduratur.Carpo
respondetTarsus.Quibusdamos tarsi primumdiciturtalus.
Nunc ad partes internas animalis,quaesunt visceraet ossa; nempe
mollia et dura. De ossibusquaedamjam dicta, quia structuramfadunt
exteriorem.
Viscera sunt vel pro motu aëris seu respirationis,vel pro motu
humorum eoquesensibili,quo in circulumaguntur, aut insensibili, quo
pr~pamntur. Pro respiradone est follis naturalisgenus, qui per
arteriamasperamaëremrecipit, et rursus expeUitexterius,quod respira-
tionem vocant.ln duas partes dividitur a mediastinoid est, membrana
thoraciscavitatemin duaspartes dividente,ut una corruptaaliasupersit.
TABLE DE DEFINÏTÏONS
~65

Et quaelibet parsduoshabetlobos.Intus versus thoraciscavitatemconcavi PHtL., VII, D, H,


sunt,quiacor amplectuntur. 2,f. 22.
Promotusanguinissensibiliest cor, quod habet speciemantlix val-
vulisinstructa&,quo sanguinemuno foramineattrahit, alio expellit,val-
vulautriusqueregressumimpediente.Duos habet ventriculos,ex quibus
dexterrecipitsanguinemvenosumex vena cava,eumquemittit ad pul-
mones per venamarteriosam,ut aëre impracgnetur.Ex pulmonibusredit
perarteriamvenosamseu venam pulmonaremad ventriculumcordis
sinistrum, unde expelliturin arteriam magnam in diastole
uterque
ventriculus aperitur in systolauterquecomprimitur.
Ceteravisceraserviuntad humoresprœparandos.Et quidemalimenta
inoremasticat~et salivaimpraegnataper œsophagumrecipit sinistroori-
6ciositusin abdomineventriculus, cujus motuquoquesubigunturinclusa,
etprotrudunturdeindein intestinatenuia, ubi chylusseu pars utilis ali-
mentiab excrementitioseparatur. Chylus per vasa lactea extractusin
receptaculoproprio colligitur, atque inde per venam subclaviamet
Mv:itn in dextrumcordis ventriculumdeportatur.Reliquumstimulante
bile(in hepatea sanguineseparata)propelliturin intestinacrassa.Lienis
quiin sinistrohypocondriositus (ut hepar in dextro), quod viscusest
spongiosum, ususnon satis notus.
Renesex sanguine per venas emulgentesallato separant humorem
aqueum et saisumsudori cognatumseu urinam. Binisunt siti sub
hepate
etliene,et urinamope ureterum mittuntin vesicam
urinariam,ubi ser-
vatur,donecexpellatur;ut bilis servaturin fellea.
Testesseminimaris elaborandoserviunt,numerobini extra abdomen t
positi,in quosvenasbinœ et arteriaebin~eingrediuntur,quasspermaticas
voeant, quaeintra testemin ramos sparguntur,advenitet nervus a sexto
pan.Extestibussemenper vasadeferentiain cavitatempenisfertur. Pros-
tate sunc binaeg!andu!ae,
quae aliquem quoque humorem in penem
emittunt. In mulieribus uterus peni respondet, corpora bina testibus
comparantur.
j Hodieputant, ovariumesse in omnifoemina,ubi ovuluma semine 23.
vinîifœcundetur,
aiqueinde in uterumper tubam Fallopianamdelatum
~oetum constituat,qui ibi nutritur.In mediisintestinisjacet ~M,

Hodana
a ëcrit ~-o~o~.
tM~MTSM
LËtSNtZ. 90
<~66 TABLE DE DEFÏNÏTÎONS

?H!L., VII, D, !t, in quo muiti sanguiferi et chyliferi ductus et pancreasglandulosum


3.f.23.
corpus, succum intestiuo tenui, non procul ab introitu bilis peculiari
ductu infundit, quo bilistemperatur.
Sunt et partes animaliumpeculiares,ut m natantibus ~M~p, tenue
tcgmcutumet partitum, cn~~ fragilior,testa durior et aperienssese,ut
in ostreis.Eadem ~ï~My, id est, foraminibusin capite lateralibusres-
pirant. Qpsedam insecta habent ad cornuum instar <!K~fKM, quibus
explorantiter. Daturet in natantibusvesicaaërea, cujus contractionegra-
vitatemcorporisspecificamaugere creduntur.Sunt et ~M<~~MMM~ lata
tenuisquesubstantiaex acuminibuscomposita,quïeex corporepiscisexit.
In volantibuscorpus tegunt ~Mw~ quarum in extremo ramusculi
piliformes,ad fundumM~~Mjcylinderscilicetperforatus.
Ale sunt quasi remi, quibuspercutituraër. Cauda pro gubernaculo.
In quadrupedibusquibusdamcornua(qux aliquando et in piscibus,ut in
cetis) armantcaput, M~«~ pedes.Jubx pinnisrespondent.
Pilus corpus longum flexile,quod plantéeinstar cute exit exmultis
compositisfit lana in quibusdam,in aliispelliceum.
Ex pilisin mentobarba.In extremotrunci prominentiaest cauda,quas
et ipsa saepepilosa.

~c~ est alimentumanimalis.


P~~ corpus siccum comestile,quod fit materiam vegetabilem(ex
granis maximè)in farinamredactamet aqua maceratamcoquendo.
Potusest liquoralimentosus,qui hauriturore.
Jus est liquor eorum, quaecoquuntur.
Butyrumunctuosumex lacte collectum.
Caseusexcrasse partislactis coagulationedepositaecompressionefor-
matum.
Fartumesca,qua quid farcitur,utintestinumvacuum,cumfitfarcimen;
Farcireautemest minutispartibus collectisimplere.
Artocreasest coctumexfarinacum butyrocavumcarnerepletum.
Amictusest tegumentumportatile tenue scilicet contra aëris injurias
transitorias,non contra vim solidimajorem.
F~MMest linea tenuis flexilisapta ad connectendum.
f~ est fasciacapitiscrinescolligens.
Pannustextumunde vestis,maximeex lana.
TABLE DE DÉFINITIONS
~6y

PM/M~rcui ob mollhiem commodeinnitimursive incumbendosive ?H!L., VÏI, D, n,


insidendo.Speciatim saccus clausus, materia flexili plenus in usum a. f. z3.
dictum.
recipiensflexile,firmum, amplum, uno tantum loco apertum,
qui arte fit ex extenso seu piano. aut multas habebitplicas aut consul
debebit.
On~M~M~w quod in eo spectarivolumus,etsi ad tegendum
necessenonsit.
( Aedificiumest tegumentummagnum firmum,loco aiBxumcontra 2~.
aërisinjuriasdiutiusdurantes,vimqueedammajorema solidoinferendam;
nonpro nobistantumsed et nostris rebus conservandis.
Latiori structura vocabulo comprehendasetiam navem, murum,
pontem,turrim, columnam,obeliscum,ut sit omne corpusingens arte-
factumcujus partes cohérent ut sciliceta machinadistinguatur,nisi
hancquoquecomprehenderevelimus.
Navisest sustentaculumhominumet rerum capax,ut in aquapromo-
veantur.Et habenthoc commodi,ut majoraopem facilepromoveantur,
quiaminusresistitaqua motui incumbentisquam terra.
Ponsest sustentaculumduo extremafirma aquam coercentiaconjun-
gens,ut transiri possitsine immersionein aquam.
?~M~ est prisma ligneumquadratum,aedinciisaptum.
Asserest planumligneumoblongumarboreabscissum.
Laterest lapisex terra coctus.
C~w~MMproprièlapis ex asdinciocaesus.Hodievulgomateriamollis
qux deindespontefit firma inservitquealiis colligandis.
Columnaest corpus cylindriforme,quod erectumfirmitatesua tecta
structurarum sustinerepotest. soletquecrassitiesinframajor esseet supra
prominere aliquid,ut pluviasdelabentesa columnaecorporearceat.
est tectumcavumin extremosustentatum.
Cancelliobstaculumretiformerigidum,quod oculisnon corporipatet.
Scalacompositumex gradibus,ut iri possit ad locumaltiorem.
Gradusest fulcrum,in quod fit passusin altum.
vallum olim ex lignis erectis unde miles dicebaturvallum ferre in
cxpeditione. Nunc intelligiturerectumcrassumex terra, ut eo salvoad
locumaliquemveniri non possit. Soletvestiri lapide,ne inclinatanimis
sitanteriorfaciesad horizontem,ascendiquefacilepossit. Nam ipsa per
TAM.E DE P~FÏNÏTtO~S
~68

PML., VU, D, se terra aggesta(unde aggerisnomen) indigetinclinationefacieiseupro-


2, f. 34.
cursu inferiorum,ne superioraruant extra vallum.Solet etiamadhiberi
aquis cocrcendis.
(~~ est impedimentummotus.
~~M~ est aperturaad introitumin locumdestinata.
~K~~ est aperturalucemadmittens.
C<ï~M~est proprie via fumi clausa, ne incommodet.Nam verbo ¡
tenus caminus,c~~MM, significatviam.Sed adhibeturtamen et ad locum
ignisapertum simul designandum. f;
Si locus ignis est clausus, nisi quantum opus ad usum, is locus
dicitur /cnM~ qux non tantum adhibetur ad calefaciendumaërem
conclavisclausi sedet ad immissaaut superpositavi ignistractanda. §
Grundiasuggrundapars tecti prominensultramurumvel parietem,ut
ab eo pïuvisecasumarceat.
Vestibulum aedinciipars ante januam.
P~CMMïquod est in parte posteriore,ut ostium posti cum.Posterius
autem censeturhoc loco, quod non aequeaditur.
C~~M~c, quod fit ex tignis junctis,ut firmum aliquid componant.
Sed maximesi sit horizonti parallela,serviensad separandasuperiora
habitaculaab inferioribus.
25. Tr~M~~sunt tigna transversaa parietead parietem.dicunturet de
remigumsedilibusin navi.
Si super duabus trabibus paralleliserigantur tigna parallelasibi ex
adverso, et tigno obliquo conjungantur,haectigna obliqua appellantur
C~~(~f~~). j
In habitaculo,quod imum est horizontaledicitur ~K~M~M; quod
supra,tectum;quod ad latus angulo ad horizontemrecto surgit,~n~.
Malusest lignumerectumin navi, quod ferre potest velum.
Transennaest funis extentus.
Clavusvel gubernaculumest, quod in postremaparte navisin aquam
prominet.servit*adnavemconvertendam.Nam si aqua quiescatipsum
gubernaculummotuminstarremi navem ab aqua repellit, unde conver-
titur. Sin navis sit in motu, gubernaculumobliquatum magis aqux
resistitquamrectum, et ita ipsavis motus navem convertit.
~M< est corpusuncinatum,quod si in fundum aquaeprojiciaturet
fune naviannectatur,servitad navimsistendam.dum enim navismoven
TABLE DE DEFtNÏTÏONS ~6()

anchora trabitur, simulque acumen, quo terram momordcrat, 1pmt~ VII, D, u,


incipit, 2,f.35.
magisintra eam adigitur,ut tandem, nisi frangaturaut rumpaturaliquid,
navisulteriuspromoverinon possit.
J~N~ est vectis in extremo latus seu palmam habens, quo dum
aqua, repellitur ab ea corpus mobilein aqua.
pellitur
F~M~estsuperficiesventumexcipiens,ut ejus vi navispropellatur.

VARIA.
SUPELLEX
C~ est prisma cavum ut canna. Sub prismate cylinder conti-
netur.
FHMM est prismaflexilevel cylinderflexilis,sed cui firmitasadest.
Theca est repositoriumportatile.
Aciculaest instrumentumperforandiexiguum.
Acusest simulinstrumentumperforandiet aliquidsecumtransducendi,
ut filum,lardum.
Forfexest compositumex duobus cultris, angulum mobilemfacien-
ùbus,ut interceptuminter ipsos secaripossit.
Pecuniaest materia pretii noti apta ad aliarum rerum pretia, ad
exiguasusquepartes, mensuranda.
Mensaest planum horizontale super pavimentum erectum infra
hominisaltitudinem aptum ad sustinenda, quœ manibus tractare
volumus.
C~~ est cylinderex materia combustibili,ellychnium per longitu-
dinemejus transiens circumdante,id est, filum, quod faciliusadhuc
ignemconcipitquam ipsamateriacandelae.
est continens diffluentisin summo apertum. Itaque liquida et
aridaex partibusexiguiscompositacontinerepotest.
Cathedraest sedes altior, ut qui sedet spectari audirique faciliùs
possit,addocendumferè comparata,etsi latiussumipossit.
Sportasportulaest vas contextumex flexilibuscrassioribusKorbut ex
palea,juncis,et firmafacerepotestetiam ex non firmis, ut ex stramine.
Arca est receptaculumundique clausum utcunque portatile, cujus
tectumarcuatuminstar Januaesursumvers~ aperiripotest.
Lectusest locus horizontalisstratus, ut in eo commodequiescipossita
jacente.
~0 TABLE DE DEFtNtTIONS

¥
PtUL., VU, D, M SUPELLEX RUSTICA.
2, f. 2 r.
~f~M est mobile corpus, quod aciem habet, qua terramproscindit
ut seminainjicipossint.
Occainstrumentum est, quo g!eb.c confringanturet sata rursus
operiantur.
Ligo est instrumentumconstans angulo recto, cujus una extremitas
manu tenetur, alteraferro armata est, ut penetrare in terram apiceet i
radicesvepriumeruerepossit.
Currusest corpus ex receptaculovel sustentaculorerum transportan-
darumet rotis compositum,ut faciliustrahatur.
~f~M~M~ est liquor niger, quo literaein chartaduci possunt.Corn-
ponitur ex solutionevitrioliet gallarum.
Chartaest superficiesflexilisexlinteis vel laneistusis, maceratisatque
expansisrursusquesiccatis.
Liberest compositumexmultispaginisparallelisinscriptibilibus paral-
lelcsibi affixis,ut apeririet claudipossintquiescenteextremitate,quibus
committuntur.
Organum~M~w est instrumentummusicum, in quo aër per
fistulastransienssonumfacit.
Lyra instrumentum musicum portatile, chordis instructum, quas
digitispulsantur.
Panduraest instrumentummusicumchordisinstructum,quaechordx
alia arcu tensa tangunturGeige.
Tympanumest instrumentumsonorumcavum, cujussuperficiestensa
pulsatur.
Tuba instrumentum musicum ore inflatile majus incurvum ex
metallo.
Campanaest instrumentumcavumex metallo,quod alio corporeduro
pulsantesonum reddit. Pulsanssi intus suspensumsit totoque pulsato
pulset, pistillusvocatur.
Ludus est exercitium incerti exitus, quo certatur delectationis
gratia.
Picturaest similitudorerumsolidarumin superficie. S
Spectaculum est actio publicaubi factisdelectantur<( vel saltemaffi- g
ciuntur > spectatoresnon verbistantùm. S
TABLE DE DËFINÏTÏONS 47 ï

n
sunt instrumentanocendi per vim manifestam.Ita venena F a, f. VII,
PML., D,
26.
ubi vis non apparet.
excluduntur,
crassitieminore,
Gladiusest ferrum oblongum,mediocrilatitudine,
habens.Omnis gladius aciem ha~ct,non omnisacumen.
aciem
Bombarda est fistula, ex qua per expansionempulverispyrii ejicitur
globus. vim
est compositumex linea, quaeextremisper chordamtractis
missilepropellit.
elasticamaccipit,eaquedimissase restituens
Telasunt arma missiliabrevia, acumenhabentia.Sagitt~ appellantur.
J~~ est Jignumoblongum,acumineduro armatum.
est m agn~ parti corporis obtensacui non adh~ret,
Clypeus superficies
tamfirma,ut armisperrumpifacile non possit.

27.
~CCJDET~ CO~~U~L~
est coinferens n atura prius illato.< Interdum dicemusC~Mf-
Causa
sumitur.>
rens,cumcausade concurrentepotiore
est inierens pâtura prius illato. Saepe causanomine
< Causasufficiens
intelligitur vel paene sufficiens.Causaper se,
simpliciterposito
est coinferens (inferens) natura prius, modo
(itemcausasufficiens perse)
nihilimpediat.>
cum alio vel aliissumtum constituitinferens.
Coinferens
quod
aliquid ponitur. Omne inferens est coinferens.
f~~ est, quo posito infert.
se
Namsi per infert, edam cum aliis non impedientibus sumtum
non omne inferens causa est, cum etiam ex effectu inferatur
Porro
causa.
Coinferens idem est quod conferens.
Connexa suntquorum quodiibetnecessariôinfertalterum.
ex eo est inferens natura prius < vel saltem
Oririaliquid dicitur, quod
coinferens natura prius seu causaprimaria.>
primarium
natura < vulgo causa sinequa non.>
Requisitum est suspendens prius.
est immediatum, seu sine medio illationis
< Constituens requisitum
vel probadonc.ita pars constituensest totius, puncta etiam etsi partes
nonsint, tamensunt constitueutiacorporis.>
non aliud non ponitur; <dicitur et conditio.
Suspendens est, quo posito
suntquidam suspendentianon absolutè,sed secuQdumcertum produ-
47~ TABtJE DE D~FÏMTIONS

Pnn. VÏ!, D, n, cendiveî existendimodum. Quod et ad requisita appHcaripotest,et


2,f.27.
quidam sunt requisita,secundum quid, non simpliciter.idemquein in~ &
rentibusetiam locumhabere potest. tr
Consuspendentia, vel cof~M. quibus omnibusnon positis,sequitur
demumrem non poni. Aggregatumergo omnium correquisitorum foret
requisitumplénum.>
Conjunctasunt etiam, quasconnexanon sunt, modo de facto simul
ponendasint.
Efficiensest causaactiva.
AM~M causa,quam causa efficiens[primariautitur] <~ fineminten-
densfacit, esse causam >.
Finis est, cujus appetitioest causa<; sumciens> conatusin agente.
Materia est constituenspassivum,quod manet in mutatione.< Qu.
an materiasit abstractum? >
Formaest constituensactivum<; abstractum> Interdumsumiturpro
constituentemutabili.<~ Spiritusanimalessunt constituentiaactiva,sed
non abstracta.>
Auxiliumest, quodactionemalteriusleddit faciliorem,< id fierivim
agentis augendo,vim aliam addendo, manente vi minuendo impedi-
mentum. >
7~~M~~M dimciliorem,<; quod fit diminuendovim agentis,dimi-
nuendovim auxiliantis,manentevi minuendoeffectum,quodimpedimen-
r
tum strictèdictumest. idquc nt vim atiô divertendo.Est et aliusmodus
impediendilato sensu, si eludaturactio, objectumamovendo,velobli-
quiusreddendo,ubi viriumpars non proncitad effectum.< Obstaculum
actionem in se divertit, nulla licet mutatione facta in agenti et
patiente~>. >
Permittensnonimpeditcum possit.
Instrumentum est, quod agit patiendo.
Pf~ï~M~ est producenscausamfuturam, <~ vel caussefutufaequali-
tatem requisitam>.
Conservat quod impeditcorruptionem.
Exemplumuniversalisest particulare,sub eo comprehensum.
Occasioest rerum status, nobis conveniensad agendum sine opera
nostraoblatus. 1
M~f~w est actusprsemiodignus.D~~M~ pœnâ.
TABLE DE DËFÏNÏTÏONS ~73

Fortunaest status rerum a nostra prudentia non dependentium. PHIL.,VII, D, H,


Statusest aggregatumpraedicatorummutabilium(accidentium)con- 2,f. 27.
temporaneorum.

MODI EXÏSTENDI.

Independens quod alio tanquamnatura priorenon indiget<; quod non


habetrequisitum>. ~~M~~ quod contra.
Simplexcujus pauca sunt constitutiva. Compositumcujus multa.
< Prorsussimplexcujus nulla >.
dicitur, quod habericonvenit.
Pertinere
Periculum est facilitasmali; quodsi non sequatur, salvi dicimur seu
salutem habere<~posito malumesse magnum>.
P~M~M quod durat diu.
Mutabile, quodpotest non durare. < Praestatdurationemdefinireper
mutatione m,ut alibifactum. >
Habere dicitur A et B < dicitur > haberi,si ita existat B, ut eo uti
possitA. Carereest non Habere,cum conveniret.Habereest generalius
quampossidere et latius sumtum, ut ad res quascunqueetiam inanimes
etjurisexpertesapplicaripossit,uti pertinererem ad me est latius, quam
jusmihiin rem esse. Et uti habere abstrahitanimusa possessione,ita
perdnerea jure. Habemusea, quaesunt pars nobis, item quxesunt attri-
buta,uno verbo, quaesunt in nobis. Habemustamen etiam, quse non
suntin nobis, nempe instrumentaagendi, amicos,res amicorum.Sunt
enimin habendoquidamgradus. Res amicorumhabemuscontrahostes
communes, sed non contraipsosamicos.
j U~Mreo quod facimusconcurreread finem nostrum.
C<m~Mm est, quod confertad perfectionemmajorem. 2
28.
est activitasprimitivasubstantiaeplenaesimplicis<; seu est forma
substantialis>.
Morsest cessatiovitae.
Vicescontinentmutuamuniusin alterummutationem.
Ordinariumest, quod fit secundum regulam communem, <~ seu
secundum id quod plerumquecontingit.~>
Extraordinarium quod secus.
TABLE DE DËMNÏTÏONS

PHÏL.,VII, D, ir, MODI AGENDI.


2,~28.
~~r~ est agereet proximcante non egisse.
CcM~M~r~ est agere et proximeante egisse.
~M~ est agere et proximepost non esse acturum. Pro agereponi
potest et in aliquostatu esse.
Repetereest agere, quod prius actumest sed [intervalle]<~ tempore>
interjecto.
Potentiaest status, ex quo oritur alius status (qui actusdicetur)posito
conatuagendi.
Conatusest status, ex quo oritur [actus] <; alius status (qui nempe
didtur actus) > nisi aliquidimpediat.
Debeturquod requisitumestad perfectionem.
Oportetfieri, quod debitumest.
Expedit,quod confertad perfectionem.< Itaqueexpedireet conve-
nire est < foret > idem.Praestatdiscriminariut expedire dicamus,quod
extrinsecèconfertad perfectionem,non ipsam constituitvel continet.>
Facile cujus pauca sunt requisita. Difficilecujus multa. Sub multis
magna continentur;nam magnahabentmultaspartes.
Requisitum vide p. praeced.
Soletcujusexemplorumnumerus multo majorest, quam oppositi.
En marge, signe Habitusest ad id quod solet fieriex agentisdispositione.
de deleatur.
~M~ est, cum principiumactionis in agente.
Violentum, cum contra, prassertimsi patiensresistatseu agentisacdvi-
tatem minuat.

PERFECTIO. e

est magnitudorealitatis.
Perfectio
Bonumquod confertad perfectionempercipientis,<~ seu conveniens
percipienti.>
~ï/M~ quodad imperfectionem.M~f~~ quod neutrum.
Pulchrumcujus contemplatiojucundaest.
Deformecujusmolesta.
Purumcui non admiscentur,quaereddunt imperfecdus.
Impuriuscui admiscentur.
TABLE DE DÉFINITIONS ~5

Utileest quod expeditpercipienti.Quid sit expedire,videatur titulus PHÏt. VII, D, M,


2, f. 28.
jM?~MW contra. <( Itaque bonumutile non continet neque
pr~cedens.
perfectione.n.>
constituit
y.M?M quod continetperceptionemperfectionis.
M~M quodimperfectionis.
~<w est conveniensad propositum.Ineptumcontra.

CONSENTANEAET DISSENTANEA.

Eadem sunt, quaesibisubstituipossunt salvaveritate.


Diversa,qusesecus.
Oppositaqu~enec simul esse, nec simul non essepossunt.
Consistentiaquaesimulesse possunt. nonconsistentia quaesecus.
.R~~M/M~ est, quod relationemdicit, seu quod relationeconstituitur.
Absoluturncontra.
Positivum quodnullam involvitnegationemnisi negationis.
Negativum contra. Potest et diciabsolutumet limitatum.
explicatussupra, ubi potentia.Medium,ubi finis et causaeffi- 29.
ciens.
Objectum est subjectumattributiproducendi;quod interdumextrinseca
denominatio est, ut cum attributumest Tocogitari.
A~ûest variatio secundum perfectionem;<~ vel exercitiumper&c-
tionis.>
MM~osecundumimperfectionem.<~ quascontinetpassionem.>
Subjectum est, cui aliud ens inhaeret,quod dicitur adjunctum. vid.
supr.de Abstracto.
C~M~M~M~ est conjunctumactioni. Conjunctum quid vide supra, ubi
decausa.

GRADUS COMPARATIONIS.

yaldeest tale, cujus adjunctumest magnum. Valdè calidum, cujus


calorestmagnus.
Mediocre, quod nec magnumnec parvum.
~c~MM magnumdicuntur,quod multisminusmajusveest. Cxcerum
majusest, cujuspars alteri (~~n) toti asquatisest.
M~KMfttest omnibusmajus.Minimumomnibusminus.
47~ TABLE DE DÉFINITIONS

PH!L.,Vn, D, n,i, PnM~ est cujus simplicior m ordine coUocatio est.


2,f.2<). alterum~
~MM/ si neutrum prius aut posterius.
~cm~, M~M est, quod majus minusve débite, aut
neutrum est.

f
RELATIO NUMERI.

[MM~M~ est unitates.]


Si A sit L et B sit L, sitque A et B idem, M~MMest L.
<< AfM/ est aggregatum unitatum. ~>
Tc~~ est, cujus plura constitutiva in recto concurrentia.
dicuntur~f~.
< Strictius totum ita sumitur, ut sit homogeneum parti. Homogènes
sunt quorum unum in simile alteri, si non sit, mutari
potest. >
~~MM pars quas manet aliis demtis.
P~~o~M est habitudo magnitudinum duarum, cujus ope una ex alia
data [denniri] <; determinari >
potest.
0~0 est relatio inter multa, qua
quodiibet a quolibet discriminatur.
Co~t~M~ est attributum plurium subjectorum.

P~ unius aut
quorundam.

~CCZD~~T~ ~~T'HC~~TfC~ J!

ApFECTIONES PRIM.E.

Zo~~M~ (~<:) in quo via magna (parva) secundum cam plagam, qua
in eo maxima esse potest.
Zd! ~M~ secundum plagam, maxima esse S
qu.e post priorem
potest, anguloque est ad priorem recto.
C~~M~ rursus ut ante, anguloque ad planum a prioribus plagis
factum recto.
.¡;;
~~M~ quod via minima incedit.
C<~M~ quod alla.
?
D~K~ est vias inter duo minimal magnitudo.
CoM~MM~Mubi extremitates partium non determinatae. secus m
Si superficies ~M~ non sit (seu cui non recta, sed
ubique congruat
~~) erit unum latus ~mKw~ alterum ~MM~M~. S
C~M~ est, quod est a parte plani aut rcctag C~MM
tangentis.
contra. ~S
TABLE DE DÉFINITIONS ~y

Posmo. PHIL., VII, D, u,


2, f. 2().

P~M~K~ quod angulumrectum facitseu utrinqueaequalem,alias


~~K~ est.
) 7t~M~ab ea parte, ubi minor angulus. 30.

j~ est, quod tandemproditauctaad extremuminclinatione.


P~~M~ est, quod ubiqueasquedistat.
Secatterminumcommunem,quod caditin utrumque, terminumcom-
munemhabentium,< et in ipsumetiamterminum.>
'T~;MM~M)M est, quod angulorectosecat.
Angulus incidensest, quem via facitad occurrens.
Refractus,quemvia continuatatrans occurrens,facitad priorem.
Reflexusest si vianon ultra occurrenssit continuandased retro.
U~ est, cum via secatoccurrens.Citra cummanetad easdempartes.
~r~ est citra< ire >, cum pergere <~ ita > non licet <~ut tandem
nonampliussit ad easdempartes.>
Supinum est, cum posteriusest inferius.Pronumcum anteriusestinfe-
rius.Inferiusest latus versus eam partem,ad quanl fit motus <~ natu-
ralisuniversalis,qualemin gravibusagnoscimus.Naturalemhic intelligo
apparentem. >
D~~w et ~~M~fM~ nec anteriusvel posterius,neque superius aut
inferius< et tamenin plaga ad eas recta. > Distinguuntur,quod dex-
trumnobisest commodius.

SITUS.

Distantiasunt si viaab uno ad aliudnon nisi per alia Contiguasecus.


Plagaest determinatiorectasex punctodato educcndas;generaliuspro
rectapotestaliquandoponi linea. Plaga contrariaest, quœpriori jacet
indirectum,seu est in eademrecta indefinita.
Infraquod est in plagagravisex punctodato cadentis.Supra,quod in
contraria.
Ante,quod est in plaga motus horizontalisfuturi. postquod in con-
traria.Itaque utrumque facit angulum rectum ad plagam inferioriset
superioris.Generaliussumi potest, si Tohorizontalisomittatur.
Dextrumet sinistrumsunt plagascontrariaeinter se facientesangulum
47~ TABLE DE M~FtNITIOXS

PHtL., VIT, D, ït,t, rectumtam ad plagassuperioriset inferioris,quam ad plagas


2, f. 3o. anterioris
et posterius'. Sed dextruma sinistrodiscerninon potest extra
animalia
[et] < née > solet discerninisi facto ipso, seu perceptione,dumabuno
latere motum commodioremquam ab alio homines experiuntur.
Posset
etiam in animalibusdiscerniAnatomia.
Alioquisi hominis umbilicussumatur pro puncto, ex quo ducenda;
plag~, erit superiusin plagaversuscaput, inferiusin plaga versuspedes.
Anteriusin plaga ab umbilicoextra corpus,posteriusin
plagaab umbi-
lico per corpus. Dextrum ad latus, in quo situm hepar, sinistrumad
latus, in quo situm cor. H~ccintelligenda,si homo sit in situ nature
ambulandi.
Duorumunum est A alterumExtra. si ab uno ad alterumtrans-
eundo via recta (aliquandosensus est quacunque) non possit
perve-
niri nisi cadendoin A. Discernenturautem intra et extra, quod illudest
in parte concava,hoc in convexa; quas supra discrevimus.Sic centrum
est intra circumferentiamcirculi, imo et intra arcum circuit. Omne
punctum, quod in aream circulinon cadit, dicetur extracircumferentiam
esse. Secusest de arcu. An ergo intra arcumcadet, quod extra circulum,
modosit a parte concavaarcus.Quid etiamsi peripheriaincludenshabeat
puncta flexus contrarii,seu sit concavo-convexa? Dicemusergo intraet
extrasic distingui,quod intra est, sit in parvo dennitospatio,quodextra
in magno imo innnito. Accuratius ambitum est, quod in area
ambitu inclusaest. Extra quod in spatioest, quod prodit areascontinua-
tione. 7~M~ autem non est pars.
3ï. Circumdatambitusngur~ eam rem, quasest intra figuram.Quodsi
figura sit solida,nullo modo ab eo, quod non est in figura,ad id quod
in ea est, veniri potest, nisi per circlimdansseu ambitum.Circumdans
posteaaliter sumemus(ubi de motu separante).
~M~ est terminus ngune totus, et dicitur respectu ngum:,ut cir-
cumdansrespectu ejus, quod in figura. Sic murus est ambituscivitatis
sed circumdathominesin civitate.
<E'M~M seu terminusest locus, quo unum ab alio nullam partem
cum ipso communemhabenteseu separatimmobiliattingipotest.Solet
etiam extendi ad vicinahuic loco. Et ita drcumferentiacirculiubique

ï. ~) pourposterioris.
TABLE DE BÉFINÏTMNS 479

extremumhabet, ubique enim attingi potest. Sed alio sensu extremum PmL., VII, D,
.~f.3!.
tt,

sumiturpro ultimo loco moti in re, quem immediatesequitur motus


extrarem,posito lineam utriusque motus unam esse.Et hoc sensu cir-
cumferentia nonhabetextremum.
Medium est, quod plurimum receditab omniextremo.Ita centrum in
ova!i,quodab omnibuspunctis non ~equerecedit.
Potestessefiguraimperfecta,quagduos habet ambitus,seu cujus totus
term~usnon componitunum continuum: v. g. Sphœraexcavata,cujus
aliusestinternusterminusalius externus.
Potesttamen ambitus ita sumi, ut parti termini exteriori competac~
entqueambitustotum extremumcontinuumexternum.Et externumest,
neque in re neque in eo est, cujus extremumtotum est alterius
quod
extremumcontinuum. Qualis est sphaeraconcentrica inclusa, cujus
ambitus totusest ambitusinteriorsphaenecavaeincludentis.

~CC~~T~ 'P~MfCU~
MAXÏMë COMMUNIA.

Motus estmutatioloci. moveturin cujus quavispartepars sumi potest,


locum mutat, quod fieri potest, etsi totum locum non mutet, ut fit,
qux
cumcorpusmoveturcircasuum axemvel manentemvel mutabilem.
Nametsipartessumi possint in tali corpore (v. g. sphœra) qu~ locum
nonmutant,ex. gr. sphaeraconcentricain priore intellectudesignata
tamenin hac sphaeraminore, utcunqueparva intelligatur,pars tamen
sumipotest,quaelocummutat,parsnempein quamnullumcadit punctum
axis.L?~~ autem mutaredico extensum,cujusquodvispunctum mutat
locum.
Quotiesmovetur aliquid, pars ejus aliqua locum mutat, imo pars
aliquacujusquepartis.
Quiescitquod non movetur. an: cujus nulla pars movetur? Sed ita
dareturmediuminter id, quod movetur et quod quiescit.
est ordocontinuusexistentiumsecundummutationes.
~~M~~ est ad tempusHtinfinitumad finitum.

~<e,pOU!'motus.
~80 TABLEDE DËFÏNÏTÏONS

PML.,VH, D, u, Pra~r~ status est, ex quo oritur praesens,et qui inconsistensest


2,f.3t.
praesenti.
Futurus qui oritur ex présente, et inconsistensest praesenti.
Quis vero ~y~M sit, non definitioneexplicarised sola perceptione
cognoscipotest.
3z. }A~MMtest, quod est temporispraesentis,non praeteritiremoti.
~MMM quod est temporispra&teriti remoti, et si non sit etiampr~.
sentisdicipoterit ~M~M~M~.
Locusest ordo continuusexistentiumeodem tempore seu extensum
formale. Si universalissit, erit Spatiuminfinitum.Potest et sumipro
extensoconcreto,seuin quoest ordocontinuuscoëxistentiumsedimmoto
aut immotiinstar sp~:tato, ad quod datur situsalterius rei seu modusad
eam < rem > per~eniendi;quseres dicitur locatum,dum scilicetloca-
tum indistansest ab iis, quaesumi possunt in loco. Totum indistansa
locato, partemque nullam habens distantem est superficiesproxima
ambientis,per quam locumdefinivitAristoteles.Sedhaeclocumcorporis
tantum designat,non locumpuncti, lineseaut superficiei.Praetereafieri
potest, ut ambienssit in motu.
Plenum est [locus locatum habens] <: in quo non est locus sine
locato~>. ~~MM~locussine locato.
P~~y~Moppositum absentiidem, quod indistans.Indistantia tamen
interdum quaeritur ad usum communicationisseu actionis unius in
aliud.Ita prœsensdicitur,qui in eodemest conclavidecempedibusa me
remotus absens, qui in alio conclavi,quique non < tot > pedibusa
me remotus,sed < tamen > ob murum interjectumnec videreme nec
satis audirepotest.
Occupat,quod locumsuumimplet.
Inelusumest, quod pars non est, et tamen circumdatur.

MODIMOTUS.
Gravitasest tendentia ad centrum longe remotum, unde fit, ut direc-
tionesgraviumcenseanturnon convergentessed parallelae.
I~M~yest conatusa centro.
Celeritaset Tarditasest, quod aestimandumest in motu ex composita
ratione longitudinisseu spatü directaet temporisreciproca id est, cum
TABÏ<E M: DËFtNÏTIONS ~8ï

spatiumpercursummajus est dato tempore,veltempusminusdato spatio PH!L.,VII,


2, f. 3 2.
D,U,

percurso,celeritasmajor censeturaut tarditasminor; contra si secus.


Conatusest actio, ex qua sequiturmotus, si nihil impediat.
ris seu tendentiaest statuspermanens,ex quo sequitur motus, si nil
impediat.Itaqueviset conatusdifferuntut ens permanenset successivum.
Et visest conjunctacum conatu, idem quod activitas.Conatus igitur est
actio,qux potentiaeactivaeseu viribusadiminon potest, quantumcun-
queei resistatur.Conatusest exercitiumviriumseu virtutis.<( sed supra
actionem exercitiodefinivimus.>
quod impedit descensumconantisseu gravis, et quod impe-
ditur,dicitur~M~
Resistit,quod impedit actionemconantis.
C~ quod resisteredesinit.
Potest aliquid vim exercerectiam sine certa directione, si scilicet
coneturin omnes partes, ut facitaër inclususin sclopetoventaneo.

MOTUS
SIMPLEX.
Flexumesse,cujuslineacurvaest; potest dicide corporeet motu. Flec-
tensest, quod facit,ut linea alicujussit curva.
rertereest motumflecterevelmutare plagam.
Obvertere corpusdicitur aliquamsuperficiemei, cui accederetid quod
excorporeper eam superficiemexiret.
jacereest in piano horizontalilongitudinesua esse. 3
33.

Caditquod fit jacensex erecto. Surgensquod contra.


Erectum,quod est in piano verticalilongitudinesua, seu cujuslongi-
tudonormalisborizonti.
Tollere est simul portare et movere in altum.
Deponit qui portare desinit, cumres quiescerepotest.
Portareestsustinereet movere.
Traberediciturmovens,quod anteriusest moto.Pellerequod posterius.
Interdumpars trahentis pellit, ut in annule: sed fune oportet ipsam
partemtrahentis trahi a reliqua parte ejus. Credunt Philosophihodie,
omnemtractionemesse apparentemet reducipossead pulsum.
Contrahere est trahere [in] <; partesut totum occupet > locum mino-
rem <~et ita trahentur partesversusse invicem.>
Dilatarereddererem majorisloci occupatricem.
INÉDITS DE Ï.EtBNM. 3 l
~83 TABLE DE D~FtNÏTÏONS

PH)L.,VH, D, n, MOTUS CUM CONTACTU.


2,f.
C~J~ est motus, quo continuatosequereturpenetratio seu duo in
eodemloco. Potest altcrutrum esse quiescens,quod ex ipsis movetur,
Itaquein concursuest percussio,qux idemhoc loco quod
Fricatioest rasio asperorumseu eminentiashabentium,ut alia eis in
motu congruere non possint, quin vis accedat,id est, eminentiarum vel
abrasiovel depressio.
se duo corpora, quae se superficietangunt, eamque in motu
mutant.
Tertreest premendocomminuere.
Pf~M~ est conatum durabilem habere actionis, ex quo sequeretur
alteriuspenetratio.Itaque innitenspremit.
P~o definitaest cumtractione.
F~ dicitur, quod movetur cum sustentante.
Fc/M~Mrcurvum, quod ita promovetur,ut linea volutata sequalissit
descriptaein superficiesustentante.
Provolviturquod simul gliscit(glisse) et volutatur.
Pellereest conarievellere.
Evellereest extrahereper vim, vel cum aliqua continui firmi solu-
tione.
Percussiointerdumstrictiussumitur.Nam cum quis celeriterimpellere
conatur, oblongo circa centrum continué ab agente moto, percutere
dicitur, ut virga, sceptro. Interdum ladus cum instrumento quovis,ut
lapide jacto, quando instrumentum semelin motum actum separatur
ab agente. Généralissimepercussiopro ictu, ut supra.
7~n' est ita premere, ut vestigium relinquatur prementis.Potest
autem premensvestigiumrelinquens,diversumesse a premente,quod
imprimit, ut si homo imprimat typum cer~. Festigiuniest signum
locati.
Sigillareest figuramimprimere,ut sit signumintegritatis.
est rem ita sitam esse, ut i
excipiat ctum, hoc est, dum ictum
Tegere
accipit, impediat,ne aliud (quod tcgitur)accipiatictum.
Pungereest aliquotenui paulumperforare.
TABLEÏ)E D~FïNtT!ONS ~83

MOTUS
SEPARANS. PtUL.,VII, D, H,
a,f< 3~.
~<ï~~ est ex cohaerentibusfacereincohserentia,seu quorum unum
abalio removeripotest. In ~M enim pars una sine alia movetur,sed
nonab ea removetur.
vel secareest ita separare,ut extremitasutraque nova separa-
torumsitlocusmotussuperficieiseparantis,seu ita ut separanscontinua
interpositione sit causaseparationis.Locus motus posset uno verbo dici
~M~.
Aciesest linea (seu extensiolongitudinis'notabilisexpers)qux incipit
interponi.
Scissiosolet strictius ita sumi, ut ~~w ab ea superficiescindendi
penetret,in qua signaturlineaseparationisa latitudinenon a crassitie,ut
facitculter. Secansvero ut serraa crassitiepenetrat.
Pcn~ cavum in corpore exitum habens ad superficiem, etsi non
utrinque.
C~f~M est cavum in corpore, quod nullum exitum habet, ut in
pumice.
Frangereest partesrigidiseparareflectendo.
Flectere est mutare curvitatem.Nam et ille flectit, qui ex curvo rec-
tumfacit.
Lacerareest separare distrahendo,quo fieri solet, ut superficiesnova
sitirregularis,quia, ubi separatacob~cserant, uniformitasnon erat.
Forareest facereforamen.Est autem~M~ locus vacuus pervius in
pleno.Nempe uti perviusita ut ab uno latere pleni separantisad oppo-
situmlatus perveniripossit.
Ligatasunt unum ad aliud, qu~ eidemline~eflexilinrmsecohœrent.
Porrout flexilealteri cohasreat,efficimus,dum flexilecircumdatcorpus
(quemadmodum armillabrachium) sed ita, ut ligatum se educere non
possit.
Cm'MK~~se duaslineasin se redeuntes,si posita earum firmitate, et
si flexilessint, tamen una ab alia removerinon possit ut linee A et B,
itemlincacCDECet FGHF. Fieritamen potest, ut circumdationon sit
mutua,velutisi lineasCDECpars DCE auferaturremanenteparte DE,
ï. Lire /~M<<tHt~.
~8~ TAULE DE DÉFINITIONS

PntL., VH, D, u,
i\ 34.
ipsaquidemlineaDEcircumibitura lineaFGH, sed nor contra. Qn<entur
ergoqux:pars auferri possit a CDEC salva circumdatione.Dico igitur,
si linea etiam non in se rediens OIKLMNPita sita sit, ut duo m ea
puncta sumi possint velut in N, quibus in recta eadem a se invicem
diductiscrassitiesalteriuslineae DE perfectamflexilislinese inter duo
puncta intercepta intercepta auctionetn impediat, linea OIKLMNP

(Ces trois figures sont empruntées au brouillon de Leibniz.)

circumdabitlineam DE. Sed re magis Geometricèconsideratalinea


circumdansest ad omnem plagam circumdatœ.ita ut sumtis in circum-
dantetribuspunctisinassignabilitervicinis,planaper eapunctatranseuntia,
qua~pro rectis haberi possunt, sint in quavis plaga cylindri,per cujus
cavumtransitlinea DE, cuivisrectaein cylindroad axemparallelooccur-
rant. Ita oportet, ut spir~elineœOIKLMNPnon sint latioresquampro
longitudine cylindri, <; quid si lineaesint in se redeuntes ex hujus-
modicircumdationemutua sequiturcolligatio> quid si lineaDEdebeat
reddi vicissimcircumdanssupplendoDCE, et jungantur0 et P, potestne
evadereinter IK et LMsalvamutua circumlationeseu colligatione.
35. ) Cum linea ita flectitur, ut diducendo extremaquantum vis, recta
fieri non possitetsi nihil circumdatumalienuminterponatur,fit noduset
tunc ipsaportio lineaea linea circumdatur.Ipsa autem dici potestperplexa.
Solvereest a flexili liberum reddere. Strictius id intelligitursalva
flexiliscontinuitate,ne nodus gladio secetur.
~f~ partem tegumenti ita amovere, ut per locum quem deseruit,
in locuminclusumperveniripossit.
Claudereest ita admovere, ut per locum quem acquisivitin locum
inclusumpervenirinon possit.
TABLf
DED~FÎMTÏONS ~.85

M~ ~r/?~ est, ad quod perveniri non potest salvo tegumento. PmL.,VII,D, n,


P~ estlineaangulumconstituensduarumsuperficierumcontinuarum 2.t'.35.
in flexili.
f~ est ita flectere, ut angulus talis ille diminuaturaut plane
tollatur.Nota si linea angulumconstituensnon sit recta,continuémutato
angulolinea plic~ angulum constituens mutari debet nam curva non
estaxis.
Spargereest multa vicina jacere irregulariter,vel si mavis, jacere in
diversaspartes, ut pleraquea se invicemremoveantur.
Jacere, projicereest imprimeremotum in grave, quod postea
sibirelinquitur.

MOTUS RETENTIO.

~r~, fc~~M~quorum unum ab alio removeri nequit; quod fieri


potest,etsi se non tangant, ut duo annuli in catena jacente sic disponi
possunt,ut se non tangant.Sed etsise tangunt, tamen nullumest extre-
mumunius, quod contrat extremo alterius, et tamen tota cohérent.
Taliatotanonnihila se removeripossunt, sed non ultra limites certos.
Plusigitur est colimsio ~f~MorM~,cum unum corpus ita movcrinon
potest,ut quodlibetejus punctum ab alio corporerecedat.Interimfieri
potest,ut, cum ad sensum apparetesse cobxsio extremorum,reveràsit
tantumcoha~siototorum. C~eterumipsa cohaesiototorum supponitali-
quamcoh~sionemextremorumsaltemin partibustotius.
?~ quodpremendoaliudinter partes suasefficit,ut, quodpremitur,
a prementefacilesepararinon possit. Ita digitispremimus,qua~tenemus.
Difficultasautem ex eo oritur, quod pressum nonnihil deprimitur,et
depressioin eo oritur, adeoque ina~qualitassuperficiei,unde fit frictio
superficierum prementiset pressi.
Pr~~r<' quodincipit tenere.
Palpabile est, cujuspars licet non undique clausaita moveripotest, ut
cummoventemaneat. Sic aqua palpabilisest aër non item nec ignis.

CÏ~ZJT~ ~~T~Z~L~ 2
56.

C~Mw est, quod per se aërem dilatat. Frigus quod aërem per se
contrahit.Hoc comprobaturThermometro. Per accidensfit, ut frigore
86 TABLEDE MEFtNÏTÏONS

pan. vn, D, M, existenteaer dilatetur et vasaetiamrumpat,quia constrictaglacieaqua


2,f.35.
multïe bullaeaëris compressiantea unit~evim majoremexercent,quam
ut coërceripossint,cum parietesmultarum plus habca~~firmitatisquam
parietesunius ex ipsis facta:.Eaque vis aëris compressipropriase dih. t
tandi major est vi comprimendi,quam habet frigus. <
Hurnidumest fluidumpalpabile.An humidum etiam dicemusmetal. <
!umfluens' Siccumest palpabilenon fluidum.
Fluidamcujuspars quseviscognitaest inconsistens.An Fluidumcujus
partes nullam habent cohaesionem Consisienscujus aliquam,intellige
cohxsionemnotabitcm alioqui nullum forte fluidumdaretur, nempe
exquisitum.
~~fMf corpussiccum,quod humoreimbuitur.
U~~M~cujussuperficieshumidaest vel potius humore aspersa.
Congelaturproprie, quodfrigorefit siccumvel consistens.
Coagulaturpropriepars siccase separansa liquido, ut in îacte.
Liquaturquod in humoreabitin humidum.
Liquescitquod in igne humidumfit, ut cera, metallum.
Stabileest, quod figuramper se non mutat, ut cera.
Instabileest aqua, cumulusarenaeaut granorum. Itaque siccaetiam
possuntesse instabilia Humidumtamen est prorsus instabileseunullo
modo propriisterminiscontinetur.
molleest figuramrecipiens.Ita durum dicemus,quodsen-
sibiliternon mutatfiguram.An malleabileomne habetgradummollitiei?
Etiam humidumest pro parte cobxrensid est parte mota sequuntur ]
aliquaesed paucae.Plane cohaerensest, cujus omnes partes cohérent
cui opponitur diffluensincoh~erens.
Densumest, cujusmajorest quantitasin minore spatio.jR~~MW contra.
Dilatareest ex densorarumefficere.Densarecontra.
Aquadensarinon potest, ideoinclusacorporirigidopotiusvasfrangea
quam embolumadmittet.
Durumest, cujuspars non (facile)moveturalia quiescente.Itaquenon s
tantum difficulterdividi, sedet difficulterflecti potest.
Mollequod non durumsedtamen stabile.Quœdam mollia per accidens
sunt dura, ut aqua, si magnavi percutiatur,resistit globo tormentario,
eumquerepercutit.
Crassumest, quodin partesexiguasdividinequit. Subtilecontra. j
TABLE MSÏ~F!N!TtONS 487

~fM~M est, cujus frictio exigua est, ut aqua glacies. Itaque et navis i
PmL., VH. D, u,
a.~36.
aquam, cttrahae per glaciem facilèmagnaponderatransferunt.
per
Lubricumsiccumest laeve,cul opponiturasperum.
Lentumcujus partes extenduntur prius quam separentur, ut vimen.
Idemest elasticum,cum redeunt ad statum priorem, ut chorda. Etiam
mollepotestesse lentum, ut cera, et humidum,ut glutensolutum.
) T~Mtxest, quod alterifacilèadhaeret.Tale non tantumesthumidum, 37.
sedet siccum,ut cum cornucerviustum labusadhaeret.Item unicornu
fossile.
G~m est humidumtenax.
Inûexu,quaepars inter alias duas priusnon interpositaerat, nec nunc
interjectaest. Idem fieripotestin Tensione (condensationenempeet dlla-
tatione).Sedin humido, aut semihumidout cera, turbaripossuntpartes.
Flexilia< dura > saepe prorsum et retrorsum nexa tandem fran-
guntur.
Molletransformabileest semihumidumseu proximumhumido. Ut
enimhumidumalienosterminosfacileaccipit,ita hoc quoqueetsi paulo
difficilius.Id interest quod servat nec diffluit.Et hoc ipsum est esse
tenaxsui nonnihil,ita ut pars adhaereatparti, possetdici Tractabile,quod
manibusfiguraripotest.
Vitrumfit in igne molle.Metallumfit in ignefluidum.
Filumest sequaxnon tenax.
Fatiscitquod sponteliquescit,ut sal tartariin oleum per deliquium.
Rigidumflecti nequit < (ad sensum) >. Differuntnerigidum et
durum?An dicemus,Rigidumesse, durum firmum.An potius, quidam
rigidaet tamennon dura sed fragiliasunt. Vitrum spissumnon tantùm
rigidum,sed et durum est. Rigidum non malleabileest friabile seu
vitrer naturae.Metallumest rigidum durum sed non friabile.Rigidum
nempeest, quod non est flexile, idque vel fragileut vitrum tenue, vel
durumut vitrum spissum,veldurum et friabileseu potiusteribileut lapis
vitrumquespissum;vel ductile,ut metallum.
Ductileest, quodad magnamvim est lentumnonnihil.
Fissileest quod habet partes longas cohérentes firmiores,quam id,
quo cohérent. Unde faciliussic dividitur corpus quam alio modo. Ita
lignumconstatex lineis, seu corpusculislongis non latis cohaerentibus
aut~~M.
~5 S TABLE DE DÉFINITIONS

PHÏL..VII. D.n. Lapis fissilistalcusex superficiebusplanis caepeex curvis. Quaedam


spontefinduntur, ut dum limussiccescit.
2,t.37.

Gf~ est, cujus panes cohérentesnon longasnec latas sunt, sed


velut puncta. ut marmora complura, speciatimis, qui dicitur G~
Sed interdumcementumnon minusdurumest quamipsagrana.
Corpus non permanensaut ~~M~ est, quod alias atque aliasrecipit
partes, aut agitatum, cujuspartesa se invicemseparantur.Possetet dici
turbatum,ut in aqua fervente. Sunt, qui credunt, omnia liquidainsen-
sibiliterturbata esse, idque firmatsolutiosaliumin ipsis.,
Si corpusvaldeturbetur, dissipaturseu exhalat,unde balitus, quinon
est palpabilis.Idque facit frequentercalor, quo remittenterursus con-
crescitaliquidpalpabile.Halitus,cujus concrementumest siccum(ut sal
volatile,fuligo) Aristoteliestj~~M~;is, cujus concrementumhumidum
est vapor.
Nidor est halitus, cujus concrementumest inflammabile potestque
esse vel siccum, ut cum fiunt flores sulphuris, vel humidum, ut cum
fit oleumdistillatum.Itaque Nidor vel vaporest vel fumus.

38. SAPOR.
T~M~ cujus sapor nullus aut tenuis. Casterinon melius quam
exemplisostenduntur.
Acrisut piperis.
~M~.y ut bilis.
My~ ut salisvesci.
Dulcisut saccari.
Pinguisut pinguedinis.
Acidusut aceti.
Austerusut in pomis immaturis.
Addi potest acerbus,ut aluminiset alii complures; sed septemilli
suffecerint, ubi notandum, gratam esse solere combinationemsaisiet
pinguis, amariet acidi censenturquepriores tres calidi, posteriorestrès
frigidi, medius temperatus.Sed ego pene malim pinguemloco saisiet
salsumloco pinguisponere.
Fragranscujusodor gratus. JF~~M~cujusingratus.
Voxest sonusgutture animalisformatus.
TABLE
DEDËFÏNITÏONS 48f)

~<~ est, qui scribi potest seu qui in literaspotestresolvi. PmL., VII, D, n,
a, f. 38.
~M~ contra.
T~M~ est magnitudosonisecundumacM~Met id est secundum
velocitatemaut tarditatem tremoris, quo fit. Potest autem fortis aut
essemagnitudine,prout fortior ictus, etsi cadem velocitassit tre-
debilis
morum,nec ideo magis minusve acutus fiat. Ut videmus eandem
chordammoUiusfortiusve percussam eundem edere sonum, modo
ejusdem maneatlongitudiniset tensionis.
Tenorinter acutumetgravem mediuscensetur.
Fortispotest esse obscurus confusione.Non adeo fortis potest esse
clarusdistinctione.
Clarusergo,qui bene auditur. Obscurusqui contra.
Duorumsonorum ~M~o~M~est, si proportio ictuum simplex, ut
dupla,sesquialteraetc.
Aspersonusfit multisinterpositisimpedimentis.
Sinminus,dici potest ~M~/M.

COLOR.

Luxest qualitaslumen emittendi, quod consistitin ~MY seu lineis


rectisin omnes partes momento ad sensum sparsisper media (qu~
perspicuadicuntur) ea lege, ut radius transiens a medio in medium
refringaturet in eodem medio occurrenssuperficieipolit~ ~c~ (seu
transitumimpedienti)reflectatur,angulo ad angulumincidenti~eaequali.
T~~ est privatio lucis eo loco, ad quem radii pervenire non
possunt.
~~M consistitex magno numero speculorumparvorum.
Nigrumex magno numerocavernularumin superficieradiosadmissos
nonreflectentium.
Exalboet nigro mistus,ut c~M~~et similes.ita ~M~ subnigrumest
~M<M~MM.
In iride ordo colorum est ruber, flavus, viridis, c~ruleus, purpu-
reus.Et quidemviridisex flavoet casruleoconstat, et in medioest situs.
Ruberest in convexo, purpureusin concavocurvitatisradii refracti.
F/aM~rubro, purpureo proximus. convexi ex justo majore,
concaviex justo minore suntrefractione.
490 TABLE DE D~FINÏTÏONS

PH1L., VII, D, U, Varii ex his misti, ut galvusex viridi et flavo, spadiceusex rubroet
2,f.38.
nigro. C<R~ (quasicselius)ex cinereoet caeruleoaliique.

3f). COMMUNES
AFFECTIONES
MÏSTORUM.
M~Mest minutarumpartium diversigenerisdisgregatacollectio.
F~o latiusdictaest motus spontaneusintestinus.Strictiusille,
per quem liquor ita praeparatur,ut ex eo spiritus ardens distillatione
separaripossit.
T~M~ est mixtura quatuor qualitatum ~eîebrium,calidi,
humidi, frigidiet sicci.
Concretio est mistorum unio.
C<w~/oest preeparatioper calorem.
Alteratioest mutatioqualitatis.
Generatioest corporis productio naturalis. Corruptioest destructio
naturalis.

AFFECTIONESVEGETABILES.

Nutritioincrementumper intussusceptionem,seu partium novarum


inter pristinastransitum.
Famesmolestiaex appetitucibi.
Fertile aptum ad producendum.f~M~M~ ad producendumsimile.
Sterileineptum.
Pullulare pullulosemittere, ut cuma radicenovasplantéesurgunt.
Crescerefieri majus. Decrescere
fieriminus.
Florereest seminumprincipiaproferre,in vigoreesse.
Marcescere est vigoremamittere.
Sanitas est status, quo functionesprobè fiunt. Morbusest notabilis
functionumlassio.
Af~MfMM quod debitotemporetransactoaptum redditumest ad gene-
randum velad aliosusus. ~~M~MM secus.

~CCfD~T~T~ ~37~
GENERALIA.

Spirareest attrahereaëremad sanguinemvigorandutn.


edere est daresonum articulatum.
TABLE DE DËMNÏTÏONS ~()!I

Ederealimentum solidum per os in stomachum trajicere. PH!L.,VII, D, M,


2,f.3g.
liquidum.
est continuatioperceptionisexpresse.
~M~M~ est interruptioexpresseperceptionis,alia interduminterposita,
quxnon concret priori, quam ~MM~Mappellamus.
est discrimeninter maremet foeminam.
Masest animal, quod ad gignendumsibi simile contribuit~cecunda-
tionemovi.
f~~M qu.!eipsum ovum et contribuit et nutrit. fœcundatoovo
formatoanimalifœtumexcluditseu parit.
concipit,
Educareest alimentumet tutelam praestareanimali nato, donec sibi
providere
possit.

MOTUS ANIMALIS.

Volareestin aëre se movereremigando,sine sustentaculosolido.


Natareest idemfacerein aqua.
~fpc~ estsiccose promoveresine pedibus.
Gradiest pedibusse promovere.
Ire estin motu essead locum. Venireest ire expectatum.
Saltatanimal cum a [terra] < sustentaculo> se elevat, statim ad
eamrecasurum.
P~~ est ob metumrecedere.Sequiest accederead fugientem.
Ducit,qui secumincederefacit.
Discumbere est inciperejacere. Surgereest incipereerectumesse.

SENSUS
INTERNI. <~0.

est sensiocum repraesentatione


Cognitio seu idea continetomnestres
operationes.
A~wofM est repetita cognitioorta ex priore.
Phantasiaseu imaginatioest cognitio cum imagine extensionisseu
6gUKe.
est conatusortus ex cognitione.
Appetitus
est perceptioperfectionis.
Voluptas
P~Ofî~Mest praesensiofuturi.
~~MM~~est memoriamultasimilium.
~f)3 TABLE DE DËFÏNtTÏONS

Ptuh., VII, D, n. INCLINATIO NATURALIS.


2,40.
est defectussagacitatis.
~'<7~r/~ est facultasinsignisprresentiendi.
~t'w est tractatupericulosumanimal opponiturquemiti.
Alio sensuferum est, quod difficulterregitur et opponiturJ~~M~
quod facileregitur seu manuiassuevit.
L~ est, qui nimisfacilemoveturab apparentibus.Graviscontra.
Gw~~ qui non faciledimovetura priori. inconstanscontra.
est jucundusalloquenti.Morosuscontra.
Sobrietasest moderatiocircacibumet potum.
est cujusnimiacura observaripotest.qui nimis quaeritobser-
vari aliquidin se.
Diligentiaest cura laudabilis.Cura est attentioad agendum.
Igllaviaest nimia laborisevitatio.
I~~r est actio in sentiente, qua?habetdifficultatem.
Cf~M est cui voluptasest cruciatus(seu magnos dolores) in alio
efficerc.
2lisericordiaest sensusalienidoloristendensad eum minuendum.
Gratitudoest benevolentiaex memoriabeneficii.

PASSIONESPRINCIPALES.

~o est attentioob singularitatem.


~w~~ est esse in statu delectandialiena felicitate,vel si etiamirm-
tionaliaamari dicamus,alienaperfectione.
~~M!M est statusdelectandicontrario.
Spesest opinio boni futuri. n~or mali.
G~~M est lœtitiaob eventum.
Z~7~ est voluptasanimi pragdominans~ seu voluptasanimi ex totuli
statu. Possuntessevoluptatesanimi, quibusdolor prasvaleat.
7~ est impetusad nocendum ob contemtum generalius,ob maluni
depellendum.
P~~M dolorcum quiète.
P~~ molestamemoria pr~teriti facti nostri cum opinioneminute
existimationis.
TABLE DE DEFINITIONS
~()3

Gloriaest opinio multorumde iis, qu~ laudem in nobis merentur. ]PHÏL., VII, D, tl,
nostris. 2, f. 40.
generalius de bonis
Laudareest boni mentis aliena opinio declarata. Sumitur interdum
generalius de bono edam non mentis. interdum strictiusde bonisvolun-
tatis,ut laussit pnemiigenus.
estdeclaratioopinionispotenti~ aliénas.Cc~w~y impotente.
~MMC~M est impetus animi.
Liberalitasest proclivitasbenefaciendicum suo detrimento. Strictius
proclivitasdonandi.
Parsimonia studiumsingulareconservandi,quacsunt in bonis nostris.

PASSIONES
MINUS
PRINCIPALES. 41.

P~M~~Mest dolor de commissoerrore seu peccato. Alio sensu est


animusresipiscendi,qui potest essesine dolore. Si vimvocis spectemus,
fitexconsiderationepoenae.
7~~ est actiocum voluntatealiquidalteri simile faciendi.Studium
assimilandi.
Zelusest animositasin bono persequendo.
7~M~ estmolestiaex alieno bono, scilicetnon forte, quia nocet, sed
quiaalienumest.
Miseratioest molestiaex alieno malo.
est poena, quam infligimus,ut animo nostro satisfiat aut
exempliaut indemnitatiscausa.
C(W~nM~<? est subitusmetus, qui judiciumturbat.
Adulariest approbareacta alterius,ut ei placeamus,neglectaveritate.
Approbamus, qua2proba esse affirmamus.
~Fw~M est studiumasquandialienabona aut superandi.
C~CM~M est desideriumex opinionevoluptatis.

PASSIONUMAFFINESACTUS.

Curarelatiùs,attentioin agendo strictiùsattentio in conservando.


est opinio futuri propinquiadnos pertinentis.
Expectatio
Observareest perciperecumreflexione.
Cavere
estfacere, ne malumnobis obtingat.
Attentio
est cogitatiocum desideriocognoscendi.
49<t TABLE DE D~FINÏTÏONS

PHtL., VH, D, ï!, Simulareest id agere, ut vidcamuraliquid opinari. Opinionisspeciem


2, f. 4!.
affectare.
Affectareest hoc locostudiumapparendi.
~M< est agere non obstantepericulicognitione.

EFFBCTUS PASSIONUM.

Risusoriscommotioinvoluntariaex jucundicogitatione.
Fletusest humorisfluxusex oculisorta ex cogitationemolesti.Voluptas
facit ridere, sed non laetitia, quaefacit interdum, ut cantemus.Sedtam
trisdna quamdolor fletumfacit.
Ludereest exercitium,ubi quaeriturjucunditas.
Queriest indicaredoloremex malo, quia eo simusindigni.
Pr~o~r~ postularead certamen.
Placereagerealteri grata.
<9~ agerealteriita molesta, ut indead nocendumexcitetur.
Lisest certamenopinionum.Concordiaconsensusopinionum.
Insidiaturqui tentat nocerenon expectanti.
Fallit qui falsamopinionemdat sciens.

ALII EFFECTUS.

~M~~f~id est interrogareest voluntatemcognoscendiostendereei,qui


potestdocere seu dare cognitionem.Qui si det, diciturrespondere.
~M~~f~(oppositumnon responsionised inventioni) cum locumrei
cognosceretentamus,eumque, ubi obtinemus, dicimurinvenire.Utrique
notionihaecuna est communis,ut sit cognosceretentare.Cum
locusdesinitesse cognitus,dicimurperdere.Ita perdimusex oculis;per-
dimus,quaefur abstulit.
te
C~-o cum testor voluntatemgratificandiTibi, si velis. Quodsi
1velle
ostendas,dicerisacceptare.
Traderetransferrepossessionem. Recipitis, in quemtransfertur.
42. ) est actu proprio inchoarepossessionem.
Relinqueredimittereest sponte possidere cessare, ita ut alius possit
]inchoareactu proprio seu sumere.Sumimusetiam ab offerente,et tunc

fit traditio.
TABLE D INITIONS ~g$

Ltlctaest,cumcertamusmembrisconsertis,quisalterumdejicerepossit. PHïL., VU, D. M,


2, f. ~a.
Laborest actiomolesta. An ut supra, actio in sentiente, quaehabet
diÛicuîtatem.
A~ est status actionumseriarum. 0~~ est status sine seria
actione.Seriumagimus non tantum ob jucunditatempreesentem,sed et
obfructumfuturum.
Lassitudoest viriumin prisons diminutioex labore.

~CC~D~~y T~T/0<?~~
ACTUS INTELLECTUSPRIMI.

7~M~Mtest facultasinveniendiseu transiendiutiliter de cogitatione


adcogitationem. Itaque et reminiscentiaquasdaminventioest.
Co~~ï est reflexioin actionem, seu memoriaactionisnostr~, ita
ut cogitemus, nostram esse. Involvithoc ipsam substantiamveram seu
70ego.
Curiositasest studium quaereadiaut dicendicur.
Perceptioest ex eorum numero, quaepercipiunturpotius quam defi-
niuntur.
Assensusest opinio conveniensalteriusopinioni.
Dissensusopinioopposita.
Judicium est facultas cognoscendiveritatem. Judicium respondet ad
plenas,ubitantum responderidebet Estautnon est. Inventio
quaestiones
respondetad questiones,in quibussupplendumest aliquid a respondente
v.g. quis,cur etc.
Discursusest transituscogitantis a sententia ad sententiam, ordine
quodamsiveconsequentiarumsive aliout in methodo.
C~M~r~~estcogitarede aUquo,studioid cognoscendi.
M~~ est aliquandiuconsiderare.
M~M~ est meditari artinciosamproductionem.

ACTUS ÏNTELLECTUSEX PRIMIS ORTI.

.SK~MM~ est aliquidsine adjectaprobationeassumeretanquam ante-


cedensverum,ut inde colligaturverumesse consequens.Hase
suppositio
fitsivein spemfuture
probationis,aut ob memoriam iact~, sive quod
eamnecessariam non putemus.
~6 TABLECE D~FtNÏTtONS

PnïL., VM,D, n, /~v~ est propositionemex alia facere per substitutionemterminoruni


2, f. ~2.
oequivalentium.
Additioest sumerenuméros tanquampartes, ut inde fiat totum.
est, si pro toto habente aliquam partem sumatur aliud
totum habenseasdempartes, una demta, qua~dicitursubtracta.
Mitltiplicatioest additio numerorum ~qualium dato, quotiesprx-
scriptumest. Datus diciturmultiplicandus,sed multitudo pr~scriptaest
Multiplicator.
D~'M~est subtractio numerorum <; date > aequalium,ex numéro
dato, quoties fieri potest. Datus prior dicitur divisor, posteriordivi-
dendus.Numerus subtractionumdicitur quotiens quodsi aliquidpost
subtractionesrepetitasadsit, diciturResiduus.Hinc facile patet, si divi.
dendusmultipliceturper divisorem,et productoaddaturresiduum,redire
dividendum.
43. ) Probareest efficere,ut cognoscaturpropositionemesseveram.
Cc~ est considerare,in quo duo conveniant et differant.Ita
ut ex uno cognitoalterumcognoscideindepossit.
JM~~M~~est datumassumere,quod mensuravocatur, idquequantum
licet, partibusalterius nullam partemcommunemhabentibusapplicare.
Unde apparet, hanc operationemmultum habere communecum divi-
sione Arithmeticorum.Mensuramesse ut divisorem,mensuratumut
dividendum,et posse aliquidesseresiduum,si mensuratumnon exacte
contineatmensuram.
Conjicereest ex probationibus insufficientibusrectè inferre, qux
dicuntur indicia.Hoc autem recte fit, cum ex plurimis eligimusverisi-
milius,et praesertimin cavendomalo.
Magnamala ex levibusvitatmens providacausis.
.MM~'c esthabere inter exempla.Fxcluderecontra.
Ars est habituscum rectaratione effectivus.
Scientiaest cognitioveritatisper probationescertas.
Sapientiaest scientia primaria,seu scientiafelicitatis.
Opinioest sententiaex verisimilibusorta.
~M~~My autem est, quod faciliusverum esse potest.
Intelligentiaest cognitioà priori seu distincta. vulgo habitus, quo
cognoscunturprincipiaveritatum.
Discretioest cognitiodiversitatis.
TABU5 DE t~F!mTtON$
4~7

I~TELLECTUS EXPRESSIO. PtHL.,VII, D, u,


a,f<3.
~r~(ïr~ et Negarequid sit, per clarioraexprimeredifficileest. Adhi-
bendaEcthesisterminorum pro rebus, ut cum explicamus,quid sit
consequenda;persubsdtudonesa&quipoHendum, quemadmodum alibi
exposui.
Loquiestvocearticulatasignum dare cogitationissu~.
est id facerepermanentibusin chartaductibus.Quos ad vocem
Scribere
reperdnon est necesse,ut apparetex Sinensiumcharacteribus.
J~n est ex signisperveniread cogitationem.
Docereest cognitionemefficere.Discitin quo efficitur.
Interrogareet y~ obiter jam explicuimussupra inter effectus
passionum.
Narrareest factumdocere.
f~M estsermo publicusde factonupero.
D~MM~ est explicarenotionem; seu resolverein plures notionesuni
zquivalentes.
Distinguereest discriminapluriumdocere.
~fn~~ est ex propositionegenerali (seu plurium exemplorum)
facereminusgeneralem.Ampliarecontra.

SiGNUM.

~M~ est perceptum ex quo colligiturexistentianon percepti. Sed


hoclocoest signumcogitationis.
Literaest unus ductussignificansminimamaut penè minimamvocem
articuiatam~ut x est penè minima,cum idemvaleat quod cs.
<; an > est minimum compositumex literis per se pronun-
tiabile.Sedita sp foret litera. Est ergo potiusper se pronuntiabilecon-
tinensnon nisi unam vocalem.Vocalisautemest litera per se pronuntia-
Mlis<( ore aperto.Itaque non est vocalis; est quasi vocalis. ~>
Nomenest signum notionis, seu simplaementis operationis, ubi 44.
scilicetnon est verumaut falsum.
Casusnominisest flexiosignificansrespectumrei nominale.
Figuraest locutio positapro cognata, salvaclaritate..
INëDtTS DE )LEtBN!Z.
32
~f)8 DEN~ÏKÏTïONS
TABLE

ruu.n, D,u, G~~ est terminusuniversalioralio, seu qui alterius(speciei)continet


-1.
excmplaet adhucplara.
~T~ ~M~Mest, cujus non datur species.
M~M~ ~M~M~ ~Wtp sunt, quaenon possunt per essentialia
distingui.
Pf~ est oratio, in qua semelaffirmaturaut negatur.
Oratioest, in qua affirmaturaut negatur, vel semelvelsaspiusnil refert.
Pro~ est sermo, qui nullasalias habet quam veritatisclaritatisque seu
necessariasleges.
Ligata in qua leges ex arbitrio praescribunturgratiorem reddentes
orationem.
Periodusest oratioper se subsistens.
~~M/M.? est syllabe elevatioin vocabulo.
Sectio,c~~ sunt partesorationismagnae,illa major, hsecminor.
Regulaest propositiodirigens.
Exceptiocasus seu exemplincatiosubjecti, ubi cessatpnedicatum et
regulanon est vera.

VOLUNTAP.

Fo/MM~est conatusintelligentis.
Libertasspontaneitasconsultantis.
Invitumest necessariumingratum in agente.
Cogereest necessariamalicujusactionemfacere.
Deliberatioest consideratioargumentorumcontrariorumdrca bonum
et malumpracticum.
D~M~M~o est ultimum judicium intellectus practici, seu conclusio
quaesiionis,de qua deliberatur.
Consensus contra.
est sententiaconvenienssententiaealterius.Dissensus
Virtusest habitusbene agendi. F~M~M male.
Electioest statuere, quid s~ meliusinter plura.
est statuere, quid sit minus bonum.
Rejectio
Optareest velle,quaenon sit in potestateefficere.
Credereseu fidem habere est opinionem habere de veritatedictorum
alterius,quod fit, si eum veritatemscire posseet dicerevellejudicemus.
Diffiderecontra.
TABLE DE DEFJNÏTÏONS
~qq

est aliquod negotium incipere, ita ut non facilerursus


desi- PHIL., VII, D, U,
nercpossis. 2, f. 4t<

VOLUNTATISEXPRESSIO.

est proponerealiquidtanquam bonumaudienti.


D~M~~ tanquammalum.
P~ proponerealiquid tanquambonum
dicenti, quod efficipossitab
audiente.
Deprecaritanquammalum.
est optare bonum alteri, vel dedarare se alterius
bono
gaudere.
Maledicereest optare malum aheri, seu dedarare se
gauderealterius
malo.
suaderejam disposito.Debortaridissuadere.
) Laudareest virtutemprxdicare,aut generalius,perfectionem.
4p.
vitium pr~dicare, aut generalius
imperfectionem.Itaque
kudamusfacultatembenefaciendi,non
vituperamusfacultatem nocendi
seddispositionem;nam si contra,
qui facultatemhabeat, careatvolun-
tate.laudemmereturipsa nocendi
potentia.
Minariest malumpraedicare,quod velis facere.
CM~n est doloremlevare verbis,
generaliussive verbis sive factis.
7~~ est significareTibi, nos velle, ut sit impositaTibi necessitas
faciendi.
Necessitas
intelligitur,ut sine malo tuo non possisnon facere.
Itaque
quodimperamus, volumusedam ab invito, vel nostracausa si non Tua.
Etvelexpresseinsunt minaein
imperiovel subinteUectse.
Consulcre
significare,nos utile Tibi judicare, ut fadas; et fieri potest,
utnobisnon prosit, imô ut noceat. In
imperante sufficitpro ratione
YoiuQtas secusin suadente.

~CC~D~T~
ŒCO~O~rc~~C
RELATIO MORUM.
C~M~ est consuetudoin agendo non necessariaad
rem, conferens
tamenad attentionem
spectatorum.An potiusconferensad ornatum?
1.Hodann
a répétécesdeuxmotsparerreur.
5 00 TABLE DE ÛEFtNtTïONS

PtHt. VII, D, M, Civilitashabitus,quo quisgratusest in conversatione.~<M contra.


2, f. <t5.
quorumiUud<. scilicet > testatur aut imitaturhominemin civitate,id
est, hominum frequentiaversatum hoc versatumrure, id est, procul Ë
ab hominibuselegantibus. g
Salutareest conversadoneminciperecum significationebenevolenfix,
praesertimcum voto. Valedicereest tali significationeconversationem
finire.Itaque etiamgestusalutamusaut valedicimus,ut pi!eo. Fit inter-
dum, ut simul salute.ius et valedicamus,ut in transitu.
r
~M'<ïn est ludereverbis studio facere,quaerisum excitent.
Irridereeum dicimur,cujus contemnendicausaridemus.
Comitariest ire cum aliquo, strictius ipsiusgratia, honoriscausa.
Visitareest ire ad aliquemhonoriscausa.
Tractaremultumcum aliquoagere.undeet tractareeos dicimurlinguis
vulgaribus,quibus conviviumexhibemus.
Congratulariest testari eventum tibi gratum etiam nobisgratum
esse.

PERSONARUMET RERUM.
VARIEEDENOMINATIONES

Superiorest, qui habet jus imperandialteri, qui inferiorappellatur.


Interdum latius sumitur, ut superior sit, cui jus est majoremhonorem
exigendiquem reddendi.Inferiorcontra.J~M~, ubiparcausautriusque.
Est autem honorsignumœstimationiset maximepotentiae. ~J
~0 opinio de perfectione. gj
PM~MWpertinensad magnamsocietatem,quod secus~r~MM.
Nobilitasest honor generis. Itaque etiamnobilis habetur, quiincipit
generis honorem. Et generosus est, qui bono genere se prognatum
testatur, ut equus, chevalde bonnerace. g
Plebejusin quo non est honor generis.
Divitimest potentiaex rebus extraneis,quas in nostra sunt potestate.
Itaque pecunia multa, et qux pecunia multa aesdmantur,divitem
faciunt.
Paupertasest impotentiaob defectumrerum pecuniaaesdmabiUuïn.
~6. ~7cf seu pretium est quantitas perfectionis, in aliqua mensura g
expressa,velut in pecunia.
Lucrun;est augmentumbonorum, quaepecuniaoestimantur. g
Damnumest decrementumo
H~~
TABLE
DEÏMÉFÏNÎTtONS 5ot

est minuere aliquid de bonis suis consilioboni maoris, ut PtHL.,VII, D, n,


cumpecuniamin loco negÏigimus. 2, f. 46.
~H~y est impensain vivendoseu quotidianis,nempe victu, amictu,
famulitio.
M~~ est pretium usus dati, nempe sive tui sive rei tu~. Ut cum
equumloiasti,cum aèdes.Reddendaergo est res locataa co~
est quod habetur animo professovendendi.
autemest pro pretio certo mutare cum alio, qui diciturF~M~.
P~K~r<:pro re predi incerti. Itaque venditionipecunia intervenire
solet.Utrobiqueest animus non ferendi damnum seu abest animus
donandi.

RELATIO SOCIETATIS.

fam/Mest societasdomestica,continuasconversationiscausa. Aliter


estsocietascognatorum.
Natioest multitudo hominum ejusdemregionis vel ejusdem
lingue.
Creduntur ejusdemgenerisvel nativitatissed ex longinquo.
Marituset uxor sunt mas et foemina,qui societateminiere durabilem
liberorum quxrendorumcausa, uno nomineA'y.
Cognatus est, qui ab eodemhomineest ortus.
sunt, quorum cognatisunt conjuges,seu ex quibus orti forent
cognati.
Ficinusest qui prope habitat. Prope, id est, exiguadistantia.
Peregrinus,qui ex alia regione venitin nostram viciniam.
qui aliundeveniensin nostra domo moratur.
Hospes
~w~~ cum quo crebra est conversatio,qualis solet esse inter
hominesejusdemfamiliae.
Amicusest, cujusprofessabenevolentiaest.
Hostis,cujus professaest malevolentia.An pro professaponemus,
quxprocertahabetur.
Creditorest, cui aliquid dare jure tenemur nos, qui dicimurdebitores.

MODIACQJLMRENDI
SEUTENENDI
DOMINIUM
R~ est universitasbonorumalterius,quseipsiusmorte in alium
aliosvetransfertur, qui dicuntur ~r~ aut
Itaque est edam
502 TABLE DE DÉFINITIONS

PniL., VII, D, n, ha&reStcui secundaaut tertia aut alia numero designatapars bonorum
s, f. ~6.
datur.
Z~w est pars bonorum, quae non facit haereditatem,et voluntate
defunctidefertur. Itaque tertia pars bonorum non est legatum,nam
h<credemfacit eum, cui datur. Interim et h~redi legatum dari
potest,
quod~w dicitur. Sed hoc nonfacit hseredem.
Donareest dareeo animo<ut dans damnumferat, accipienslucrum.
47- Possidereest in potestaterem habereseu in eo esse statu,
quo de re
agere pro arbitrio universim non impediare; exceptioautem a regula
universumnon tollit. Ita et ~M~M~ est jus in rem universim,seu
jus
possidendiaut rem pro arbitrio tractandi, nisi vi aut jure prohibeare
exceptosi quid Masuri rubrica notavit, ut ait poeta
Habitareest in domomorari.
Prmscriptioest juris, si quod fuit, elisio per temporislapsum,intro-
ducta, ne homines perplexamre per tempus obscuratadent materiam
litium, sivenegligentiasive etiam dolo.

CONTRACTUS.

Tractarealiquandiuinter se agere de jure acquirendoaut amittendo.


Permutare,vendere,Emerequid sit, jam dictum in tertio retro para-
grapho, ubide mercedeet mercibus.
Locareet conducere vide ibidem.
D~M~ est rem custodiendamdare nostri gratia.
~CM~PM~~ facere seu ~~M~ est promitterc, si alius non det, me
daturum.
Transigereest convenire de litigioso,animo potius aliquod damnum
ferendi quam litem continuandi.Qui alios ad transigendumpermovet,
vulgodicitureos accommodare.

MODI OBLIGANDI,OBLIGATIONEMDISSOLVENDI.

Promittereest denuntiare(seu significareTibi) facturumme remTibi


gratam. Id si fiat, dicitur~~an.
Stipulariest promissionemab aliquoexigere.
t. PEME, F, V. QO.
TABLE DE DÉFINITIONS 5o3

~Mt~, quipromittit stipulanti,unde stipulantis


interrogatio ccntum PHÏL., VII, D, U,
~f. -J7.
darespondes? cuialter respondebat spondeo.
Pignoridareest rem altericustodiendamdare, ut de debitosit securus.
quid sit, jam dictumin pr~cedenti.
est darerem promissamseu pr~staredationem.
male [Autornoster dixit] <~ dicitur~>. Accepti-latio,dicitur
ut translatio,nempe acceptumferre est, cum prae nobis ferimus, nos
debitumaccepisse,et perindesumuscontentialiquoaccepto,ac si omne,
quoddebetur, accepissemus,et ita opponitur satisfactioni.Hinc Soci-
nianiquidam volunt, Deu m acceptilationecontentumesse pro satis-
factione.
Condonare est debitumdonare.
Cc~K~~ est debitumsolveremutuidebitiextinctione.

~CCIDE~ TOZ.IT7C<7~C
RELATIO OFFICII.

D~MM~y qui generalehabetalteri imperandijus, nempe generale


scilicet,nisi quid jure prohibeatur. Sic enim hic intelligiturgenera-
litas.
Rexest, qui generalemhabetin civilisocietateimperandipotestatem
sedbonicommuniscausa,et qui in societatesunt, subditiappellantur.
Civilisautem societasest, quaeinita est animo durabilis securitatis,
atqueadeointer multos.
Clericusest personacultus divini officio<; peculiariter> occupata.
ReliquiLaiciappellantur.
Tutor est, cui munus incumbit eum regendi, qui per xtatem se 48.
regerenequit,quempupillumvocant.
Munusest compositumex jure et obligationeerga societatem.
Legatusest missusreipublica:causadignitatemsustinensmittentis.
Duxest, qui militibusimperat.
Milesest destinatusad pugnandumpro republica, seu cujus munus
estpugnare.
Pugnareautemest certare per vim.
Co~M~M est, cujus munus est consilium dare, seu juvarean~mi
facultate.
50~ TABLE DE DEFÏNtTIONS

PtUL., VII, D, RELATIO OFFICII IN JUDICUS.


2, t. 4.8.
est, cujus munus est pronuntiare de controversiishominum
(seu opinionibuspugnantibus)cum effectu,seu ita, ut pronuntiatum
pro
vero habeatur. Unde Jure Romanodicitur ~w ;~M~M
pro veritate
haberi. Interimaliquandotum demumsententiatransitin rem
judicatam,
cum nullum interpositumest remedium suspensivumsive nov~
infor-
mationisapud eundem judicem,sive appellationisad superiorem.Porro
qui certantde opinione, Litigantes,item partes dicuntur.
7~~ est complexusactuum eo tendentium,ut quod justumest,
per judicem fiat verum seu existens vel est status ratione certantium,
per quem exitusobtineri potest.
Patronusseu est orator litigantis,qui dicitur Cliens.Itaque
distinguituradvocatusa procuratore,qui ab alio loquendi pro se facul-
tatem habet. Procuratoret patronusesse et patronumadhibere
potest.
est, de cujus petitionejudicium est. Reusa quo petitur.Itaque
etsi reus aliqua petere possit, verbi gratia, ut actor condemneturin
expensas tamen id incidensest in judicio,neque ea de re judiciumest
susceptum. Potest et reus esse sine actore, si judex ex officio[agat]
< procedat>. Itaque generaliusReusest, de quo in judicio quaeritur,
an debeataliquidpati, id est, an debeataliquid fieri, quodipsi non est
gratum.
Testisest, qui déclarât,quid de factolitigiososibi sit compertum. J
Officialisqui in officiopublicoest. Vutgô qui m judicioEcclesiastico
Episcopilocumtenent, officiales appellantur. `p

MATERIA.
JUDICIORUM h
Personaest, quicunquem judicioconcurrit.
Resde qua in judicio agitur.
Actioest titulus petitionis,de qua judiciumest, seu petitio jure per-
g
missajudiciumfaciens,ut actio emti, actio ex stipulatu.
Jus estid, quod rationisest circa bonaet mala personarum a personis.
~Mw est pra~teritumcircaquod qu~ritur futurum secundumjus.
Lexest generalepronuntiatumcircajus.
y/M~ est caputj uris.
TABLE DE DÉFINITIONS 505

PARTES (SEU ACTUS) LITIGANTIUM. PHÏL.,VII, D, H,


2, f. 48.
Citatioest temporisdesignatio,quo apudjudicemesse debemus quod
ubifit,MM~~r~dicimur.
Allegareest aliquidverum <; esse ~> dicere.
Probareestveritatemredderechram.
C~M~M agereest in judicioageread obtinendamsententiam.
~Mya~ est alteri crimenimputare apudjudicem. 49'
Excusare~M~ est imputationemcriminisrefutarefacto concesso.
Appellareest judicem postulare,qui judicis priorissententiampossit
reformare.
~~M~~ seest remediumomittere contra sententiamjudicis; quan-
quamaliosensu submissioetiam dicatur declaratio, qua quis concludit
disputationem, ut audiat sententiam.
C~~c est affirmatiofacti proprii ab alio allegati.

PARTES (SEU ACTUS) JUDICIS.

D~ ~M~ est pronuntiatiojudicis circa aliquid,quod ad judi-


ciumpertinet.Itaque decretasunt non tantum de primaria questione,
sedet deincidentibus.
Co~w~~ m~ est pronuntiare, eum debere pati, quod in judicium
estdeductum.Absolverecum pronundatur, non debere
pati. < Patitur
etiam,quiagit invitus>.
F~/Mest malum passionisob malumactionisseu ob actionem
pravam.
idj:t ingratum,quod nobis invitis
obtingit, ob gratumquod volentibus
obtigit,vel quod contingitinvitoob aliud,quodcontigitvolenti,et quod
diciturpuniri.seu cujus metus utilisest ad impediendasactiones.Hinc
qui pœnam jure minatus est, exigit jure, etiamsi neque exemplum
ampliusneque emendatio quseratur, saltem ne frustra sit minatus.
< Ageredicituretiam, qui non impeditnam se cohibet. >
Parcereest non punire, cum possis.
Pr~ est hostempublicedeclarare.Alio sensuest exiliumindicere
publicatis
bonis,quia hostesdeclaratiet fugerecoguntur, et qua; habent,
apudnosamittunt.
vel sistereest impedire.remotionem persona~aut rei.
5o6 TABLE DE DËFÏNÏTtONS

PH!L., VII, D, ïï, 7~m~<~ est sistereloco clausoseucarcere.


2, f. ~9.
C~ est in fiscumredigere. Fiscusest publicumxrarium, quod
tamen aliquandostrictiusaccipitur de patrimonio principis ordinario
et opponitur~rario reipublic~c,in quod ordinibusaliqua est potestas.

DELICTA.
D~Mw est actio punienda.
Injuria est, quod alteri molestiam facit seu animi tranquillitatem
minuit,ce qui ~~f~M, sepositodamno, qualia sunt, qua: minuuntexis-
timationem.
JFM~M~damnum clam datum, animo lucrandi. Quod si per vim
aper-tamdatumsit, rapina appellatur.
fb~MM~/o generaliterest omne delictum re venerea admissum,spe'
ciatimlibidinevaga.
Rebellioest bellumsubditorumcontra superiorem.
Factioest pars subditorumdissentiensab aliis circa rempublicam.
Itaque perse non est crimen.In omni factioneest multitudoconsentiens
ut in secta,quasstrictiusita accipitur,ut multitudo paucossequatur.
H~m est opinio erronea saluti asternaepericulosa.Alio sensuest
opinio de rebus divinis punienda. Vel generalius adhuc secta prava,
secta punienda.
50. ~~M est delictum, quo quis Ecclesi~ autoritatemcontemnit.
Etiam in hasresinon errorsed contemtus <; seu pertinacia> punitur
Sed id interest, quod in haeresisit trror circa quœstionemjuris,in
schismatepotest esse error circa quasstionemfacti.In haeresischisma
inest, non statimin schismateha~resis.
Ecclesiaautem est societas publicain cultu divino. Speciatimvero
accipiturde societatetali inter Christianos.
C~ est frauscircaipsa remediafraudis.
Proditioest ejus, qui amicum se gerit, animus hostilis; vel ejusqui
amicusesse debet, conspiratiocum hoste. Speciatimsubditiconspiratio
cum hoste reipublicœ.
~MM~c est superstitio noxia, seu tentamentum nocendiper vtfes
incorporales,vel potius irresistibiles speciatimper carmina,quibus
occulta potestatesmovericredebantur.
TABLE DE D'FINITIONS 1. 5o7

BELLUM. PniL., VII, D, tt,


2, f. 5o.
R?/ est status professi animi per vim certandi seu nocendi, ut
a!iqu:dobtineatur.QuodsiDeus semper exitum felicemnsto dare cre-
deretur,foret, provocaread judicium divinum, seu genus judicii per
sortem.SedDeusinterdum ob majores alias rationespermittit, ut injus-
titiapra~valeat.Itaque provocatioad divinum judicium Dei tentatio est,
idest, quasiquis tentarevellet, an Deus sit, vel an justussit; ex erronea
persuasione, quod oporteat Deum non indulgeremalis. Quo homines
adeo inclinant, ut pœna improborum etiam absolvi Deos dixerint
Poetas
fMM~~est vimincipere.Defendere esti uti ad impediendummalum
pervim,quamqui infert, c~M~~ dicitur, cum generaliteroffenderesit
inciperenocere, vel saltem incipere nocentem videri, imô molestum
nempeperculpam.Saepcenim offendimus inviti, et solaopinioneoffensi
sineculpanostravera.
Excubareest attentum esse ad mali adventumvel appropinquationem,
animoimpediendi.
Obsidereest animocogendiclausumtenere eum, qui se clausumtenet,
neintroeatur.
P~MW est pugna multitudiniscontramultitudinem.
< Pugnacertamenper vim. >
7~~ est interruptiobelli.
Captivusest hostis redactus in potestatem,sed tanquam qui hostis
essenon desinit.
est bonaadimereanimonocendi.
Spoliare
est cumvi nostra superstitealterius vis agere cessat, seu cum
visnostraalteriusvim facitcessare.Generaliusetiamextravim est
scopum
certaminis obtinere.
C~w~ autem est mutuus conatus agendi et impediendi. < Imo
daturcertamensine mutuo impedimento,et id, ubi mutuum impedimen-
tumest, dico conflictum,qui potest etiam esse moralis.>
Deditioest, qua quis se profitetur victumet m potestatemredactum,
necampliushostem. Quo continetur,ut noxiamulteriorem
deprecetur.
Attusion
&CLAUOtEN,
/<t~M~ttM)«,
Ï, V.2!.
$o8 TABt<E DE P~FtNÏTÏONS

PHÏL., VII, D, H. RELIGIO. SUPERSTITIO.


2, f. 51.

Religioest cultus potentia invisibilisintelligentisseu Numinis; qux si


rationi contrariasit, superstitioappellatur.Etiam cum Christuscssetvisi-
bilis, tamen ejus potentiaerat invisibilis.
Colereautem generaliterest beneficumnobis reddereconari.Namita
colimusetiam agrum. Hinc quem colimus, ne noceat, etiam beneficum
aliquatenus reddere volumus. Est enim aliquod bonum in privatione
mali.
< Res sacréesunt res adhibitaead cultum religiosum,quœ~r~MM~f
alio usu pravo. >
F~ est statusÏaetiti~durabilis,Miseriainstiti~.
<~ Salus (apud Theologos) est felicitas< hominum > astema.>
CumGratiaT~~f~ opponitur,opponunturea, quasDeusagit ut Monar-
cha intelligentiumiis, qux tantum agit ut autor rerum. Speciatimautem
in œcoQomiahumansesalutis.
/:M~~ est ita loqui, tanquam poenamNuminis augeri velis, si fallas.
Huc scilicet tendit, qui Deum testem invocat, qui provocat Deumad
pœnam.
Orareest a Numinepetere.
jH~MM~ est lausNuminissermoneligato(ad versumscilicetvelcantum).
~~r~M~ est rem ita Numiniofferre,ut non ampliusapta sit ad alios
usus. Itaquequaeusu sacroconsumuntur,proprie dicuntur sacrificari,ut
thura. Ita Sinenseschartasauro obductasincendunt honori sive Numi-
num sive etiam Heroum. Sic frugesDiis adolebantur, animaliaoccide-
banturhonoris Numinum causa,quanquamnihil in eo sit, < quemad-
modum est in thure et Sinensium chartis >, quod cultum reddat
gratiorem.Sufficereenim videbatur,quod redderetur metuendus,signi-
ficationeir~ein peccantes.
Sacramentumest ceremoniasacra emcaciseinsignis.Itaque consenta-
neum est, a Deoinstitutamaut probatam.
est res divinaocculta. Hoc veteresde ritibus arcanisacci-
~nM~
piebant, nos de dogmatibus,quaecognitionemcreaturaetranscendunt.
M~~CM~Mï est actio divina,quaetranscenditcognitionemhumanam;
vel strictius,quaetranscenditcognitionemcreaturarum,velin qua Deus
TABLES M ÏMSFtNïTtONS 5 Q9

ordinem nature. Itaque in Mysterio perpetuum miraculum ïPHIL.,VII, D, u,


agitprêter 2,f. 5!.
est.

PHtL.,VII, D, n, 3, f. ï-36 (36 p. in-fol.) iPHIL., VII, D, M,


3, f. ï-36.

Tablede définitions. Titre de la main de Leibniz

Ta~ï explicata [et ~MC~j. Su~


Le reste de la main de Hodann. A partir d'AcciDENS COMMUNE, les
sont les mêmes que dans les n"" i et 2. (La physique et la
rubriques
minéralogiey sont bien moins développées.)

PmL.,VII, D, n, 4, f. t-i2 (12 p. in-fol.). PH!L.,VII, D, H,


f. I-t2.
Table de définitions. De la main de Leibniz
Cum Deo.

Le reste de la main de Hodann. Définitions de termes de la vie com-


mune (beaucoup d'ustensiles). A la fin, concepts psychologiques et
moraux.

PmL.,VII, D, n, 5, f. i-go (89 p. in-fol.). PHIL., VII, D, 11,


5, f. ï-go.
Table de définitions. De la main de Leibniz

Ex indice explicatus. Su~ QeM.

En tête, note de la main de Hodann

N. B. Per literam P. intelligitur Ausonius Popma de dmerentiis ver-


borum per B. vel T. L. Thesaurus Linguae Romanae vulgo Forum
Romanum, per M. Martinii Lexicon Philologicum. per L. P. Lexicon
PhilosophicumMicraelii. per D. Dalgarnonis Lexicon Latino-Philoso-
phicum2.
ï. Publiépar TRENDELENBURO der MH!g~.
ap. JMbM<ï~~encA~ ~~<M!~ der
pr~MM.
WMM)McAa/Ï~ BcrMM
J~M (t86t), p. 170-2IQ.
2. Les mêmes sigles se trouvent dans la table n" 3.
5ï0 TABLE M: D~FINITÎONS

PtHL., Ytt, D, C'est un véritable lexique par ordre alphabétique (de ~4~c~ à
~t'.t'~O..
~M~), avecdescorrectionset additionsde la main de Leibniz.
C'esta la fin de cettetable que se trouvela notede Hodann
Has definitionessive mavis Descriptionesex MatthiasMartiniiLexico
Philologico, Thesauro Latine Lingue, qui vulgo Forum Romanum
vocatur et Burero nonnunquam adscribitur, forte quia correctorfuit
item ex MicraeliiLexico Philosophico,Auson. Popma de diiïerentits
verborum aliisque, secundumductum LexiciLatino-Philosophici quod
Dalgarno exhibuit in Arte Signorum vulgo Charactereuniversaliet
Lingua Philosophica, ad mandatum Ulustris atque Excellentissimi
G. Gu. Leiboitii collegit propriasque addidit Joh. Frideric. Hodann,
S. S. Theol. Candidatus2.
Finis operi impositus
Anno 170~.d. 28 Maji.
SOLIDEOGLO~A~.}

ï. Publiée par TRENDELENBURG, 111, 4Ï-42, et 3~btM~crTc~ p. 1~1, et par


GERHARDT ap. Phil., VII, 3o (sauf les trois derniers mots en majuscules).
2. Hodann fut le secrétaire de Leibniz de 1702 à ï~o~ (TRENDELENBURG, Histo-
rische Beitrâge ~Mr Philosophie, III, 40), ce qui fournit la date approximative de
toutes les tables précédentes. (PHIL., VU, D, u.) V. La Logique de Z.~M~, ch. V, g 2~.
F~THODUCTÏOADENCYCLOMMAM ARCANAM 5tt 1

PHIL.,VIII, 1-2 (~p. in-4.o). PHÏL., VI!I, ï-2.

jM~ro~MCftOad jE'M<Op~M~ <!rMH<!tK;


sive initia et specimina .S~K~MPGeneralis,
de Ï~Mr<Ï~OM~et augmentisscientiarunz,
< ~Mt* ~~r/?CMM~ mente, et r~KM ~~M~ÏOM~ÏM.
~~M~/ZMMt~~CÏ~~M.>
r~iCENDUM erit tum de his quacpertinent ad hune librum, tum de i recto.
L~ his quaepertinent ad libri argumentum.
Quoad librum, dicendum erit de ejus autore, scopo, argumento,
forma;occasionibus;dictione, judiciisaliorum de eo formandis.[Cur]
An autor anonymus?Inpritnis autem dicendum est de fructu ejus et
modoutendi, ad quaeduo, caeterareducenda sunt. Fructus verisimilis
redditur,ab autore ejusque subsidiis,scopo, forma. Modus utendi ex
argumentoet formatantum.

Libriargumentumest ipsa Scientia Generalis, cujus tractandatum


prxcognita,tum praecepta.
Pr~cognitascientisesunt rationis et facti, sive Dogmaticaet Historica.
Pr~ecognitaDogmaticasunt sciendaedefinitio,et Nomina,Objectum,
Methodus seu partitio,Utilitasseu Finis.
ScientiaGeneralisnihil aliud est quam Scientia [cogitandi]< de
Cogitabiliin universumquatenustale est >, quaenon tantum < com-
plectitur> Logicam hactenus receptam, sed et artem inveniendi, et
Methodumseu modum disponendi, et Synthesin atque Analysin, et
Didacdcam, seu scientiamdocendi; Gnostologiam,quam vocant, N00-
logiam,Artem reminiscendiseu Mnemonicam,Artem characteristicam
seu symbolicam,Artem Combinatoriam,<<4f~tArgutiarum, Gramma-
ticamphUoso~icam Artem Lullianam,Cabbalamsapientum,Magiam
5t2 ÏNTRODUCTÏOAD ENCYCLOP~MAM
ARCANAM

t.
PHtL.,VIII, t. naturalem. forte etiam Ontologiamseu scientiamde Aliquoet Nihilo
Ente et Non Ente, Re et modo rei, Substantiaet Accidente.-}- Non
multuminterest quomodo Scientiaspartiaris, sunt enim corpus cond.
nuum quemadmodumOceanus
i o. j Cogitabilein universum[estNotioseu Conceptus]est objectum
verso.
hujus
scientiïequaletale est per modumconsiderandi excluditurergoNomen
sine Notione, seu quod nominabileest, cogitabilenon est, ut
BHtin
quod scholasticiin exemplumafferunt.
Cogitabile est aut simplex aut [compositum] <( complexum>.
SimplexdiciturNotio seu Conceptus.
[Compositum]< Complexum> est quod in se involvitEnuntiatio-
nem sive Affirmationemaut negationem,verum aut falsum. [Dicituret
compiexum].
Conceptus est aut distinctusaut confusus.item clarus aut obscurus.
Simplexseu primitivusaut compositusseu derivativus;adxquatusaut
inad~quatus
Conceptusclarus est cum talem habemusut rem oblatampossimus
agnoscere, ita conceptus equi, lucis, coloris, circuli. Sin minus est
obscurus, qualem habeo hominis cujus vultum non satis bene mihi
repra~sento,<; aut qualemimperitiGeometrix habent nguraeeHipticae,
quam ovalemvocant, veram vero tractuex duobusfocis describendam à
descriptaper arcuscirculorumnon distinguentes.>
Conceptusdistinctusest cum notas quas habeoad rem cogaosceudam
separatim considerareet inter se distinguere possum. Ita Examinator
Monetarumconceptumdistinctumauri habet, nec tantum visu, sono et
pondereagnoscit,sed et tradereac describerepotest notas auri.
Conceptus adasquatusest, qui ita est distinctus, ut nihil contineat
confusi, seu cum ipsaenota3conceptudistincto cognoscuntur,sive per
alias notas, usquead notiones simplicesseu primitivas.
Placet removere hic conceptus Abstractos tanquam non necessarios,

i. La même comparaison de la science à l'Océan se trouve dans les fragments


PHtL.,V, 6, f. t8 (Bo~MMKM, p. 82); VIII, 58-5û (Bodemann,p. ït3), et VIÏÏ,94-95.
(V. plus loin).
a nobis
2. Pleraque consideramus, non secundum se, sed secundum modum quo
concipiuntur et nos amciunt. J
3. Cf. PHiL., VII, A, 26, et les Meditationes de Cognitione, veritate et ideis, !684
(Pltil. ~V,~22). V. La Logique de Z.~M!T,ch. VI, § t2.
ÏNTROnUCTÏOAHENCYCLOP~EMAMARCANAM 5t~

cum dentur abstractionesabstractionum.Et pro caloreconsi- PHIL.,VIII,


pKesertim t.

derabimuscalidum, quia rursus posset aliqua fingi c~om~, et ita in


in&Htomj
Conceprusprimitivusest, qui in alios resolvi non potest, cum res
scilicetnullas habet notas, sed est index sui, an autem ullus ejusmodi
conceptus hominibusdistinctèobversetur,ut sciliceteumsehabereagnos-
cant,dubitaripotest. Et quidem solius rei quaeper se concipiturtalis
essepotestconceptus,nempe Substantif summaehoc est DEI. Nullos
tamenconceptusderivativospossumushabere, nisi ope conceptusprimi-
tivi,ita ut reveranihilsit in rebus nisi per DEI influxum,et nihil cogi-
teturin mentenisi per DEI ideam, etsi neque quomodorerum naturas
ex DEO, neque quomodo rerum idem ex idea DEI profluant satis
distincteagnoscamus,in quo consisteretanalysisultima seu adaequata
cognitioomniumrerum per suamcausam.
j Conceptusest aut [realis]aptus aut ineptus. Conceptusaptus est,
dequoconstateumesse possibilem,seu non implicarecontradictionem.}
Complexumest vel Enuntiatiovel compositumex Enuntiationibus.2 recto.
Quodrursusest vel Argumentatioaut compositumex pluribusargumen-
tationibus communemconclusionemhabentibusvel est tractatio. Posset
etiamresreduciad quaestiones.Vel enim una est quœstio,vel compo-
situmex pluribusquaestionibus.
Enuntiatioomnis est Affirmativaaut negativa.vera aut falsa.pura aut
Modalis. Categoricaaut Hypothetica.Explicataaut contracta.
Négativenulla aliaest natura, quàm quod una negatioaliamtollit, et
< quod> si ipsa est vera, affirmativaest falsa,et contra.
VeraEnuntiatiohabetura nobis cum <~ Mensnostra ad illamsequen-
dampropensaest et > nulla ratio dubitandipotest inveniri.Absolutè
autemet in se illademum propositioest vera, quaevel est identica,vel
adidenticaspotestreduci, hoc est quse
potest demonstrarià priori seu
cujusprasdicaticum subjecto connexio explicaripotest, ita ut semper
appareat ratio. Et quidemnihil omnino fit sine aliqua ratione, seu nulla
est propositioprêter identicasin
qua connexio inter prasdicatumet
subjectum non possit distincteexplicari,nam in identicispr~dicatumet
subjectum coinciduntaut in idem redeunt. Et hoc est inter primaprin-

1.Cf.PH!L.,
Vil,C, t59 verso.
tBÉDtTS D)E t.E!BNtZ.
9:
5t~ ïNTROpUCTtOA&ENCYÇLOP~MAMARCANAM

PHK. VIII, 2 cipia omnisratiocinationishumana~,et post principiumcontradicdonis


maximumhabet usum in omnibus scientiis Ita axiomataEuclidis,si
aequalibusaddas ~quaïia, etc. sunt corollariatantùm hujus pnndpu,
nu!ia enim reddi potest ratio diversitatis.Similiter axiomaquo udtur
Archimedesinitio sui tractatus de ïcquiponderandbus hujusprindpii
nostri (nihil est sine ratione) corollariumest. Quoniam verb nobisnon
est datum semperomniumrationes à priori reperire, hinccogimurfidere
sensibuset autoritatibuset maximeet perceptionibusintimis et percep-
a ver?o. tionibusvariisinterse conspirantibus. Naturalisnobisdata est propensio
adhibendifidem sensibuset pro üsdemhabendiin quibusdiscrimen non
reperimus. Et omnia apparentiacredendi nisi sit ratio in contrarium,
alioqui nihil unquam ageremus. In rebus facti illa satis vera sunt
< quse > asquècerta sunt, ac meaemctipsiuscogitationeset percep-
tiones. Hic disputandumcontra Scepticos
Non videtursatis in potestatehumana esse Analysisconceptuum, ut
scilicetpossimusperveniread notiones primitivas,seu ad ea quaeper se
concipiuntur. sed magis in potestate humana est analysisveritatum,
multas enim veritates possumusabsolutè demorstrare et reduceread
veritates primitivasindemonstrabiles;itaque huic potissimumincum-
bamus
Prœdicamentaseucatalogusconceptuumordinepropositorumrerumque
conceptibiliumseu Terminorumsimplicium.Conceptussunt Possibile.
Ens.Substantia.Accidensseu adjunctum.Substantiaabsoluta.Substantia
limitataseu quaepati potest. Substantiavivens, quaehabetin se princi-
pium operandi seu Animam. Substantiacogitansquaeagit in seipsam,
dicituret Mens.
Possibile. Ens. Existens. Potens. [Agens]. Cognoscens.[Agens]
volens [percipiens,patiens, quod m] Durans [Materia]Quod mutatur.
Patiens. Percipiens. Locatum. Extensum. Terminatum. Figuratum.
[Motum.Quiescens].Tangens.Vicinum.Distans.}
Omnis anima est immortalis. Mens autem non tantùm est immortalis,

t. Cf. PmL., I, t5! IV. 3. a, t VII, C, 29 recto; VIII, 6. r


.)~. La
2. Cf. PHiL.,VII, C, 62 verso; VIII, 6 verso; PA~ VII, 3oï, 309,
Logique de Lc~M! ch. VI, §2~T
3. Cf. PHïL.,VIII, 3, et P/M~ VII, 296. V. La Logique de ~~Mt~ ch. VI, § 36.
Cf. PHÏL.,Vi, Ï2, f, 23; MATH., I , 2. V. La Logique de ch. VI,§ 4. et
Z.e~M!T,
4.
p. ïf)(), note ï.
6U!UELMtPACHMt PLUS ULTRA 5t$

sedet semperaliquamhabet cognitionemsui. <~ sive memoriam priorum. ?H!t. VIII, 2.


undepœnaeet praemiiest capax.>
Substantiavivens sive sentiens, qux tamen ratione sive reflexione
caret,est corpus. Et forma substantialiscorporisest anima. Animaest
substantiaagens et patiens. Materiaest id quod tantum patitur et non
agitunquamsed agitur quovismomento, etiam cum agere ipsa videtur;
itautmateriasit tantùm instrumentumformassiveanimée.
Principiacertitudinis > 1
< metaphysicae. zrecto.

Principiaprimaa priori
Nihilpotestsimul esseet non esse, sed quodlibetest vel non est
Nihil[potestesse]est sine ratione.
Principiaprimacognitionisa posteriori
< seu certitudinislogicae> [seu certitudinis~ysic2e].
Omnisperceptiocogitationismeaeprassendsest vera.
« Principiumcertitudinismoralis.>
Omnequod multis indiciisconfirmatur,qusevix concurrerepossunt
nisiin vero, est moraliter certum. < seu incomparabiliterprobabilius
opposito.
Principiumcertitudinis<?ysic~e.
Omnequod semperexpertisunt homines, multismodis, adhucnet ut
ferrumin aquamergi. »
Principiacognitionis
topicx.
Unumquodque praesumiturmanerein statu in quo est.
Probabilius est quod pauciorahabet requisita,seu quod est
facilius.f

PmL.,VIII, 3 (2p. in.~) pHtL., vin, ?.


Nouvellesouvertures.
GuilielmiPacidii PLUS ULTRA
seu introductioet spedminaJM~~O~<!r<*d!M<P
de Instaurationeet <4M~MeMfM ~C~M~rM~M
ad CO~MM!/MC~MJ~?M.
Pr~M. Quid autorem ad scribendumimpulen~quod scilicetvideret
quantumpr~stare possint hominessi vellent, et rectasvix insisterent.
i. V.LaLogique
de Leibttif,p. 260,note.
2.Cf.Pm~vIt,A, ï; B,i,
516 DÉFINITIONS MORALES

pnïL.,vin, 3. Cur nominesuo abstinuerit,et quod sectaenommadissuadeat.Cur non


diutiusdistulerit,donec principiaabsolvisset,quia distractusvereturne
quid sibi humani accidat; et pietatis esse putat publiceprodesse.Non
tradit hic ea quibus unus pro aliis eminere, et ad magnam ingénuet
et
eloquentix'opinionempervenireposset; quanquam ista certa arte ex
hac methodo pullulante constent, sed quomodofelicitaspublicaqueat
augeri, aucta hominumcognitione.
<; Partitiooperis. >
Cap. i. de Historia Literaria. Explicaturstatus humanx scienti~a
primis temporibusad nostra usque.
Suit une listed'auteurs à consulter.

Cap. 2. de Statu ~M~ eruditionis,omnisquecognitionishumanx.


Hic ordinemateriarum,in prœcedentiordinetemporum.
Suit une longueliste d'auteurs à consulter
in Cartesiodeside-
Cap. 3. Elementaveritatiscontra Scepticos,quid
ratum. Qux sit nota clari et distincti.DifficultasquampassusHobbius
clarum et distinctu] a
circadefinitiones rbitrarias2.Difficultas
Jucgii
[circa
circa Meta~ys.Quid sit.naturale lumennon explic.a Cartes.

pHn.,VIII,4. PHIL.,VIII, 4-5 (4 p. in-fol.)


4 recto, ~y~ est charitassapientisseu chantas qux prudenti~ congruit.
<; Benevolentia est habitus amoris. >
seu] ~~cr est affectusquo ut
efficitur bonum malumve
[~f~~
alienum censeaturpars nostri. Sed quoniam amor ita denniendusesse
videtur ut cadat et in DEUM, sufficietdicere
·
~~?M~ est alterius felicitate delectari.
·
Sapientia est scientia telicitatis.

i. Cf. PmL. VII, A, !6; B, n, 12. C~st à ces deux parties de l'Encyclopédieque
se rapportent les longs fragments publiés par GERHAMT, sous les nul VI A (mai 100~
et VIII (Phil., VII, 66-73, i27-t56).
a. Cf. PH~ VII, A, .6 verso; VII, C, i57; VII, ~5, IV~5.
p. 94~9~' ~3 sqq., ï9~
3. Cf. PutL., VI, ta, f, 25. V. La Logique de I.e<&M!T,
4. Cf. PHIL.,VII, B, V, !2.
DEFÎNtTIONS MORALES 5t~

Laetitiaest opiniovoluptatum. PH!L.,VIII, 4.


Definiemusergo ~b~M sensumperfectionis. 4 verso.
ItaqueetiamP~~M concinnedefinietur,Potentiasincrementum.
En marge Une suite de définitionset de propositionsdont le com-
mencementest presqueidentique au fragment publié par GERHARDT
(P~ VU, 73.75). Elle se continueainsi

j Sequanturtheorematade justitia, seu sapientissivefelicisad alios


relatione,sivede officiisnostris.J
) Officium est quicquidin perfectejustonecessariumest. 5 recto.
Licitumest, quicquidin justo possibileest.
Peccatum est, quicquidin justoimpossibileest
Accuratèloquendo nihil est indifferenssive omnis actusaut officium
autpeccatumest. Oritur ergo indifferentiatantum ab ignorantianostra.
Officiumnostrumest quaereresapientiam.
(quïererepotentiamproportionesapientiaejam acquisitas).
quaerere cognitionemDEI;
quaererecognitionemnostri;
quaerere cognitionemmundi;
quaerere scientiasad perfectionemnostram utiles;
quaerere scientiammethodigeneralis;
quaerere scientiampersuadendi;
quaerere virtutemseu habitumaffectusrationegubernandi.
omniaordinequodamregere; faceresibibreviariumagendorum.
haberefacultatessuas animipariteracfortune in numeratoet promtas
adagendum.
A.prodesseomnibusquoad licet.
B. nihil mutarein rebus constitutissine magnasatis spe boni majoris.
< ideoque>
B.conservareunumquemquein iis quaehabet in potestate.Hinc jam
nasciturjurisprudentiaseu doctrinade jure, proprictate,obligationibus
et actionibus.
ExA sequiturjustitiadistributiva,seude optimaRepublica.
ExB sequitur doctrinade justitia commutativa,seu jure et proprie-
t. Cf.D~?Mt~OJtM~«P universalis,
ap.TMNDELENBURG,lî, 265.V.La Logique
de
NoteIX.
5l8 PRIMEE VERITATES

PHÏL.,VIII,5.5. tate, et de modo conservandiunumquemquein iis qu~ habet in potes-


tate nam jus hoc sensunihil est aliud quam facultasconservandi
nobis
ea quaein potestatenostra sunt, id enim initum est.
{'
(La suiteen margedu fol. 5 verso.)

6.
PH!L.,VHI,6. PHiL.,VIII, 6.7(4 p. in-fol.)
:o.
6 recto.
T~RIM~veritatessunt quae idem se ipso enuntiantaut oppositumde
ipso oppositonegant. Ut A est A, vel A non est non A. Si verum
est A esse B, falsumest A non esseB vel A esse non B. Item unum-
quodque est quale est. Unumquodquesibi ipsi simile aut squale est.
Nihil est majus < aut minus > se ipso, aliaque id genus, quœlicet
suos ipsa gradus habeant prioritatis,omnia tamen uno nomine identi-
fc~MW comprehendipossunt.
Omnesautemrelique veritatesreducunturad primasopedefinitionum,
seu per resolutionemnotionum, in qua consistitprobatioa
priori,inde-
pendensab experimento.Exemplum dabo, haecpraepositiointer Axiomata
a Mathematicispariter et aliis omnibusrecepta Totum est
majussua
parte, vel pars est minor toto, demonstraturfacillimeex definitione
minorisvel majoris, accedenteaxiomate primitivo seu identico.Nam
Minusest quod alterius(majoris)parti aequaleest. quaequidemdefinitio
faciUimaest intellectu,et consentaneapraxi generishumani, quandores
inter se comparant<; humines >, et aequaleminori a majoreaufe-
rendo excessumreperiunt. Hinc talis fit ratiocinatio Pars asqua!isest
parti totius (nempe sibiipsi, per axiomaidenticum,quod unumquodque
sibi squale est) quod autem parti totius sequaleest, id toto minusest
(per definitionemminoris) Ergo pars toto minor est
Semper igitur prœdicatum seu consequens inest subjecto seu antece-
denti. et in hoc ipso consistit natura veritatis in universum seu connexio

t. Cf. PHtL.,1, 15; IV, 3, a, t; VIII, ïoo.ïoï; De veritatibus (PM., VM,


prienis
"94)) et ~CtMC!< !Mf<~O~M adntirandis )!<r~ getteralis arcanis (P/ VI~
3og). Cet opuscute a été publié et commenté dans la Revue de ~~f~Me
AïOM~ janvier )'go2 (t. X, p. z).
9. Suppléer ici « de ».
3. Cf. MATH., 2; P/M~Vî!, 300;
111, 3~ VII, 20, 274. V. ~~M
de Z.Ct~t~, p. ïo~.
PPÏM~EVEMTATES
5tQ

interterminosenuntiationis,ut etiamAristotelesobservavit1. Et in iden.


PHIL.,VIII, 6.
ticisquidemconnexioilla atque comprehensioprœdicatiin subjectc.est
expressa, in reliquisomnibusimplicita,ac per
analysinnotionumosten-
denda,in qua demonstratioa priori sita est.
Hocautemverumest in omni [propositione]< veritate> affirmativa
[sivenecessaria]universaliaut singulari,necessariaaut contingente< et
in denominatione tam intrinsecaquamextrinseca.> Et latethic arcanum
mirabilea quo natura contingentiasseu essentialediscrimenveritatum
necessariarumet contingentium continetur < et difficultasde fatali
rerum< etiam> liberarumnecessitatetollitur~.>
) Exhis propter nimiamfacilitatemsuam non satis consideratismulta 6 verso.
consequunturmagni momenti. Statim enim hinc nascitur axioma
receptumnihil essesine ratione,seu MM~Meffectumesseabsquecausa.
Alioquiveritas daretur, quae non posset probari a priori, seu qux non
resolvereturin identicas, quod est contra naturam
veritatis, qux
< semper > vel expressevel impliciteidenticaest. Sequituretiamcum
omniaab una parte se habent ut ab alia
parte in datis [determinantibus~
< tunc> etiam in quœsitisseu consequentibusomniase eodemmodo
ha.biturautrinque. Quia nulla potest reddi ratio diversitatis,qux utique
exdatispetendaest. Atque hujus corollariumvel
exemplumpotius est
postulatum Archimedisinitio aequiponderantium, quod brachiislibns et
ponderibus positis< utrinque > aequalibus,omniasint in xquilibrio
< Hincetiam~~c~M datur ratio, si fingereturmundum ab ~terno
fuisse,et solos in eo fuisse globulos,reddenda esset ratio cur
globuli
potiusquam cubi. >
Sequituretiam hinc non dari posse<~ natura >
~M-
~M numero utiqueenim oportetrationemreddi possecur
[dicantur] < sint > diverse, qua?ex aliqua in ipsis di~erentia
petenda
est.Itaquequod D. Thomas agnovitde
intelligentiisseparatisquas nun-
quamsolo numero differreasseruit,id de aliis
quoque rebus dicendum
est;nequeunquamduo ova, aut duo foliavel graminain horto
sibisimiliareperientur Et perfecte
perfecta< igitur > similitudolocumhabet
1.Cf.S~
2. C~P~ IV,3,a, 1;VII,B, n,71~zVII, (Pn.~ VU,C, 23verso, recto).
C, 95verso, recto.
3.î- VII, recto; 356.
~11' 3og,
à~T'~ allusionau faitsuivant,qu'ilrappelledansM
Œc6 ~/në du octobre1705(P/«7., VII,563) commeit exposait à la
5 30 PRIMEEVERITATES

PHtL.,VIII, 6.tantum in notionibus


incompictis atque ubi res non omn
abstractis, ?
mode sed secundum certum considerandi modum m rationes veniunt utt S
cum nguras solummodo consideramus, materiam vero nguratam
nedi.
gimus, itaque duo triangula similia merito consïderantur a Geome~ia ?
etsi duo triangula materialia perfecte similia nusquam reperiantur. Et 9
licet aurum aliave metalla, salia item, et muiti liquores pro ?
homogeneis
corporibus habeantur, id tamen ad sensum tantummodo admitti potest ?
j ?'??
et ne sic quidem exacte verum est.

Sequitur etiam ~n ~o~M~o~ <~ ~M~ ~> qux S


nullum prorsus habeant iundamcntum m ipsa re denominata Onoftet S
enim ut notio subjecti dénommât! invoivr: notionem prasdicad. Et
M
proinde quoties mutatur denominatio rei, oportet aïiquaïem nen vana- 8~
tionem in ipsa rc. A
7 recto. 1 ~0~0 ~M ~M~~M~ ~~M~fM ~0~ OMMM
~M~n~, ~~M~ Utique enim praedicatum futurum
esse futurum jam nunc verum est, itaque in rei notione continetur.
Et proinde in < perfecta > notione < individuaïi > Pétri vel
Judse considerati sub ratione possibilitatis abstrahendo animum a divine
creandi ipsum décrète, insunt et a DEO videntur omnia ipsis eventum Ë!
tam necessaria quam Jibera. Atque hinc manifestum est DEUM ex
mnnitis individuis possibilibus eligere ea quag supremis arcanisque su~e

sapienti~e <~ nnibus ~> magis consentanea putat, nec si exacte loquendum
est, decernere ut Petrus peccet, aut Judas damnetur, sed decernere
tantum ut prx aliis possibilibus Petrus (certo quidem, non necessario
tamen sed libère) peccaturus, et Judas damnationem passurus ad exis-
tcntiam perveniant. Seu ut notio possibilis fiat actuaus. Et licet saîus

quoque futura Pétri m notione ejus astcrna possibili contineatur, id tamen


non est sine gratiae concursu, nam in <; eadem> notione < perfecta >
Pétri <; hujus > possibilis, etiam divinae gratise auxilia ipsi ferenda sub
nodone possibilitatis continentur

princesse Sophie le principe des indiscernables dans les jardins du château de Her-
renhausen, M. d'Atvensteben voulut le réfuter par le fait, et chercha dans !e ~rdin F~
deux fëuitles semblables il n'en trouva point.
1. Cf. PHtt. 1, ï~ c, 7; PHtL.,111,5, e~ 15 (J3o~<M<!MM, p. 70). n~
Cf. le D~OMfN M~«~~<~c de î686, § xm (PAtL, IV, 427) et la controverse
avec Arnauld (P/ ÏÏ, tz, 57, t36, etc.). V. aussi P/1, 383; IV, 475; et Pmt.
Vïï, C, 62.63.
3. La parenthèse procédante se trouvait d'abord ici.
4.Cf.PHtL.,IV,3,a,3.
PRIMEE VERÏTATES 5~ I

C~M~
substantiasingularisin notionesua ~~M univer- PHtL.,
VIII,7.
~M, omniaquein eo existentiaprasteritaprœsentiaet futura. Nulla enim
res est, cui non ex alia imponi possit aliqua < vera >
denominatio,
comparationis saltemet relationis.Nulla autem datur denomi~atio
pure
extrinseca.Idem multisaliis modis inter se conspirantibusa me osten-
ditur.
Imoomnes~~y~~ singulares< c~~ > sunt
[impression]
expressionesejusdemuniversi,ejusdemquecausaeuniversalis,nempe DEI;
sed variant perfectioneexpressionesut ejusdem
oppidi diverse reprse-
sentationesvel scasnographiasex diversispunctis visûs.
Omnissubstantiasingularis< creata> M omnesalias actionem
physicam
~c~M exercet.Mutationeenim factain una consequiturmutatio ali-
quarespondensin aliisomnibus,quia variatur denominatio [extrinseca].
Et hoc naturaeexperimentisconsentaueumest, videmus enimin vase
liquorepleno (quale vas est totum universum)motum in medio factum
propagariad extrema,licet magismagisqueinsensibilisreddatur, prout
aboriginemagisrecedit.
[ In rigore [Mctaphysico]dici potest nullam substantiamcreatamin 7 verso.
~~M exercere actionem~~M~ influxum.Nam ut taceam non
posseexplicariquomodo aliquidtranseatex un~ re in substantiamalte-
rius,jam ostensumest ex uniuscujusquerei notione jam consequiomnes
ejus status futuros. Et quae causasdicimusesse tantum requisitacomi-
tantia in Metaphysicorigore. Idem ipsis naturae
experimentisillustra.
tur, reveraenim corporaab aliis corporibusrece<~untvi proprii Elastri,
non vi aliena, etsi < corpus aliud requisitum fuerit > ut Elastrum
(quodab aliquoipsi corporiintrinsecooritur) agey~posset.
Posita diversitate~~P corporis,hincexplicaripotestunio eorum
sineHypothesivulgariinfluxus,quas
intelligi non potest, et sine Hypo-
thesicausa:occasionalis,qu~ Deum ex machinaadvocat.Nam DEUS ab
initioita condiditanimampariteret corpustanta
sapientia et tanto arti-
ncio,ut ex ipsa cujusqueprima constitutionenotioneve omnia
quœ in
uno fiunt per se perfecte respondeantomnibus
quœ in altero fiunt,
perindeac si ex uno in alterumtransiissent,quamego Hy~~M co~c-
WM!a? appello.Quaevera est in omnibus substantiis < totius uni-
versi> sed non in omnibus sensibilisest, ut in anima et
corpore.
Mw datur ~<MM~M. Nam spatii vacui partes diverse forent perfecte
522 PMM~EVERÏTATES

PH!L.,VIII, 7. similcset congrue inter se, nec ex seipsisdiscernipossent,adeoquediffer.


rent solo numero, quod est absurdum. < Eodem modo quo spatium,
etiamtempus rem non esse probatur. ~>
[~<?~~~r substantiacorporeacui nihil aliud ~~M extensio seu
M~H~M~,figuraet horumvariatio.Ita enim du<epossentexisteresub-
stantif corporeaeperfectesimUesinter se quodest absurdum.Hincsequitur
dari aliquidin substantiiscorporalibusanaiogum animée,quod vocant
formam.]
Nondatur atomus,imo nullum est corpus tam exiguum,quin sit actu
subdivisum.Eo ipso dum patitur ab aliis omnibus totius universi,et
effectumaliquemab omnibusrecipit,qui in corporevariationemefficere
debet, imo etiam omnes impressionespraeteritasservavit, et futuras
praecontinet.Et si quis dicateffectumillum contineri in motibusatomo
impressis,qui in toto sine ejus divisioneeffectumsortiantur, huicrespon-
deri potest, non tantum debere effectusresultarein atomo ex omnibus
universi impressionibus,sed etiam vicissimex atomo colligitotius uni-
versistatum et ex effectucansam,jam vero ex solafiguraatomiet motu
colligiper regressum non potest quibus impressionibusad eum perve-
nerit, quia idemmotus obtineripotestdiversisimpressionibus;ut taceam
rationemnullam reddi posse, cur corpora cert~ parvitatisnon amplius
sint divisibilia.
Hinc sequitur in o~MM: particula universicontineri~MM~~~M~~KM
cm~M~n~M. Non tamen continuum in puncta dividitur, nec dividitur
omnibusmodispossibilibus non in puncta,quia puncta non sunt partes,
sed termini; non omnibusmodispossibilibus,i quianon omnescréature
insunt in eodem, sed certus tantum earum in infinitum prdgressus.
Quemadmodumqui rectamet quamvisejus partem bisectamponeret,
aliasdivisionesstatueretquamqui trisectam.
Nondaturulla in rebus~M~/Mj~M~~f~ nullaeniminnnitis
impressionibussatisfacerepotest. Itaquenec circulus,nec ellipsis,neque
alia datur linea a nobis definibilisnisi intellectu, vel lineaeantequam
ducantur,aut partesantequamabscindantur.
[Spatiumtempusextensioet motus non sunt res, sed modi conside-
randi fundamentumhabentes.]
r. Cf. le fragment PHiL., III, 5, b '< Il n'y a point de figure précise et arrestée
dans les corps à cause de la division actuelle des parties à l'inSni. p. 68.)
(Z!o<~M<!MM,
SUR L~NFM! 5~3

Extensioet motuset ipsa corpora[sunt phaenomenavera ut


iris] qua- PHïL., VH!, 7.
tenusin his soliscollocantur,non sunt substandae,sed phaenomenavcra,
ut iridcset parhelia. Nam non dantur ngurœ a parte rei et
corpora si
solaextensioconsiderentur,non sunt una substantia,sed plures.
Ad corporumsubstantiamrequirituraliquid
cxtensiomscxpërs,alioqui
nullum erit principium realitatis phaenomenorumaut ver~ unitatis.
Semperhabentur plura corporanunquam unum ergo revera nec plura.
Cordemoiussimili argumentoatomos probabat,qusecum sint
exclusas,
superestaliquidextensionecarens, analogumanimae,quod olimformam
velSpeciemappellabant.
Substantiacorporeaneque nequeinterirepotestnisiper c~c~Mï aut
~M~ cum enim semel duret, semper durabit
nequeenim ulla
rado est differentiae,neque dissolutionespartium
corporis quicquam
cum ipsius destructionecommune habent. ideo Animatanon oriuntur
autintereunt,tantum~M~M~Mf. j

PHiL.,VIII, 20(i feuillet). PHIL.,VIII, 20,


Suiteet fin du fragment(relatifà SpiNozA)
impriméap. JBo~MKM, io3
( Egosoleo dicere tres esse infiniti gradus, infimum, v. g. ut
exemplicausa asymptoti hyperbolae;et hoc ego soleo tantum vocare
infinitum,quod est majusquolibetassignabili;quod et de c~teris omni-
busdicipotest; alterumest maximumin suo scilicet
genere,ut maximum
omniumextensorum est totum spatium, maximumomnium successi-
vorumest astemitas.Tertius infiniti isque summus gradus est
ipsum
Omnza,qualeinfinitumest in DEO, is enim est unus omnia in eo enim
casterorumomnium ad existendumrequisita continentur. H~c obiter
annoto. )
De innnitoecce observationemnotabilem cumsit infinituminfinito `Verso.
majus,dabitumealiquod alio aeternius,ut potest res esse ante quodlibet
tempusimaginabileet tamen ab astcrno, quia tempus ejus non abso-
lute sed nostra tantum relationeerit infinitum. Fuit
ergo tempus cum
nonesset,sed id tempus abest abhincinfinite. Quemadmodumest linea
infiniteparvarelationepuncti.
52~ MVÏSÏON DR LA PHILOSOPHIE

Pt.n< VU!, 37-38. PHIL.,VIII, 3~-38 (4 p. in-fol.).

[De] <; De Cognitione~> Veritate, d Ideis. G. G. L.


Tel est le titre original de ce célèbre opuscule, publié dans les Acta
Eruditorum de novembre 1684 (Phil., IV, 422). On n'y trouve pasle
mot « Meditationes B.

?H!L.,VIII, 3(~2. PniL., VIII, 39-42 (8 p. in-4°).


De modoperveniendi ad veram corporum ~M<x~M
et rerMMnaturalium causas.

Copie par un secrétaire (corrigée par Leibniz) du brouillon catalogué


PHIL.,VI, 8, a, et daté « Maji 1677. Fin (de la main de Leibniz)
H<BCautem per definitiones et linguam [philosophicam] < ratio-
nalem > egregie inprimis fient

PHïL..VIÏI,43.44' PHIL.,VIII, 43-~). (4 p. in-fol.).

Spongia Exprobrationum,
seu quod nullum doctrince genus sit COM~MM~M~MMï.
Ce morceau est une réfutation des philosophes (Cartésiens)qui mépri-
saient l'histoire, l'érudition, Farchéologie,la philologie, etc. $

PML., VIII, 56-57. PHiL.,VIII, 56-57 (4 p. in-fol.) 3.

56 recto. est complexus Doctrinarum universalium < opponitur


T~Hïï.osopHiA
A Historiae quae est singularium. > Partes habet duas, Philosophiam
theoreticam et philosophiam practicam. Philosophia theoretica exponit

t. GERHARDT a dû imprimer le brouillon (PAïL, VII, 265-269); voici par exempleta


dernière phrase Hœc autem per definitiones et linguam philosophicam egregie
fient. » (v. Bo~etK~HM,p. 86).
2. V.La JLo~KC L~Mï~,p. 159.
3. Ce fragment doit être postérieur à 1606, car on y trouve le mot Menas
(f. 56 verso).
DIVISION DE LA PHILOSOPHIE 535

rerum naturas, practica exponit rerum usus ad obtinendum bonum PHiL., VIII, 56.
malumque evitandum.Ita fit ut eadembis occurrerepossint,tum ratione
$u<c causasemcientisin priore parte, tum ratione finalisin posteriore;
< sed alterutrolocotantum innuendoseu remissive >
PhilosophiaTheoretica duplex est, Rationalis et Experimentalis,
subquacomprehendoet Mixtam.
PhilosophiaTheoretica rationalis[duplexest] agit de [Aiïectionibus]
[adjunctis]praedicatiset de substantiisseu subjectis.Doctrinade adjunctis
estde Qualitatibus,Quantitatibuset Actionibus.Nempe pars una con-
tinet veritates necessitatisiogicae,altera veritates necessitatisPhysic~.
Priorumcontrariumest absurdum; posteriorumcontrarium est incon-
veniens.
Philosophiatheore'.icarationalisnecessitatislogiez [continetveritates
velortasex solo principio contradictionis,vel ortas etiamex principio
reddendae rationisl continet doctrinamFormarumseu de Qualitate, et
doctrinamMagnitudinumseu de Quantitate
DoctrinaFormarumcontinet Logicamet C<w~~orMW.
DoctrinaMagnitudinumest Mathesis,estque de Discretoet de Con-
tinuo.
De Discreto,seu Numero agit Logistica,estque duplex de numero
certoArithmetica,de incerto Speciosa.
De Continuo dupliciter agitur ex principio positionis, quod totum
xquivaleatpartibus et est ScientiaFiniti; et ex principioTransitionis,
seuLegecontinuitatis,et proditScientiainfiniti.
j Utraqueduplexest, Scientiasitusseu Geometria,et Scientia[Tem- 56 verso.
poriset situs [Motusseu temporis]seu Phoronomica]vestigiorumseu
phoranomica, < nempe situs et mutationis.>
G~M~n~duplexest, una quaeutitur solo principiocongruendx, altera
quxutituret principiosimilitudinis.
P~ duplex est, una sine consideratione temporis, qualis est
tornatoria; altera qu<e involvit tempus, ut quse tractat de Motu accelerato
et similibus. Et
quidem componit motus tum quasi geometrice, tum

Cette indication pratique montre que ce morceau est un plan


On sait d'ailleurs que d'Encyclopédie.
l'Encyclopédie devait é~re composée suivant une double
méthode,synthétique ou théorique, et analytique ou pratique. (Cf. ~VoMfMM~ Essais,
IV,xxi.)V. La Logique de ~et~, ch. V, §§7 et 23.
2. Cf. PtUL., VII, B, V!,Q(Elementa nova Matheseos
universalis).
DIVISION DE LA PHILOSOPHIE

VIH, 56.
Pnu.
eysice; < ut cum conatusembryonati directionibuscomponuntur.
Ex principioconveniendaeoritur doctrinaActionisseu
D~M~M~.
Possent mathescosmistaepartes inseri suis locis ut
perspectiva.
dioptrica,catoptrica,gnomonica,Geometriae,[Uranologm]Astronomia
phoronomicae.
Doctrinade subjectisest de substantia< et de substantiato;substantia
rursus > primitivaet de substantiisderivativis.
Substantiaprimitivaest DEUS, de quo Theologianaturalibus
Substantiaderivativaest duplex,Originaliset Ortiva.
Substantiaoriginalisest Monas,et hujus loci est [doctrina
de] [physo~
~yfMo~.
Psychologiaduplex est, una de percipientibusin genere, <; sen-
sibus etc. >, altera de intelligentibusseu spiritibus
qux dici potest
pneumatologia, ubi de mentibus, sed maximede nostris.
Substantiaortivaest vivum, ut Animal, planta.
Substantiatumest corpus [naturale] vel Organicum, vel non
Orga-
nicum [regulatum].
Non organicum est vel regulatum ut salia, vel irregulatumut
rudera.
Philosophiaexperimentaus< rursus > est [qualitatum][anecdonum]
prasdicatorumet subjectorum.
Prœdicatorumest ~~0~ ut experiamurin quibus subjectisrepe-
riantur qualitates. [Ethue chymia]
j Poiogra'piaduplex,mathematica,ubi variaspartes Matheseosmist~
et ~ysica,ubi chymia.}
Subjectorumduplexest tractatio,specierum,et Aggregatorum.
Specierumest ~M secundumtria regna qux sunt
jR~~MM ~w~ quorsumterra, lapideset qui in his succiet sales,
res metallica;
~MM~ vegetabile, quorsumplanta, <; cujus ususin > agricultura;
JP~MMAnimale,hue Anatomia,< cujus usus in > medicina.

i. Sic,pour« naturalis.
2. La plume de Leibniz se refuse à écrire ce mot nouveau: on lit: « Physia aà
moitié corrigé en « Phychoîogia.? 1)
3. Cf. PH!L., V, 7, f. 5 recto.
4. Cf. PHIL.,V, 7, f. 5 verso.
PÏV!S!ONMï~PMt.OSOPH!E 53~

Aggregatasunt particulariaet totale. Particulariasunt Rudera, simi- PHïL.,VIII, 56.


lanavel quasi talia, et organica.
Aggregatumtotaletractat Cosmologia,sub qua Geograoianaturaliset
Uranologia. Hic pars MatheseosmistaeAstronomia.
Philosophiapracticaagit de Bono et Malo, seu de fine et Mediis. 57 recto.
Haecpriorumomniumusum ostendere debetad nostramfelicitatem.
Felicitashujus vitre consistit in [sanitate corporis et gaudio] Initia
durabili,quss obtinetur [per sanitatemet vigorem corporis,et] per per-
fectionem < mentiset~> corporiset mentis*,et per horuminstrumenta.
Perfectiomentis [est]< obtinetur > Logica,et Ethica2.
Logicaostenditmodum [inveniendi][ratiocina]ita [cogitandi]ratioci-
nandi,ut ad felicitatemobtinet convenit.
Ethicaid agit ut [removeatquaenos intus] mens a bene ratiocinando
eta Ixtitiaper affectusnon impediatur.
Perfectiocorporis consistit [in sanitatel tum in conservationen-mc"
tionumejus, < quod est sanitatis>, tum in functionumejus exalta-
tione,quod fit exercitiisseu gymnastica.
Instrumentasunt binaexistimatioet opes, « nempe> per instru-
mentarationaliaet irrationalia.>
j Servisunt instrumentarationalia,et tamen possentad œconomicam
referri,quatenusanimalibuscomparantur.jJ
Existimationis est doctrinapolitica.
Opumest doctrinaœconomica,< quaeagit de instrumentisirrationa-
libus,qu.esunt veraet fictitiaper opinionemrationalium,qualepecunia,
cujusproindetractatiovideturad politicampartempertinere.>
Instrumentairrationalia< vero > sunt sentientia,< nempeanimalia,
equi, boves, etc. > sunt viva ut planta, sunt agentia ut ignes [et]J
aqua~< venti >, machinae;sunt Quiescentia hue confectaet mate-
rialia. Confecta sunt structurïe, amictus, supellex. Structure sunt
< tum > immobiles,ut aggeres, moles, [domus],tum mobiles, ut
currus,naves, supellex.Quasdamsunt materialiaad victum amictumet
structuram.Hincgranariaet magazina.
Omniahœc quasde hominisbonoet felicitatetractavimus,possuntet
i. Leibniza oubliédebiffer« et mentis».
2. Cf. pHiL., VI, tï, a; VII, C, 87; 156.
3. Sic, probablement pour « obtinendam ».
538 MVISÏON DE LA PHILOSOPHIE

PHtL., VIII, 5?. recurrerede felicitateet bono plurium, ut sit [quasi]<~ Logica>,
Ethica, Medicina, politica et œconomicatotius societatis, praeserdm
societatissibi su~cicntis, seu reipubïicae.
5~ verso. ) Principiaveritatum
ï) Principiumcontradictionis
2) Principiumreddendaerationis
3) Congfuentiae),f h~ ..< jduobussubordmantur.
t. j'
j. puto prioribus
~) Simmtudmcs
3) Lex continuitatis
6) Principiumconvenientiœseu LexMelioris
hinc Leges <~ naturae,tum > motuum corporis, et inclinationum
voluntatis.
Notionumgradus
Positionessimplices
in Arithmeticaet Speciosa
Combinatoria
Consequentias reflexivètractatas
haeporrigunturetiam ad contingentiaseu infinituminvolventiain rebus.
Mutationes, ubi consequentiarumconsiderationereflexivaaccedente
prodeunt causa et Effectus.itemactiones primitiva,DEUS.
<~ Fonsrerum substantiatoriae Monas. >
Subjectumseu substantiae<; simplicis> natura, ubi de percepdone
et appetitu,et (ubi distinctasunt) ratione et voluntate, consideraturhic
aliquid in mutationepermanere.
Compositum,ubi de connexio1 substantiarumsimplicium;et ordine
coexistendi,spatio,tempore.
[Fonsrerum DEUS.]
Unio, seu quid realitatisin compositopraeteringredientia[undenobis
phaenomenon]seu realisatiorelationum.
NostraMens phsenomenonfacit, divina [dat Unionem]Rem.
Pf~sentia est immediatioin ordine coexistendi.
Divinacogitatioefficicit ut quod in ideis ratioest mutationisin alio,
in ipsumagat.
Ita ut Actio unius in aliud sit status continensUnionem, et rationem
0
t ~!C.
Sic.
NOTE SUR LES
POSSMtES 5aQ

< distincteintelligibilem> mutationisin subjecto aliquo reddendam PHIL.,


VIII. 5y.
exaliosubjecto.
D'uneautre plume
In Temmikphilosophiamancillantem }

PHiL.,VIII, 6~-65(4 p. in-fol.).


Paît. VIII, 64.65.
Copie,de la main de Leibniz, du morceau publié par GERHARDT
Le commencementest bien: « Il est asseuré
Phil.,IV, 3~.3-34.9. que
l'abusdela philosophienouvellefait grandprejudiceà la pieté. »
Voiciquelquesvariantes
P. 346,3"ligne du bas « Si le R~ P. de la Chaise,
(qu'onvoit bien,
parcequ'en dirent déjà autres fois les RR. PP. Fabry et des Chales,
avoirexaminéles modernes.) »
P. 347 il manque« Anglois» après « Harriot ».
P. 3~9 au lieu de « sans advection(?)» lire « sousla direction».
Gerhardta dû publier ce morceaud'après le brouillonde Leibniz.

PHiL.,
VIII, 71 (un coupon). ]PHIL.,VIII, 7t
2 Xbr. e
1676.

Nonest opus ad augendam rerum multitudinempluribus mundis


9
nequeenim ullus est numerus qui non sit in hoc uno < mundo >,
imoin qualibetejusparte.
Introducerealiud genus rerum cxistentium,aliumquevelut mundum
etiaminfinitum,Est abuti existentiaenomine, neque enimdici
potest an
nuncexistantillseres an non. Existentiaautem ut a nobis
concipitur
involvitaliquodtempusdeterminatum,sivehoc demumexisteredicimus,
dequocertoaliquotemporismomentodici potest, ista res nunc existit.
Multitudoest major rerum in toto quam in parte edam in
[numero]
infinitamultituoine. De vacuo formarum non ihutilis
dissertatio, ut
ostendatur non omnia < possibiliaper se > existerepossecum cœteris,
alioquimultaabsurda.nihil tam ineptumfingiposset, quod non essetin
mundo,non tantum monstra, sed et mentes malaeet miserabiles,item
et nulla esset ratio cur DEus diceretur bonus potius
injustitiae, quam
Cf. Ptut.VIII,6o-6ï(Bo~~MMM, p. ït3).
M~MTS OB LBtBNÏZ.
34
53o DE ~HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE

PnïL., VIII, 7:. 'malus, justus quam injustus. Esset aliquis mundusin quo omnesprobi
~ternis punirentur, et omnes improbi pensarentur, felicitatelue-
pœnis
rent scelus
Itnmortalitasmentismea methodostatimprobatahabetur,quia possi-
bilis in se, et aliis omnibus compossibilis,sive rerum cursum non
imminuit. Quia mentes n'ontpointdevolume 2. Principiumautem meum
existere potest, et aliis compatibile est, id existere.quia
est, quicquid
ratio existendipr~eomnibus possibilibusnon alia rationelimitaridebet,
non omnia compatibilia. I taque nullaalia ratio determinandi,
quam quod
ut existantpotiora, qux plurimum involvantrealitatis.
quàm
Si omnia possibiliaexisterent, nulla opus esset existendiratione,et
sufficeretsola possibilitas.Quare nec DEus foret nisi in quantumest
Sed talis DEus qualis apud pios habetur non foret possibilis,
possibilis.
si eorum opiniovera est, qui omniapossibiliaputant existere.
et Cartesium[apud
Dialogusde anima brutorum inter Pythagoram
inferos]< in Elysiiscampis> sibi obviamfactos.

VIII, 85 p ubliépar Bodemann,


p . 119. Le titreest:
PHiL.,VIII, 85. PmL., (un coupon),
« Existentia ».

PmL., VIII, 86. PmL.,VIII, 86 (un coupon).


Dernièrephrase,non publiéepar Bodemann(p. 120)
illi tantum termini sunt substantiarum, qui homo-
Itaque generales
< et talisest Entis puri seu absoluti,sive DEi.
geneisunt, conceptus

PHÏL.,VIII,t~-C)5. PHïL.,VIII, 94 95 (4 p. in-4")


94 recto. E corps entier des sciencespeut estre considerécomme l'océan, qui
et sans ou partage, bien que les
JL est continuépartout, interruption
des et leur donnent des noms selon leur
hommesy conçoivent parties,
h H obbese t imprimé
Spinoza), ap. -Bo~-
t. Cf.le fragment
PmL.,II, ï, (contre
mare~ p. 62.
2. Cf. Discours de m~taphysique
"T~D~oMM w~M~ (1686), § V
(itï86), (PM., I'
V (Phil., IV, q.3o).
43o). M~ la
3. Ce morceau est à 53!, note 2). uf. De Mo~cM
postérieur 1690 (voir p.
(PHÏL.,V, 9) et PMÏL.,VIII, f. 68 (Bo<<e~MM,
doctrine /!M'tM:)!C p. t !4).
M: L*HOR!ZO~ DE LA DOCTRINE HUMAtNE 531

commodité Et commeil y a des mers inconnues,ou qui n'ont esté PH!L.,VIII, 94.
navigéesque par quelquesvaisseauxque le hazard y avoit jettés, on
peutdire de mêmequ'ily a des sciencesdont on a connu quelquechose
parrencontre< seulement > et sans dessein. L'art des combinaisons
est de ce nombre; elle signifie chez moy, autant que la sciencedes
formesou formulesou bien des variations<~ en general; en un mot
c'estla Specieuseuniverselleou la Characterique.> De sorte qu'elle
traitede eodem et diverse; de simili et dissimili;<; de absolutoet
relato>; commela Mathematiqueordinairetraitede uno et multis, de
magnoet parvo,de toto et parte. On peut même dire que la Logistique
ou bienl'Algebreluyest sousordonnéeen un certainsens. car lorsqu'on
sesertde plusieursnotes indifferentesou qui <; au commencementdu
calcul > pouvoient estre echangéeset substituéesmutuellementsans
fairetort au raisonnement,en quoy les lettres d'Alphabetsont fort
propres;et lorsque ces lettres< ou notes > signifientdes grandeurs,
oudesnombresgeneraux,il en vient l'Algebreou plus tost la Specieuse
deViete.Et c'est justementen celaque consistel'Avantagede l'Algebre
deViete < et de Descartes~> sur celledes anciens.,qu'en se servant
deslettresau lieu des nombrestant connus, qu'inconnus,on vient a des
formules,ou il y a quelqueliaison et ordre, qui donne moyenà nostre
espritde remarquer des theoremes, et des regles generales. Ainsi les
meilleursavantagesde l'algebrene sont que des echantillonsde l'art des
caracteres,dont l'usage n'est point borné aux nombres ou grandeurs.
Car si ces lettres signinoient des points (comme cela se practique < <)4verso.
effectivementchez les Geometres) on y pourroit former un certain
calculou sorte d'operation,qui seroit entierementdifferentde l'Algebre,
et ne laisseroitpas d'avoir les mêmes avantagesqu'elle a < c'est de
quoyje parleray une autre fois. > Lorsque ces lettres signifientdes
termesou notions, <; comme chez Aristote~>, cela donne cette partie
dela logiquequi traite des figureset des modes. Et j'avoisraisonnéla-
dessusdans les commencemensde mes etudes, m'estant hazardéde
publierun petit traitéde l'Art des combinaisonsqui a esté <( assezbien
reçeuet > reimprimémalgrémoy car ayant eu bien d'autres veues

t.Cf.PmL.,V,6, f. i8(Bô~CMMMM,
p. 3s);VIII,ï recto;et 58.5~(Bo<fe~MMM,
p.n3).
x. A Francfort sur le Main, en 1690 (v. P/t~ IV, ïo3-:o4).
532 DE L'HORIZON DE LA DOCTRINE HUMAINE

PHtL~ VII!, 94. depuis,j'auroispu traiterles chosestout d'une autre façon. Cependant
< (pour le dire en passant) > j'avois remarqué des lors ce théorème
generalde Logique que les quatrefiguresdes Syllogismesont chacune
un nombre pareilde modesutiles; et que dans chaque figureil y a six
modes. Enfin quand les lettres ou autres caracteressignifientdes veri-
tableslettresde l'Alphabet,ou de la langue, alors l'art des combinaisons
avec l'observationdes langues donnent la Cryptographie[c'est-à-dire
l'art de fairedeschiffreset] de déchiffrer.J'ay encore remarquéqu'ily a
un calcul des combinaisonsou le composé n'est pas un tout collectif,
mais distributif,c'est-à-direou les chosescombinéesne doiventconcourir
qu'alternativement,et ce calcula encor ses loix toutes differentes de
celles de l'Algèbre. Enfinla Specieusegenerale reçoit mille façons,et
95 recto. l'Algebren'en contient qu'une. Or sansentrer dansla discussion parti-
culieredes loix qui diversifientla Specieuse,on peut la combineravec
l'Arithmetiqueen calculantle M~M~ variationspossibles que les notes
generalespeuvent recevoir.Ces variationspeuvent estre prisesde diffe-
rentes façons, et dans les ecritures que nous formons < en nousser-
vant > des lettres < d'alphabet>, il y a de la variété < tant > à
Fcgarddes lettres <; que ~> de l'arrangementdes lettres, et desinter-
vallesou distinctions(car nous n'ecrivonspoint tout desuite, maisnous
laissonsde la distinctionertre les mots.) Or puisque toutes [les]con-
naissanceshumainesse peuventexprimerpar leslettres de l'Alphabet,et
qu'on peut dire que celuyqui entendparfaitementl'usage de l'alphabet,
sçaittout; il s'en suit, qu'on pourra calculerle nombre des veritésdont
les hommessont capables< et qu'on peut determiner> la grandeur
d'un ouvragequi contiendroittoutes les connaissances< humaines>
possibles;et ou il y auroittout ce qui pourroit jamaisestre sçû, écrit,ou
inventé; et bien au dela. car il contiendroitnon seulementles vérités,
maisencorles faussetésque les hommespeuventenoncer; et mêmedes
expressionsqui ne signifientrien.Cetterecherchesert a mieuxconcevoir,
combienpeu est l'hommeau prix de la substanceinfinie,puisque< le
nombrede > toutesles véritésque < tous ~>leshommes<~ensemble >
peuventsçavoir < est assez mediocre;> quand il y auroit une infinité
d'hommes< quipar toute une eternitése relevassentdansl'avancement
des connoissances,et supposé< tousjours> que la naturehumainene
soit pasplus parfaitequ'elle est a present <; car il ne s'agitpointicy de j
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 533

l'autrevie, [ou] quand l'âme humaine sera élevée a un estat plus PHIL.,VIH, 93.
sublime.» Ce paradoxeest bien d'une autre forcequeceluyd'Archi-
mede,qui fit voir aux courtisansdu Roy Hieron que le nombre des
grainsde sable qui rempliroient<; non seulementtout le globe de la
terre,maisencor > l'espace d'une bonne partie de l'univers <; etendu
d'icyjusqu'auxastres > est assezpetit et aisé à écrire, car ce nombre
n'estpresquerien au prix de celuy des verités, puisqu'iln'y a point de
grainde sable, qui n'ait sa figureparticuliere,et qui ne pourroitfournir
un grand nombre de verités, sans parler des verités tirées des autres
choses.Il ne s'en suit pourtant pas, si le monde <~ avec le genre
humain~> dureroitassez,qu'on ne pourroittrouver que des véritésdéjà
connuesautresfoiscar le genre humainse pourroitcontenterd'un certain
petitnombre de verités, pendanttoute une éternité <; qui ne seroient 95 verso
qu'unepartie de cellesdont il est capable,ainsi il laisseroit tousjours
quelquechoseen arriere. > Maissupposéqu'on ailletousjoursen avant
< pendantqu'on peut quoyquepeut estre lentementpourveule progres
demeuretousjoursle même, il faut enfinque tout s'epuise> et qu'on
ne puissepas même faire de Roman, qu'un autre n'ait déja fait; ny
formerde chimerenouvelle.Ainsiil faudroittousjoursqu'il fut un jour
vrayau pied de la lettre, qu'on ne dira plus rien, qui n'ait deja estédit,
nihildici, quod non dictumsit prius. Car ou l'on dira ce qui a esté dit,
ou < bien, si l'on veut continuerde dire des chosesnouvelles>, l'on
épuiserace qui reste encorà dire, < puisquecela est fini commenous
demonstrerons tantost. > Il s'agit donc de donner un nombre plus
grandque le nombrede tout ce qui se peut direou enoncer; c'estce que
nousallonsfaire.

PniL.,VIII, too-toï (4 p. in.~). pPtUL., VIII, 100-


tOÏ.
(ï) Ratioest in Natura, cur aliquidpotiùs existatquàm nihil. Id con- Il
ïoo recto.
sequensest magni illiusprincipii,quod nihil fit sine ratione < quem-
admodumetiam cur hoc potiùs existat quàm aliud rationem esse
oportet.>
(2) Ea ratio debet esse in aliquo Ente Reali, seu causa.Nihil aliud
enimcausa est, quam realis ratio; neque veritates
possibilitatumet
53~. RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE

PHJL., VIII, !00. ~<w (seu negatarumin oppositopossibilitatum)aliquidefficerent


nisi possibilitatesmndarenturin <; re > actu existente.
(3) Hoc autem Ens oportet necessariumesse, alioqui causarursus
extra ipsum qu~renda esset cur <~ ipsum > existatpotiùs quamnon
existat,contraHypothesin.<; Est scilicetEns illud ultimaratio Rerum
et uno vocabulosolet appellariDEUS. >
(4) Est ergo causa cur Existentiapr~valeat non-Existentiœ,seu
necessarium est EXISTENTIFICANS.
(5) Sed quxcausafacitut aliquidexistat,seu ut possibilitasexigatexis-
tentiam, facit etiam ut omne possibilehabeat conatumad Existentiam,
cumratio restrictionisad certapossibiliain universalireperirinonpossit.
(6) Itaque dici potest Omne possibileExiSTiTURiRE, prout scilicet
fundatur in Ente necessarioactu existente, sine quo nullaest viaqua
possibileperveniretad actum.
ioo verso. (7) Verumhinc non sequituromnia possibiliaexistere sequeretur
sanè si omnia possibiliaessentcompossibilia.
(8) Sed quia alia aliisincompatibiliasunt, sequiturquidam possibilia
non pervenire ad existendum, suntque alia aliis incompatibilia,non
tantùm respectuejusdemtemporis, sjd et in universum,quiainprassen-
tibus futurainvolvuntur.
(9) Interimex conflictuomnium possibiliumexistentiamexigentium
hoc saltem sequitur, ut existatea rerum series, per quam plurimum
existit,seu seriesomniumpossibiliummaxima.
(10) Hsec etiam Seriessola est determinata, ut ex lineis recta,ex
angulisrectus, ex nguris maxime capax, nempe circulusvel sphaera. Et
uti videmus liquida sponte nature colligi in guttas sphagricas,ita in
natura <( universi> seriesmaximecapaxexistit.
(ï i) Existit ergo perfectissimum,cùm nihil aliud perfectiosit, quàm
quantitasrealitatis.
(12) Porro perfectionon in solamateriacollocandaest, seuin replente
tempus et spatium, cujusquocunquemodo eademfuissetquantitas,sed
in formaseuvarietate.
tôtrecto. ) (13) Unde jamconsequiturmateriamnon ubiquesibisimilemesse,
sed per formasreddi dissimilarem,alioquinon tantumobtinereturvarie-
tatis*~uantum posset. Ut taceam quod alibi demonstravi,nullaalioqui
1
~iversapbœnomenaesseextitura.
RÉSUMÉ DE MÉTAPHYSIQUE 535

Sequitur etiam eam praevaluisse s eriem, per quam plurimum ï


ptuL., VIII, toi.
(14)
orireturdistincte cogitabilitads.
(15) Porro distinctacogitabilitasdat ordinem rei et pulchritudinem
Est enim ordo nihil aliud quam relatioplurium distinctiva.Et
cogitant!.
confusioest, cum plura quidem adsunt, sed non est ratio quodvisà
quovisdistinguendi.
Hinc tolluntur atomi, et in universum corpora in quibus nulla
(16)
estratioquamvispartem distinguendià quavis.
(17) Sequiturquein universum, Mundum esse Koo-~ plenum
ornatûs;seu ita factumut maximèsatisfaciatintelligenti.
(18) Voluptasenim intelligentisnihil aliud est quàm perceptiopul-
chritudinis,ordinis, perfectionis.Et omnis dolor continetaliquidinor-
dinatised respectivè< ad percipientem>, cùm absolutèomnia sint
ordinata.
cùmnobis aliquadisplicent in serie rerum, id oritur ex ] verso.
ioï
(19) Itaque
defectuintellectionis.Neque enim possibileest, ut onmis Mensomnia
distincteintelligat; et partes tantum aliaspras aliis observantibus,non
potestapparereHarmoniain toto.
(20) Ex his consequensest in Universoetiam justitiam observari,
cùmjustitianihil aliudsit, quàmordo seu perfectiocircaMentes.
(21) Et Mentiummaximahabeturratio, quia per ipsasquàm maxima
varietasin quàm minimospatioobtinetur.
(22) Et dici potestMentesesseprimariasMundi unitates,proximaque
simulacra Entis primi, quia distinctèpercipiuntnecessariasveritates,id
estrationesquaemovereEns primum, et universumformaredebuerunt.
(23)Primaetiam causasummasest Bonitatis,namdum quantumplu-
rimumperfectionisproducitin rebus, simul etiam quantumplurimum
voluptatis mentibuslargitur,cum voluptasconsistatin perceptioneper-
ceptionis
t.
(2~.)Usque adeô, ut mala ipsa serviantad majus bonum, et quod
doloresreperiuntur in Mentibus, necesse sit proficere ad majores
voluptates.

Sic, pour perfectionis.


536 REDUCT!OMNGCARUMAnPNAM

2.
PtMMt.OCïE, PHILOLOGIE, I, 2.

M~M ~~M! unam. Ms. Guelf 4". 3. $ Novum inventum


linguarumomniumad unamreductarumsub S. R. J. principiAugusto
duci Brunsv.et Luneb. conferatdicatque AthanasiusKircherusAutor
R omxanno1660. 17. die Octobr.
Notesen haut de la page A gauche

~Extat aliquid editum Kircheriin hoc genere in BibliothecaHano-


veranahis conferendum.J

A droite

CumKircherussimile quid ad EminentissimumElect. Moguntinum


misisset, Linckerus tunc ejus consiliariusvocabat non male ~y
M~ }
Is qui cumalio corresponderevolet (sic loquitur)hunelibellumhabeat
lingua sibinota explicatum.
Novemsunt paginx in fbMo.Unaquasquesex columnarum,itaquein
)4
summa sunt 34 columnasnempe titulorum. Cuilibet titulo in quavis
30 columnasunt subjectavocabula30. Itaque habemusin universumvoca-
1620 bula 1620. Et unumquodque vocabulum significaturduabus notis,
quarum una est charactercolumnae,alteraest numerusa columna.
Tituli columnarumcum suis signissunt

i. Cette indication se réfère sans doute au catalogue de la bibliothèque de Wo!-


fenbuttel, dont Leibniz était bibliothécaire depuis ï6oï.
REDCCTÏO
MNGUARUM
ABUNAU 53~

~7 Mineralia. I, 2.
Pm~OLOCHE,
B. Bonitas.
M. Magnitudo.
D. Duratio.
P. Potentia.
S. 5~~MMh~.
Vo. ~M~M.
Vi. ~f.
Ve. ~cn~M.
G. Gloria.
== D~
C<~<
o-@ Contrarietaset Oppositio.
et Principium.
0 Medium.
M Finis.
etc. etc.

A ce manuscrit sont jointes deux feuilles imprimées ce sont les deux


Tablescombinatoires extraites de l'Ars magna du P. KiRCHER (p. 462)
Un placard grave

BernardiTabula. Orbis eruditi. literaturama charactereSamaritico~MMC


in modum
favente DEOdeduxitEduardus Bernardus.A. D. 1689
Tableau compose de 29 alphabets, phénicien, hébraïque, syriaques,
sanscrit,grecs (de diverses époques), latins (id.), franc, saxon, gothique,
runique,copte, éthiopien, russe, arménien. La 30etable a pour titre
XXX. J\ /~e~MtC Grxcorum.

V. La Logique de Z.et~K~, p. 53 et 543.


2. Enbason lit OxoNijE,
apudTheatrum.prêt. i'.
538 NOTESMATHÉMATIQUES

MATH.,I, I, a.1. I, i, a (un coupon)


MATH.,
Rectaest inter duos terminesejusdemgenerisunica. Seu quaesialteri
tali applicataduobus terminis coincidit,tota coincidit. Seu quaealteri
similiquomodocunqueapplicata(ita ut productanon secet) congruit
AddealiamJungii definitionem,quam aut non intelligo, aut non putem
universalem.Ait enim omnes partes sibi congruere. [eam tamenita
intelligivoluisse~
l

MATH.,I, ï, b. I, i. b (un coupon).


MATH.,
seu > Euclides sua Ele-
Veritates proeliminares < Principia quibus
menta superstruit, si examinaverimus, et ad calculum nostrum Specios~

Situs revocaverimus, facilius erit idem postea praestare in Theorema-


deducuntur. Sub Veritatum nomine hic
tibus qux inde pr~Hminarium
exclusis definitionibus, quae non
tantum Axiomata et postulata intelligo,
sunt veritates sed explicationes Terminorum, nisi quatenus de possibili-
debent
tate agitur, nam eatenus ad Axiomata vel postulata referri

GERHARDT en
t. Les manuscrits mathématiques de Leibniz ont été classés par les observa
14 volumes (M. BoMMANN y a ajouté un vol. XV de Supp ément, sont auquel
premiers volumes divisés en fasci-
tions suivantes ne s'appliquent pas.) Les contient,
cules numérotés; chacun d'eux porte le titre de l'opuscule principal qu'il
en général,
et renferme en outre des brouillons et des coupons qui se rapportent
les feuilles de chaquefascicule
mais pas toujours, au sujet de cet opuscule. Or, classés
n'étant pas numérotées (comme dans les volumes par M.
n'avons pu indiquer que le numéro du fascicule où elles se trouvent, etextraits nous avons
d'un
des les divers fragments
dû, pour la commodité renvois, distinguer
à leur ordre relatif,
même fascicule par des lettres minuscules qui correspondent
mais nullement à leur rang dans les manuscrits.
2. Cf. PHIL.Il, B, Il, 54-
3. ~n~m'~d.M~ De~ns<esE.dH~,u~~
ad cakatam situs, quo me-
exhibentur, revoMbimat. quoad opus et ratio est,
DEMONSTRATÏO
AXtOMATUM
EUCMMS 53~

MATH., I, 2. MATH., I, &.

22febr. 1679.
Demonstratio~JMOM~MKï
Euclidis.
Apolloniumolim Axiomata demonstrareaggressumnarrât Proclus, Parsi
idemintelligoconatumfacereRobervallium*.Mihirectefecissevidetur
tumdemumenim ad perfectissimas comprehensionesperveniemus,cum
nihilsensuiaut imaginationifidentesomniaad notionesexigemus.
Quoniampossumusdemonstrareomnesveritates,etsiin infinitumnon Verso.
progrediamurresolvendo quemadmodumpropositiototum est maius
partedemonstraripotest solo terminomajorisresoluto,reliquis totiuset
partisnon cxplicatis ideo nobisad geometriamperfecteabsolvendam
et ad characteresreducendamsatis erit, si eousquecontinuemusresolu-
tionem, quousque produci potest, id est, donec omnium axiomatum
demonstratiohabeatur.
Rectaest quasduobus punctis <: sine aliaconditioneadjecta> deter- Pars
1 2.
minataest.
Rectaest linea quaeduobus punctisdatis sine ulla alia <; prasterea> `Verso.
conditionequam hac, ut eo ipso determinatasir, determinataest.
Quaeriadhuc potest an detur linea quaesic determinetur Sed hoc
patet ex generali axiomate quod ex duobus quibuslibetsimul sumtis
semperaliquidnovi determinatur,plus enim est ea simulponere,quam
ea poneresingulatim.}
Au milieu de définitionsgéométriques,on trouve desdéfinitionsde
Voluntas,Perceptio, Sentire, Percipere.
talis caiculi elementa constituamus » (Bo~tK<tMM,p. 285). Ces textes prouvent
que la critique des principes de la Géométrie d'Euclide constituait pour Leibniz le
travail préparatoire de son Calculus situs, et doit par suite être rattachée à ses
essais de Caractéristique géométrique. (Cf. MATH.,l, 3, e; I, 12; 1, i~, d.) On sait
d'ailleurs que la démonstration des axiomes était selon lui le meilleur moyen de
fonder la Caractéristique; c'est ce que prouve le rapprochement des dates de la
D<'Mto~o ~tOtM~tK Ettclidis, 22 février ïôyg (MATH.,I, 2), et de la C/Mr~e~
''M~tMg~otM~rtca, 10 août 1670 (MATH.,Ï, 11 J~ï~ V, ï<iï sqq.).
I. Cf. PHIL.,VI, ï0, f. 54.
s. Cf. PHu. VI, ï2, f, 23; VIII, 2 verso.
3. Cf. PHiL., VIII, 6. V. La Logique de Z.&M! p. ï83 et 204.
4. Ce qui suit est d'une autre encre, et paraît être une addition ultérieure.
5~0 ~FtN!T!ONS GÉOMËTRtQCES

MATH.< I, 3, a. ï, 3, a (un coupon.)


MATH.,
Punctumest locus simplex, seu in quo nullusalius est locus. Itaque
si sit B in A, erit A oo B1.
Locusconstituiturperpunctaseu loca simplicia.Itaque locusvocabitur
X si lubet, qui constituiturper punctaquorumquodlibetdici potestX.
Itaquelocus in eo est in quo quodvisejus punctumest. SiomneX sit
Y, erit X in Y.
[Spatiumest locus plenissimusseu in quo omnis est alius locus.j J
Spatiumest locus omnium punctorum,sit quodvispunctumP, erit
spatiumP.
Itaque, < ut punctum erat locus minimus, ita > spatiumest locus
[plenissimus]maximusseuin quo omnisaliusest locus, [itaquesi omne
punctumsit P, spatiumerit P. Namcum omne] nam cum omne cujus-
que loci punctumin spatiosit, omnislocus in eo erit.

MATH.,I, 3, b. I, 3, b (un coupon).


MATH.,
In piano linea Tangens dicitur, quae occurrit non secat, estquein
eodempiano; sedhoc locumnon habet in tangente curvaequaenonest
in piano. Quomodo ergo ibi discernemusrectam tangentemab alia quae
< etiam > occurrit non secat. Vel potius qux generaliserit nota tan-
gentis. Credo id unum superessegeneralissimum,ut tangens sit quœ
continuatdirectionemcurvae.
MeaMethodo a diametrosecaricirculumbifariamnon eget demons-
tratione.Cum nullain determinationeutriusquepartissitratio discrimi-
nandi, itaque congruere eas necesseest. Congruereenim oportct,quae
ex üsdemeodemmododeterminantur.

MATH.,1, 3, C. I, 3, c (un coupon).


MATH.,
An dicere licebit? [Situs]Positioest modus discernendi< etiam >
ea quaeper se discerninon possunt, ut duo puncta per se nil habentquo
i. Cf.lanalysisGeometricapropria(ï6g8),§ 9 (.M< V,ïy?);et Pan. VII,C,
7~;MATH., I, 5, d.
2. Application du principe de raison déterminante à la Géométrie.
PMMAGEOMETRLEPMNGÏPtA ~~t

discernantur,at positionediscernentur.Situserit positiocoexistcndi,est MATH.,I, 3, C.


ergopositionisspecies.Etiam instantiumdatur positio, non situs.

ï, 3, d (un coupon).
MATH., ]MATH.,I, 3, d.

Rectaplanum <( vel aliamsuperficiem> non secatsed trajicit, nisi


vocabulumsectionislatius accipias.

I, 3, e (in-fol.).
MATH., ïMATH.,I, 3, e.

Puncti ad punctum situs datus est, si deturcontinuumin cujus duo


datapuncta cadere illa possent.
Puncta duo (A et B) eundem inter se situm habent quam duo alia
punctaC et D, si priora aequoac posteriorain duo ejusdemcontinui
punctaL M caderepossunt. 6
Hincdico situm punctorum A et B congruumesse situi punctorum
Cet D. Quod ita designoA. B C. D

Plustard, quand on aura définila droiteet sa longueur,on écrira


AB==CD.
Geometriadeterminatoria.
Calculumsituselaboratumhabebimus,si accommodenturei Elementa
<; PercurramusdefinitionespostulataAxiomatalibriprimi >
Euclidis.

MATH.,
I, 5, a (in-~°). N! I, 5, a.
MATH.,

Prima G'~OFM~~dP
principia.
Eaestnatura~M~,ut omniaqusehabentsitum,habeantetiamsitum
interse; ita ut posito A haberesitum (verbi gratia ad L) et B habere
situm(verbigratiaad M) sequaturA et B habere situm inter se.

Signede congruence
employédansl'~t«t~MGeometrica
l'opria deïôgS,§ ï
(Matlt.,
V,t72).
2. Cf. MATH.,
I, ï, b, note.
5~3 VERA GEOMETRE ANALYStS

¡
MATH.,I,5,b. MATH.,
ï, 5, b(in-).
s
â

Si quidego judicarepossum,vera Géométrie Analysisnondumtradita ¡


est, et Calculusqui habetur potius numericusest, quam Geometricus, rt
literis enim <; inter calculandum > denotarisoientnon puncta,
quem- ¡
admodum opus esset in calculo Geometrico, sed magnitudines,hoc
est numeriindefiniti.Itaquemagnitudodirectecalculoillo
reprmsentatur, ¡
situs vero sive figuratantum indirecteet per circuitus.Quse res facitu:
ex brevibus delineationibusGeometricis prolixissimi ssepe
exurgant
calculi Algebraici,et contra ut difficilesit ex calculoAlgebraicoeruere ii
commodasconstructiones.At in calculovere Geometricoper puncta
ipsa formulacalculo<; designatavel > repertadebet esseipsius<; deli.
neationiset > constructionisexpressio.Manifestumetiamest calculum
Algebraicumnon exprimeretotum id quod considerandumest, sed ple-
raque ex Elementaribuspropositionibus,aut inspectionengura:suppo-
nere, unde fit, ut analysisin medioitinere quasi abrupta obhaerescatnec
ad finem usqueperducatur, ac proinde nec omnium transformationum
sit capax, quas natura rei suppeditat.Quodsi vero Analysisad situm
directe exprimendumaccommodeturet ad prima pnncipia usqueper-
ducatur,unde ipsa GeometriseElementademonstrantur,omniaper eam
delineariatque mœniri directe poterunt, quodam calculi combinatio- t
i
numquegenere,quaenunc vix magnofigurarumapparatuet imaginationis
fatigationereperiuntur.Quo vix quicquamin inquisitionibusphysiciset
mechanicisutilius pr~estariposset ad mentem sublevandamac rerum
naturam qu~emathematiceoperatur in penitissimasusque latebraspro-
sequendam
A la suite, ce passageencadre

MATH.,I, 5, C. I, 5, C.
MATH.,
In rerum situ atqueextensioneconsiderandamentiante omniaoccurric
plura simul percipi, sed hoc non sufficit,nam si simul friguset du!ce-
dinempercipiamnonideonoto extensionem.Itaqueopusest ut percipiam
i. Cf.Lettreà J~M~~M du 3 sept.1679,avecsonAppendice 18,20).
(JM<<<A.,II,
V.La Logique deJLe~M!ch.IX,§5.
M~THESIS GENERAUS 5~.3

ctiamquandamrelationeminter ea quœ simulpercipio;et quidemrela- MATH., I, 5, C.

tionemcujusdamuniformitatis,ut si simul percipiamchartamalbam, et


murumalbum. Quin etsichartasit alba, et murus niger, attamenunifor-
mitatemquandampercipio, qu%consistitin aliquo quod aibo et nigro
communeest, et quo manente concipio, album ex nigro fieri posse.
Pr~terea percipio quandam distinctionem uniformium (ut duarum
partiumchartaealbae)quatenusduo aliter percipiocum eodem tertio;
seualiterA cum C quam B cum C. Percipiotamen me similiaomnia
percipereposse in unoloco quasin alio.
Si quidpercipio, et ideo plura alia -< simul > percipere supponor,
qusealiquamhabent inter se et cum prioreuniformitatem

I, 5, d (in-)
MATH., MATH., 5, d.

Si positoB in A eo ipso intelligiturcoincidereA et B, vocabiturA


~MK~MM.
Itaquesi sit B in A et ideo sit A B, erit A punctum.
Etsi sit Bin A et sit A punctum, erit A oo B
A oo Bseu punctumpunctocongruumest.
A. B est <~C. D. Hoc per se patet ex definitionesimilitudinis.

ï, 8 (i p. in-fol.).
MATH., JMATH., I, 8.

SitusP~M~<est modusdeterminandidistantiamejus ab aliis quibus-


libet,quorumdistantiainterse determinataest
Unicumtantum punctum est, quod datas distantiasa quatuor datis
punctissolidumcomprehendentibushabere possit.

I, 9, a (2 f. in-fol. et 6 in-).
MATH.,
MATH.,I, g, a.
Mathesisgeneralis.

V.La Logiquede Leibnif, ch. IX, g.


2. Cf. PHtL.,VU, C, 79; MATH.,1, 3,
S.Cf.MAM., IV, t3,e.
5~. COMBINATORIA

MATH., ItQtb. I, 9, b (un coupon).


MATH.,
Co~~ofM~ de formis, variadonibus,similiet dissimiîi,ordinatoet
perturbato,inverso,reciproco; unico seu determinato.De seriebusseu
Tabulis. Axiomatavaria egregiaeutilitatis.Quaesimiliterdeterminantur
similiasunt. Datis ordinatisetiam quaesitasunt ordinata Sivesi ordo
est in determinantibuserit et in determinatis.Si determinantiacoeunt,
etiam determinata respondentia coibunt. Utile est ad rerum naturas
investigandaseas in seriebusquoerere; et, si eadem res in plunbus
seriebusrepeririqueat, et sit quasi in nodo seu intersectionediversarum
serierum, eo meliuscognoscitur.
Suit un exemplemathématique2.

MATH., I, Q, C. 1, 9, c (un coupon)~.


MATH.,
aa -}- ab + abc + abcd
bb ac abd sic designobreviloque
cc abc + abcd
dd bc bcd c~. ets. rts.
bd
cd ubi ets. significat et similia.

MATH.,I,9,d. I, 9, d (un coupon)


MATH.,
Non omnes ipsius o (Nihil) potentiaesunt aequales.omnes potentix
amrmativseipsius o sunt quantitatesnihilo squales seu infinitè parvx;
sed potentiaenégativeipsiuso sunt quantitatesinnnitae sic 0"~=~.

Formuledu principedecontinuité P~ ÏIÎ,52).


ou del'ordregénéral (Cf.
de Z~t&Mt~,
V.La Logique p. 236,notei.
2. Cf. MATH.,I, 26, a.
3. V. La Logique de Let~M! p. 493, note ï.
Cf. MATH., tV, 12.
ANALYSEOSMETAPHYStC~EPROPOStTIO
5~5

I, 9, e (un coupon).
MATH., I, Q, e.
MATH.,
In situ omni est ordo, sed arbitrariumest initium. In linea duobus
tantummodiseligipotest.

MATH.,
I, o, f (uncoupon).
MATH.,I,9,f.
AnalyseosMetaphysicae propositioinsignis Si datasit relatiointerduas
homogeneas
quantitates quam nulla tertia ipsis homogenea ingrediatur,erit
ratioearumdata. Hoc maximi est usus in rerum natura
cognoscenda.
Exemplicausa,etsiignorarenturlegesconcursuumtamenexhoc lemmate
sequiturcorpore aliquo incurrentein corporaquiescentiaquotcunque,
foreamissionemve~ocitatis velocitatiincursusproportionalem.Namdata
estutiquevelocitasamittenda,ex data velocitate
integraincurrentiscor-
porumquemagnitudineet situ. Relationem autemdatamdicodum aliquid
exquibusdamdatis datur; cum ergo relationemsolavelocitas
integraet
amittendaingrediatur,erit ratio earumdata

MATH.,
I, o, g (un coupon). jMATH.,I, 9, g.
Datumest determinatumcognitum.Ex dato diametro circuli datur
areaquadratiinscripti,sed determinaturarea circuli.

I, o, h (un coupon).
MATH.,
~ATH.,I, Q, h.
De rc~oM~
Videtur tandem ratio detecta demonstrandi in
generalibus aliqua, v. g.
quod eodem corpore per idem spatium uniformiter moto diversis
velo"
citatibus, actiones sint ut velocitates

t. Cf. MATn.,1, 26, a; 111,


B, t8, b. V. La Logiquede Leibnir, p. 3oo.
Application du principe de raison à la Mécanique.Cf.
tM~
MA~1, o, f.
tNÉMTS DE Ï.HBNtZ.
35
$,t6 DÉMKtTtONS MATHÉMATIQUES

MATH.,I, ()) i. ï. 9, i (un coupon).


MATH.,
Dennitio œqualiasunt quae[mutuo]sibisubstituipossuntsalvaveri-
ex eo quod priori
tate, videtur nimium dicere seu obreptitiaesse.Nam
substitui potest, salva circa magnitudinesveritate, sequitur
posterius
vicissimet posteriuspriori similitersubstituiposse,ut alibidemonstravi
demonstrari ex definitione possunt,insererepraeoccupando est
Jam quse
(si rigideagas)obrepere.

MATH., 1,9,). Ï, 9, j (un coupon).


MATH.,
Un de mes estonnemens est, que des personnes studieuses,qui
fort à l'analyse,ne donnent rien de nouveau, commepar
s'appliquent
le feu P. Prestetamy du R. P. Malebranche Je croisque cela
exemple
arriveen partie, parcequ'ils suiventtrop la route que les autresavoient
il faut s'écarterdu grand chemin pour trouverquelquechose,
déjàprise;
comme un qui va en Grece pour trouver desins-
à peu près voyageur
criptionsque lesautres n'ont pas encor remarquées

MATH.,1,12. I, 12.
MATH.,

Demonstratio omnimoda quœ nullam nisi


propositionem, identicam,
alia affir-
sine demonstrationeassumit; nulloqueperinde axiomateaut
etiam analysin
matione demonr-trabilised non demonstrata utitur,
perficit.
ut situs constituerem, intet alia cogitavi scopum
Itaque Analysin
Euclidis,
obtinereposse si perficerenturDemonstrationesElementorum
in quo jam olim Apollonius,Proclus,nuper Claviuslaboraverunt
VII,B , iv. n; et~ec~M Calculi
MM~M~ § 6
i Cf. PHïL.,
VII,B, Il,43: 338.
(Pliil., VII, 219)' V. La Logique de Leibnix, p. Prestet. Janv.
~~c~~ sur les Elemens dp Mati:et~:atigue
(MATtt.,XV,V,6ï.70). 22 r .n~t T
3. Cf. Lettre à ~~MMC~, juin ï6?9 (P~tf., I, 33~).
Cf. MATH.,ï, t, b, et note.
DËFÏNÏTÏONS MATHÉMATIQUES 5~

Définitionsde CONTINUUM,PARS, TOTUM, FORMA.


HOMOGENEUM, MATH.,I, t3.
HOMOGENEA sunt, quaepossuntesse requisitumimmediatumejusdem.
REQUISITUM IMMEDIATUM est, A ipsiusB, si propositioh~c Si A non
est,Bnon est, demonstrarinon potest [seuper se nota est]..
ItaqueRequisitumimmediatumsive CoM~ et Requirensimme-
diatum,sive C<w~~ considerabimusut genus, partemautemet
totum,
ut
species.

I, 14, a. En tête d'une feuille


MATH., MATH., I, t<t, a.

Hicgeneralisnotio Hnc~sine considerationemotus


et superficiei,item
notiolatitudiniset
promnditatis.
Lineaestextensiocujussectioquaevisperidem
punctumest id punctum.
e s e e

I, i~, b. En tête d'une feuille


MATH., M b.
MATH., I, t~,

Videamusan non commodiussit Motum


adhibere,quam sectiones;
cumreveraSectionessint
motigenerantisvestigia. Et ita poterimusnihi-
lominusabstinerea considerationesimilitudinis;adhibitasola
considera-
tionecongruentias.
Lineaest extensumquod describiturmotu
puncti

I, i~ c. En tête d'une feuille


MATH.,
~ATH., 1, !4, C.

Hic memorabilianactussum continuiNotionemet


partis; adeoque
homogeneinon supponendosimilitudinem,vel transformationemseu
motum.Et possum sane condereGeometriam M~' generis,ex solo prin-
cipioinexistentia:,seu ex solisEpharmostiis
ut congruentia,non adhibita
similitudine
seu Morphicis.
Continuumest A in quo utcunque sumta bina exhaurientiaB
et C,
aliquidhabentcommuneD, seu utriquetamB quamC inexistens
1.Cf.MATH.t8 G~M~/tt! ~C~OMt~M~
2. Cf.unedéfinition ~MtM~. M0~<
analoguedu continudansle Specimen
(hiath., VII, 285).
5~8 DE CALCULO SITUUM

ri

Ï, t4, d.
MATH., I, 14,d. Commencementd'une feuille
MATH.,
EIcmentaplam m calculumredigere conabor,ut specimenexhibeam
CalculiSitus quem excogitavi~ a

?
MATH.,I,t5. MATH., i5 (8 p. io'4"). Copiede la maind'un secrétaire.
De Calculo ~KMM.
?
P. r. §i. Ut in CalculoMagnitudinum< cum ipsasMagnitudinesformamus
dum > addimus, multiplicamus,in se ducimus et horum reciproca
peragimus,tùm etiam con&nmusper rationes, aliasverelationespro-
gressionesac denique Majoritates,Minoritateset ~Equationes.Ita in
SituformamusExtensaper Sectioneset Motus, deindeconferimus,spec- J~
tamusquein eis prêter MagnitudinesSimilitudinem,Congruentiam (ubi
concurrunt~Equalitaset Similitude)Coincidentiam,adeoqueDétermina-
tionem.Determinatumenimest cui aliquid,iisdempositisconditionibus, Q
coincideredébet.
§ 2. Et ut doctrinaMagnitudinissua habet Axiomata,velutiTotum
sua parte majusest. Quod majusest majoremajusest minore.Si xqua-
libus aequaliaaddasproveniuntaequalia,aliaqueid genus. Ita Doctrine
SitusAxiomatapropriahabetqualiasunt
Si Similitudo, Congruentia, Coincidentiasint in Determinantibus,
esse etiam in determinatis,et vicissim,si ça sint in Determinatiserunt
quoque in Determinantibussimplicissimis.
Exemplicausa.Ponamusnon nisiunicamRectama punctoadpunctum
duciposse,sequeturomnesRectasesse interse similes,quia ad determi-
nandamRectamab A. ad B. nihil aliud opus est quam assumiA, B.et
ad aliam LM, sa~temassumisitum punctorumL, M. Situsvero duorum
punctorumsituialiorumduorumsempersimilisest quia nihildinerenti~
pra~tersolammagnitudinemdistantiaetotiusassignaripotest, sed magni-
tudo jam est aliquidad tertiumrelatum. < Non tamen Situspunctorum
<

C'est.&'dire la Géométrie plane, opposée aux « Sotidi Ëtementa


2. Cf. MATH., Ï, ï, b, et note.

K'
DECALCULO
MTUUM 5~Q

duorumSitui punctorumaliorum < duorum > plane [idem]< con- MATH.,1, 15.
gruus> erit nisi ita ponanturut quodlibetExtensumcontinuumquod
applicaripotest inter Terminos unius situs possit etiam applicariinter
Terminossitusalterius. >
Similiavero sunt quœ ambo seorsimspectatasunt indiscernibiliaita
utnihilsumipossitin uno c.u similesumi nequeatin altero, abstrahendo
ubiqueab aliquâ determinatâMagnitudinenisi excipiasmagnitudinem
Angulorum,qux ad doctrinamsituum, non vero ad doctrinamMagnitu-
dinumreferri debet.
Cumergoprobaverimusomnessitus binorumpunctorumessesimiles,
etiamdeterminata,seu omnesLineaeRectseerunt Similes.
j § 3. Contranon omniaTriangulaper situm trium punctorumdeter- P. 2.
minatasunt similiainter se. neque enim ABCsimiliter
se habent ut LMN. Potest enim Distantia AB ad Dis- ? c
tantiamBC aliam rationem habere quam DistantiaLM
L
addistantiamMN, ita ut in determinantibussit dissimili-
M
tudo. ex quo patet etiam in duabus Rectis lineis tria
punctatribusaliisdissimilitersita eligiposse. N
Namsimilitudoa determinatoreciprocètantum valetad
purèdeterminantia,non etiam ad ea quœsunt plusquam determinantia.
Sic, etiamsi Circulusdetermineturper tria puncta périphérie data,
etomnesCirculosinter se similes esse minimesit negandum,tamenhic
Consequentianon valet a detcrminatorumsimilitudinead determinan-
tiumsimilitudinem,quia Peripherisetria puncta data
plus determinant,
quàmipsumCirculum,scilicetetiam certum Angulumin segmento,et
tres partes périphérie determinatam ad totum Circulum rationem
habentes.
At contrasi Circuli duo determinenturper datas duasChordaset
per
xqualesAngulosin segmentissuper Chordasfactis, tum demum Circuli
non solum similes erunt, sed etiam similiterdeterminati. Hic autem
quœsdonec de tali quidemdeterminationeest, sed saltemde primis et
simplicissimisdeterminantibus,qui ubi determinatanunt similia, etiam
similiaessedebent.
Si vero contingeret,dissimiliadeterminantianihilominusdare similia
determinata,id ipsumcerto indicioest hanc determinationemnon esse
simplicissimam, sedaliam dari simpliciorem.
550 M: CALCULO StTUUM

MATH.,I, t5. $ 4. Uti MagnitudinumLogisticamseu Mathesingencralemad cal-


culum reducimus,utimurque imprimisrationibuset aequationibus, ita
calculusquidamin situinstitui potestper similitudineset congruentias.
P. 3. ) Literaeautem in CalculoMagnitudinisdesignaresoient ipsas
Magni-
tudines. In Calculo Situs possunt designarepuncta et loca. Hinc si
YA~B.A. locus omniumY est superficiessphaerae.
In hac ConsignationeB.A. significatsitum puncti B. ad punctumA,
sed est signumcongruitatis.Sensusergo illiusConsignationis talis est.
Quodlibet indeterminatumY eum situm habere ad p inctumdetermi-
natum. A quem habet B ad A. unde intelligituripsum B quoque inter
eaY seuin eademsuperficiesphaerae esse. Sedsi posuissemY.A.I~B.C.
non opus fuerit B in superficiesphasraeponi. <~ Sed jam maneat
Y.A.I~B.A.>
§ 5. Jam positâ alla adhuc sphaerâZL.ML. et considerandobas
duassuperficiessphaericasseintersecareet loca communiumconcursuum
vocari V. unumquodque V. erit simul Y. et Z. ut scriberepossim
V.A.~ BA et V.L.~ML. Potest autemB assumicoincidensipsiM
(quod ita signatur B =~ M)quod vocetur F, determinatumex ipsisV.
fietque V.A. F.A. et V.L. f~ F.L. unde componendo fit
V.A.L. F.A.L. unde sequitur,Lineamin qua se sécantduassuperfi-
ciessphaericae ejusessenature ut quodvisejuspunctumV habeatadduo
data A.L. situm eundem. quem constansF. (quasproinde una est ex
ipsisV) ad eadempunctaA.L.
§ 6. Idem etiam sic enuntiari poterat Quodvis punctumA.G.L.
cujus duo puncta A. et L. quiescunt,motu suo talem
lineamV.V.V. describetqualemformantduaesuper6-
cies sphaeric~esua intersectione, id est Circularem,
quia cumExtensumponaturrigidumadeoquepunctum
quodvis ut G suum situm servet ad puncta A.L.
durantemotu extensicontinuoquiescentia,inde quod-
libet Vestigiumipsius G. circumvolutisitum eundem
ad duo puncta fixa A. et L. retinebit non aliter ac supra scripsimus
V.A.L~F.A.L.

t. Ce signe de congruence se trouve dans laitalysis Geometrica propria, t6<)8


(Math., V, 172) et dans r/M Euclidis ~p<5T9:
(JM«~ V, ï85).
2. Lire cjcfeM~MM:.
DE CALCULO SITUUM 55î t

~y Punctavero quaevisqu~edictoMotuduranteunà cumpunctisA MATH.tI, 15.


et L quiescunt,eo ipso quiaquiescunt,oportetesse situssuiad A. et L. P. 4.
unica.Namsi moverenturpluribuslociseundemsitum ad A et exhi-
berepossent,siquidemomnia eorum vestigiacundenositumad A. et L.
haberent.Jam vero ea punctasunt suaipsorumvestigia,id est describent
Circulosindefiniteparvossive evanescentesin puncta. Ita proditLinea
Rectacujus Expressiohase erit. Posito puncto quovisejus indetermi-
natoR. diceturR.A.L. Unicumseu si R.AL~(R)A.L. erit R (R).
§ 8. Hinc patet duas Rectasnon transire per eademduo puncta ut
ABCet ABS.nam si in RotationePlani punctis A. et B. fixistotum
*« < <

planummoveatur,illa rotatioefHdetut quicquid


semelfuit altero superius seu propius externo
initiorotationisid facieversafiat posteainferius
seuremotiusab initio rotationisexterno. At, si
tàm LineaeASBquàmACBessent Rcctx, facta
rotationead Fixa puncta A. et B. oporteret
ambasquiescere.ex naturaLineaeRectaemodo ostensà.Si amb~ quiesce-
rent,S sempermaneretsuprà extensumACBet nunquàmcaderetm~,
quodest contràNaturamRotationis.
9. Hincstatim colligimusRectasinter se similesesse, habere partem
todsimilem,quin etiam RectamLineamesse simplicissimam,cumnihil
aliudquàm extrema ad totam suam determinationemrequirat,adeoque
etminimaminter extrema,et pro distantiâpunctorumin posterumsumi
posse.Pro distantiâsumetur,quiaTerminisimmotis,distantiamTermi-
norumoportet esse immotam. Si ergo alia Linea inter A. et B prêter
Rectamassumereturpro distantiâ, etiam illa punctis A. et B. Fixis in
r otationePIanimaneretimmota,prêter RectamAB. etiam immotamin
eademrotationeper § 7. Ergodarenturdux diversasLinex simulimmola
in hac rotatione, quod absurdum per § 7.
j Brevissima erit, quia si dm brevior ab A. ad B. pertingit, Linea P. 5.
< seu extensum> assequeturdistantiamse
ipsomajoremquod absurdum.Si alia aequalis
datur, ut si esset ASB non quidem Recta,
aequalistamen rectae ABC, oporteret distantias AS+SB. non esse
majoresquàm A.B. quia non possuntesse majoresconterminiscurvis
AS+SB (quas ponuntur ipsi AB asquales)ex naturâ brevissimi.
533 &ECAI.CULOS!TU~M

MAT! 1, t5. Sed Euclides demonstravitesse AS + SB majores quam AB. nuUis


principiishuic (Brevissimaduointer eosdemterminosnon dantur)inni.
tentibusimpUdtëassumtis,sed ex purisangulorumsitibusratiocinando.
Ergo patet quoque nostri asserti ventas, quod duo brevissimainter
eosdemTerminosnon dentur.
§ 10. Fortassetamen illud Euclideumex paudoribusetiam demons-
trari potest Scilicet.
DissimilesArcus in eodem Circulo a Chordis ~qualibus abscindi
nequeunt.Id quod exnaturasimiliumper se constarecensendumest.
Itaque DiametrusABmajor est ChordâADnam ChordaAD abscindit
Arcum dissimilemdimidio Circuli AB (alias
ab A ad B rediret contra§ 8). Ergoper posi-
tum principiumnon erit AD == AB. Sednec
AD p AB, quia CA + CD = AB duplum
Radii duplo Radii. Ergo hoc pacto esset
AD P CA + CD Brevissimummajus altero
iisdem Terminis interjecto quod absurdum.
Cum ergo Chorda AD nec aequalissit Dia-
metro nec major, patet Diametrum quavis Chordâ majorem esse.
Hinc sequitur tertium Trianguli IsoscelisAMN duo latera tertio sunt
majora. Nam Circulum Centro A, per M et N
ducendo AM + AN asquantur Diamètre seu
duplo Radii sed MN modo 6et Chorda
ejus Circuli. Ergo ut paulo ante probamm
AM+ANpMN.
Deniquedico in quocunqueTrianguloduolatera reliquo essema~om
DE + DF p EF. Nam abscindoDX==DE, Ergo DE + DX P EX, utt
de TrianguloIsosceleostensum. Addoutrinque
XF. Ergo DE+DX+ XF p EX+XF. Id est
DE+DFpEX+XF(K).
Aut igitur DE -j- DF minus erit brevissimo
EF, quod absurdum per § 9. aut squale (et
sic per ea qua: aa litcram K probavi erit EF P EX + XF Brevissimum
alio cointerjecto absurdum) aut denique DE + DF màjus erit quàm EF
quod erat demonstrandum.
P. 6. 11' Linea Recta est locus omnium punctorum sui situs ad duo
DE CALCULOSITUUM =53

punctaunicorum,ita Planumest locus omniumpunctorumsui situs ad M~n.,I, t5.


triapunctaunicorum, unde patet, etiam assumtisduabusrectisse inter-
secantibushaberi Planum. Esto eni m
Rectaper A.L. et alia per A.M. Habe-
mus tria puncta A.L.M. nec tantùm
determinatasunt puncta omnia Rect~c
perAL et omnia Rectaeper AM sed et
omnesdistante a quovispuncto unius
Rect~ ad quodvis punctum alterius
rect~, adeoque quodvis punctum in
quavisharum distantiarum (quae etiam sunt Line~ Rect~e) determina-
tum est seu sui situs ad A.L.M. unicum.
~12. Jam Rect~ per A.L. omnia puncta vocentur Y et Rect~eper
A.M. omnia puncta appellentur Z. erit ita A.L.Y. unicum et A.M.Z.
unicum.Ex ipsis Y unum sit H, et ex ipsis Z unum sit N erit A.L.H.
unicumet A.M.N. unicum. Sumatur alius locus
cujus quodvis punctum
V sit unicum sui situs ad H.N. Sed ipsum H. est unicum ad A.L. et
ipsumN. est unicum ad A.M. Ergo V. erit unicum ad A.L.A.M. Nam
in Determinationibuspro Determinato substitui
possunt Determinantia.
Cumergo sit V. ad A.L.A.M. unicum et
repetitio ejusdem A. superva-
caneasit, saltem inde inferetur esseV. ad A.L.M. unicum. id est omnia
puncta V. esse in eodem piano cum A.L.M. quia Planum est locus
omniumpunctorum sui situs ad tria puncta Fixa Unicorum.
S 13. Sequetur etiam Duo Plana sese secare in Lineâ Recta. Sit X.
Unicumad A.B.C. et Y. unicum ad L.M.N. Puncta vero
utriusque PIani
communiaomnia vocentur Z. ita ut puncta Z sint unica sui situs tam ad
A.B.C. quam ad L.M.N. Ergo omnia Z tam X. erunt
quam Y. Produ-
canturDistanthe LM.LN. et MN. dum Piano per A.B.C. occurratin
).. pL
et v. quod fieri necesse est quia planum
quodvis secat totum spatium et
sectiocommunis procedit in Infinitum. Item, omnis Recta
procedet in
infinitum.Necesse igitur est ut ad illud Planum seu ad sectionem com-
munem perveniat.
) § 14. Sed ne moveatur objectio, forsanunam inter Distantias L.M.N. P. 7-
essesectioni Parallelam, duo nobis
puncta X. et sufficiunt. Quodsi
vero omnia tria in sectionem cadant nihilominus ex duobus eorum
determinatisdeterminatum erit tertium, alioqui si tria essent indetermi-
55~ MCALCULO SITUUM

MATH., 1, t5. nata inter se determinarentPlanumin ipsa intersectionePlanorum,quod


absurdum, quia sic ipsa quoque intersectioPlanum foret. Itaque6et
Z. ).. unicumid est omniapunctaZ. cadentin LincamRectam.Hinc
quia dua~Rectaese mutuononnisi in unicopunctosecarepossunt,trium
PlanorumIntersectiopunctumerit.
~i~. Videndumetiam quid fiat, si tres superficiessphaericae
se secent,
ubi locus intersectionisextensumesse nequit. Neque enim duarum
Linearum sectioExtensumest. Facile autem ostendi
potest, per duo puncta innumeros transire circulos.
etsi possit etiam aliquando Circulus circulumattin-
c
gere saltem in uno puncto, etiam tum, quandonon
suntin eodemPiano,etsise non tangant.Circulumveroex tribuspunctis
determinarimanifestumest.NamexduobuspunctisA. et B determinatur
Recta cujus omnia puncta ad duo puncta hsecse habent eodemmodo,
inter quasetiam est CentrumCirculi.Similislocuspunctorumad Bet C
eodemmodo se habentium(inter quasidemCentrumesse debet)extrat*
in Rectâ punctis B et C. determinatâ. Ergo Centrum Circuli est in
ambabusüs Rectis, id est in earumIntersectionesive Ergo intersectio
ambarumRectarumest punctumejusdemrelationisad (B.C.B.A.et cum
B repetere supervacaneumsit ad) B.C.A.
quod punctumomninodebet esseCentrum
Circuli per A.B.C. Sed nos supradefini-
vimus Circumferentiam Circuli, locum
punctorumeodemmodo se habentiumad
duo punctaFixa. Hinc Circuluserit Locuspunctorumeodem modose
habentium ad quodvis punctumX. Rectasper AB, determinatasubsti-
tuendo pro Determinantibus.
§ 16. Sumanturtria punctain Circumferentiahujus Circuliet Planum
per ea transiens,cui occurratRecta per AB.in Puncto quod sit C. Ergo
Circumferentiaest locus punctorum eodem modo se habentiumad
C. ostendendumqueerit omniapunctaPeripheriaecadere in hoc Planum
per tria puncta Peripheriaeipsius ductum. Quod née si ostendaturPIa-
num esse îocum ommum punctorum ad duo quidam puncta eodem
P. 8. modo se habentium. Rectam vero esse lo-fcum omnium punctorum

t. ~Jc.Lire extat.
MCALCOLO
SITUUM 555

eodemmodose habentiumad tria quidam puncta. Sint puncta A.B.C. ]MATH.,I, ï5.
.~c DuarumJamquarumcunqucSphaerarum circa Aet circaB.
intersectiones,cadent in Planum. Idem
estde duabusquibuscunquesphaeriscircaA et C. Inde,
quia hoc sufficit ad determinandum,Consequensest,
Planumex intersectionibussphaerarumcirca A et B et
Planumex intersectionibusSpbœrarumcirca B. et C.
aut circa A. et C. eandem determinare Rectam ad
quaevispuncta hujus Plani eodem modose habentem;
ad quas illisio Rectae in illud planum eodem modo se habet.
17. In Piano quoquepossumusconcipereRectamut locumomnium
punctorumeodem modo se habentiumad duo tantum puncta A. et B.
AdeoqueomnesCircumferentiae squales circaA. et B. se secabuntin
hoc loco seu in hac Linea Recta. Hic modus locum determinandi
diversusest a priore. Aliudenim est dicere, locumomniumpunctorum
eodemmodo se habentiumad duo puncta A. et B. esseRectam. Aliud
locumomnium punctorum eodem modose habentiumad A. ut ad B.
essePlanum. Nam prior proprietassic exprimitur A.B.C. 1~ A.B.Y.
in solido.Locus omnium Y. Recta sed posteriorproprietassic expri-
mitur A.Y.~B.Y. erit locus omniumY. Planum. Sed, si omnia Y.
sintin eodemPiano cum ABet inter se posito A.Y~B.Y. erit locus
omniumY. LineaRecta.
Ex A.B.C. A.B.Y. sequitur A.C.~A.Y. et B.C.~B.Y. unde
constatY. caderein SphaeramCentro A. Radio AC. et in Sphaeram
centroB. radio B.C.
§ 18. Ex Contactibusedam Sphaerarumin uno puncto sequiturdari
locumUnicorumad duo puncta, vel vicissimex
hocsequiturContactusSphaerarum in uno puncto.
Idemest in Piano de ContactibusCirculorum.
FA~FB~LA~LB.sicGA~'GB~MA~'MB..p~~ D
nempecirculus centro A radio AE descriptus
cum sit E infra Rectam et A. supra Rectam,
secabiteam bis in F et L, qusesectionumpuncta
sibi continuo appropinquant,F. transeundoin
G.H. etc. et L in M. N. etc. Ubi autem
sibi occurrent, ibi in unum coalescent in D. eritque ibi duorum
556 CALCUL DES ALTERNATIVES

MAT!I,t5, CirculorumContactus.Hinc si A et B sint ea ad quœ omne punctum


rectœ FL eodem modo se habet, erit D sui situs ad ea unicumet in
Rectam per A.B. cadet.Videtur etiam sequi has Rectas se non nisiin
uno punctosecare.

MAT!t.,I, 26, a.· I, 26, a (i f. in-)


MATH.,

Logicaest Scientiageneralis.
Mathesisest scientiarerumimaginabilium.
[Theologia]Metaphysica estscientiarerum intellectualium
Moralisest scientiaaffectuum.
Combinatoriaagit de calculoin universum,seu de notis <; sivecha-
racteribus~>universalibus.
Non omnes~brmul~e significantquantitatem)et infinitimodicalculandi
excogitaripossunt. Exempligratia pro calculo alternativosi dicaturx
esseabc,intelligipotest x essevel a vel bvel c. Hinc si sit x idem quod
abc, et idem quod ade, erit xy idem quod seu calculoaltemativo
id quod est x vel y necessarioerit vel a vel b vel c vel d vel e. Cumin
Verso. multiplicationealias<; et > secundum legescommunis calculi positox
[esse] valereabc,et valereadedebuissetxy valereabcde.Verumin cal-
culoalternativotali, a et aa aequivalet,nec ulla ratio habeturcombina-
tionis literassecum ipsa. Ita posito x esse abcd, et idem x esse
sequitur x esse c. posito haecomnia ~.c.d~ esse inter se diversa.
Si enim constethoc modox esseunum ex his quatuora.b.c.d.et unum
ex his quatuor c.efg. necesse est ut sit id quod utrobiquereperitur
nempe c. Quali artificiouti soient lusoresad divinandumquamchar-
tulamaliquissumserit,licetab iis tegatur. Et eodemartificioutunturet
Géomètre nam cumsciunt quod quaeruntdebereessein aliquocirculo
dato, idemque esse debere in alio circulo etiam dato, concluduntid
caderein horum circulorumintersectionem Idemneri potestin seriebus
numerorum,Et alioqui calculusalternativusimmensumhabet usumin

ï. Cefragment
doitdaterde ï683(voirlatin).V.LaLogique ch.VIII,
deLe~Mt~,
§ Ï2.
2. Cf. Elementa nova Matheseosuniversalis (PHtL.,VII, B, VI,9).
3. Cf. MATH.,I, g, b.
SYNTHESE ET ANALYSE 55y

calculodecimali,seu cum omnes quantitatesper terminosprogressionisMATH., t,26,a.

cujusdamGéométrie~exprimidebent, quod vulgo in calculoquœritur.


Suit un paragraphesur !a distinctiondela qualitéet de la quantité.
Quandocunqueuna quantitas ex alla determinaripotest nulla tertia
homogenea assumta,semperdataest ratiouniusad alteram'.
Ni fallor, exemplumhabui nuper (Martio vel Aprili 1683) puto in
subducendo calculopensionum,ubi cuminitionon praevidissem
rationem
datam,eam datam apparuit.

I, 26, b (3 p. in-4°). Une préfacecommençantainsi


MATH., MATH.,I, 26) b.

Duosuntlectorumgeneraquibusinstituti meirationemredderevolo.
4
à savoirles tironeset les docti 2.

I, 26, c (un coupon).


MATH., MATH., I, 26, C.

Duassunt Methodi,Syntheticaseu per artem combinatoriam,et ana-


lytica.Utraque ostenderepotest inventionisoriginem, neque ergo hoc
est privilegiumanalyseos. Discrimen in eo est quod combinatoria
< orsaa simplicioribus> totam Aliquamscientiam,vel saltemtheore-
matumet problematumseriemexhibet,et inter eaetiamid quodquoeritur.
Analysisvero problemapropositumreducit ad simpliciora,et fit vel per
saltum, ut in Algebra, vel per problemataintermediain Topica vel
reductione.Idemdiscrimenetin combinatoria ordimurenimvela primis
vela propinquisgo

I, 26, d (un coupon).


MATH., MATH.,I,26,d.

Methodussyntheticaest, cum problemadifficilesoluturi incipimusa


Mioribus. In synthesiper se facileobservandum,ut tentemusobtinere

t. Cf.MATH.,
I, 9, f; II!,B,ï8, b.
s. Cf. la préface de i'~MMM~ortMMt
MMjfAcMM~tCMM
(Math., VII, t3 note).
3. Cf. PHIL.,VI, 12, f, 28 (Bo~waMM,p.Qo)et MATH., a6, d; 27, a; III, A, 26, c.
558 MODUS REDUCEND! PROBLEMATA

MATH., ï, 26, d. elegantesprogressiones,quibus Tabularum <: calculandarum> com-


pendiacontineantur.Algebra,qua scilicetincognitumpro cognitosumi-
mus, est synthesis quidam peculiarisproblematis propositifictitia.
Synthesisfictitia generalis, cum generalis expressio habetur rei qu~
qu~ritur, ut in curviscommunibus.Analysispura quaenihil syntheseos
habet, est Anagogica,in qua semper procedimusper incognitaretro,
nempereducendoproblemapropositumad aliud facilius,et hoc iterum
ad aliud. Talis est Methodusmea qua utor cumaliasaequationesreduco
ad xquicompositas*.Itemcum formulasin quibuspotentia~reducoad
illas in quibussolarectangula.Item cum curvarumordinatasresolvoin
partesseu in duaspluresveordinatasaliarumcurvarumsimpïiciorum; vel
terminos seriei, ut plurium serierumterminos, quo facto summasvel
dimensionesillarum reduco ad bas simpliciores.Eademque methodo
pervenioad seriem summatricem,quandoaliquaper formulamcommu-
nem exprimibilisdatur, quando scilicetformularesolviturin differentiam
duorum terminorumvicinorum ejusdem seriei. Methodus procedendi
per merascognitasest pure Synthetica.Mixtasmixta
Verso. ) ZeteticaVietaepertinentad Synthesin.
Dataveterumpertinentad Anagogicam 3.

MATH., 1, 26, e. I, 26, e (un coupon).


MATH.,

Jan. 1680.
A~c~ ~j~Mc~~ problemata ad alia simpliciora.
Si tres magnitudinesinter se debent fieri agquales,efficiaturut dua?
quolibetsintinter se squales, bac methodoexhibeturab EuclideTrian-
gulum ~quilaterum. item efficiaturut summa duarum quarumiibet
aequeturtertiasduplas

t. V.La Lo~Mp f.~Kf~,Appendice


IH,§16.
2. C'e&t.à'dire <' Methoduaprocedendi per cognitas mixtas (incognitis) est mixta
(Analysées)
3. Cf. MATH.,I, 26, c; 27, b; III, A, 26, c.
SUR L'ANALYSE TRANSCENDANTE 559

I, 27, a (i f. in-~).
MATH., MATH., I, 27, a.

[Constituispeciminaquaedamdare [AnalyseosTranscende]Géométrie
Analyticas,AlgebramTranscendentis,circa problemataquaead ~Equa-
ûonesAlgebraicas< sive communes> reducinon posse demonstro.
Igitur harum aequationumAlgebraicarumloco alias introduco, [qu<B
nulliussutit certi gradus], de quibus non potest dici sintne plan~ an
solide,ansursolid<e an alteriuscerti gradus.]
DeprehendiAlgebramnon porrigi ad omne genus problematum,et
pollicitationesCartesiijusto amplioresesse, cum ait omnes qu~estiones
Geometricasa se eo reduci posse ut tantum sit opus qu~rere radices
quarundam~equationum,quas construi possint per curvas quas ille in
Geometriam recipit. Haeccnim adeo.à veritatealiena sunt, ut pro certo
affirmareaudeam potissimautilissimaqueproblemataqua~Geometriam
ad Mechanicen< aliosque usus > applicantioccurrunt ab Atgebra.
< hujusmodi> non pendere nec in ejus potestateesse, qui notas
publiéemethodos< solummodô> secutusfuerit.
Quaecum mihi multo usu constarent, succurrendumeorum errori
existimavi,qui Algebra communicontenti, quidvisà se pnestariposse
jactant,credo quod majoris momenti quxstiones non attigêre. Ideô
speciminaquidam dare constituiGéométrieAnalyticaecircaproblemata
transcendentiaversantis, qua~ demonstro ad asquationes Algebraicas
reducinon posse< nec dici posseplana aut solida aut sursolida,alte-
riusvecerti gradu&>; et habere tamen Analysinquandam propriam,
vulganlatiorem, nec minus certam. Speciminaautem qu~ dixi sunt
circaquadraturasgenerales Circuli, Ellipseoset Hyperbole, Trigono-
metriamCanonicamsine Tabulis, inventionemLogarithmiex numéro,
et numeriex Logarithmodato; idqueper expressionesanalysas non ut
hactenusappropinquatorias,sed exactas, ita ut problematahujusmodi
transcendentia prorsusad instar communiumtractariqueant, sive theo-
riam, sive praxin spectes. Habeoetiam < soluta > compluraProble-
mataad Mechanicen,Opticen aliasvescientiasapplicata,qua; non nisi
per[hanc]Analysintranscendentemtractaripossunt.
56o SYNTHESIS. ANALYSIS

MATH.. I, 27, b. MATH., 37 b (un coupon).

~K~e~. ~M~y~y.
Combinatoria.Algebra.

Pleraquedifficilioranon per Algebram,sedper Combinatoriaminventa


sunt, imo ipsa fundamentaAlgèbreper Combinatoriamsunt constituta,
nam (exempli causa) quis invenissetsummam radicum esse terminum
secundum,summambinionumsub radicibustertium,summamternionum
quartum, etc. nisi quis plura binomiaeundem terminum communem
habentia, ut x + a, x + + c, etc. id à posterioriagnovisset,et
~equationesradicales datam dividentespro binomio hujusmodihaberi
posse cogitasset.Idem tamen potuissetinveniri a priori vel saltemut
Verso. invenireturoccasio sumi per analysin, considerandoquod ob legem
homogeneorumTerminus secundusnecessariosit aequalisquantitatiex
radicibussimplicitercompositae,et quidem ex omnibuseodemmodo,id
est summ~.Dubiuman per aliquemnumerummultiplicatœ;sed nullum
numerum prodire considerandomultiplicationempatet. Eodem modo
terminustertiuscomponiturex binionibus,nam quadratalicet binionibus
homogeneain calculumintrare non possunt, quia multiplicatiosemper
est inter diversosradices.

MATH., 1, ay,c. I) 2; c (un coupon).


MATH.,
De arte combinatoriascribenda.Circade variisludorum generibus.
i~Minteresto~ de apparentiamoriendi.Dahin von bills of mortality.
< Pharos scientiarum Izquierdo.De Cryptogra~icis.De arte obser-
vandi aliquid curiosumex oblatisTabulis. De arte casus formandiseu
fingendicasusdifficiles.De exceptionibus,replicisdupliciset earumusu
in disciplinisubi universaliafacilehaberinon possunt quasi via ad uni-
versalia. De ludis wo~ strob Deque exercenda juventute
per ludos. De logica ratione datis duabus rebus inveniendicommune
genus proximum seu proprium. De magnitudinelibri in quo omnes
hexametripossibilesscriptiextent.De libro in quo scriptsejamhabeantur
NE ARTE COMBÏNATORIA 56ï ï

omnesventres quaeab hominibuscomprehendipossunt'. De applica- MATH.) 27, e.

tionecombinatoriae in Algebra,dequeAlgèbre perfectione.De hormis,


deformissimplicibus,de potentiis, de Trinomiis.De Numeriscombi-
natorus,de harmonicis
<; AddaturHenrici Mylpfortij< Vratislaviensis> Encyclopédie
Aphoristicasconsiliumseu Isagogeper Definitioneset Soritas.>

MATH., I, 27, d (i f. in-~). Autreplan, plus développé,écritsur une MATH.,I, 27, d.


noted'hôteldatéede « Bockenemb,anno 1680
DeArtecombinatoria libelluscomponiposset utilis, jucundus,pulcher.
Multain eo inseri possuntperelegantia,ut de variisludorumgenenbus.
Deeo quod interest solvendoad vitam, ut vocant; ubi de [apparentia]
moriendiveiisimilitudine,et de catalogismortuariorum.AddaturCara-
muelisMathesisaudax, ubi etiam de quibusdam ludis. Combinatoria
Kircheri.IsquierdoPharosscientiarum.ExcogitandumaliquidLuiuan~e
artivicariumeaque melius.P. Ivo Capucinussubjectaomittit De arte
observandi aliquidCuriosumex oblatisTabulis.Keplerusex calculocon-
Jecithyperbolamfore aptam dioptries, quod postea Cartesiusdemons-
t~vit.Huddeniusex Tabulis aliquot milliumqui Amstelodamireditus
adv~amhabebantinde ab 80 anniscondiditregulamquamalibiretuli
SimilesTabulascondendasde declinationibusmagneticis unde homo
aliquisingeniopraeditusaliquamstruat hypothesin.
Quomodo a simili ratiocinandum.Veterum inethodus pro demonstranda
xqualitate angulorumrefractionis et incidentia;; hanc Fermatius egregie
transtulit a catoptrica ad dioptricam. Ita ex eo quod ostensum est in
omni machina semper centrum gravitatis descendere, ingeniosus
aliquis

t. Cf. De r~Ot't~OMde la Doctrine AMMOttMe (PHIL., V, g)ct PHtï.VïIÏ, 94-()5.


2. Cf. les fragments MATH.,VIII, 27, sur le triangle harmonique inventé en
Le présent fragment est donc postérieur à cette date; et d'autre part, il parait ~73.
nnté.
rieurau fragment suivant, qui date probablement de 1680.
3. ~oc&6MCM& !==Bockenem, village du cercle d~Hildesheim. Il est bien
probable
que la date de cette note est celle du présent fragment.
4. Cf. Ars Lulliana /f0~ (PHtL., HI, 5, d.)
5. Cf. De ~<~«~ ad vitam (Math., VII. ï33-7).
6. Cf. les projets présentés par Leibniz à Pierre le Grand, où il est souvent
ques.
tion de l'observation du magnétisme terrestre, de la déclinaison et de l'inclinaison
(Foucherde Careil, VII, 39~, 5o6, Stg, 562, etc.). V.La Log~ 2.~Mt'.r, p. 527,
note2.
tNÉOtTS DE t.EtBmz.
:6
563 ME ARTE COMBtNATORIA

MATH-,Ï, 27, d. inferet, ergo centrum gravitatissemper eadem celeritateferri, etiamin


eodempiano, et corporibusnon connexis.De Cryptographicis tentandum
quornodopossit inveniri clavis, si forte sit nomen aliquod,remotis
auxiliisqu~ a lingua sumuntur.De non valentibus.Solutioproblematis
quod Fr. ChristianRosencreuzproposuit. De arte casus formandi,6n-
gendi casus difficiles, formandi dubia, faciendi instantias.De arte
casuandiut vocatJacobusGothofredus.Datis duabusrebus, earumcon-
venientiamet disconvenientiam inveniremagisest analyticum.Seddata
re aliaminvenirevaldesimilem aut valdedissimilemmagisCombinato-
rium. Caputpraemittendum de differentiaMethodiAnalyticae et Combi-
natori~, et de differentiaingeniiAnalyticiet ingenii combinatorii 1. lu
analysimagisopus attentionead pauca, sed valde acri, in combinatoria
opus respectu ad multa simul, itaque simile est discrimenatque inter
pictores rerum minutissimarumet statuarios. AnalyticimagisMyopes.
Combinatorii magis similes presbitis. Analysisubi semel repertaest,
solam requirit attentionem< seu firmitatemmentis cui respondetin
exercitiiscorporeisfirmitasmanuum >; et tali ingenio sunt, qui non
vagi sunt, sed possunt etiam sine calamo, sola imaginationecalculare.
At Combinatoriamagisrequiritsubitamper multa discursationem, < cui
in corporeisexercitiisagilitasrespondet.> Et ut his qui imaginatione
firmanon valentad res attente considerandassuccurriturfiguriset cha-
racteribus,ita his qui memorianon valentnec multasimulsibi exhibere
possunt, succurriturope Tabularum. Characteristicavero et tabuliset
analysiauxiliatur. De Tabulis ita condendisex cognitis,ut exinterpre-
tationevel continuationeseriei divinenturincogmta Ex multismodis
unam eandemquerem quasrendi<~ et inveniendi> semperest aliquis,
qui longiusducitet ad altioraservire potest. Ex inquisitionerei ejusdem
per diversasvias efflorescitqusedamut ita dicam sequatioseu compa-
ratio, non inter duas quantitates,sed inter duas methodos,unde semper
Verso. nova et pra~claratheorematacondi) possunt. Est ars quaedamcondendi
theoremata3. Combinatorianon semperdemonstrativaest, sed sœpeagit
variis divinationibuset tentamentis.MethodusexclusivaFreniclii.

~Mdt~tuniversali
t. Cf.D<?.S~<~<?~ I, 26,c, d;
(PAt~VH,297);et MATH.,
27b.
2. Cf. PmL., V, 7, t verso.
3. Cf. 5<d~M«t <!<'?inveniendi ~teOt'6Mt«~,1674.(PHtL.,VI, tZ, d).
SPECMENRATIOC~ATÏONOMMATHEMÀTICARUM 563

Algebranon est res magna, hic indignabuntur,qui eam pro mysterio ]MATH.,1~ 27, d.
aliisvenditant.Est tamen nihil aliud quam talis calcuHgubernatiout
incognitum quantumlicet solumvel paucisexpressumhabeatur.H~ecest
,equationis.Resolutio autem aequationisspecies est tantum
investigatio
~rtisinveniendiclavem rei involutae.Hoc fit hic non difficulter per
synthesinet analysin. Algebra plurimum habet de Synthesi Datur
methodusquidam magisanalytica,qua problemaaliquodreducitur ad
aliudproblemafaciliusunum vel plura; hoc vere est retrorsum vestigia
legere.

I, 28 (4p. in-folio).
MATH., ~ATH., I, ~8.

sine calculo et figuris.


~CMM~jR~~OCM~~OMM~M~M~~rMM~

possuMus jS~M~ rei definireanectionemtotius quatenus habet


P omnessuas
JT onmessuaspartes.
partes. <~
< Sx pe autem res iipsae
Saspe psaesecundum
secundumhanc anec-
affec-
tionemconsiderataedicunturquantitates.>
jR~ vero dicerepossumusformamcomparationisduarumrerum
secundumsuamquantitatem.
j C~ sunt eadem diversimodèenuntiata.Ut via <~ recta >
ab Aad Ba via < recta > a B ad A.
D~M/M sunt, quas simul uni soli competunt.Itaque quorum
detertninantiasunt eadem, ea licet diversimodëenuntiatacoincidunt.
Quorumdeterminantiacoincidunt, ea intcr se coincidunt.(ut du<s
rectœquarumextremacoincidunt,duo arcuscirculi quorum tria puncta
coincidunt).
Congruasunt quaeper se discerninon possunt.
Congruaper se spectatasibi substituipossuntquasi essentcoincidentia.
Quorumdeterminantiacongruuntea inter se congruunt(ut quia datis
tribuslateribusdatur Triangulum,ideosi congruuntAB. BC. CD ipsis
FG.GH. FH congruetiriangulumABCtriangulo
FGH). i
Aequaliasunt qu~ resolvipossuntin partes < suas > diversassin-
gulassingulisdiversisalterius congruentes.

1. Cf. le fragment MATH.,ï, s~1 a.


3. Lire AC au lieu de CD.
56.1 SPECÏMEN RATtOCÏNATÏO~UM MATHEMATtCARUM

MATH., I, !&8. Corollar.Hinc qu<Bcongruuntxqualiasunt, nam et eorum partescon-


gruunt.
Corollar.Omnia ~qualia transformaripossuntin congrua. Et qux in
congruatransformaripossuntaequaliasunt.
<~ Cc~. ~Equaliaeodem modosecundumquantitatemtractataexhi-
bent aequalia.>
Siiniliasunt qux solamagnitudinediscernipossunt.
Co~ar. Qu~ similiaet œquauasunt congruasunt. Et contra.
Corollar.Omnia congruasunt similia.
Corollar.Similiasimilitertractataexhibentsimilia.
< C~o/ Quaesimiliterdeterminantursimiliasunt. >
.H(WM~<'a sunt quaein eo conveniuntin quo pars << eorum > quo-
libetcum toto convenit.
<: Corollar.Omniasimiliasunt homogenea.>
Corollar.Omniahomogeneatransformaripossuntin similia.Et omnia
quœin similiatransformaripossunt,homogeneasunt.
Minusest quod partialterius(Majoris)squale est.
Corollar.Minus minore est minus majore, quia pars partis est pars
totius.
Corollar.Totum est majus sua parte.
Corollar.Duo homogeneaquorum unum altero nec majus nec minus
est, asqualiasunt.
suntomnespartesin quastotumsimulresolvipotest.
Partescointegrantes
<( Coroll.Totum est squale omnibuspartibuscointegrantibus >
~M~ quarundamquantitatumest totum, cujus illaequantitatessunt
partescointegrantes.
Summasummarumest summa quantitatumex omnibussummis.
Si e~dem sint quantitates,diverse summae,tamen eademest summa
summarum.
P. 2. Differentiaduarum quantitatum est < ea > pars majoris,cujus
alteracointegransaequalisest minori.
Corollar.Differentiaaequaliumest Nihil.
Summaex aliquaquantitate,et differentiaquantitatumquarumcunque
~equalium aequalisest priori quantitati.Sequiturex preecedenti.

i. Toutcequiprécèdeestencadrédansun contourfermé.
SPECtMENRATtOC~AT!ONUNMATHEMAT!CARUM563

Si summaduarum quantitatum,et differentiaduarum quarumcunquetMATH,, t, 28.

quantitatum,colliganturin unam summam,ea scqualiserit summ~eex


quantitatemajore duarum posteriorum, et differentiainter summam
duarumpriorum, et minoremduarumposteriorum t.
Hinc summa summ~cet diHerenti~duarum earundem quantitatum
xquaHsest duplo majoris.
Differentiasummas et diHerentuEduarum earundem quantitatum
xqualisest duplominoris.
Summaduarumdifferentiarumest differentiainter summammajorum
etsummamminorum.
Differentiaduarum differentiarumest differentiainter duas summas
collectasex quantitate majori uniuset minorialteriusdiSerentiae.
Differentias voco coM~MM~, cum quantitas minor dinerentiasunius est
quantitasmajor dmerenHaealterius.
Summaquotcunquedifferentiarumcontinuarum,est differentiaquan-
titatismaxime et minime.
Pr~~o Arithmeticaest series quantitatumex quibus duae quaelibet
proximas sunt aequidiSerentes.
Hinc in progressioneArithmeticaduaequaelibeteodemintervallodis-
tantessunt œquidinerentes,et contra œquidinerentessunt ~quidistantes.
Hinc series quantitatum~quidistantiumex progressionearithmetica
sumtarum,est progressioArithmetica<; (adeoque et ex Geometrica
sumtarumGeometrica).>
Si sint tres quantitates <; proxim~ > progressionisArithmetica
summaextremarumest duplumintermediae.
Sisinttres quantitatesprogressionisarithmetica, et media aequidistet
abextremis,summaextremarumsequalisest duplo médise.
Sisint quatuor quantitatesprogressionisarithmeticse,et tantum distet
secundaa prima, quantumquarta à tertia, summa extremarumsequalis
estsumm~eintermediarum.
Si sint quotcunque quantitatesprogressionisArithmeticae,duplum P. 3.
médite,vel (si numerus quantitatumpar est adeoque duaesunt médias)
dimidiumsumm~eduarum mediarumtoties sumta quot sunt termini
reliqui,squale est summasomnium.

ï. C'est-à-dire :(A+B)+(C–D)=C+(A+B–D).
566 SPECtMEX RATÏOCtNATïOKFM MATHEMATtCARUM

MATH., t, 28. Comparare duas quantitates per se < (sine extrinseca mensura
assumta) ~> est subtrahere ninorem à majore quoties fieri potest,et
residuuma minore,< etiamquotiesfieripotest>, et residuumsccundum
a primo, idque continuare,donecvel nullumsupersitresiduum,velappa-
reat qua; sit futura progressioquotientiumseu numerorumsubtractionis
cujusquein infinitum.< quamvoco seriemquotientium ccw~ >
Prc~~M~ sunt duïe quantitatesduabus quantitatibus,cum utro-
biqueeademratio est majorisad minorem.
Proportionalesquantitateseandemhabent seriemquotientiumcompa-
rationis(Nam eademest formacomparationis,ita ut comparatiouna ab
alianequeat discerni. Ergo cademforma quoque erit comparationisper
sein specie). Data quantitatereperiripotest alia homogeneaqua~sit ad
ipsamin dataratione1.
Pars ~~«o~ rei est, qualium< inter se asqualium> summaest ipsa
res < quaedicatur ~M~M~w item ~M~~ >. M~HJM~ autemextra
rem sumta est, qu~eparti rei aliquotasœquaUsest. Dicituret rem metiri
[dimidia].Partiumaliquotarummaximaestdimidia.
P. 4. j C(MM~MyMf~M sunt qu~ehabentmensuramcommunem.
Numerusest homogeneumunitatis.
NMiM~n~ ïM~~ est cujusparsaliquotaest unitas, seusummaunitatum.
NM~c~~ est summa partiumaliquotarumunitatis.
NMfM~M rationalisest Unitad commensurabilis,aliasdicitur~r~.
Omnis integer et omnis fractussunt rationales.
Dantur numerisurdi.
Omnes numerirationalessunt commensurabilesinter se.
Omnis mensuranumerirationalisest rationalis.
Omnis mensuranumerisurdi est surdus.
Itaquenumerusrationaliset surdussuntincommensurabiles.
Mensurafalsa est quœ subtracta quoties fieri potest, aliquidrelinquit
quod dicitur Residuum.Numerussubtractionumdicatur 6~ falsits.
Mensuraveravel diciturdivisor< res autemmensurandadividendtts, sive
mensurasit vera sivefalsa.>
Quotiensfalsusest integer numerusut et residuum.
Residuumest minusmensurafalsa.

Le passage précédent, depuis Coniparare, est encadré dans un contour fermé.


SPECMENRATtOC!NATIONUM
MATHEMATÏCARUM 56?

Mensuracommunispartium cointegrantium,est mensuracommunis \L\TH.,J,28.


summ~e.
Mensura communis differentium est mensura communis diffe-
renn~.
Mensuramensura < vel partisaïiquotœ> est mensuramensurativel
totius.
Dividendumest summa < ex > multiplemensura ~als~per quo-
tientemet residuo.
Quotiensverus est compositumex quotientefalso, et residuo per
mensuramfalsamdivise.
Mensuracommunis<: maxima > residuiet mensur~eialsïeest men-
suracommunis<( maxima > mensura &!s~et quantitatisMensurat~
< seu dividendi> (patet ex praeccdentibus, nam eademest mensuraet
residui,etmensura falsae,ergo etmultipii mensuras&!saeperquotientem,
ergoet summ~ residui et hujus multipli, ergo et dividendi.< eadem
veroet maximaest. Ponatur enim dari communismensuradivisonset
dividendi,major quàm maximadivisonset residui. Ea cumsit dividendi,
sitqueetiam partis ejus (nempe multipli divisons, quiaipsius divisoris)
ergoet relique partisseu residui. Erit ergo divisorisetresiduicommunis,
majorea quamposuimusmaximam.»
Siex divisorefiat dividendus,et ex residuodivisor, maximamensura
communissecundidivisoriset secundidividendi,erit eademquœprœce-
dentisdivisoriset prxcedentisdividendi; nam <( maxima > mensura
communissecundi divisoriset secundi dividendiest residuiet divisoris
prxcedentisdivisionis(ergo per prop. proxime positam) divisoriset
dividendiejusdempraecedcntisdivisionis.
Si ex divisorefiat dividenduset ex residuodivisor, idquealiquandiu
continuetur,maximacommunismensuraultimi divisoriset ultimi divi-
dendierit eadem qux primi divisoriset primi dividendiquia semperin
sequenteeademmensura quaein antecedenteet in antecedentequ~ein
antecedenteantecedentis,et ita porro.
Divisorexactusest maximacommunismensurasuiet dividendi,neque
enimpartemaliquotamhaberepotest majoremipso toto.
Si continuata divisione divisoris per residuum,
denique nullum
supersitresiduum, ultimus divisor erit maxima communis mensura
primidividendiet primi divisoris.
568 SURD!VERS
JEUX

MATH. 28. Ergo comparationeduarum quantitatum per se invenitur earum maxima


communis mensura si quam habent.

MATU.,I,2t). MATH.,I, 29.

Dialogue sur l'enseignement élémentaire de l'Arithmétique. Person-


nages <<4rc~M~, .EM~~K-y,C/~r~M (nom substitué à celui de P~c~M)
et un enfant ~pMcr)à qui l'on fait découvrir les vérités mathématiques
(à l'imitation du Ménon de PLATON). D'ailleurs Eusebius fait un grand
éloge de Platon il vient de lire le Phédon

111,A, 8.
MATH., MATH.,III, A, 8 (copiecoirigée par Leibniz).
Octobr. 1678.
Du jeu de QMM~MMOi~.
Le jeu de quinquenove se jouait seul, avec deux dés; son nom vient
de ce qu'il se terminait quand on amenait 5 ou 9. Il s'agit de savoir qui
a le plus de chances de gagner, celui qui joue ou celui qui parie contre
lui. Leibniz montre que celui qui joue a l'avantage avant le premier
coup, mais a ensuite le désavantage. Les règles de probabilités qu'il
applique à ce problème se retrouvent dans le De incerti OM~MJ~OMC
(MATH.,HI, A, 12).

III, A, 9.
MATH., MATH.,III, A, 9:
Du jeu de la Bassette.
Loix de la Bassette.
Il s'agit d'un jeu de cartes qui fut importé en France et mis à la mode
par un ambassadeur italien en 1678. Le mathématicien français Joseph
Sauveur (t653-ï7i6) en fit la théorie, à la demande du fameux courtisan
Dangeau 2, et la publia dans le Journal des Savants du i3 février 1670

i. Cf.le préambuledu PacidiusPhilalethi,octobre 1676(MATH.,X,11).Onsait


(en mars 1676)et le 7~!fefe(Psn..)
que Leibnizavaitrésumeen latin le .PA<~f<M
de Careil,B, p. 08).
III, 10,a, b; ap..FbMC&er
2. FONTENELLE, Eloge de Sauveur.
3. Cf. Lettre à JMM Bernoulli du 29 janv. t6o7 (Math., 111, 363). V. La Logique
de Lc~M~, Note XVII,
DE !NCERT! ~ESTÏMATtONE 56~

MATH.,HI, A, 10 Le jeu ~MSolitaire. III, A, !0.


MATH.,

Leibniz imagine de pratiquer ce jeu a l'envers, en plantant progressi-


vement les fiches au lieu de les enlever, et en suivant la règle inverse.
Il se propose de déterminer quelles sont les figures que l'on peut défaire
suivant la marche ordinaire, en cherchant quelles sont les figures que
l'on peut construire suivant la marche inverse.

MATH.,111,A, H DM~CK /foMÏ~. III, A, i i.


MATH.,

Il s'agit du jeu de cartes espagnol bien connu.

III, A, t2.
MATH.~
MATH., III, A, 13.

De incerti ~M~ïMMfïOMC.

Septembr. 1678.

~M~ Si ludentes siiiiilia agunt ita ut nullum discrimen inter ipsos P.ï.
assignaripossit, nisi quod in solo eventu consistat, eadem spei metusque
ratio est.
Potest demonstrari ex Metaphysicis, nam ubi quae apparent eadem
sunt, idem de iis judicium formari possunt, id est eadem est ratio opi-
nandi de futuro eventu, opinio autem de futuro eventu spes metusveest

P. 2.
Pf~ gradus possibilitatis.
est probabilitas habendi.
M~ est probabilitasamittendi
Demonstrato ergo ~~M nosin ~ûM~haberevideri, ~t~ P. 4.

probabilitas,et tantum nobisde re abessevideri, quantaest a~M~M~proba-


bilitas (nam hoc erat illud de quo memini Robervallium dubitasse)
caeteraita facile absolvemus

<~ THEOREMATA >


aliis
(i) Si plures sint eventus seque faciles et uno eventu rem habebo,

i. Application du principe de raison ou de son ~oHaire, le principe de symétrie.


5~0 DE t~CERTt <EST!MAT!ONE

~ATH.,Iiï,A, ta* omnibus no~ habebo, spes valebit partem rei aliquotampro numéro
partium.
n
Sit numerus eventuum res ipsa R, spes erit y aequ.

(2) Si pluressunt eventus.equèfaciles,et aliquoteventibusrem habi-


turus sum, aliquotaliis re cariturus, spei ïestimatioerit portio rei qux
ita sit ad rem totam, ut numerus eventuum qui favere possuntad
numerumomniumeventuum.

Nempeu ~qu." seu s aequ. R.

Si omnes eventus sint œquè faciles,et unicuiqueeventuires aliqua


assignatasit, quam in eum eventumsim habiturus, erit spes portioali-
quota summaererum secundumnumerumeventuum.
A+B+Cetc.
A B Cetc. verbi A + B C
A+B+C
s aequ.
q verbi gratia
gratia
M 3

P. 5. j Si ex omnibuseventibusaliquotdentrem A, aliquotalii rem B, et


reliquirem C, erit spes tota aggregatumex rebus singulisin numerum
eventuumqui eas possunt ductis, divisumper numerumeventuum
possibiliumomnium.
Ut si numeruseventuumqui dare possuntrem A sit x, numeruseven-
tuum qui dare possunt rem B sit p, et numerus eventuum qui dare
possuntrem C sit y, [erit]et numerusomniumeventuumsit erit spes

s ~qu. xA+pB+vC
?

Si major sit numerus eventuum possibiliumquam casuum quibus


aliqua res assignataest, nihilominusidemdicendumerit quod ante, nec
proindenecesseest <x-+ + y esse asqu.n.
Nam perinde est ac si reliquiseventibus,quibus nihil assignatumest,
assignatumesseto, quodimpuncascribivcl dcicripotcst.

gv. s xA~B+YC+~o
g. -y aequ.
CONSTRUCTOR 571

posito n aequ.&+ p + Y+ quod idemest ac rMATH.,III, A, ï2.

s ~A+~B+YC
~qu.L-.

Leibniz emploie les signesambigusde la <Me~o~ rC/Mn~~M/ï~1P. 8.

(PniL.~V,10, f. 11-24.).

III, A, l3. MATH.,111,A, l3.


MATH.,
C<ïMOM general de la division.
Leibnizy emploieles coefficientssymboliquesen chinres

MATH.,111,A, ï6.
MATH.,III, A, 16 (un coupon).
D~~K~~M ~M~~ < absolutamethododyadica>.
Mirabilis succurrit usus dyadicaepro Dio?anteis. quibus videtur
in eo genere possibilisest. Semperres reducenda est
pr~estariquicquid
ut sit numerisintegris,quod semperpossum; inde numeri
priuseo, opus
assumanturper dyadicasformulasindefinitas,ubi illud egregium quod ad
nullasassurgiturpotentias

MATH.,III, A, 20.
III, A, 20.
MATH.,
CONSTRUCTOR.

Instrumentumalgebraicumpro inveniendisomnium~M~OMM~ radicibus


exactissinecalculo.
pariteret in numerisquantumlibet
geometrice
Inveni mense Decembr.1674..Parisiis.
GottfredusGuilielmusLeibnitius.
e

t. Cf. Af~ VII, p. t66 sqq., t93 sqq. V. La Lo~Me L~Mt~ Appendice IH,
7 sqq. et MATH.,III, B,
~S MATH.,ÏII, A, 29 et 3o, sur les problèmes de Diophante;
1-6, sur l'Arithmétique Mnaire.
5~3 COMPÏNATORÏA

MATH.JH,A,26,a. III, A, 26, (i feuillet).


MATH.)
Sxpe cogito de MachinaCombinatoria,sive Analytica,qua et Cal-
culusliteralisperficiatur.Ut si sint aliquot œquationes,et totideminco-
gnitx, id agitur ut omnes ordine incognitastollamus usque ad unam.
Suit la descriptiond'une telle machine.

MATn.,H!,A,26,b. UI, A, 36, b (un coupon).


MATH.,
Combinatoriaad 13~

Algebraet Combinatoriadifferuntapud me, ut Analysiset Synthesis.


Est autem methodùs analytica, cum quaestioaliqua propositatamdiu
resolvitur <: in notiones simpliciores,> donec ad ejus solutionem
pervematur.Methodusvero syntheticaest, cum a simplicioribusnodo-
nibus progredimur ad compositas,donec ad propositam deveniamus.
Pleraque hominum inventa sunt potius synthetica quam analytica;
exempligratiasi Monachus,qui Bombardaminvenit, qu~sivissetMachi-
namsolito fortiorem, atque conclusisseteam se habiturum si materiam
pararepossetfulminisimitatricem,seu quaesubito incensa se diIataret;
atque ita pulverem fulminantemvel jam ab aliis inventum adhiberese
debere conclusisset,vel ipse invenissetanalysi continuata, inquirendo
scilicetquasinflammationiet dilatationiapta essent; is inquamproces-
sissetmethodoanalytica.SedcumMonachusut ferunt cum' in pulverem
ubi
pyrium incidisset,ejus vim cogitandoconjunxit cum instrumentis
maximavis desideratar,qualia sunt bellica statim enim secum ratioci-
natus de usu inventi a se pulveris, cogitavitmaximumfore, si canali
includiposset, et dirigiictus in locum destinatum.Combinationemigitur
inventi a se pulveriscum aliisrebus instituit, nempe cum re bellica.Ita
inventum pyxidisnautic~ combinatoriumpotius quam analyticumesse
credibileest~. Crediderimenim potius, hominem aliquem ingeniosum,

t. Cf.MATH.,
I, 26,d; 27,b.
2. L'un des deux cum est de trop.
3. Cf. P/n7., VII, 60.
CANON PRO TOLLENMS INCOGNITIS 5~3

acum polum semper respicerevideret, secum cogitasseid MATH.,III,A,36.b.


cum magnetis
Nautas
usui forenavigantibusad sciendamsemperplagammundi, quam
aliquid, quod ipsis tunc quoque cum siderum conspectus
qu.csivisse
mundi monstraret. Tale enim aliquid esse in rerum
deesset, plagam
natura non fuissent suspicati. Pleraque inventa sunt partim analytica
combinatoria. Ut Machina mea Arithmetica occasioneenim
partim
instrumentiquod passusnumeratcogitavisimiliteradditionemetsubtrac-
tionemfacilefieri, sed hoc non contentus,cum multiplicationem quoque
et divisionemqu2ererem,Analysisum usus1. Horologiummeum~qua-
bile invento panim Analyticoconstat, nempe in substantia, partim
dum pendulis ut Elastris applico MethodusCombinatoria
Synthetico,
est a causisad effectus,seu a mediis ad finem, seu a re ad rei usum.
ab effectu ad causam, a fine ad media. Utraque potest esse
Analytica
scientifica,< cum scilicetad propositumquaesitumdirigitur.>
perfecta procedit ea via qua certum est cxitumrepertum
Methodus
iri, et cujuspartes quoque sunt tales. }

MATH., III, A, 37 (2p. in-~) 3.Publié par GERHARDT (~ VII, 5-~), MATH.,III, A, 37.
maisnon complètement.Plus 6 p. in-fol. et 4 p. in-8"sur le mêmesujet.

~M~OM~~M
Inveni Canonempro tollendisincognitisquotcunque
·
simplicigraduingredientibus

~~e dite de Cramer pour la résolution d'un systèmed'équations


simultanéesdu i~ degré,et pour l'élimination desinconnues(aumoyen
de ce qu'on appelleà présentles déterminants).Cf. ~ec~M Analyseos
MOMP.(MATH., IV, 8)*.

i.V.L«Lo~Me~Z.~Mt~p.295,note~
2. Cf. Lettre à l'auteur du Journal des ~MM~ <OMCA<ÏM~ principe de justesse des
~MM tM~M~OM, i"' mars 16-5 (DM~M~, 111, à
Ao~o~s cof~~M i35),Z.~6~
13:
OM~M~M~, 3o mars tôyS (B~~ee~, t, 110, tï3.ïï3); et MATH.,XI, De horolo.
mechanico demonstratio ~OtM~:M (Bode-
gio absolutosive de motu ~M<t pure
mann,p. 3o4).
3. Ce n" manque au catalogue Bodemann.
4. V. La Logique de Le~Mt~, Appendice 111,§ 8.
5~ DE DYADICIS

MATH.,III, P, I. MATH.,III, B, ï (8 p. in-fbl.).


De dyadicis.
Publié par GERHARDT~ VII, 228-23~.).Leibniz a barré le § t3,
sur les périodes des colonnes, et l'a remplacé par la note imprimée par
GERHARDT, p. 23-).,qui se termine ainsi
Periodicas series dare. [De quo] fundamentum paucis delineavischeda
separata, m-

MATH.,III, B, 2. MATH.,III, B, 2 (7 p. in-fol.).

De progressione dyadica.
1$ Martii 1679.
Sur l'Arithmétique binaire.

MATH.,
III, B, 3, a. MATH.,III, B, 3, a (4 p. in-fbl.).
ESSAY D'UNE NOUVELLE SCIENCE DES NOMBRES.
Sur l'Arithmétique binaire (étude des périodes de chiffres)
7~. j et 2 Suite naturelle des nombres.
Tab. 3 Ternaires.
7~ Quinaires.
7~ Septénaires.
Tab. 6 Quarrés.
7~. 7 Cubes.
Une dernière table contient les nombres premiers; à côté se trouve
cette note

Primitivi carent periodis.

III, B, 3, b.
MATH., MATH.,III, B, 3, b (t p. in-4").
De <ÏM~~O~KMt valorum ~J~MM~K~ generalibus.
Leibniz emploie les signes ambigus de la Méthode de l'Universalité
(PHIL.,V~ ÏO).
t. V.La Logiquede Le~Mt~,Appendice
nï~ §§3 et 4.
DE NUMERO JACTUUM IN TESSERIS 5~3

MATH.,III, B, 4. MATH.,IIf, B, 4.

H~c Dn. Angicourt demonstravi. Omnis séries numerorum rationa-


lium, qui sint arithmeticorum potestates ejusdem gradus
Berolini, Novembr. 1701.
Ce fragment est le brouillon de l'opuscule MATH.,IV, 9, publié par
GERHARDT(v. infra).

MATH.,III, B, MATH.,111, B, 7.

Mémoire (d'une main étrangère) sur les caractères de Fohi, avec un


grand tableau'.

MATH.,III, B, 12. MATH.,III, B, t2.

Definitionemrealem seu aequationemnumeri primitivi ita demonstra-


bimus.
Si sit f ~M. by in integris, erit y primitivus

MATH.,III, B, 14, a (~.p. in-fbl.). MATH.,III,B,a.

De numero jactuum in tesseris.

Januar. 1676.
Proposuitmihi dux Roannesius
Mémoire sur la probabilité des divers coups de dés.

MATH.,III, B, i~, b (~ p. in-jfbl.). 1~ATH.,III,B,b


Mémoire, en français, daté du 7 janv. 1676, sur le calcul des partis
(Leibnizcite au déb~t le chevalier de « Meslé » Pascal et « Huguens »).
i. V.La Logiquede L~~Mt~,
AppendiceIII,§2.
2. Démonstration du théorème de Fermat. Cf. MATH.,III, B, 17, fol. 3, daté du
ler juin ï683 (ap. VACCA,
note citée dans notre Préface) « Aequatio primitivi. Hic
tandem arcanum iUum detexi. 2y est integer.
3. Leducde Roannez,ami de Pascal.
4. Lire « Méré.»
RATIO
5~6

MATu.,IIÏ,B,ï4)C. MATH., III, B, 14, c (uncoupon).


Mons. le duc de Rohanez me proposaavanthier une telle question
d'Arithmétique de 64 hommes il est mort 36 en 10 ans, combienen
doit il mourirchaqueannée?La duEcultéconsiste,en ce que la premiere
année quelques uns de ces 64 estant morts, le nombre de ceux qui
mourront la secondesera bien plus petit. Car d'un moindre nombreil
en mourratoujoursmoins. Voyezla solution dans un cahierà part.

MAT!III,B,t8,a. MATH., !H, B, 18,a (un coupon).


Causa cur omnia [melius] < brevius > determinentursitu quam
calculoh~ccest, quia ad punctumin piano positionedandumrequiruntur
duarum rectarum; itaque magis compositaest expressio
magnitudines
magnitudinem rectarum quam per situs punctorum.
per

MATH.,III,B,t8,b. MATH., III, B, t8, b (un coupon)i.


Ratio.
Ratio eadem ex sola similitudine sumi non potest. exempli causa
*< ~T\T)
consideratiodiametriABrespectu circuli ACDB,
eadem est quas diametri EF respectu circuli
EGFH, et tamen dici non potest rationem
circulorum ad suas diametros esse eandem,
si foret AB ad cire. ACBD ut EF ad
alioqui
cire. EGFH, foret permutando ABad EF ut
cire. ACBDad cire. EGFH, seu circuliforent
ut diametri, quod falsum est. sunt enim ut
diametrorum quadrata. Itaque ut similitudo
indicet rationem eandem, opus est, ut ea
quorum ratio esse dicitur, sint homogenea.
Sed adhuc nova occurrit difncultas est AB
ad BC ut AE ad BF nec tamen rectaABC
similis est spatio AEC
1. Cf. MATH.,ï, 0, f; 26, 0. V. La Logique de f.C~M~, P. 300.
a. Entendez l'aire ABEDet l'aire BCFE.
3. C'est-à dire l'aire ACFD(Voir la figure à la page suivante).
HATÎO 5~

Diceodumefgô genemUùsRationcmeandemdici cumdu~equantitates MATM.j!t,B,t8,b.


homogènesuna ex alia sine tertiaeipsis homogeneaeintervectd eodem
mododeterminantur Hinc ratio est numerus
quo exprimirur una quantitas posito alteram
esse unitatem. Seu rationes sunt directe ut
antecedenteseodem posito consequente, vel
reciproce ut consequentes eodem posito
antécédente.Sit ratio ? et aUa ratio ad~ ut ad c.
ent
Sitratio et alia erit ad ut ad a.
a

MATH.,
III, B, 19.
jMf~M~tres numerosut duorum~M0~ ~W~a! differentiasint
quadrati.
i April. 1676.

Leibnizfaitici usagedes signesambigus de sa Méthodede /er-


M/~

IV, f, a.
MATH.,

Septembr.1674.
-4~M~Cquadratica duarum incognitarumM numerisexequenda.
En margede la s" feuille

JMETHODUS GBNERALISSÏMA SOLVBNPI PROBLBMATA NUMERORUM IN


modo id fieri possit ea solutionequ~ jam habetur in fractis.
MTEGRis,
Inveni10' Septembris1674 Parisiis.J

r. Cf. MATH.,I, 9, f; 26, a.


2. Le mëttie problème est tfatte dans les ffugmcntâ MATH.,III, A, ïC, 3o
!!<~MT8
t)ELEtONtX. 37
PROBt~MA FRBNtCHANUM
$~8

MATt! IV, t, b. MATH.,


IV, b.
de ~M~~M~ Numericisaffectisad puras reducendis
Schediasmata
~f~M~~causa.Initio Septembr. 1674.
solutionis

MATH.,IV, Ï, C. IV, i, c (un coupon).


MATH.,
utiliter in duas divellendispro dio~anteis
De <equanonibus

MAT! IV, 4, a. MAM.,IV, 4, a.


Tres numeros reperire,quorumsummaquadratus,et summa quadra-
torumsitquadrato-quadratus.
Le même problèmeest traité dans quelques feuilles qui se trouvent
III, A, 16; III, B, 19.
dans lesfasciculesMATH.,

MATH.,IV, b. IV, 4, b.
MATH.,
ProblemaFreniclianum Invenire Triangulum Rectangulum in nu-
meris,cujusarea quadratus.impossibiledemonstratum.Julio 1679.'
Contientle prospectusimprimé du problèmeet porte cettenote mar-
ginale
METHODUS MEA perfecta ProblematisFreniclianiimpossi-
Jul. 1679.
1bilis resolutio,tum Freniclianatum propria.

MATH.,IV, 4, C. IV,4, c (1 f. in-4").


MATH.,
Mirifica.8 Mardi1683.

ProabsolvendisDio'Danteisitaprocedendumarbitror.

8 « De Triangulo ~c~g'M~MMMMr<co. ï2 dec. ~75.


i Cf. MATH.III, B, Decembr. ~78 »; MAM.
rectangulum invenire in numeris. 4
n ~o~T~n~um numeris cujus area sit quadratus.
15: « Inveniretriangulum rectangulum in et l'appendice de la
(publié par G~T Math., ~);
~emb~
Lettre <fE~~r<<~ Molanus du to oct. ï679 (Phil., I, 306.)
SPECfMENA~At.YSEOS ~OVE 5 79

MATH., IV, 8, M~TH.,IV, 8.

~<CM ~4M~~<MMOMp qua errores vitantur, animus quasi manu


~KC~Mr<?~c~~ro~rMMOMM MfCM~MM~K~. Junii !6~8.
Le préambulea été publié par GERHARDT, Math., VIï, y, note

Habemusergo theorema pulcherrimumcujus visse extendit in infi- P. 4.·


nitum Datis quotcunque~Equadonibus plenis, in quibusincognitoultra
simplicem[dignitatem]< gradum > non ascendunt,tunc valor inco-
gnitaecujuscunqueeric fractio cujus numerator componiturex cognitis
terminisasquadonum,nominatorex coefficientibusquantitatisincognito
cujusvalorquaentur.Amboautemtam terminipure cogniti quam coef-
ficientes< ex eademaequadonesumd > afficiunturper easdemquand-
tatesmultiplicanteseodem ordine. Ut autem afficientesinve-
niantur,regula haectenendaest, ut scilicet omnescoefficientesaliarum
< diversarum> literarum(quam illius cujus valor quaeritur)inter se
ducantur seu combinenturvel con3nentur @etc. quot modis fieri
potest,quaesimuladditaeincipiendoa minimaUtcra, ut –12,23+13,22
(quia 12 minor quam~) signaquealternando. Phmum autem signum
in primo Termino cognito(primo id est altissimo)erit in secundo
(ubiincipit12, 33)erit -{-,in tertio rursus Atqueitahabemusregulam
cujusope statim valorincognitaesimplicissineullo calculoscribi potest.
Sed optime indaganturAfficientesexNominatore.Nominatorsemper
estidem pro 2. 3. et fit exomnibuscoefficientibus diversaruminco-
gnitarumet aequadonumin se invicemductis[et alternandoper -r- et
scriptis].Producta ex his complicationibuscoemcientiumcollocentur
ordine,electoaliquo(quia initio res arbitrariaest) qui postea constanter
retineatur;commodissimumautem erit, quantitatibusper numéros, ut
fecimus,expressis,si interscribendumtam in quolibetproductoquam in
ipsisproductis ordinandisincipiatura numeris minoribus. Porro pro-
ductisita ordine collocatisprxfigatur alternis + et Nec refert an
incipiasa signo + an veroa signo quia edam in numeratoreomnia
signamutarentur,si contrariumelegisses.Scriptushoc modo nominator
t. V.LaLogiquedeLeibnif,Appendice Ht,§§7,ïo.
2. Notation emptoyee dans le De Arte combinatoria (t666).
3. Suppléer ici: t3.
58o COHSPECTUSCAÏ.CUU

MATH.,i\\8. omnium incognitarum valoribus communis, inveniendi numeratoris


causadigeratursecundumcoefficientesincognitocujusvalordesideratur.
Hoc loco secundum3~ 2~, etc. Et ope hujus digestionishabercntur
afficientessupradict~, sive quod idemest, si jam in locumharumcoeM.
cientium substituantur cognit<eejusdem cum coefficiente<Bquat!onis,
habebiturnumerator qu~esitus<; adeoqueinteger valor. > Opéraspre-
tiumessethoc theoremaaccuratedemonstrare,quodfieretper [Aigebram]
Analysinillamsublimem,qu.Bcalculoetiamsinecalculolegespr~scribn.
Suit une addition marginale.

MATH.,IV, f). MATH.,IV, 9.


D~MP~~M, quod~MFMM~ ~~MW ~~M~MtMpotestatesab <ïn~M-
~CM,aut numerosex bis conflatos,
yM~~~0~
(Publié par GERHARDT, Math., VII, 235-238.) Copie, corrigéepar
Leibniz, du brouillon cataloguéMATH., III, B, 4 (v. supra).

MATH., {V, H. IV, !I.


MATH.,
COM~C~M~ Calculi.
Mct~ VII, 83-ïoo. En margedu §(p.()())
Publié par GERHARDT,
Unusquisquenumerusdividipotest per unitatem
Leibniza fait la figuresuivante,inédite

t. Cf. MATH.,IV, 17, a, b, où l'on trouve deux ébauches de cette figure, évidem-
ment antérieures, la première datée du 3 janvier 1676.
M EXAMINE MRNÔVRXARÏUM 581

MATH., IV, ï3 (ï f. in-8") M.VtH.,IV,!2.

Regulade Transitu per saltum non admittendomirabilcmquandam


exceptionem pati videtur,sed ea oriturex fictitüsexpressionibus,calculo
utitibus,attamen, ut Jungius loqui solebat, non nisi toleranterveris
Constat esse t, quicunquesit numerusn. Itaque etiamlocumhabebit,
cum~==0, seu ento"===i. ita ut o" sit plus quam o*vel o~vd o~, etc.
Quod ipsum satis paradoxumest, ut exponens minor in rationalibus
integrisfaciat potentiammajorem.Sed jam ad instantiamcontraregulam
deSaltunon adrnittendoveniamus
Soito" sa valeurest o tant que <; a; pour ~-===~, elle est o"== i
pourx > a, elle est ~==oo.Ainsi cettefonction sautede o à ï, et de i
à Finnni

ItaqueNihilum, Unitas et Infinitum se!5cimmédiateconsequuntur,


nullointerposito.
Au verso, Leibnizreprésentece fait algébriquepar une figure.

IV, ï3, a (t f. in-fol.).


MATH., MATH., IV, t3, a.

Januar. 1675.
De examineper A'ovc~MrïMWCc/CK/o
.~FM/~co.
Vide horum praxin in Schediasmatibus ~r~~f ~~HM~y.
januar.167$.~

IV, ï3, b (i f. in-~).


MATH., IV, t3, b.
MATH.,
De E~mM~ Abjectiones Novenaritpro Algebraita perficiendo,
ut vix
KH~~Werrorcontingere
p0~
t. Cf.MATH.,
ï, g, d.
a. Cf. Lettre à Christian Wb(/, ap. Acta ~'M~~orMH!de 1713 (Dt<~M, III, ~08).
3. Il s'agit probablement du fragment De seriebus ~MtKMMM! catalogué MATH.,
VIII,4; ce qui en détermine la date.
582 PR!MAM.EPROPOS!T!OKES
E!.KME~TORUM

MATH.,IV, t3, C. IV, ï3, c (un coupon).


MATH.,
Ars examinandicalculosAnalyticos
Fin:·
Aliud cogito ex arte combinatorialineis sive radiis, ex certis qui-
busdampunctisad quolibet alia ductis, optime exprimimultiplicationes;
inprimis si coloribusquibusdama!iisvehormisdistingucrentur\ Melius
adhuc si omnia essent exemtilia,seu quasi corticesseparabilia.

MATH.,tV, t3, d. IV, t3, d (un coupon).


MATH.,
< JE'/CMCMforMM
Pr~arMp~opo.M~OMM >.
Putat Cartesiusbassolumpropositionesesse ad calculumnecessarias
pythagoricamde oequalitatequadratihypotenusaecum quadratisbaseos
et catheti; alteramde Triangulissimilibuslatera proportionaliahaben-
tibus. Sedexhis duabusposteriorcontineturin priore. Ego bas proposi-
tionesputo tenendas Triangulitres angulosesseduobusrectis squales.
Trianguliareamesse factumdimidiumexaltitudinein basin; et Triangula
similiahabere latera proponinnalia.Ex bis duci possunt, utilitertamen
notabuntur hxc quadratacathetiet baseosaequariquadratohypothe-
nusas,et in circulo angulum ad circumferentiamesse duplumanguliad
centrum Utileetiamnotarein circulorectangulasub segmentisdecus-
santibussese, esse a~qualia.item tangentemcirculi esseperpendicularem
jin radiuma puncto contactusductum. item angulum in ejusdemcirculi
Verso. segmentoesse eundem; et in semicirculoesse rectum. Operx pretium
erit citeras primariasannotarepropositioneset breviterdemonstrare.
<

MATH.,IV, ï3, e. IV~i3) e (un coupon).


MATH.,
Situs < Puncti > est modus determinandi distaniam ejus ab aliis
quibuslibet, quorum distantia inter se invicem jam determinata est

t. On trouve des figures ou signes de ce genre ap. Math., VII, tyo.


2. Leibniz a voulu dire le contraire l'angle inscrit est la moitié de l'angle au
centre sous-tendu par le même arc.
3. Cf. MATH.,I, 8.
CMTÏQUE BE LA G~OMETRtE ANAt<TfT!Q~E 583

Si ùetur distantia puncti a quatuor aliis punctis< solidum e.


compre- MAm., IV, t3,
hendentibus>, quorumdistantiainter se determinataest, dabituretiam
distantiaejus ab alio quolibet puncto cujus distantiaa quolibet quatuor
priorumdeterminataest. Requiritur autem ut <; quatuor > puncta
solidumcomprehendant,siveut non sintin eodemplana, alioqui
quatuor
punctanon plus determinant quam tria. Unde etiam non debent tria
quaedam ex his quatuor punctiscaderein eandemrectam,
alioquiomnia
quatuorcaderentin idem planum,sivetriangulumcujus basisesset haec
recta,apexpunctumquartum.
[~~orM]< Extensi > est [modus determinandi distantiam
cujuslibetpunctiejus] ex quo sequitursitus cujuslibetejuspuncti.
Dataspecielineaeet tribus ejus punctisdatursitus lineae.
Dataspeciesuperficieiet quatuor ejus punctis datur situs
superficiei.
Dataspeciecorporiset quinqueejuspunctis datursituscorporis.
< Haecaccuratiusexaminanda. >

IV, i3,f(4.p.in-~).
MATH., MATH.,IV, ï3, f.
Videomultoseorum qui GeometriamquamvulgoAnalyticamvocant, P.I.
partemcircaproblematarectilinea versantem satisintelligeresibividentur,
et de veterum recentiorumqueinventis tenuius et de suis methodis
magnificentius sentire quam par sit; deceptospartim justo audacioribus
magnorumautorum promissis partim successuquem in minutis qui-
busdamproblematibusexpertisunt spe sua majorem difficilioraautem
rarbattingunt,soliti aliorum inventisfrui, et intereablandiri sibi, quasi
inventuriipsi, si Diis placet, in quibus nemo alius praeivisset.Credunt
scilicetproblemaomne revocarià se posseeo ut uniustantum magnitu-
dinisincognitaesit opus, cujusrelatioad aliascognitasexprimià se queat
xquationein qua incognitaad certumquendamascendatgradum Quo
factoradicemasquationisquassitamsivej per numeros appropinquantesP. 2.
sive per linearum, quas ipsi geometricasvocant, veteresautem locos
appellabant,intersectionesexhiberiposse.
V. La Logique de Z~ï~Kt~,p. ~og, note 2.
2. Allusion à DESCARTES.Tout ce morceau est dirigé contre les Cartésiens.
3. Cf. MATH.,I, 27, a.
58~. CRITIQUE DE LA GEOMETRIE ANAI,YTtQUE

MATH.,IV, t3, <f. Quantum autemopinionesua fallanturilli boni viri, paucis ostendere
opéras pretium est, reipuMicaeHterariaecausa, ne decipiaturjuventus
promissisinanibus, et ne longius serpat illa meliorisgeometïia& cor-
ruptela quam passim invaluissevideo, ut nuUa amplius accuratarum
demonstrationum,nulla constructionumelegantiorum[in quo genere
veteres] apud multos cura sit. quae mens si fuisset veteribus summis
viris, dudum et paralogismisscaterent omnia, et plerisquecompendiis
egregiisvitasqueutilibus[ut in re Optica]destitueremur.De paralogismis
moneonon sine gravi causa, expertusenim scio quàm in illos sint pro-
clives,qui calculonimiumtribuunt.Et novi insignessanè mathematicos,
ingenio ac doctrinapollentes, et in algebra hodiernaversatissimos,qui
aggressiproblemataquidam, et solutionessuas mecumcommunicantes,
aliis semper literis alios mittebant paralogismos;et agnoscentesà me
indicatospriores,non tamenabstinebantà novis, donec omnesspessuas
omnia tentamentafrustra consumsissent.Amicus quidamsane ingenio-
sissimusproblemaper se non difficilequaerensinciditin contradictionem;
repetiit calculumplus quam decies; cumque nihil proficeret, ad me
accessit,deprehendistatim erroriscausam,sanè ita subtilem,ut non nisi
ab illo agnoscipossit,qui accuratasalgèbre regularumdemonstrationes
investigavit.
P. 3. J De abusuGeometriasindivisibiliumidem sentio, mirumquàmfacilis
sit lapsuscùmdifficilioratractantur.Ita insignemGeometramcumsuper-
ficiei sphaeroidisaequalcmcirculum exhibere vellet, subtili quodam
sophismatedeceptumvidere memini; nesciebatenim id nisi supposita
hyperbole quadraturaprasstan non posse. Possem aliquot hujusmodi
errorum exemplaadducere, aliis cautioni futura, sed ea dialogisservo,
in quibus haec<~ studia > familiariustractare consultumerit.
Nunc indicaboquasGeometriaevulgataeac hodie sub Analyseosspe-
cioso nomine acceptaedesint. Ea ad duo summa capita reduco, inven-
tionem valorum, et constructionemlinearum. Nam, ut a constructione
< lineari > incipiam,quotusquisqueest qui eam calculiartem teneat
<; curetve>, quasrectà ducat ad constructioneselegantiores?Veteres
tamen in hanc rem incubuissediligentermulta me persuadent necverô
miror quod s~epeconstructiones<; geometricas > e calculo elicere
difficileest. Namcalculusmagnitudinem[tantum]tractat, Geometriaet
magnitudinemet situm; situs autem consideratiopropria habet com-
MVtSK) 585

quae per solam magnitudinis considerationcmnon nisi vi adhi- MAT! IV, 3, f.


pendia
bitaexprimipossunt. Itaque < constructionumcausa > superesseajo
quandam Analysin Gcomctriïepropriam longe ab Algebra
qu~rendam
diversam 1. Venio ad ~or~ %~<~M~fMfM. hos equidem < commodis-
simè > reperire calculi propriè officiumest, qui si perfectus esset,
constructionum elegantiaaequiores animocarere. ( Nunc verô ]P. 4.
possemus
rarissimèfit ut optimascalculandiviasinde ab initio prïevidereliceat, et
ne aditus quidem patet < ullus > ad calcu lumqualemcunque.
saepe
sunt in quibus longo circuitu opus est receptam cal-
Itaque problemata
culandirationemsequenti. Sunt alia in quibusne calcularequidem satis
licet.Quodad prioraattinet, multuminteressequa~âm cligasincognitas,
sive quantitates qu~rendas, cum aliaead horribilem <; non rarô >
ducant prolixitatem, dum ali~ mox finem ostendunt. Deinde iisdem
etiamelectisincognitisdiversasesse calculandivias; deniquesa~peplures
incognitasœquationesqueutilius adhiberi,quam unius incognitasaequa-
tionemunam. Quare qui veras calculiartes tenet, et plerumquereduc-
tionesab initio praescindit,et ex pluribusincognitisejusdemgradus cas
eligit,quarum valorespostea simplicioreset ad construendumaptiores
flunt.

IV, 13, g (un coupon).


MATH., MATH.,IV, t3,g.

12Feb. 1679.·

DM~o. < item diophanteaet comparatio.>

MA-m.,IV, i3,h(ï f. in-8o). MATH.,IV, t3, h.

Schedaquarta. 10 decembr. 1678. Divisioniscompendium


~~M~
Un autrefeuilletin-8"
10decembr. 1678. D~~c~~M~

i. V. La Logique de Le!~t~, ch. ÎX, ~5 sqq.


586 NUMFM PMM!

MATH.,!V, a. MATH.,IV, 14, a (6 p. in-fbl.).


Annotationes ~M<P~M.

Copie de la main d'un secrétaire.


Emploi des coefficientssymboliques.

MATH.,IV, 14, b. MATH.,IV, i~, b (3 p. in-fol., 4p. in-fol. et 2 tableaux de 2 p. in-fol.


chacun).
Annotationes <<MC<P.
De la même main. Même remarque.

MATH.,IV, ï6, a. MATH.,IV, 16, a.

ORDINATIO DiVÏSIONIS CHARACTERISTIC~E.

Tableau de la division algébrique, avec des coefficientssymboliques.

MATH.,IV, 17. MATH.,IV, 17.


Numeri primi eorumque genesis ?M~.
6-7 Septembr. 1677.

MATH.,IV, 17, a. MATH., IV, 17, a.

FIGURA NUMERORUM ORDINE DISPOS1TORUM ET PUNCTATORUM UTAPPA-


REANTQUI MULTIPLI Qui PRIMITIVI.Et elegans progressio qua~incipit
tres primitivi (i. 2. 3.) unus multiplus (~.) unus primitivus (5) unus
multiplus (6) unus primitivus (7) tres multipli (8. 9. 10) etc. in qua
progressione latet mysterium primitivorum.
Figure analogue à celle du fragment MATH.,IV, n, sauf que la pre-
mière ligne horizontale (après les nombres, jusqu'à 3o) est suppriméeet,
que les ï~. lignes horizontales partent de la diagonale principale. De
plus, elles sont traversées par des lignes verticales correspondant aux
nombres multiples et joignant leurs points.
TENTAMEN ANAGOGïCUM 58~

j Figura notabilis, in qua pnmorum et multiplorum arcana latent. MATH., IV, 17, a.

Notabile puncta oblique cadere in lineas rectas. Angulumque rectaead


horizontalem perpetuo variari arithmetica sinuum progressione. Restat
tantum ut perpendicularium linearum proprietates detegantur. 1

Au-dessous, Leibniz a noté l'ordre de succession des primitifs et des


multiples jusqu'à tio

3?. iM. iP. iM. iP. 3M. iP. iM. iP. 3M. IP.
iM. iP. 3M. iP. $M. iP. IM. iP. $M. iP. 3M.
iP. iM. iP. 3M. ïP. 3M. iP. iM. iP. 3M. iP.
IM. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP. iM. ïP. ~M.
ïP. 3M. ïP. $M. ïP. iM. ïP. $M. ïP. 3M. ïP.
iM. ïP. 3M. ïP. iM. ïP. 3M. ïP. SM. ïP.

MATH.,IV, 17, b. MATH.,IV, !7, b.


3 januar. 1676.
Ouverture nouvelle
de Nombres multiples, et des diviseurs des puissances.

ÂDITUS AD NOVAM CONTEMPLATIONEMDE NUMERIS MULTIPLIS per


OMNIUMNUMERORUMDISPOSITIONEMET PUNCTATIONEM.

Ébauche de la figure précédente, en vertu de cette règle


N~ quisque est N~.
En regard des lignes successiveson lit

Secundus quisque, Tertius quisque, Quartus quisque, Quintus


quisque.
Suit une énumération de 10 propositions relatives à la divisibilité.

MATH.,VII, 5 Phil., MATH.,VII, 5.


(publié par GERHARDT,
T~M~WM'M~M~O~CMM
VII, 270-279).
Le commencement est « J'ay marqué en plusieurs occasions. » Tout
ce qui précède est une note ajoutée après coup au titre. Note en tête
388 SPECIMEN AKALYSEOSANAGOGIC~

MATH.,Ml, 5). ~Zu sehen, ob einige der propositionenschohn bey Barrowoder


sonst\~J

MATH., V! 5, a.
MATH.,
VII, 5, a (i f.in-4").
Démonstrationdu théorèmede Pythagore(au verso d'une lettrede
MatthiasZabdnydatée « Hanover,den ïo Octobr. 1698»).Noteen tête ,1
de la page:
Hic specimen dare placuit Analyseos Anagogica~a vulgariAIge-
bristis usitata, quam Metagogicamseu transsultoriam vocare possis
diversa,in demonstrandotheorematareductionecontinuaad alia theore-
mata simplicioraper gradus, cum vulgarisAnalysiseat per saltum Et
cum Pappusdixeritquaesitumvel demonstrandumassumiin Analysipro
vero, atque indededucialias enuntiationesdonecincidaturin jamnotas, :f
quod Conringius et alii reprehendunt, volui hoc evidente specimine
ostenderequod oîim Conringiorespondi 3, etsi aliasex verofalsumduci
possit, nihil tale hic esse metuendum,quia non adhibenturnisi ratioci-
nationes reciprocae,itaque hic modum loquendi mutavi, nec dixi, ut J'
initio volebam,ex PythagoricoTheoremate sequi articulum6, ex hoc
(suppositatriangulorum similiumproportionalitatelaterum)sequi arti-
culum10aliundejamdemonstratumveldemonstrabilem.Sedmaluidicere
et ostendereverum fore Theorema Pythagoricumsi verus articulus10.
ita Analysisista non minus rigorose demonstratquam ipsa Synthesis.
Voicil'article 6
ABessemed. prop. interBDet BE.
et l'article 10
ang. DAE(in semicirculo)sit rectus. t

t. V. Bt~t'MMtMM,
p. 2Q7.
2. Cf. MATH., I, 20, c, e.
3. En tëyS. Cf..P~ I, ïg5; Nouveaux Essais, IV, xn, § 6. V. La Logiquede
f.e!&M!~p. 266, note i.
TRÎAKGULUM HARMOSIC~Î 58c)

VI! 2~ a.
MATH., MAT!YII!a.
)

Titre au verso
TpiAKGULUM HARMO~icuM RESPo~DENs
TRIANGULO ArithmeticoPas-
calii, quo ostenditur quomodo numerorum6guratorum reciprociseu
fracti,possint addi in summam.
Patetet quomodossepeex simplicibusdivmcmus composita.
(Febr. 1676.)

VIII, 2/, b (un coupon, auquel le papierprécédentrenvoie). MATH.,VIII,2


MATH., b.
Contientr « Origo inventionis7y'MMg'K/~ ~ïr~ïo~~ a qui remonteà
l'année16~3.
5~0 PHORANOMUS

MATH., IX, i.t. MATH., I.


IX,

PHORANOMUSSEU DE POTENTIA ET LEGIBUSNATUM t


[DIALOGUS]
Préfacer
~~UM Geometricisdemonstrationibusjam evicerimusaequipollentiam
omnium Hypothesium,in motibus quorumcunque< et quot-
cunque> corporum,quae solis impressionibuscorporeis moventur;
consequensest ne Angelumquidem discernereposse, in rigore Mathe-
matico, quodnamex pluribus < hujusmodi> corporibusquiescat,ac
centrumsit motus caeterorum.Et sive corpora Libéré moveantur, sive
concurrantinter se, ea est admirandanaturae lex, ut nullus oculus,in
quocunquepuncto materiaeponatur, certis indiciisdiscernerepossitex
phaenomenis,ubinam et quantus qualisve sit motus; circa ipsumD~~
omniaan ipsummetagat Et ut in summa dicam<( (cum spatium sine
materiares imaginariasit » Motus in rigore Mathematiconihil aliud
est, quam mutatio situs corporum inter se, neque ade6 absolutum
quiddamest, sed in relatione consistit. Idque ex ipsa definitioneloci
Aristotelicajam consequitur,motus enim loci mutatio est, et locus est
superficiesambientis; qua mutata motus contigit, sive ambiens sive
locatum quiescentealtero discessisseponatur.
Cum verô nihilominus homines motum et quietem assignent corpo-
ribus <; etiam illis, quïe neque ab intelligentia, neque ab interno instinctu

Voir l'analyse sommaire et les extraits que GsuMAMTa donnés de cet ouvrage
(qu'il date de t688) ap. ~< Vï, 8-g, et~ycAt~~rC~cA~A~ <<PAt/o~<< 1.1,
p. 575~58t (t888).
s. Adressé à Thévenot.
3. D'après un brouillon de 4 pages de ln main de Leibniz, et une copie de 4 pages
de la main d'un secrétaire, revue par Leibniz. La pagination est celle de ta copie.
PHORANOMUS 5~!

moveri censent ~>, videndumest quo sensu faciant ne &Ïsadixisse MATH, IX, 1.

judicentur.Et respondendumest eam Hypothesineligendamesse, quas


est intelligibilior;neque aliud esse veritatem Hypotheseos,quàm ejus
intelligibilitatem.Et cum diversorespectunon tam hominumet opinio-
num, quàm potius rerum ipsarum quaetradendœsunt una Hypothesis
aliâ sit intelligibilioret scopo propositoconvenientior; etiam diverse P. 2.
respectu,una erit vera, altera falsa. <~ Ut proinde veram esse Hypo-
thesinnil aliud sit, quam recte adbiberi. > Et quemadmodumpictor
idempalatiumdiversisprojectionibusscenographicisexhiberepotest, sed
peccaret~menjudicatur in eligendo,si eam prseferat,quae partestegit,
aut obscurat, quas cognoscereimpraesentiaruminterest < ita quoque
nonmagispeccabitAstronomusTheoriamplanetarumexplicandoHypo-
thesi Tychonica,.quam > si in doctrinaSphxrica tradenda explicandis-
que diebus et noctibus Hypothesi Copeinicanautatur, et difficultate
oneretdiscipulum,quaenon est hujus loci. Et male loqueretur Histo-
ricus,Copernicanumlicet systemasecutus,qui pro soleterram moveri,
aut in signo arietis versari dictitaret; nec minus falso (id est absurde)
dixissetJosua, sta terra.
Itaque non est opus cum Marino Mersennoet HonoratoFabrio, viris
licet doctis et religiosis,eo confugere,ut < tantum > provisionalis(si
ita loqui licet) censura in eos stricta dicatur, qui Scripturamsacram
populariterlocutam contendunt, quasi aliquando demonstrato motu
ter~e contingereposset,ut declararetEcclesianon aliterintelligi debere
verba Scripturaesacrae,quam illud poëtae provehimurportu, terraeque
urbesque recedunt~. Sed merito dicetur Scripturam sacramhoc loco
servataet veritate et verborum proprietate locutam esse, nec tam
sese 1accommodare opinionibus hominum, quàm potius reconditos P. 1 3.
ferre maximos omnigena~sapientisethesauros, id enim dignius est
autoreDeo.
Sed cum in theoria planetarumexplicandaHypothesisCopernicana
mirificèillustret animum, et Harmoniamrerum pariter ac sapientiam
creatorispulcherrimèostendat; cœter~ autem innumeristricis la.borent,
et omniaturbent mirismodis,dicendumest, ut SphaericamPtolemaicam,
ita vicissimTheoriam Copernicanamesse verissimam, id est maximè

t. VtROÏLE, III, 72.


jEM~tOff,
5~2 PHORANOMUS

~ATtt~IX, inteHigibilemet < solam ~> explicationiscapacem [quae menti satis-


&ciat],<~qua recta ratiositcontenta> Et Ctaudiusde Chalesvir doctus
ex societateJesu ingenuè fassus est, non esse sperandamHypothesin
aliam, qua menti satisnat, plerisque jam Astronomis insignibusnon
obscurè profitentibus,solo se metu censura a Copemicanosystemate
prtEferendoretineri. Qua cautionenon habebunt opus imposterum,et
salva censorum autoritate Copernicum liberrimè sequentur, si modo
nobiscumagnoscant,veritatem Hypotheseosnon aliterquam pro majore
intelligibilitateaccipi debere, imô nec aliter accipi posse; ita ut jam
omnis distinctiocessetinter eos qui Copernicanumsystema ut Hypo-
thesin pra~erunt[intelligibiliorem]<~ intellectuiconvenientiorem>, et
<~ eos > qui propugnant ut veritatem; cùm talis sit hujus rei natura,
ut utrumque sit idem, neque major hic <; vel alla >' veritassit qu%-
renda. Et cum permissumsit prœ~erriut Hypothesinsimpliciorem,per-
missum etiam erit, hoc ipso sensudoceri ut veritatem.Ita servabituret
censorumautoritasut nunquamretractationeimposterumopus habeant,
quaecunquedemumnova in cœloterravedetegantur;et tamen [pulcher-
rimis] <~ egregiis> nostri temporis inventisnulla (praetextucensura)
vis fiet.
P.4< ( Hoc intellecto,jam tandemlibertatemphilosophicamingeniisresti-
tuemus salva Ecclesiaereverentia, et Romam atque Italiam à calumnia
liberabimus,quasiillicveritatesmaximaeet pulcherrimascensurisoppri-
mantur, quod passimapud Angloset Batavos(ne Gallosnominem)dici
ac scribiconstat.<; Et certe nisi talis ratioineatur viris doctisobsequium
religiosumprofessis,in tanta luce seculimaximafit injuria, ut velutad
tenebras damnati videantur, adempta ipsis facultate eximias veritates
detegendi;et aliis honorem praeripientibus,non sine Italiaeopprobrio;
qualemanimumesse summisillis viris, penesquos censura:est potestas,
nemo sanus credat. > Neque vero negari potest Copernicumvelut
lucem quandammundo intulisse,et qui doctrinamejus non intelligunt,
eos in natura rerum velut in caecanocteversari.Non tantùm enimlaby-
rinthi stationum et retrogradationumuno mentis ictu evanescuntsine
ullo moliminc,sedet magneticaeobservationesmirificèconspirant,terra
ipsa magnetisrationem habente, non tantùm respectumagnetisnostri,
sedet siderumipsorum,et hac ipsa Magneticalege in Jove quoquecum
satellitibus<~Mediceis> et Saturni annulocum suis similiterlunis,ita
PHORA~OMUS 5~3

enulgescentc,ut Copemicusvix majusaliquidadconnrmandassententiasMATH,tX.t.


suasvel optarepotuissevideatur.Sed tamen hoc systemaseipsumvicit,
in Kepleroqui « jura poli rerumquefidem, legesquedeorum» primus
patefecitmortalibus,observans cuncta prodireph~nomenasi terra et
planète omnesprimariiponanturferriin Ellipsicujus in foco sit sol, et
eam essemotus legem in planète orbita, ut areaeex sole abscissesint
temporibusproportionales.
Supererat, ut ratio tam inexpectataelegis < physica> redderetur,
quod demum nobis singulari felicitatesuccessit.Inveni enim motum
huneplanétariumuniversalempulcherrimeexplicariper communempla-
netarumvorticemcircasolem, imb ex ipsa motuslege consequigeome-
trice, ut resolvipossit in duos, circulationemharmonicamcirca solem
< (cujusscilicetproportioneminorin majore à soledistantiasit velo-
citas) >, et accessumrectilineumad solem < exemplogravitatisvel
magnetismi>; postquam< scilicet> demonstravieam esse proprie-
tatemuniversalemet reciprocamcirculationisharmonicae( in qua cres-
centibusuniformiterdistantiisà centro, harmonicèdecrescuntvelocitates,
etvicissim:) ut areaeex centroabscissesint temporibusproportionales,
quascunquesit lex motus paracentrici.Itaque eo jam res rediit, ut quod
veteresvix votis attigissevidentur, primariaUniversi phaenomenaper
GeometricamAnalysin ad simplicissimaet clarissimaintelligendiprin-
cipia, id est optimamadeoque et verissimam(eo quo diximussensu)
Hypothesinreducta habeamus.

INÉDITS t)E tEtBNU!. 38


5<~ pAcmujs ï'mLALRTm

MAT'< X, !t. MATH., X, I! (~. f. m~").

PACIDIUSPHILALETHI

Primade Motu Pbilosophia.1


j consideraturMcnaturamutationiset continui,quatenusmotuiinsunt.
Supersuntadhuctractandatum subjectummotus, ut appareatcuinamex
duobussitum interse mutantibusascribendussit motus tum vero motus
causa seu vis mocrix il

t recto. ~~UM nuper apud illustres viros asseruissemSocraticamdisserendi


methodum, qualis in Platonicisdialogisexpressaest, mihi prœs-
tantemvider? nam et veritateir animisfamiliarisermoneinstillan,et
ipsum meditandiordinem, qui à cognitisad incognitaproceditapparere,
dum quisqueper se nemine suggerente vera respondet, modo apte
interrogetur,rogatus sum ab illis, ut specimineedito rem tantaeutilitads
resuscitareconarer,qu~eipso experimentoostenditinditamentibusscien-
tiarum omnium seminaesse. Excusavime diu, fassus difficultatemrei
majoremquam credi possit; facileenim esse dialogosscribere,quemad-

unbrouillondela maindeLeibniz(f.33-44),
i. Il existedecetouvrage unecorie
partiellede la maindeLeibniz et une copiede la maind'unsecrétaire,
(f.31-32)
en la collation
revuepar Leibniz(f. i-3o).C'estcelle-cique nousreproduisons,
nantaveclacopiedeLeibnizetenla con~létant parle brouillon Celui.
deLeibniz.
ci portele titre
Pacidius PM~~ï S. Dial. Mot. plag. i (2, 3, 4, 3, 6)
et la mention
Scripta in navi qua ex Anglia in Hollandiam trajeci. 1676 Octob.
Cet ouvrage a la forme d'une lettre adressée par Pacidius à .P/M~~M (on sait
que Pacidius est le pseudonyme de Leibniz v. PHIL., VII, A, i VIII,GERHARDT 3; et L<:
Lo~!?K<'de L~ p. t3o, t32). Voir l'analyse sommaire et les extraits que
en a donnés dans l'Archiv fiir G~c/MC~ der Plzilosopltie, t. 1, p. 211-315 (t888).
2. Note de la main de Leibniz, citée par GERHARDT, loc. cit.
3. V. p. 568, note i.
PAC!!ï!CSPHîLAt.ETHt $~

modumfacileest temere ac sine ordine loqui; sed orationeefficere,ut MATH.,X~ ït.


ipsapaulatim e tenebris eniteat veritas et sponte in animis nascatur
scientia,id vero non nisi illum posse, qui secum ipse accuratissimè
rationesinierit, antequamalios docere aggrediatur.Ita resistentemme
hortationibusarte circumveneruntamici sciebant diu me de motu
cogitasseatque iUud argumentumhabere paratum. Forte advenerat < verso.
juvenisfamiliaillustriscaeterumcuriosus ac discendi avidus, qui cum
in tenera aetatenomen mUitiaededisset, successibusqueegregiis inc!a-
ruisset maturescentecum annis judicioelementaGeometriœattigerat,
ut vigori animi artem atque doctrinam jungeret. Is Mechanicam
scientiamsibi deesse quotidie sentiebat, et in scriptoribushujus artis
plerisque,nonnisi pauca < et vulgaria> de elevandisponderibuset
quinquepotentiis, quas vocant, tradi; at fundamentascienda:genera-
Iiorisnonconstitui, sed nec de ictu ac concursu, de virium incrementis
ac detrimentis, de medii resistentia,de frictu, de arcubus tensis et vi
quamElasticamvocant, de cursuac undulationibusliquidorum,de soli-
dorum resistentia, aliisque hujusmodi quotidianis argumentis, certa
satispraeceptatradi querebatur. Hunc mihi adduxère amici,
atque ita
instruxére,ut paulatimirretitus in colloquiigenus laberer, qualetoties
laudaveram,quod illis ita successit, ut consumtisfrustratergiversatio-
nibusaccensoomnium studiotandemobsequidecreverim.
) C~n~M~ (: hoc advenaenomen erat :) adduxitmihi T~JM/~ 2 rc -to.
senexegregio judicioad omne argumentumparatus qui consumtoin
negotiisflore aetatis,opibusatque bonoribu3partis, quod reliquumvit~e
quietianimi atque cultui Numinis dare decreverat.Vir pietatis solide
interiorequodamsensu,et communis bonistudioaccensus,cujusaugendi
quotiesspesaffulgebat,nequeopibus ille nequelaboribusparcebat.Arcta
mihi cum eo familiaritas,et non injucunda consuetudoerat multus
tunc fortede Republicasermo, et lundis historiarumntonumentis,
qu~e
rerum gestarum simplicitatemfictiscausarumnarrationibuscorrupêre,
quodiUe in negotiisquibus ipse interfuerat,accidisseluculenterosten-
debat.Ego cum videremcum Theophilo ac CharinoadvenisseGallutium
viruminsignem,inexperimentMexefdtatissimum. et singularesCor-
porum proprietatesdoctum, rei vero medicœperitia inprimisadmira-
bilem,et successibusclarum, quotiesnagitantibusj amicis, quanquama a verso.
medicinomineac professioneet omni lucro alienus, remediadederat;
5~6 PACtMUS PHtLAt.ETHt

MATH., X, Il. hujus causaa Republicaad Philosophiam.noninvito ï~ sermonem


ita nexi
P<?~~ Quod de historiacivili ais, ~~7< corrumpi ab illis, qui
ex conjectura,causasoccultaseventuum conspicuorumfingunt, id in
historia naturali etiam periculosiusfieri Gallutiusnoster sa~pequestus
est. G<ï//M~My Ego certè saepeoptavi, ut observationesnaturales,
et inprimis historiaemorborumnobis exhiberenturnudaset ab opinio-
nibuslibers, qualesHippocraticxsunt, non Aristotelis,non Galeni,non
recentiorisalicujussententiisaccommodât~ tum demum enim resus-
citari poterit philosophia,cum fundamentasolida jacta erunt. ?~
~/M~ Non dubito quin regia sit via per experimenta,sed nisiratioci-
natio eam complanaverit,tardé proficiemuset post multa secula in
initiis haerebimus.Quàm multas enim observationespraeclaras,apud
Medicos congestashabemus, quot elegantia Chymicorcmexperimenta
3 recto. feruntur, quanta rerum sylva à Botanicisaut anatomicissuppeditatur,
quibus miror philosophosnon uti, nec ducereab ipsis, quicquidinde
duci potest quod si facerent, forte haberentin potestatemulta quae
sibi deesse queruntur. Pa. Sed nondum extat ars illa, per quam
in naturalibusducaturex datis quicquidex illis duci potest, quemadmo-
dum id ordine certo in Arithmeticaatque Geometria praestatur.Geo-
metraeenim proposito problematevident an sufficientiahabeantdataad
ejus solutionem, ac viae cuidam iritae atque determinatasinsistentes,
omnesproblematisconditionestamdiu evolvunt,donecex ipsisquaesitum
sponte prodeat sua. Hoc ubi in naturaliphilosophiapraestaredidicerint
homines, discentautemubi meditarivolent, mirabunturforte multaà se
tamdiu ignorata, quod non ignaviaeaut caecitatiantecessorum,sed
methodiversedefectuitribui debet, qux sola luciferaest. C~nMM~
Si mihi talium inexperto sententiamdicere permittitis, asseverarimà
3 verso. Geometriaad Physicamdifficilem1 transitumesse, et desiderariscien-
tiam Js motu, quanmateriamformis, speculationempraxi connectat,
quod experimentisqualibuscunquetyrocinii castrensis didici saspe
enim mihi machinasnovas et jucunda quasdam artificiatentanti suc-
cessus defuit, quod motus ac vires non perinde ac figuraeet corpora
delineari atque imaginationisubjicipossint. Quoties enim structuram
aedinciiaut munimentiformamanimoconceperam,initio quidemexiguis
modulis ligneis [aut cereis] aliave ex materia confectis cogitationi
PACÏNUS PHILALETHI 5~~

fluctuanti subveniebam; postea provectior dclineationibusm piano ]MATH.,X, ït.

factisad solida repraesentandacontentus eram; denique eam imagi-


nandifacilitatempaulatimnactus sum, ut rem totam omnibusnumeris
absolutam,omnesqueeius panes ad vivumexpressasanimo formarem,
et velut oculis subjectas1 contemplarer.Sed cum de motu agebatur, < 4 recto.

omnismeacuraatque diligentiairrita fuit, neque unquamassequipotui,


ut virium rationes atque causas imaginationecomprehendere,ac de
machinarumsuccessu judicare liceret, semper enim in ipso motus
inchoandiinitio haesi,nam quod toto reliquotemporeeveniredebebat,
jam momentoprimo fieri quodammododebereanimadvertebam.Circa
momentaautematquepunctaratiocinari,id quidemsuprameumcaptum
essefatebar. Quare à rationibusdepulsus,ad experientiammeam atque
alienamredactus sum, sed quae nos ssepefefellit,quoties eorum, quae
expertieramus,falsascausaspro verissumseramus,atque inde argumen-
tum ad ea quaenobis similiavidebanturporrexeramus. Pa. Prae-
clara nobis narras, Charine, et unde mihi ingeniisœstimandissueto 4 verso.
quida te expectaripossitsi rectè ducaris,judicarefacileest. Gaudeoenim
impensè,quod tua experientiadidicistivires ac motus non esse re m
subjectamimaginationi,quod magni momentiest in philosophiavera.
Quodautemde necessitatedoctrinaemotuumad naturalemphilosophiam
ais, verissimumest, sed iis non adversatur,quaesupra dixi, de Logica
ante omniaconstituenda.Nam scientiarationum generalium,immersa
naturismediis, ut veteresvocabant,id est figuris(: quaeper se incor-
ruptibilesatque aeternaesunt:) velut corporeassumto,Geometriamfacit.
Eademcaducis atque corruptibilibussociataipsamconstituitscientiam
mutationumsive motuum de tempore, vi, actione. Itaque quemad-
modumrectè Geometriamesse LogicamMathematicamegregiusnostri
seculiphilosophusdixit, ita PhoronomiamesseLogicamPhysicam{ au- 5 recto.
dacterasseverabo. Cha. Magno me beneficioaffeceris,Pacidi,si
aliquamin hoc argumentomihilucem accenderis. Ga. Diu est, quod
nobismeditationestuas de motu promitds tempus est ut satisfacias
expectationinostrae,nisi arculaetuasqua chartasrecondis,vim a nobis
adhiberimavis. P<ï.Reperietisin ea pro thesauro,quod ajunt, car-
bones pro elaboratisoperibusschedassparsas,et subitanearummedi-
tationumvestigia male expressa,et mémorisetantùmcausa non nun-
quam servata.Quare si quid a me desiderabatisdignumvobis, diesmihi
5g8 PACÏDÏUSPHÏ~AI.ETHÏ

MATH.,X~ tt. dicenduserat. Th. Post tot interpellationesparatum esse oportet


debitorem,nisimalumnomen audireveut. Ga. :Veritadsassequend~
causa socictasinter nos contractaest, actionem autem pro socioscis,
Pacidi, non ultra esse quam in id quod facerepossis.Quantum autem
5 verso. possis,tute fidei committimus,ut agnoscasliberalita 1 tem nostram.
Scllicetcontentierimus solutioneper partes; fac tantùm ne Charinum
studio ardentemfrustra ad te adduxerimus. Ch. Ego amicorum
postulationibuspreces meas jungo, necabsolutumopus, aut continuum
sermonem flagito, sed instructionesfortuite nascentes, ut sermonis
occasiotuÏerit ?~ Meministi,Pacidi, quid nobis saepëde
SocraticisDialogisprasdicaveris quid obstat quominus nunc tandem
earum utilitatemexemple discamus,nisi forteCharinuminfra Pha&do-
nem aut Alcibiademponis, quibus ille neque ingenio neque animis,
neque fortuna cedit. Pacid. Video vos meditatosatque instructos
venisse ad me circumveniendum;quid agam dum alius mecum lege
agit, aliusprecibusnon minusvalituristarditatemmeamexpugnat.Fiat,
ut jubetis; permitto me voluntati vestras.Sed qualiscunquesuccessus
erit, periculovestroerit, neque enim illumaut sententüsme~s,(: quarum
in ea festinationene meminissequidem satis possum :) aut Socrancae
methodo(quaemeditationeopus habet) praejudicarevolo; casterumres
6 recto. omnisad te redit, Charine. J Ch. Quid ita? Pacid. Quia tute
te docebis, haecenim Socraticamethodus est. C~. Qui possim
discereab ignare? Pacid. Discesà te nec ab ignare, pluraenimscis,
quam quorum meministi.Ego tantùm reminiscendieorum quaescis,et
inde ducendiquaenescisoccasionemdabo, et ut Socratesajebat,gravido
tibi atqueparturientiobstetriciomunere adero. C~. Graveest, quod
à me postulas,ut ignorantiammeam utcunquesilendo tectam, prodam
sermone. Gall. SiPacidiocredimus,scientiamtuam ipsemirabere.
Ch. Quanquammagnus mihi sit autor Pacidius,praesentiortamen
est conscientiamei. Pacid. Nondum expertuses, Charine,quid per
te possis; tentandaaliquandofortuna est, ut scias ipse quanti tibi esse
debeas. T~< Age, Charine, permitte te nobis, neque intercede
diutiusutilitatitu~ ac voluptatinostr~. Ch. Pareo vobis, quan-
quam periculoopinionisquam de me haberepotuistis quantulacunque
i. Icifinitla copiedeLeibniz(f.3ï-3z).
2. Dans le brouillon experientia.
PACtMUS PHILALETHI 5gQ

enimfueritcerte experimentoadhucampliusminuetur.Sed ingenuiest, MATH., X, J 1.

fallerenoilc itaque facile patiar, ut de me sentiatis, prout res est,


t dummodohaerentisubveniatis< et proficiendioccasionemdetis >. 6 verso.
P<K' Id faciemus,quantumin nobiserit. Tantum mihi si placet
responde<~ interroganti.> Quoniam de motu tractare nobis propo-
situmest, quaeso,Charine, die nobis quid motumesse putes. Ch.
Quipossum ab initio dicere,quod vixin progressumultaindustriaerui
possearbitrabar. Pacid. Nonne Motum aliquandocogitasti?
Ch. Perinde est ac si quaerasan sensibus ac ratione usus sum.
P~. Dic ergo nobisquid animoobversatumsit cumde motu cogitares.
Ch. Difficileest id statim colligereatque ex temporeexplicare.
Pa. At tenta tamen neque enim periculumest errandi,quicquidenim
permotuma te intelligidicas,perindeerit; dummodonon in progressu
aliquidassuas,quod in ea notione quamsumsistinon contineatur.
Ch. Id caverevestrumest, ego motumesse arbitror,mutationem loci,et
motumin eo corpore esse ajo, quod locum mutat. Pa. Euge,
Charine,liberaliteret ingenuefacis,quodnobis statimexhibes,quaevix 7 recto.
multisinterrogationibusextorqueresperabam fac modo ut integrum
sitbeneficiumtuum. Ch. An aliquidampliusadjiciendumputas.
Pa. Non utique, ubi quse dixisti intellexerimus. Ch. Quid vero
clariusquam mutatio, quamcorpus,quam locus, quam inesse? Pa.
Ignoscetarditati meae,quaefacit, ut nec ea intelligamquse aliis daris-
simavidentur. Ch. Ne illude quaeso. Pa. Obsecrote, Charine,
ut persuadeastibi, nihil alieniusesse ab ingenio meo, et sinceramesse
professionemhaesitationisme~. Ch. Tentabo explicaresententiam
si interrogaveris. Pa. Recte. Statum mutationis nonne statum
quendamrei esseputas? Ch. Puto. Pa. Differentema priore< rei
statu > ante mutationem, cùm omniaadhuc integra essent? Ch.
Differentem. Pa. Sed<~et > ab eo qui erit post mutationem?
Ch. Haud dubie. Pa. Vereor,ne id nos conjiciatin difficultates.
C&. Quas obsecro. Pa. Permittisnemihi exemplielectionem?7 verso.
C~. Non habesopuspermissione. Pa. Morsnonne mutatioest?
Ch. Haud dubie. P<ï. Actum ipsum moriendiintelligo.
Ch. Et ego eundem. P~. Qui moriturvivitne? Ch. Perplexa
estqusestio. Pa. An qui moriturmortuusest? Ch. Hoc impos-
sibileesse video. Mortuum enim esse significatmortem alicujusesse
600 PACIDIUS PHÏLALETHÏ

MATH., X) pr<etcritam. Pô. Si mors mortuo pneterita est, viventi eut futura,
quemadmodumnascensnecnasciturusest nec natus. C~. Videtur.
Pa. Non ergo qui moritur vivit. Ch. Fateor. P~. Moriens
ergo nec mortuus est, nec vivus. C&. Concède. Pa. At videris s
concessisseabsurdum. C~. Nondum absurditatem[video]<~ ani-
madverto> P«. Nonne vita in certo aliquo consistitstatu?–
C~. Haud dubie. Pa. Hic status aut existit aut non existit.
C~. Tertium nullum est. Pa. In quo non est hic status id vita
careredicimus. Ch. Esto. P<ï. Nonne mortis momentumillud
8 recto. est, quo quis incipit1 vita carere. Ch. Quidni. P~. Aut quo
desinitvitam habere. Ch. Perinde est. P~. Quaeroan hoc
momento absit an adsit vita. C&. Video difficultatemnequeenim
ratio est cur alterumpraealtero dicam. Pa. Opus est ergo, ut neu-
trum dicas aut utrumque. Ch. Sed tute mihiexitumhune interclu-
sisti. Nam satis video, statum aUquemnecessariôadesseaut abesse,
nequesimulet adesseet abesse,vel necadessenec abesse.–P~. Quid
ergo? Ch. Quid? nisi me hxrere. Pa. Quid si ego quoque?
Gall. Siccinenos deseris,Pacidi. Pa. Saepefassussum magnasesse
circa principia difficultates. Gall. Cur nos in locumtam lubricum
duxisti,si labantessustentarenon posses. Pa. Sedtanti erat agnos-
cere difficultatem. The. Si te novi, Pacidi, non utique quievisti
antequamtibi satisfaceres,neque enim in hasehodie primumincidisti
quaretempusest ut sententiam<; tuam > nobisedisseras. Pac. Si
vobis obsequar, amici in portu naufragiumfecero <; nondumpro-
vectus in plenum mare. ~> 1~. Quid ita. Pa. Quia methodi
Socraticaeleges violavero, qua primum die eam, vobis hortantibus,
8 verso. attentavi. The. Id noiim J equidem. Pa. Quare sententiam
meamdesiderarenon debes. Chariniest hortanteme invenireveritatem,
non a me quasrercinventam. Neque enim illi fructum methodi,aut
successusvoluptatem invidere debemus. G~. Fac obsecrout
gustareincipiamusquos narrasfructus. Pa. Tentaboatqueita porro
quaeram die mihi,Charine,putasnealiquos esse mortuos,qui vixerant.
Ch. Certum hoc est, quicquidargutemur. Pa. Desiitneali'
quando vita? Ch. Desiit. Pa. Ergone aliquod ultimumvitae

i. Correction
aucrayon.
PACÏMUSPHÏLAMTHÏ 6ot

Ch. Fuit. P~. Rursus, Charine, putasne MATH.,X, ït.


momentum fuit?
vixisse,qui nunc mortuisunt. Ch. Certum est hoc quoque,
aliquos
imô idem priori est. Pa. Sufficitcertum esse. Ergonestatus mortui
Ch. Ccepit. P<t. Et primum aliquod hujus status
cœpit?
momentumsiveinitiumfuit? C~. Fuit. Pa. Superesthoc unum
mihi respondeas, idemne sit ultimum momentumvivendiet primum
momentumnon vivendi. C~. Si nihil asserendumest quam quod
certo comprehendimus,id quidem asseverare non ausim. Pa.
Gratulortibi, Charine, quod artem dubitandi, sane non exiguam,didi-
tui 9 recto.
cisti. Hîc enim (fatebor tibi) aliquod judicii experimentum capere
volui. Sed die mihi, quaeso,quid te hic tam cautum fecerit? C~.
Videbaminferre te velle, communivivendi ac non vivendimomento
eundemsimul vivere ac non vivere, quod absurdumesse agnosco.
Pa. An rectamfuturamfuisse putas illationem? Ch. Non puto ei
resistiposse. Pa. Quid ergo de sententia sentis ex qua absurdum
necessaribsequitur? C~. Absurdamesse. Pa. Ergoduo momenta
seimmediatesequipossunt,unum vivendi,alterumnon-vivendi. Ch.
cum et duo puncta quod mihi opportune admodum in
Quidni, possint
mentemvenit, cumrem quodammodooculis
subjiciat.super Tabula perfecte plana AB.
feratursphaeraprorsusrotunda C; manifes-
tum est non cohïereresphxrampiano, neque extremahaberecommunia,
unum sine altero non moveretur; manifestum est tamen contac-
alioqui
tum nonnisi in punctoesse, et extremumaliquodsive punctumsphœr~,
d, ab extremosive punctotabulas,e, non distare.duo ergopuncta,d et e,
etsi unum non Pa. Nihil planius aptiusque potult 9 verso.
simulsunt, sint.
dici. The. Memini Aristotelemquoque contiguumà continuoita
discernere,ut continuasint, quorumextremaunum sunt, contiguaquorum
extremasimul sunt. Pa. Eodem ergo modo dicemuscum Charino,
statum vivi mortuique tantum contigua esse, nec communiaextrema
habere. Ch. Urbanè admodum me autorem citas eorum, quaetu
in animo meo nasci fecisti. Pa. Jam dixi te sententiastuas tibi
debere,occasionesmihi. Sedhoc in majoribuscomprobabitur,quanquam
eundum sit per gradus. Gall. Patere ergo, ut quasraman ex his
momenti cujusdam putes duci posse. Pa. Mirarer hoc te
aliquid
non jamdudum qusesivisse< nisi te Gallutiumesse nossem >. Scio
602 PHtLALETHÏ
PACtMUS

X,Iï.
ï. enim <; alioqui> virisin nature inquisitione,et experimentorumluce
MATH.,
versatishaccaut inepta aut certe inutilia videri; sed acquiescesopinor,
ubi consideraveris;cum de principiisagitur nihil parvumdeberevideri.
Ga. Non sum adeb à rebus abstractisalienus, ut non agnoscam,
tenuiaomniumscientiaruminitia esse, velut staminaprimatelœmajoris.
o. j Sedcum sciamsolerete paulatimviam ad majora moliri,prasgustum
10 recto.

aliquemexpectabamqui dictisdicendisqueluciesset. Pa. Nonpossum


hic, Galluti,satisfaceredesideriotuo, nec, si possem, deberem Non
possum,quia ut venatoresnon certam semper ac designatamsequuntur
feram, sed obvia sœpe praedacontenti sunt; ita nos aliquandocogimur
arripere veritates, ut quxque primum occurrerit, certi nunquamnon
lucrosam hanc esse capturam, et magno satis numero collecto,tum
demùmsubductisrationibusrecognitisqueopibus nostris atque digestis
majorem spe thesaurumreperiri.Adde quod non meo tantum arbitrio
colloquium connectitursed Charini responsionibusaccommodant
sunt interrogationesmeae.Si vero possem tibi jam tum ante oculos
ponere futuri sermonis œconomiam,etiam te judice, ubi me audieris,
non deberem nonnunquamenim gaudemusfalli, et major eventus
gratia est, cum non expectatur sciscirculatorestum maximeoblectare
10 verso. cum versis aliorsum oculis spectatorum,inopinatumaliquid e pera
velut e nihilo educunt. Gall. Hac spe non ampliusinterpellabere.
Pa. Ad te igitur redeo, Charine; conclusimusimpossibilemesse
statum mutationis. C~. Ita certe si momentum mutationispro
momentostatus mediiseu communissumatur. Pa. At nonne res
mutantur? Ch. Quis neget?– Pa. Mutatio ergo est aliquid.
C~fM. Certe. Pa. Aliud ab eo quod impossibileostendimus,
<~ momentaneoscilicetstatu. > Ch. Aliud. Pa. An ergostatus
mutationis aliquem temporistractum postulat? Char. Videtur.
Pa. Potestne aliquidpro parte existere aut non existere. Charin.
Hoc clarius explicandumest. Pa. Potestnecrescereaut decrescere
veritasalicujus propositioniscerto temporistractu quemadmodumaqua
incalescitaut refrigeraturper gradus? C~. Minimequidem puto
enim totam statim falsam aut totam veram esse propositionem.nunc
enim intelligo quaestionem,ut cum aqua calidasit etsi magismagisque
incalescat,uno tamen momento opus est, ut ex non calida fiat calida
ïï recto. vel
ç contra, quemadmodum momento ( ~t ex recto obliquum.
PACIDIUS PHILALETHI 6o3

(~. Rursusergo rediimusad momentaneummutationisstatum, quem MATH..X,


reciderimusin
impossibilemesse apparuit. Po.2 Nescio quomodo
difficultatesquibus exieramus. Pa. Si duorum hominumfacultates
non nisi uno obolo differant,poteritne unus divescenseriquin id~m et
de altero judicium fiat. Charin. Non poterit credo. P~. Ergo
unius obolidifferentiadivitemvel pauperemnon facit. C~. Non
F~. Neque unius oboliadditio vel detractiodivitem faciet
opinor.
non divitem, aut pauperemnon pauperem. Ch. Non utique.
P~. Nemo ergo unquam fieri potest ex paupere dives vel ex divite
quotcumque obolis datisvelademtis. C&. Quid ita obsecro?
pauper,
Pa. Pone pauperi obolum dari, an desiit pauper esse? C~.
Minime. P~. Detur iterum obolus, an tum desiit? C~. Non
magis. P~. Ergo nec tertio obolo dato desinet pauper esse.
Ch. Fateor. Pa. Par est ratio de alio quocunque aut enim nun-
quamaut unius oboli adjectionedesinet pauper esse pone millesimo
pauperemesse desinere,riongentesimononagesimonono adhuc fuisse;
utique unus obolus depulit paupertatem. C&. Agnosco vim argu- n verso.

nienti, et me ita delusummiror. P~. Faterisneigituraut nunquam


aliquem divitem vel pauperem néri aut fieri posse uno obolo addito vel
detracto. C~. Cogor fateri. P~. < Hoc argumenti genus
Acervumveteresappellabant,quod non omninoinutileest, si recteutaris.
Nunc enim > a discretaad continuamquantitatemargumentumtrans-
feramus< ut si punctum A ad punctumB accedat> fiet aliquandoex
non propinquopropinquum < ut in B >. Nonne eodem argumento
quo pauloante colligemusaut propinquumnunquamfieri, aut fieri unius
pollicis< ut FB > accessione. Ch. Colligemus. Pa. At nonne
propollicesubstituerepoterimuspolliciscentesimamaut millesimamaut
aliam partem quantumlibetparvam?
Ch. Certe. P~. Si pollicis< FB >
centesimapars
a < CB > facit ex pro-
non propinquum, totus pollexnon facit. Ch. Non utique
pinquo
nam priores nonaginta novem partes < FC > nondum fecere pro-
JP~. Patet ergo pollicis accessionem non facere ex non
pinquum.
propinquo propinquum nisi quia continet ultimam centesimam.
î. Lire:P<!Ct<<<M~.
2. Lire C/MWMM~.
60~. PACIDIUS PHÏLALETHJ

MATt! X) Il.C&. Et ultimacente –jsima CB pari jure non facit propinquum,nisi


t2 recto. ob novissimumsui B. Pa. Novissimumautem nonne minimum
est? C~. Minimum utique, nam si non esset <; minimum >
aliquid ab eo rescindi posset, salvo eo quod propinquitatemfacit.
<; Pone enim novissimumillud ipsius CB non esse minimum B sed
rectam DE > non per se sed ob aliam sui partem <~ adhuc mino-
rem EB > faciet ex propinquo non propinquum. Pa. Habemus
ergo <~ vel nihil esse per quod quid propriè ac per se fiat propin-
quum vel > minimi adjectione aut detractione aliquidfieri ex pro-
pinquo non propinquum, adeoque minima esse in rebus. Jam mini-
mum in locopotestpe alio quam minimo temporisabsoivi?– Char.
Non potest alioquinpars ejus temporispartem loci absolveret,minimi
autem pars nulla est. Pa. Rursus ergo patet statum mutationisin
pra~scntiexemplo(a longinquitatead propinquitatem)momentaneum
esse. C~. Esto. Pa. Redit ergo difficultasprior, ultimone
momentostatusprioris an primo posteriorisascribidebeat statusmuta-
ï2 verso. tionis. Ch. Videor tandem mihi exitum reperisse. Dicam enim
componi ex utroque <~ et licet momentaneusdici soleat, duo tamen
momenta continere > quemadmodumlocus contactus, <; qui in
puncto esse dicitur>, utrumquecorporum se tangentiumextremum
continet. Pa. < Rectè dixisti, et superioribustuis congruenter
neque ita > [Nihiî]habeo quod objiciamhuic sententix tme. Ch.
Mutationemergo nuper proscriptam velut postliminio reduximusin
naturam. Pa. Modo teneamus < esse contactumvel aggregatum
duorum statuumoppositorum,non verô ;> esse entis genus à qualitate
sive statu ipso distinctum,neque <~ adeo esse ;> statummedium,sive
transituma Potentia ad actum vel a privationead ~brmam<; quemad-
modumvulgophilosophimutationemet motum conciperevidentur>.
C~. Jamergo mihiper-
missumerit, Motumdefinire
mutationem. Pa. Ergo
fateri debes motum'< cor-
poris ut GHex ABvel iGiH
versusEF vel 3G3H > esse compositumex novissimomomentoexis-
tent!~ in ïoco < AB > a quo fit < motus >, et primo momento
exiscenti~in loco proximoad quem fit motus corporis.Q~tcsojam,
PACIDIUS PHILALETHI 6o5

Charine,désignamihi locum proximumin quem fit. Ch. Designabo MATH., X, Ït.


tibi quemlibet CD < vel 2G2H >. Pa. At ego non qu&mlibet,
sed proximumquasro. Ch. Satis video ut proximussit inter-
vallumAC debere minimum esse. Pa~. Aut necesseest
mobilede loco A.B. in locum. EF. ire per saltum, ita ut non
eat per locos intermedios(verbi gratia CD) omnes. Ch.
est. Pa. Ita sane videtur. sed ï3 recto.
Quod impossibile j 1 quaeso
motusnonne continuusest? C~. Quid hoc loco continuum
vocas? Pa. Hoc volo, aliquando nulla quiete interrumpi,
sive ita durare posse, ut corpus GH nullo in loco (aequali sibi)
AB.CD.EF vel intermediis existat ultra momentum. C~~M.
Quid si hoc tibi negem? Pac. Poteris non sine exemplonam et ex
veteribusEmpedocleset ex recentioribusdocti quidam Viri quietulas
vix
quasdaminterspersasasseruêre. C~. Hac fiducianego, alioqui
ausurus. P~. Non habes ad negandam aut certè 1 ad dubitandam*i3 verso.
alia opus autoritate,Charine,quam tua sed hoc mihi responde inter-
spersaquies nonne est existentiacorporisin eodem loco per aliquem
temporis tractum? Ch. Certe. Pacidius Sunto ergo quietes
interspersœ~ quaeroan inter duas quietes< motui interspersas> aliquis
intercedatmotus. Ch. Utique nisi pro quietibusinterspersis,conti-
nuam quietem velimus. Pacid. Motusintercedensaut < momen-
taneusest, aut aliquo temporistractu durans. C~. Non utique >
momentaneus,alioqui corpus momentouno ire. per spatiumquoddam
Esto enim
quod perinde est ac si ad saltus,supra vitatos, reverteremur.
tempusN.P. quo corpusGH transit ex loco ABin locumEF. sit tempus
quietis MN, q uo durante corpus haereti n loco AB et sic OP tempusquo
h~ret in loco CD erit utique NO tempus motus quo < corpus > tran-
sibit ex AB in CD et PQ tempus motus quo transibit ex CD m EG.
Pono autem AC.CF intervallaesse non minima sed alia qu~cunque,
exempligrada, centesimam pollicispartem aliamve minorem aut majo- it~.recto.

rem utique tempora motuum quoque non momentaneasive minima,


sed designabiliaesse deberent; alioqui vel nullus foret progressus,vel
minimo sive momento inter duas quietes posito, fieret
temporealiquo
saltuscorporis< GH ex loco ABin locum CD > distantem,adeoque

t. Sic,fautedecopistepour-J«M.
606 PACIDIUS PHILALETHI

MATH.~ X, 1 vel non foret medio tempore (quippe quod in minimo nullum est) in
loco medio < ut L > inter A et C, vel simul uno momentoforetin
omnibuslocisintcrmediis.Q~a&omniaabsurdavidentur. P~. Optima
est ratiocinatiotua sed in rem meam. Ch. Quid ita. P<x. Saltem
enimmotumdurantetemporeN0 per spatiumLC. continuumnullisque
amplius quietulis interruptum fatebere. Atque ita redisti ad id quod
declinaveras. Ch. Non possumid diffiterinam si aliasrursusquie-
tulasintroducerem,redirettantùm quaestio<; eadem> et tametsiinde-
finite progrederersubdividendoac quietulas <( indefinite > exiguas
!<t verso. atqueindesignabiles,motulisejusdemnaturaemiscerem,opus tamen) et
tempusculisatque lineolisforet, restarentque eaedemsemper ratiocina-
tiones. Nam quies semper plus quam momentanea <~ foret, alioqui
quies non foret; ergo et motus non momentanei,alioqui eorum aggre-
gatum ad aggregatum> quietularumcollatumnullamhaberetrationem
designabilem,ac proindeaut nullusforet corporisprogressus,aut, quales
vitavimus,saltus. Pa. Gaudeo, Charine, me sagacitateingeniitui
magnalaborisparte levari, haseeùim omniamihi probandaerant.Unum
addo, admissosemel aliquo motu continuo quietesinterspersasei usui
non servire,cuieasdestinârantautoressui, namilli caperenon potuerunt
quomodo motus unus alio celerioresse possit, sine quiete interspersa.
Si enim corpus A feratur motu continuo per tempus non minimum
utcunque exiguum, ostendam motus inaequa-
Ut~temoriri sine quiete interspersa. Si enim
corpus A feratur motu continuo ex. d in e,
utique radium cfd aget in cge, motu etiam
continuo, ac proinde celerior erit motus radii
t5 recto. in puncto d. percurrente arcum dhe, quam
in puncto f. percurrente arcum Ch.
Manifestumid quidem. Pa. Motu jam continuo admissovide
quae consequantur. Ch. Quasnam obsecro? Pa. Quod nunc
movetur estne adhuc in loco, à quo movetur? Ch. Non opiner,
alioquipari jure foret et in loco ad quem tendit ac proinde in duobus
locis siniul. P~. Jam ergo locum aliquem deseruit. Ch.
Eum scilicet à quo venit. Pa. Deserereautem non potuit sine
motu. Ch. Fateor. Pa. Ergo quicquid movetur jam antè
motum est. Ch. Mira conclusio. Pa. Eodem argumento
PAC!MUS PHtLALETHÏ 6oy

concludeturet quod moveturadhuc motum iri. C~. Fateor, nam ]MATH., X, u.

quod movetur, nondum est in loco m quo erit non potest autem
ad eum venire nisi adhuc moveatur. Ergo quicquidmovetur, adhuc
movebitur. Pa. Sed inde sequitur,motum esse sternum, ac neque
incipereneque finire. Ga. Hoc Aristotelestibi concedet,et qui hoc
argumentumtractavitProclus. ) T~. Vitandahaecconclusioest. t5 verso.
Pa. Utiquevitanda,sed si quis eam verè absurdam< non putet, eum
similiargumento ad absurdum> evideosadigemus,si pro motuinde-
finito, adhibeamusaliquamspeciem motus aut gradum, ut si corpus
corporicontinuéappropinquet,demonstrabitureodemargumentosemper
appropinquisseet semper appropinquaturumesse, quod absurdum est
namcorpus. A motu ab i ad 2 appropin-
quat puncto B sed si ultra procedat a
2 ad 3. tunc non amplius ei propinquius
reddetur <; sed ab eo recedet >.
C~. Videtur et mihi idem argumentumadhiberi posse nam quod
appropinquat,non amplius est in loco remotiore ex quo appropin-
quat ergo jam eum deseruit deserere autem locum remotiorem
< (nec tendere ad aequèvel magis remotum) > est appropinquare.
idemnondum < adhuc > est in loco propiore versus quem appro-
pinquandotendit, ergo adhuc in eum veniet; venire autem in locum
propioremest appropinquare,ergo adhuc appropinquabit.Ergo appro-
pinquatioquoqueaeternasive initii atquefinis experserit, quod absur- 16 recto.
dumessein confessoest. Pa. Sed quid respondemus hase enim
ratiocinatiovideturomnemnobiseverteremotum. C~. Confugiam
exhac tempestatead portum jam aliquotiessalutarem. Pa. Nactus
aliquidmihi videris,Charine, quo confidasargumentivim eludi posse.
Ch. Judiciumpenesvos esto; si vera superiùsconstituimus,negan-
dum est veram atque admittendamesse propositionemhanc CoRpus
ALiouoD NUNC MOVETUR. Si quidemipsum, nunc,sumiturpro momento,
quoniamnullum est momentumtransitussivemedii status, in quo dici
possitcorpus moveri, sive locum mutare, nam eo momento nequeforet
in locoquem mutat,nequenon foret,quemadmodumostendisti prasterea
aut in nulloforet loco aut in duobus, eo scilicetquem deserit et quem
acquirit,quod forte non minus absurdumquam quod tu ostendisti1 ï6 verso.
< simul> esseet non esse aliquoin statu. EvitanturMta,si, ut te pro-
608 pACÏMCSPHït.At.ETm

MATH., X,tï. t bante cœpimus, motutn esse dicamus statum compositum ex ultimo
momentoexistendiin loco aliquo, et primo momentonon existendiin
eodem sed in alio proximo.Non ergo aliud erit motus pr~sens quam
aggregatumduarum existentiarummomentanearumin duobus locis
proximis,nec dici poterit ~M~caliquid moveri,nisi ipsum nuncduorum
proximorummomentorumsummamsive duorum temporum< di6e-
rentes status habentium > contactuminterpretemur. Pa. Fateor
me quoque nullum alium videre portum, in quem nos recipiamussed
vereor tamen ut tuta satis statio sit quo loco anchoramtu jecisti.
Ga. Ubi tandemconsistemus,si hinc quoquepeUimur? Pa. Natura
rerum viam inveniet; cemo unquamà recta ratione deceptusest.
ï~ recto. 77~. Multa hodie audivi praeteropini-}onemmeam, et res quas arbi-
trabar clarissimastam subito tenebrisinvolutassum miratus. Sed facile
agnosconostram hanc esse culpam, < non tuam >, neque a philoso-
phia res certas dubiasreddi, sed a nobis incerta pro certis arreptaesse,
quod agnoscereprimus utique gradus est ad scientiamsolidamatque
imposteruminconcussam. Pa. Gaudeocum viris prudentibusmihi
negotium esse, nam vulgus nos otio abuti diceret; sed tanti est arcere
profanos à philosophie sacris.Nunc sumtam à nobis notionemmotus
excutiamus,ut pateat an in ea quiescereliceat. Ais, Charine,nihilaliud
esse motum quàm aggregatumexistentiarummomentanearumalicujus
rei in locis proximisduobus. Ch. Ita certè ajo. Pa. Redeamus
ad figuram< supra. > sit mobile.G. cujus loca duo proximaA. et
C. quorum intervallumdebet esse nullum, sive minimum; sive, quod
idem est, talia esse debent purcta, A.C. < ut nullum inter ipsa sumi
]possit punctum, sive ut si duo ~> adessent Corpora KA, BC,
ea se
ïy verso. 1tangerent extremis A.C. Motus ergo nunc est aggregatumduarum
existentiarumrei G. in duobuspunctisA.C. proximis,duobus momentis
4
etiam proximis. Ch. Ita condusumest. Pa. Si jam continuus
est aliquamdiumotus, sine intercedente quiete, per aliquod spatium
tempusque,< tune > sequitur,id spatiumcomponi non nisi ex punctis
et tempusnon nisi ex momentis. Ch. Velim id clariusostendas.
P~. Si motus praesensest aggregatumduarumexistentiarum,erit conti-
nuatusplurium.Nam continuumsumsimusatque uniformem.Existent~
autem diverssediversorumsunt momentorumatque punctorum,et toto
loco durantibus non nisi alise atque alias sunt
existcntiae
temporeatque
MCHMCSMHt.ALETH! 6o?

<~ sese immédiatesequentes~> ergo non nisi momenta atque puncta MATH., X,
<( se immediatesequentiain tempore ac loco erunt > C~. Etsi
vimargumentisubagnoscam,penitùstamen intelligamex figura. P~.
SitmobilepunctumG<id nuncmoveturexA in C siveduobusmomentis
proximis,N. 0. est in duobusspatiipunctisproximisA.C. nempeprimo
momentoN. in primo puncto A. secundomomento 0 in secundo t8 recto.
punctoC ex concessis.Quemadmodumautem puncto A proximumin
spatiosumsimuspunctum C et momentoN. < proximummomentum
0. > ita puncto C. proximumsumi poteritpunctum E, et momento
0 proximumS. C~. Haud dubie, neque enimob motus,loci, tem-
poris M~nM~~w, ulla ratio pro uno potius quam pro alio inveniri
potest< cum corpusde punctonon nisiin punctumproximummomento
etiamproximesempersequente, progredipossit. ~> Pa. Quoniam
ergo motus non nisi diversarumexistentiarum< per momenta punc-
taque aggregatumest, et aequecontinuus est ac spatiumtempusque,
ideo etiam ubique in spatiopuncta, et in temporemomentaseseimme-
diatesequentur,ea ipsascilicetin qua motuscontinuasuccessioneincidit,
ideô > tempus non nisi momentorum< et spatiumnon nisi puncto-
rum > aggregatumerit. Ch. Fateor. F~. Et, si quid aliud in
temporeaut spatio occurreret,id a mobilitransmitti non posset, pone
enim C ab E intervalloaliquo abesseCE. quomodoid à mobilitransi-
bitur, nisi aut in punctaresolvaturproximasibi, aut saltusrecipiamusa
vobisdeclinatos,quo mobilespatiumaliquod momentotransmittit;ita i8 verso.
ut non successiveper omnia media transeat; nam dicereintervallumB
transmittitempore OP, nihilest dicere cum distinctèexplicarenecesse
sit, quod momento quolibet ut S ac puncto quolibet< ut E inter ~>
duoextremaOP, velC et B assignabilifiat quoniamconstataliudsemper
atquealiudfieri aliudquemomentumad aliudreferripunctumaut quietes
interspersas< (quas inutiles supra ostendi) > et saltus admittendos
esse quibus fiat ut mobilepluribusmomentishaereatin uno puncto, et
vicissimplura puncta absolvatuno momento. Ch. Concedamustibi
spatium non nisi punctorum ac tempus non nisi momentorumesse
aggregatum quid inde mali times? P~. Si haecadmittitis,omnes
in vos uno agmineincurrent difficultatesqua: de continuicompositione
ferunturfamosolabyrinthinomineinsignes. Ch. Haseprsefatioetiam
eminusterrorem incuterepotest. 1 Tb. Non poteramusergo pene" to recto.
ïNÉDrrS
DE LEIBNIZ. 39
6ï0 PACMMUSPHtï.ALETHt

MATH., X, < t. trare in naturam motus nisi in hune labyrinthum introduceremur.


Pa. Non certè quia motus ipse ex continuorum numero fcnur.
Gall. Neque Aristotelesneque GaHIaeus neque Cartesiusnodumvitare
potu~rc, tametsi atius dissimulâritalius pro desperatoreliquerit,alius
abruperit. Ch. Excipiamusage, quicquid <( hoc ictuum est >
tanti erit multisdifficultatibussimul defungi. -P~. Omnia hue trans-
ferre non est institut! mei suffeceritadduxissequae totam ostendant
difficultatemintellecta, totam exhauriantdepulsaatque discussa.Quae-
rendum ante omnia est, lineam seu longitudinemfinitam,ex finito an
innnito punctorum numero componas. C~. Tentemus, an exfinito.
P~. Hancarcemnon diu tenebis dudumenim demonstratumestà
Geometris lineam quamlibet in datum numerum partium aequalium
dividiposse; sitrectaA.B. Ajo eamin tot dividipossepartesaequales, in
ïf) verso. quot dividipotestalia quaeubet) 1major, sumaturmajoraliquaCD ipsique
ABconstituaturparallela;jamjunganturCA.DB.producanturquedonec
sibi occurrant in E. sit CF una ex partibus
ïequatibusipsius CD.exemplicausacentesima,
ducaturquerectaEF quassecabitABin puncto
G. eritque (ex Elementis<; Euclidis» ob
triangulaAEBet CED inter se similia,item-
que ob triangula AEG et CEF similia,erit,
inquam, AG. ad AB ut CF ad CD. ac proindecum CF sit ad CD ut i ad
100. seu cum CF una centesima sit ipsiusCD, erit et AG una centesima
ipsius AB. Ch. Non est cur pergas jam enim hinc video impossibile
esse ut linea ex finito punctorum numero componatur, nam hoc positoali-
qua utique intelligi poterit linea, ex 99 punctis cujus certe pars centesima
sine fractione sive aliquota puncti parte intelligi non potest. Dicendum
est ergo Lineas ex punctis quidem constare, sed numero infinitis.
Pa. Videtur ejusdem argumenti vis contra omnem punctorum multi-
20 recto tudinem valere, sed alio diagrammate utamur ad eam rem aptiore in
parallelogrammorectangulo LNPM ducatur diagonalis NM. Nonne idem
est numerus punctorum in LM. qui in NP? Ch. Haud dubie nam
ob NL,MP parallelasipsseLM, NP asqualessunt, jam à quolibet puncto
ipsius LM ut 1.3.5. ad quodlibet punctum ipsius NP. ut 2.4.6. ductae

i. ïosérerici Pacidius.
PACIDIUS PH!LAt.ETHt 6t t

intelliganturrect<e,ut 12.3~.$6 paraÏ!e!ae


ipsreLN quaesecabuntdiago- MATN~X, W.Il

nalemNM in punctis 7.8.9 etc. ajo tot esse punctainteUigtbUiain NM


quot in LM. adeoquesi Hnex:sunt aggregatapunctorum,esse LM et NP
~quates, quod est absurdum, cum assumi possint rationem habentes
qnalemcunque. Ch. Conscquentiamquam nexurus es, agnoscere
mihi videor.Nam si plura sunt puncta in NM quam LM, aliquod erit
punctumin NM per quod nuUatransitexrectis 12, 3~ $6, etc. id punc-
tum sit b. per ipsum ducatur recta ipsi LN <~ parallelaoccurrensipsi
LM> alicubiin a et ipsiNP alicubiin c j at a non est ex numero punc- 20 verso.
torum 1.3.3. alioqui enim
et b. foretex numero punc-
torum 7.8.9. contra hypo-
thesin,ergo 1.3.5. etc. non
sunt omnia puncta ipsius
LM, quod est absurdum,
nam posuimus esse. Idem
est de puncto c. Patet ergo
tot necessariô intelligi
puncta in LM et NP quot
in NM, adeoque si <; hae
lineaemera ~> sunt aggregatapunctorum, esse lineam minorem aequalem
majori. <; Jam sumatur MD pars ipsius MN, œqualis ipsi ML, utique
cum ML et MD sint squales eundem habebunt numerum punctorum,
jam si ML et MN eundem habent numerum punctorum (ut ex aggrega-
tione punctorum sequi ostendimus), etiam MN et MD eundem nume-
rum punctorum habebunt, pars et totum, quod est absurdum >. Unde
constatlineas ex punctis non componi. Ch. Redegisti me ad summam
perplexitatem. Gall. Venit hic in mentem ratiocinationissimilis quae
extat apud Galiiscum numerus omnium quadratorum <( major ~> est
quam omnium numerorum sunt enim 1 aliqui numeri non-quadrati 2ai recto.

vicissim numerus omnium quadratorum aequalis est numero omnium


numerorum, quod sic ostendo nam nullus est numerus cui non
respondeat suus quadratus, non est ergo major numerus numerorum
quam quadratorum. Vicissim omnis numerus quadratus habet latus
<; numerum > non est ergo major numerus quadratorum quam
numerorum neque major ergo neque minor, sed aequaliserit numerus
6t3 PACÏOIUS PHtLALETHt

MATH.,X, Il. numerorum omnium (quadratorum et non-quadratorum)et numerus


omnium quadratorum totum parti, quod est absurdum. T&. Quid
obsecro respondes, Pacidi. Pdc. Ego Charinum interrogandum
censeo. Ch. Jocaris. P~. Minimevero, arbitrorenim te per te
exire posseex labyrinthe. C~. Permittequaesout ex Gallutioaudiam
quid dixeritGalilasus. Ga. Dixit majoris,~qualis, minoris,nomina
non habere locum in innnito. C~. Difficileest acquiescere nam
quis neget, numero numerorum <~ omnium ~> contineri numerum
2t verso. numerorumquadratorum,qui inter omnes numerosreperiuntur 1 con-
tinefi autem utique est partem esse, et partem toto minorem esse in
infinito non minus quam in finito arbitror verum. Ga. An alius
tibi exitus patet, Charine? Ch. Quid si audeam dicere nullum
olnninoesse numerumomnium numerorum,talemquenotionemimpli-
care contradictionem? 7~. Mirumaliquîdet audaxdixisti,Channe.
Pacidius Imô rem dixit praedaram,et, si quid judico, veram.Nam
quod contradictoriashabet consequentiasutique impossibilesit necesse
est. Ch. Gaudeome tam feliciterdivinasse. P~ Vides quid
per se possitanimussi propositisrectè difficultatibusinterrogandocxci-
tetur. Ga. Ergone assentirisCharino, Pacidi? Pa. Ego multa
et magna habeo argumentacur ejus sententiamprobem. Arbitrorenim
eam esse quarundamnotionum naturam, ut sint incapacesperfectionis
atque absolutiet in suo quoque generesunimi. Talis res est numerus,
22 recto. item motus celerrimum enim motum intelliginon posse arbitror
rotam aliquam motu celerrimo agitari, jam si aliquis ejus radius
pone
produci intelligatur, punctum aliquod extra rotam- in radio producto
sumtum, motu agetur celeriore quam rota, id est celeriorequàm celer-
rimus Eodem modo <; ut velocitasmaxima,ita et > numerusmaxi-
mus quiddam impossibileest numerus autem omnium numerorum
idem est cum numero omnium unitatum (semper enim nova unitas
addita prioribus novum numerum facit) et numerus omnium unitatum
< a numero maximonon differt. Th. Ergo ne DEus quidemintel-
liget numerumomnium unitatum? > P~. Quomodo eum intelli-
gere putas quod impossibileest? an totum comprehendetquod parti
suaexquatur? [G~. Similiterconcludendumerit, nullum essenume-
rum omniumlinearum curvarum analyticarumpossibilium,Analyticas
autem quas vocem,nosti. Earumautem unicuiqueexhiberipotestratio-
PAC!MUSKHLAM:THÏ 6<3

M, X, tt. t
nalisïequipollens,id est cujus ordinal sit rationalispositaabscissaratio- MATH.,
nali; ita scilicetut data quadraturacurvïeanatyticaerationalistot curvae
rationalesquot analyticae,at aliundepatet plures esse analyticasirratio- ~2 ~averso.
nales nam cuilibet rationaliinnnitœrespondentirrationales.Numerus
ergo simul erit aequaliset inaequalis,adeoqueimpossibilis,cùm ex eo
etiam
impossibilesequatur.] Pa. Eodem modo facileostendemus
numerumomnium curvarumimplicareimpossibilitatem;neque id vero
mirumvideridebet, admissàsemelnumeri maximiimpossibilitate.Nam
et in <~ quolibet~> gradu finitus est curvarumanalyticarumnumerus,
gradus< autem > dimensionutntot sunt quot numeri, ergo numerus
omnium graduumimpossibilisest, idem scilicetcum numero omnium
numerorum multo magisergo et numerusex summis omniumnume-
rorum qui in singulisgradibuscontinentur. T~. Sed tempus est ut
difncultaticircapuncta quoquesatisfaciatis. Ch. Audebo dicere nec
punctorum omnium assignabiliumnumerum esse. Th. At nonne
sunt 1linea
e tiam antequam assignentur? Determinata ergo est 2 recto.
23
puncta in
multitudoeorum atque certa. Ch. Si probas,Pacidi, dicemuspuncta
nulla esse antequam designentur.Si sphaeraplanum tangat punctum
esse locum contactus,si corpus ab alio corpore < vel superficiesa
secetur > tune superficiem vel lineam esse locum intersec-
superficie
tionis. sed alibi non esse, et puncta, lineas, superficies,et in universum
extremanon alia esse, quamquaenunt dividende et partesquoquenon
esse in Continuo antequam divisioneproducantur. Nunquam autem
nunt omnesdivisionesquaefieripossunt< possibiliumautemdivisionum
non magis est numerus quam possibiliumEntium, qui coinciditcum
numeroomnium numerorum. > Pa. Mire profecisti,Charine, in
hoc genereratiocinandi neque enim quod aliud diceremipse habebam.
Una superestmagnadifficultasin qua ipse Cartesiushaesit,cujus admo-
neor verbistuis. Ch. PostquamGalilaeosatisfecimus,cur de Cartesio
desperemus? P~. Tantum his duobusviris tribuout credamquidvis
pragstarepotuisse, ubi animum applicuissent < sed ut sumus homines,
varièdistractiet impetumpotius cogitandiquàm methodumconstantem
ac deanitam sequentes,quandamctiam in cogitandofortunamexperi-
mur. In vasecirculariABCDsit liquidum > ) liquidum, inquam 23 verso.
cujus scilicet pars quaelibet,u tcunque exigua, à qualibetalia
perfectum
data separaripossit. Sit in eo corpuscircularenon liquidum, sed soli-
6t~. P~CtDIUSPH!LALE7H!

MATH., X, tt. dum, fixumextra vasiscen:runl jamque materia liquidaagiteturseu


ûuat erit motus ejus celeriorin g. quam in c. et in e quam in tan-
tundem enim matenaetransit per g quantum per e vel per f. minor
autem est locus quam et quam necesseest ergo loci pan~itas
celeritatemotus pensetur. C~. H~ecmanifestasunt necesseest
enim quod per e transit, supplere
av debereid quod
jt per f.1 transit,
-1quia vas
plenum esse posuimus et vicissim debere sup-
pleri ab eo quod a g venit. P<ï. Hinc sequitur
cum pro < punctis ~>j~ atm ubilibet puncta
assumi queant, et par ubique ratio sit, materiam
liquidam actu divisam esse ubique, neque in
linea ullum assumi posse punctum quin
motus gradu proprio agitetur, < à velocitate
cujuslibet alterius differente, > ac proinde a
24 recto. <; quolibet alio assignabili erit > actu separatum. C~. Faten-
dum hoc est, posito materiam esse perfectè liquidam et vas plenum.
Pa. Hinc videtur sequi materiam divisam esse in puncta divisa
est enim in omnes partes possibiles ac proinde in minimas. Ergo
corpus et spatium ex punctis componentur. C&. Qcid hîc Cartesius?
Pa. Contentus dixisse materiam actu dividi in partes minores omni-
bus quaea nobis intelligi possunt, monet non esse neganda, quse demon-
strata putat tametsi finita mens nostra non capiat quomodo fiant. <; Sed
aliud est explicare quomodo quid fiat, aliud satisfacereobjectioni et evi-
tare absurditatem. C~. Debuisset utique explicare quomodo sic
materia non resolvatur > in pulverem <; ut ita dicam > ex punctis
constantem, cum nullum punctum nulli cohaerensrelinqui pateat singula
<( enim per se movebuntur > motu differente à motu alterius cujus-
cunque. Ga. Si huc usque produxissetratiocinationem, <; fortasse>
recognovisset sententiam suam difficultatibus illis premi, <; coactus
fuisset utique respondere difficultati. Gall. Sed quid nos dicemus>
2~ verso. quibus laborat compositio continui ex punctis? <; Ch. Poterimus
negare liquidum perfectumseu corpusubique flexile dari. Pa. Multum
interest inter liquidum perfectum et corpus ubique flexile; ego neque
atomos <( Gassendi ~> admitto seu corpus perfcctè solidum, neque
materiam subtilem Cartesii seu corpus perfectè fluidum; corpus tamen
ubique flexileadeo non nego, ut putem omne corpus tale esse; quasalias
PACIDIUS PHILALETHI 6<5

demonstrabo.Posito corpore perfectefluido negari non potest divisio tMATH.,X,<t.


summa sive in minima; at corpus ubique quidem flexilesed non sine
resistentiaquadameaque icœquali,habet partes cohaercntesadhuc, licet
variè diductas et complicatas,ac proinde divisiocontinuinon conside-
randaut arenasin grana, sed ut charte veltunicaein plicas,itaque licet
plicasnumero infinito,aliaealiisminoresfiant, non ideb corpusunquam
in puncta seu minima dissolvetur.Habetautem omne liquidumaliquid
tenacitatis,itaque licet in partesdivellatur,tamen nonomnespartespar-
tium iterum divelluntur,< sed aliquando~> tantumfigurantur,et trans-
formantur;atque ita non fit dissolutioin puncta usque,licet quodlibet
punctumà quolibet motu differat.Quemadmodumsi tunicam, plicisin
infinitummultiplicatis,ita signari ponamusut nulla sit plica tam parva,
quin nova plica subdividatur atque ita nullum punctumin tunicaassi-
gnabileerit, quin diversoà vicinismotu cieatur,non tamen ab lis divel-
letur, neque dici poterit tunicam in puncta usque resolutamesse, sed
plicselicet aliaealiis in infinitumminores,semperextensasunt corpora,
et punctanunquampartes fiunt, sed semper extrematantummanent.
Th. Divinè ista mihi dicta videntur, et mirificahaeca pliciscompa-
ratio est. Pa. Gaudeo vobissententiammeam probari, quam alias
uberius exponam, nam à controversiade liquide et solido, vacuo et
pleno> verseet certaede natura rerum <~ Hypotheseos> constitutio
pendet, < quas ego quaestiones> demonstrationedirimere <~ mihi
possevideor, quod alteriusloci temporisqueest. Gall. Speramuste
nobistam praeclarascogitationesnon negaturum eaque conditionetibi
praesentemejus materiaetractationemremittimus.>- Pa. Vestra1 25 recto.
ergo venia in viamredeo. Scis, Charine,non frustranos hue digressos.
Ch. Scilicetconclusimuscontinuumneque in punctadissolviposse,
neque ex ipsis constare, neque certumac determinatumessenumerum
assignabiliumin eo punctorum. P~. Ergo,mi Charine,motus quoque
continuus< uniformis> nullusest, quo scilicetcorpusspatiumaliquod
utcunque exiguumtempore aliquo transmittat.Demonstravimusenim
mutationemesse duarum existentiarumquibus corpus duobus proximis
momentisin duobusproximispunctis est aggregatum,adeoque< conti"
nuando motum multiplicabimustantum haec aggregata;ergo si conti-
nuatahac mutationespatiumtempore> absolvitur,spatiumex punctis,
tempus ex momentis, componi. Ch. Non possumnegare, posito
6t6 PACÏMUS
PHILALHTHI

tî. motu continuo < uniformi > et stabilita quam dixisti mutationis
MATH.,X,
notione componiContinuum ex punctis. Nam durante motu, ut uni
punctoatque momentoaliud proximumsumsimus<; ita nulla ratioest
cur non et huicsecundoaliudtertium proximumassumamus;> cumque
s~ verso.hoc modo pergendotandemspatium,tempusqueabsolvatur;utique1 ex
punctis momentisve<~ sibi immediatis~> constabunt. Pa. At.con-
stare ex illis non posse, est, credo, a nobis demonstratum. C~.
Concedendumest ergo, quicquidtergiversemur,motum continuumquo
mobilealiquotemporistractualiquemlocumsuccessivesine quieteinter-
cedente <( uniformiter > transmittat impossibilemesse. Pa.
Constattamen locum a mobilitransmitti,sive aliquemesse motum.
C~~M. Hoc utiqueexperimurneque enim nostrumest sensum ndem
in dubiumvocare, et de veritatemotus dubitare. Pa. Atqui mobile
locum durante quiete non transmittit.<; Ch. Non certe. Pa.
Et > inter duas quietes ne ulla quidem motus continui portio quantu
locunquetempore intercedit<; alioqui de eo redirent prioresdifficul-
tates. Ergo vel nil nisi quies erit, vel nec corpus omnino progredietur,
sublatusqueerit motus e natura; vel inter quietesinterponeturmotus
instantaneusper saltum, ita ut corpus quod aliquandiuquievit in hoc
loco usque ad hoc momentum,proximomomento existereet quiescere
incipiatin loco aliquodissito,ita ut non transieritperloca intermedia>.
Ch. Jam agnoscoquo me adigas et vix tandem prascipitiovicinus
periculumvideo. Effecistiprasstigiistuis, unum ut reliquumsit, corpus
scilicetà loco in locum per saltumtransire, quemadniodumsi ego uno
statimmomentoRomamtransferrer quoniamenim multumest tempus
26recto.quo < motus continuus > duret, sequitur punctum mobile E [ ubi
fuerit in loco A per tempus MN. transferriin locum B momentoN.
ibiquepermaneretemporeNP. quo finitorursus momentoP. transsiliat
in C. unde sequi videturuno momentoN. punctum mobile esse simul
in toto loco AB quemadmodumidem punctumE vicissimtoto tempore
M sive N. est in uno puncto A. Sed vide an non absurdumsit idem
corpussimul in pluribuslocisesse. Pa. < Qui saltum hune admit-
tent, non illud volent momento utriusquetemporis communiN corpus
esse in pluribuslocis; reciderentenim in difficultatessuperiores,si ali°

Ï. PourMM~MMtM.
PACIMUS PHILALETHI 617

momentum commune duorum statuum quietis scilicet in A et rMATH., X, !î.


quod
in B extra A assignarent. Sed dicent N ultimumipsiusMN tem-
quietis
momentum existendi in A immédiateexcipiab0 primo momento
poris
OP existendi n on inA sedin B; tempera autemMN et OP
ipsius temporis
immediataesse atque < habere > sua extrema N.O indistantiasive
serib nobis
contiguahabere. Ga. Obsecrote, Pacidi, jocarisnean
< hsecnarras > [sententiamtuamedisseris]. Char. Dicis,< Pacidi, >
mobile E cum tempore MN extiterit ac quieverit in spatii 26 verso.
punctum
A tempore proximo existere atque quiescere in spatiipuncto B.
puncto
autem illuc venerit non dicis. P~. Qui saltus illos sta-
quomodo
tuet, nihil aliud habet quàm ut dicat, mobile E cum aliquandiuin loco
A fuerit, extinguiet annihilari, et in B momento post iterum emergere
acrecreari;quod motusgenus possimusdiceretranscreationem 2. Gall.
Si hoc pro demonstratohaberi posset, rem profectô magnam egis-
semus.Haberemusenim demonstratumCreatoremrerum. Pa. An
huic sententi~e acquiescis, Charine? Ch. Ego verô ita hic
ergo
quiesco,ut avislaqueodeprehensa,ac diu seseeffugiendispenequicquam
qu:e tandem lassata concidit. Pa. Hoc est potiusnon habes
agitans,
ut assentiaris. Ch. Fateor, nam me valde
quod respondeasquam
mordentisti saltûs;cùm enim magnitudoaut parvitasnihil ad rem faciat,
mihi absurdum videtur corpusculum aliquod exiguum ab uno
a~quë
extremolineolx quantulœcunquead àliud pervenire,non tamen per
intermedia, quàm me Romam momento transferri intermediis
puncta
omnibusperinde omissis,ac si in natura non essent. Pone enim illi
rationem ac sensum dari, eam profectô inconcinnitatem
corpusculo
satis magnus est,
deprehenderetin saltu suo qui nobis exiguus,at ipsi
nos in nostro.Ponamus in corpore nostro esse animalculatanto
quam
minoranobis, quantocaputhumanumest orbe terrarum.Horum animal-
culorumunum, si ab una auricula ad alteram pervenerit, dicent socii
ejus,si rationeuti fingantur,ab uno polo ad alterum pervenisse.Itaque
< omniaproportionesibi respondent,et > inconcinnitasaliqua atque
est
violentia, sive quod eodem redit, miraculuLiiordinarium, quale
saltusiste tam in parvis quàm in magnis vitari debet. Pa. Rectè

Il se séparedesonbrouillon
i. Lèresteestdela mainde Leibniz. (f. 42verso).
a. Cf.t. 3orccto.
6t8 PACIDIUS PHILALETHI

MATH.,X, iacis, Charme, quod huicsenienthcresistis,qu~ pugnat cum pulchritu.


27 recto. ). dinererum et sapientiaDEi. Alioqui perindeesset ac si DEus incon-

gruitates quasdam, quas in natura scilicet evitare non poterat, tegere


tantùm nobisac dissimularevoluisset,transferendoscilicetillasin minu-
tiora rerum, ubi animadvertinon possint. Sed vides ipse, ut fortius
adhuc stringam,ubicunqueposuimushunesaltum fieri,ibi eodemmodo
eum potuissedeclinari,nam eo jure quo nos contendimus,saltum illum
contingerenon apud nos, sed apud minutiora quidam corpora,eodem
jure eadem minutiora corpora, si ratiocinari de his rebus fingerentur,
eandeminconcinnitatemad minoraadhucrelegarent quod rationietiam
consentaneum est, nam cum eligendi potestas est, utique sapiens
minorem potiùs inconcinnitatemeliget, itaque jure dicent animalcula
illa, in minoribuspotius hune saltumdebuisseevenire quàm apud se.
Sed cum minora alia qu~cunque eodem argumento uti possint,patet
saltus istos semperad minora ac minorapiopelli et nusquamconsistere
posse in natura rerum. Nec refert quod corpusculailla forte non sint
ratione prxdita, neque enim hîc quaeritur quid corpora pro se dicere
possint, sed quid DEusomniumremuneratordicerepossitpro ipsis,non
enim tam aliis satisfacerequaerit qùam sibi. Denique, < quod rem
omnem conficit>, nihil sine ratione facit sapientissimusrerum autor;
nulla autem ratio est, cur huic potius quam illi corpusculorumgradui
saltus illi miraculosiascribantur, nisi atomos scilicet admittamus,seu
corpora ita firma ut nullam subdivisionemnullumveflexumpatiantur
<~ his enim prêter summassoliditatismiraculum< (nam sine extraor-
dinario quodam DEi concursu explicari non potest) > hoc novum
miraculumsaliendide loco in locumomissisintermediisnon incommodè
tribuemus.sed talia ego corpora > in natura essenon puto; eo ipso
plané argumento, quo hos saltus excludo, nulla enim ratio est, cur
DEus hic stiterit opincem manum, harumquesolarumcrcaturaruminte'
riora sine aliarum crcaturarumvarietate<( velut torpentiaet mortua>
reliquerit.Et perfectOsi corpusculaatoma ipsa aut atomis vicinasensu
ac ratione pra~ditafingerentur, non nisi inconcinnitatesac < quoti-
diana > miracula sese oner~ent, legesque naturae sapientis, quas
aliquandoexponemus,minimeobservarentur.Sed de Atoniisaliasac<:u'='
ratiùs dicemus,nunc satis sit saltus utcunque '< ita > refutâsse,ut
hoc
appareat declinandosesse, si quidem vitari possint. T~. Sed
PACINUS PHILALETHI 619

opus, hic labor est, <; ita enim tute nos implicuisti,ut exitum non MATH.,X,
tt.

videam,quin et deniqueingratum videtur, > evertere totam œdincii


nostri structuram aut, si mavis, Penelopes telam retexere. P~.
Videtis,amici, nos circa ipsa rerum primordiaac velut summasversari,
ubi profecto patientia opus est, neque ulla mora longa videri debet.
Quodsi relegenda nobis vestigia sunt, culpare debemus festinationem
nostram,atque cavendi artem discereab exemplis.Denique neminem
vestrumesse puto, cui non hi saltus ~egrëfaciant; itaque necessitate
quadamad retexendanostra argumentacompellimur.
Ga. Resumamus ergo quam primum, ac totamratiocinationum27 verso.
prascedentiumseriem breviter recollectamexhibeamus,ut uno obtutu
lustraripossit,faciliusqueappareat,ubi sit hiatus. P~. Hoc Charinum
optimèfacturumconfido. Ch. Tentabo
Quicquid movetur, mutât locum, sive mutatur quoad locum. Quic-
quidmutatur, id duobus momentis sibi proximisin duobus est statibus
oppositis.Quicquidcontinuemutatur,ejus cuilibetmomentoexistendiin
statuuno succeditmomentum existendiin statu opposito. Itaque spe-
ciatim Si aliquod corpus continue movetur, ejus cuilibet momento
existendiin puncto spatii uno, succeditmomentumexistendiin puncto
spatiialio. Haecduo spatii puncta vel sibisunt immediata,vel mediata.
Si immediata, sequitur lineam componi ex punctis, tota enim linea
transmittiturhoc transitu a puncto ad aliud punctum immediatum.
Lineamautem componi ex punctisest absurdum.Si mediata sint duo
puncta, tune corpus ab uno ad alterum momento transiensvel simul
in intermediiset extremis erit, adeoque in pluribuslocis, quod absur"
dum, vel faciet saltum, seu transibitab uno extremoad alterumomissis
intermediis. Quod etiam est absurdum. Ergo corpus non continue
movetur,sed quietes et motus sunt sibi interspersi.Sed motus ille
interspersusrursus est vel continuus, vel alia quiete interspersus,et sic
in infinitum.Ergo vel alicubiincidemusin motum continuum purum,
quem jam ostendimus esse absurdum, vel fateri debemus, nullum
omnino superessemotum, nisi momentaneum,sed omnia in quietes
resolvi.Rursus ergo incidimusin motum momentaneum,seu saltum,
quemvitarevolebamus

1. Cet ahnéa a été cité par GERMARM


(~oe.cit.).
6~0 PACIDIUS FHtLAÏ.ETHt

MATH.~ X, ï t. 1 Pa. Eleganter profecto, Channe, summam collationisnostr~


28 recto.
complexuses. Videamusergo an uspiam resisti possit. C&. Quo
rectius omma expendam,figurasadhibebo,et superiorespositioncsnos-
tras ad eas exigam.Sit mobile punctum E, quod momentoM sit in
loco A, et momento R in loco C. nec ullum assumi punctum
possit
ut B in quo non aliquo medii
temporismomento ut P. fuerit,
ut scilicetsaltusvîtetur.Pro certo
etiam habeo, quod à te demon-
stratum est, Pacidi, in ipso mo-
mento ut P nullam fieri muta-
tionem, alioqui simul contradic-
tona essent vera itaque si momentoP.IIIipsum mobile
1.1
est in loco B, et
contingeredebet matatio < utique >, nihil aliud asseri potest, quàm
momentoproximcQ fore in puncto proximoD, ac duas lineasAB.CD
se attingerein puncdsdiversis,illampunctoB,hanc punctoD;
eodemque
modo duo tempora MP.RQ se attingere instantibusduobus, illudins-
tanti P, hoc instantiQ. Quemadmodumdusesphasr~se
tangunt duobus
diversispunctis,qu~ simulquidemsunt, unum tamen non sunt. Si
jam
in loco, temporeet motu uniformitatemadmittamus,necessarib
quodde
uno puncto B et uno instantiP diximusdicendumerit de quolibetalio
puncto, et quolibetalioinstanti. Itaquequod diximusde punctoB dicen-
dum erit et de puncto D. adeoque uti punctum B excipiturimmédiate
puncto D, ita punctum D excipieturalio immediato puncto, et hoc
rursus alio, usque ad C, adeoquelinea componeturex punctis,
quoniam
mobile singulah~c puncta sibi condnuë immediatatranseundolineam
percurret.Lineamautemex punctiscomponiabsurdumessedemonstra-
tum est. Quoniam autem negari non potest uniformitasin locoet tem-
pore per se consideratis,superest ergo ut negetur in ipso motu. Et
inprimisnegandumest, uti puncto B sumtumest punctumimmediatum
D, ita puncto D sumi posse aliud punctum immediatum. Pa. Sed
quo jure id negas, cum nullasit in linea uniformi<~condnua > pRB-
rogativaunius puncti praealtero? Ch. At nobishic sermo non est de
linea aliqua uniformi<; continua ;> in qua duo ejusmodi puncta sibi
immediataB et D ne sumiquidempotuissent,sed de linea AC jam actu
in partes secta a natura, quia ponimus mutationemita factam, ut uno
PACIDIUS PHILALETHI 62! t

momentoexisteretmobilein unius ejus partisAB extremoB, et altero \!ATH., X, tt.

in alteriuspartis DC extremoD. Estque discrimeninter has lineasduas


actu < a se > divisas<~ contiguas>, et unam indivisamseu conti-
nuam manifestum,quod, ut jam Aristotelesnotavit, extrema B.D in
duobus contiguis lineis differunt,in una continuacoincidunt, <( que-
madmodumsupra notavimus. > Nego igitur aliud punctum ipsi D
immediatumin linea DC sumi posse, neque enim aliud punctum m
rerum naturaadmittendumcenseo,quàm quod sit alicujusextensiextre-
mum. Pa. Rectè ratiocinaris,posito naturamsic actu lineam AC
divisissein partesAB et DC. Sed haecdivisiofuitarbitraria.Quid si ergo
sicdivisioneminstituisset,1 ut D referreturad lineamAB,et fieretlinea 28 verso.
AD. nonne utique alteralineafuissetCF. et habuissemusipsi D imme-
diatumpunctumF. adeoquetria punctasibiimmediataB.D.F.? C~.
Non video quid aliud responderipossit,quàm hypothesinistamimpossi-
bilem esse. Pa. Quid ita, nonne punctumD eodem jure potuisset
esse terminus lineaeAB, quo punctum B? C~. Re satis expensa
videtur mihi, <( quemadmodumet supra alia occasionete probante
dixi>, puncta istanon praeexistere ante divisionemactualem,sednasci
divisione.itaquesi divisiofactasit uno modo, altenusdivisionispuncta
in rerum natura non extabunt< nequeergo haectria B.D.F. ex diversis
divisionibussumtain unum addi pcssunt.> Imô quia lineaeABet AD
squales simileset congruaesunt, B unius divisioniset D alterius ne
differentquidem. Pa. Acutè quidem ista, sed quœ nondumabsol-
vant difficultatem.Explicandaest enim difformitasilla quam in motu
statuisti, quoniam ab ea difformitasin divisionelineaerepetenda est.
Explosimusvero saltussupra explicatos.Itaque nec quietestemporarix
cuilibetmotui interponi possunt,alioqui necessaribveniemusad saltus.
[Ch. Fortassesaltusperspatiainfinitèparvanon sunt absurdi,quem-
admodumet quietuÏaeper tempora infinitè parva, his saltibusinterpo-
sitae.posito enim spatia saltuummomentaneorumtemporibusquietum
esse proportionalia,cunctarespondebunt<; eo modo quo supra saltus
et quietes per << tempora et > lineas ordinariasexplicuimus>.
Pa. Ego spatia baec et tempora infinitè parvain Geometria quidem
admitterem,inventionis causa,licet essent imaginaria.Sed an possint
admittiin natura delibero.Videntur enim indeoriri Imeaerect~einnuitas
utrinque terminataS)ut alias ostendam; quod absurdum est. Praeterca
622 PACtMUS PHILALETHI

MATH.,X. t!. cum inanité parvaequoque aliœ aliis minores assumi possint in inuni-
tum, rursus non potest ratio reddi cur aÏiae prae aliis assumantur; nihil
autem fit sine ratione'.] C~. Quid < ergo > si dicemus Motum
mobilis actu esse divisum in infinitos alios motus <( inter se diverses >
neque per ullum temporis tractum eundem perseverare <( atque unifor-
mem. ~> Pa. Rectè profectô, et vides ipse hoc unum superesse,
sed et rationi consentaneum id est, nullum enim corpus est,
quod non
quolibet momento aliquam passionem subeat a vicinis. C~. Itaque
jam divisionis ac difformitatis causam habemus, et quomodo hoc potiùs
quàm illo modo instituatur divisio punctaque assignentur explicare
possumus. [P~.] Tota res ergo eô redit quolibet momento quod actu
assignatur dicemus mobile in novo puncto esse. Et momenta quidem
atque puncta assignari infinita, sed nunquam in eadem linea immediata
2Q recto. sibi plura duobus, neque 1 enimindivisibilia aliud quam terminos esse
Pa. < Euge nunc demum mihi spem exitûs facis. Illud tamen
vide. > si indivisibiliasunt termini tantùm, erunt et momenta tantùm
termini temporis. Cha. Ita sanè. Pa. Est ergo aliud quiddam
in tempore quam momentum, id vero cum nulle momento sit, non erit.
< Nunquam enim aliud quam momentum existit. > C~. Tempus
ipsum aliquando esse aut non esse dici non debet, alioqui tempore tem-
poris opus esset. Neque dico aliud in tempore esse quam partes tem-
poris, quaEetiam tempora sunt, et earum terminos. Pa!. Omnem
mihi objiciendi materiam ademisti. Ch. Quàm gaudeo. Pa. Sed
operx pretium erit considerare materiae temporis et motus harmoniam.
Itaque sic sentio nullam esse portionem matériau quas non in plures
partes actu sit divisa, itaque nullum corpus esse tam exiguum in quo non
sit infinitarum creaturarum mundus. Similiter nullam esse temporis par-
tem in qua non cuilibet corporis parti vel puncto aliqua obtingat mutatio
vel motus. Nullum itaque motum eundem durare, per spatium tempusve
utcumque exiguum; iuque ut corpus ita et spatium et tempus actu in
infinitum subdivisa erunt. Neque ullum est momentum temporis quod
non actu assignetur, aut quo mutatio non contingat, id est quod non sit

t. Leibniza seulementindiquéla suppressiondu passageprécédent,par les


mêmessignesque nous []. Cetterépliquede Pacidiusa été citée par GERHARDT
(loc.cit.).
2. Ce passage (depuis quolibet tMOMMMto)
a été cité par GERHARDT
(~oc.cit.).
PACUMUSPHH.ALETHt 6a3

finis veteris aut initium novi statûsin corporequovis; non ideo tamen P MATH., X, H.t

admittetur aut corpus vel spatium in puncta dividi, aut tempus in


momenta,quia indivisibilianon partes, sed partium extremasunt; quare
etsi omniasubdividantur,non tamen in minima usque resolvuntur'.
Gall. Admirandamnobis exhibesideamrerum, tantùm enim aberit, ut
sint atomi, ut contrà potiùs in quolibet corpusculoquidam mundus sit
reruminfinitarumquod hactenusnescioan satissit consideratum.Itaque
in loco, neque in temporequicquam vacuum admittis, neque in 2() verso.
nequej
materiatorpidum atque ut ita dicam expers vitae. Pa. Ita est, Gal-
luci, eamqueego sententiam solamdignam puto maximorerumautore
nihil sterile, nihil incultum, nihil inornatum reliquit. Th. Pro-
qui
fecto âcis ut obstupescam.Magnamrem dixissevisi sunt, qui infinitos
in spatio hoc Mundano stellarum globos, et in unoquoque globo
< esse > mundum asseruêre; tu in qualibet arenula non mundum
tantùm, sed et infinitos ostendis mundos. quo nescio an dici possit
Pa. Sed
aliquid splendidius,ac magnitudinidivine convenientius.
aliudvelimà vobis animadverti,quod hic demonstraturcorporacum in
motu sunt non agere. T~ Cur ita? P~. Quia nullum est
momentummutationiscommune utrique statui, itaque nec ullus status
est [passionis]< mutationis>; sed aggregatumtantum duorum sta-
nul-
tuum, veteris et novi, itaque nec status actionisest in corpore, seu
lum potest assignari momentum quo agat, nam corpus < movendo
et > < mutaretur seu > pateretur, at nullum est mo-
ageret agendo
mentumpassionisseu mutationisvel motus in corpore. Itaque actio in
non nisi per aversionem quandam intelligipotest. Si < verô >
corpore
advivumreseces< seu > si momentumunumquodqueinspicias,nulla
est. Hinc sequitur Actionespropriaset momentaneas,earumessererum
non mutantur. Ac proinde illa actio qua mobile ex una
qux agendo
in aliam contiguam transfertur, seu qua ut mobilequod
efficitur,
sphaera
uno momentofuit in una sph~ra,proximesequenti sit in alia contigua, ~o recto.
non ipsiusest corporistransferendiE. id enimquo momentoest in puncto
B non est in motu, per supra ostensa,ergo necagit motu; similiternon
cum est in momento D. Id ergo à quo movetur corpus et trans-
agit jam

ï. Cepassage n
(depuis ullam
esse a
portionem)été citépar GERHARDT c
(loc. C
it.). f.
VIH,7 verso.
PHIL.,
62~ .1PACtMUSPHïLALETHt

MATH., X, Il. fertur, non est ipsum corpus, sed causa < superior > quae agendo
non mutatur, quam dicimusDEum.Unde patet corpus ne continuare
quidem sponte motum posse; sed
continuéindigereimpulsuDEi,qui
tamen constanteret pro sua summa
sapienda certis legibus agit
C~. At quomodo,quaeso,transfer-
tur corpus ex punctoBin corpusD, postquammomentumtransitionisseu
status medii sustulimus? Pa. Hoc non puto explicaripossemeliùs
q uam si dicamus corpus E extingui quodammodoet annihilariin B,
creari verô denuôac resuscitariin D. quod possesnovosed pulcherrimo
v ocabulo appellare trans-creationem< Et hic sanè est quasi saltus
quidam ex sphaerauna B in alteramD, non tamen qualemsupra refuta-
vimus, quia hseduaesphaerae non distant. > Atque hoc est illuddenique
cujuscausatot machinasrationumadmovi,utscilicetvosadigeremdenique
ad agnoscendamtanti momentiveritatem.Unum addo, non esse quôd
vosturbet transcreatio,nam dicererem hic existerecessare,illic autem
existereincipere,sublatotransitu seu statu intermedio,est idem dicere,
ac illicannihilariillic resuscitari.Ac si unus simpliciterdicat rem esse
desinerein statu priori et nunc incipere esse in alio, alius ver6 dicat
annihilariin statu priori, resuscitariin posteriore, utrumlibetadmittas,
nullumin ipsa re discrimennotari potest, sed tantum in eo quod prior
causam dissimulat, posterior exprimit. Nulla autem causa intelligi
potest cur res quae in aliquo statu esse cessavit,in alio esse incipiat
(sublato quippe transitu), nisi substantia quaedampermanens qux et
destruxitprimum et produxit novum, quoniam sequens status ex prae-
cedente utique necessariônon sequitur. 7~. Hinc mirificèconfir-
matur

F. 31-32 (~ p. in-): Copie du commencementdu Pacidius Phila-


lethi, de la main de Leibniz(reproduitedans les 5 premiersfeuilletsde
la copie du secrétaire).

F. 33-44. (23 p. m-4") Brouillon du Pacidius PM~e~. (D~A J~.)

ï. Ce passage (depuis Id ergo) a été cité par GERHARDT


(~oc. cit.).
2. Cf. f. 26 verso.
PAC!NUS M!!t~ETHÏ ~5

The. Hincmirificèconfirmaturquod praeclarèolimà Theologis MATH.,X, tt.


huic enim sen- ~3 recto.
dictumest, cooservationcmesseperpetuam creationem,
tent~ affineest quod à te demonstratur,mutationemomnem quandam
esse transcreationem. G~. Im6 verb videtur ex solo statu prae-
cedente status sequentis ratio reddi posse. Exemplicausa, celebre est
axioma philosophorum jam Aristoteli adhibitum quicquid semel
movetursemper moveri eodem modo, nisi superveniatimpedimentum.
Hoc axiomademonstraripotest ex eo quod nulla ratioreddi potest cur
cesset non vero cessaverit aliquo paulo ~3 verso.
j présente momento, jam
priore. Pa. Gaudeo hsec a te objici, hinc enim praeclaradoctrinac
nostraeutilitasinprimiselucebit.Video enim aliquosex hoc theoremate
voluisse ducere materiam aliquando à DEo motam non amplius ejus
ope indigere,sed acceptumsemelimpetumsponte naturaesuaeretinere',
alios qui de aetemitatemotus persuasi non poterant capere quomodo
aliquandoimpellereinciperepotuerit, DEum planesublatumcrcdidisse'.
Id verô nostra de motu doctrina hucusque explicata planè evertit.
Omnino enim cessatmotus, neque per ullumtempusquantulumcunquc
durat, sed quovis momento ope superioriscausseintermortuusresus-
citatur. Quoniam verô DEus perfectissimomodo operatur, hinc usus
axiomatis,quod nihil sit sine ratione, velut postliminioredit. Nam
quas semelelegit DEus in aliquo temporistractu [quietumac motuum
alternationes]< mutationumformas, eas > sine ratione non immu-
tabit. Undefietut in naturastabilemaneataxioma,motum eodemmodo
continuariquamdiu nullum supervenit impedimentum.Si ver6 esset
aliquis Motus continuus statusque medius in mutatione sive transitus
momentum,fatendumesset< vim esse in argumentoGallutii imô >
DEo c~rerinunc posse, ubi materiasemel motum recepisset,quoniam
statussequensex ipsa motus ac maceriaenatura sponte consequeretur,
non accedentenaturaedivin~econsideratione.< Habetisergo quod hic
minime expcctabatis,DEI et creationis assertionem,operationemque
ejusspecialemmutationirerum necessariam.> Gall. Quis unquam
tantasres credidissetex tantulisnasci posse? Th. Ego non possum
satis explicareverbis quantopereadmirer exitumtam inexpectatum.
C~. Me vero maximeadmirationeteneri par est, militem et non nisi
i. AllusionauxCartésiens.
2. Allusion aux Atomistes.
ÏNËDÏT8 DE LEMtttZ. 40
626 PACIDIUS PHILALETHI

MATH.,X, <ï rebus sensibilibussuetum, qui nunquam hactenus tota mea vita aut
expertus aut etiam suspicatus sum, in rebus abstractiset ab imagina-
tione remotisclarasusque adeo atquefirmasdemonstrationesfieri posse.
Equidem longe alia ab hoc congressu expectabam,scilicet motuum
leges, et mechanicaspotentiarumrationes non contemtutalium, quae
nunc audivi, sed ignoratione. Nunc vero nollem istatota cum Algebra
atque Mechanicacommutare, nec toto anno metaphysicaeauditor esse
recusarem,Pacidiointerrogante,usque adebille taediumsustulit,et arte
tractandi,et ipsarum magnitudinererum. Ad Mechanicaautem non nisi
cum illi tempus videbiturdescendemus. Th. Agite, amici, fructus
hujus Meditationisbona fide gustemus. Ego quidem ex quo me ex
mundo reducem ad me recepi, nihil prius habui cultu DEI et cura
salutis,et considerationeaeternitatis.Nam si immortalisnobis animaest,
exigui momenti nobis videri debet ha&cpaucorumannorumvita, nisi
44 recto. quatenuseffectussuosin futurum porrigere credibUeest. Itaque virtu-
tibus et sapientiaeoperam demus, veris ac duraturis animae bonis,
sapientia autem inprimis consistit in perfectissimanaturaecognitione,
quam non essetantum atque operari, sed et specialemomnium curam
habere, nec res tantum creasseex nihilo, sed et creare quotidie atque
resuscitarequisquamneunquamtam luculenterdemonstravit?Equidem
fateor exultasseme inteUectavi harum ratiocinationum,atque philo-
sophiaegratulari,qu~etandem in gratiamreditura videtur cum pietate,
cum qua ei non culpasua, sedhominumopinioneet judiciistemerariis,
aut etiam expressionibusmale consultis parum convenire videbatur.
Desinantitaqueviri pii, ac gloriaedivine zelo accensi,metuere aliquidà
ratione; modo dent operam ut rectam nanciscantur.Quin potius ita
habeant, ut quisque in vera philosophiaprovectior est, ita divinam
potentiamatque bonitatemmagisagnoscere,neque aut à revelationeaut
ab iis qusemiraculaaut mysteria vocanturalienum esse, cum demons-
trare possit,vera quaedamac propriamiraculaquotidiein natura evenire;
cumnullum <~ enim > ex revelatismagis mirum ac sensibus pugnans
videatur,quam rem annihilariatque creari <~ aut in re finita partesactu
infinitasesse~>. Philosophivicissimcessentomniaad imaginationemete
figuras referre, et nugarum atque imposturaepostulare,quicquid cum
notionibus quibusdam crassis ac materialibuspugnat, quibus aliqui
totam rerum naturam circumscribiputant cum aspecturi sint, ubi
PACtNUS PHILALETHI 62~

rectè meditati fuerint', motumipsum minimè imaginationisubjici et MATH.tr X, 1

mysteriaquidam meta~ysicaex spiritali naturaprofecta in eo conti-


neri arcanam quoquenobisvim intus assisterequa frui possit animus,
amoreatque cantateaccensus, et meditationeattenta elevatus.
Hase cum pietate insigniset studio ardens dixisset senex, omnes,
Alethophile,ignemquendamconcepimus,ac certatim in divinas laudes
effusiad studiumtam faustumnos cohortatisumus, praequo alia omnia
nihili videantur, cum non aliter aesdmandasint, quam prout conferre
et
possintad hune animi statum in quo felicitasomnisponendaest. Sed
consensusapparuit sapientum, et multa ex Theologorum mysteriis
Theophilus, multa ex Hermeticorum atque Pythagoraeorumarcanis Gal-
lutius attulit confirmandaeveritati. Charinus autem talium novus in
aliumpene hominemmutatusvidebatur.Ego cumunumadhucdemons-
trationis hujus fructum adjecissem,quod scilicethinc appareat aliud
longe esse actionem, aliud mutationem, et posse aliquid agere sine
repassione, id magni usus esse in divinisomnes agnoverecum applausu.
Tandem cum sermo in multam noctemprotractusesset, nec tantùm in
aliumcolloquiidiem,sedet in certasquasdamcommunisstudii legescon-
sensissemus,data acceptaque arcani fide (quaedam enim dicta erant
ultro citroque, quae hue transferrinon possunt, quod non omnes iis
digni aut certè pauci maturi atque praeparad videantur), colloquium
sanèdiutissimumfinivimus.Egoposteromanc sumtocalamodum caleret
animusrecente memoriahoc tibi pariter ac mihi, Alethophile,exaravi,
tametsi animamillis infunderenon potuerim quaeloquentiumvultu ac
motu habent collationes~ alioquinargumentisiccitate languentes[Hissi
placetfruereac] Vale.
t. Allusion aux Cartésiens.
2. Sic.
6sS NOTES MATHMMATtQUKS

MATH.,XH, a. XII, a'.


MATH.,
28 jun. 1676. De [curvarum]<( figurarum> areis per infinitasseries
exprimendis,regula generalis.

MATH.,XII, b. XII, b.
MATH.,
Octobr.i68i.MethodusgeneraIisproDiophanteis.

MATH.,
X! C. XII, C.
MATH.,

1676. DEINCEPS AB UNITATE METHODO MEA


SUMMA QUADRATORUM
REGULEAB ARNALDOIN HUNC
ANALYTICA;ET INDE DUCTADEMONSTRATIO
USUMMIHI PROPOSIT~.

Mons. Arnauldm'avoit donné ia regle ou le theoreme


Fevrier 1676 et je luy en ay donné la demonstrationpar le calculprece-
dent.
Ce specimenpeut servir d'exemplepour l'art de trouverdes demons-
trationspar le calcul; et <; fait voir > commentil faut changerl'expres-
sion, ou les caracteres,poury arriver

MATH.,XII, d. MATHXII, d.
10 decembr. 1678. ~f~w~~ seu D~M~.
j Hic inseritur generalis observatiode divisionein locumcomparationis
~M~.ij
Emploi des signesd'ambiguïté.

ï. Les volumes MATH., XII, XIII et XIV sont des liasses de papiers de tous formats
non classés. Aussi ne pouvons-nous donner aucune référence précise pour ces trag-
ments<que nous avons remarqués à cause de leur date.
1
INDEXNOMINUMET RERUM'

Abdomen 463. Accusativus 28$, 286.


Abjectio 57. v. Novenarius. Acerbus 488.
Ablatio 63. Acervus 603.
Abscissa 118, 120. ACHATES 179'
Abscîssus 393.· Acicula 161, 188, 469.
Absens 480. Addus 488.
Absolute primus 219-221. Acies 483.
Absolutus 17, 24, 26, 51, 60, 64, 221, Acris 488.
324, 33i. 389. 409, 47$) 590. 6i2. Actio 9,14,21,26, 37,38, i6o,i8$,
Absolvere 505. 188, 225, 330, 343, 3$3. 390. 391. 40$,
Abstractio 43$) $i3*· 475, $04, $2i, $2$, 528, 597, 623,
Abstractus 8, 174. 2i8, 227, 243, 2$7. 627.
287, 341. 35~, 360, 387. 389-391. 4oo, Activitas 473'·
403.423.433. 43!. 437. !i2. $20,602, Acttvus 3, 9. io, 14. i88.
626. Actor 504.
Absurditas 184. 191, 6ï4. Actualis 22, 24, 248, 376. 39~. ~o,
Absurdus 23, 62, 87, 148, 184. 19~. $22, 621.
198-200, 202,234.260, 261, 27$, 379. Actualitas 24, 3 76.
~2$, 6oi, 607. Actus 15, i8, 22-24, 474. 475, 495,
Abundans 166. 534, 604, 614, 620-622, 626.
Academia 147. 420. Acus 187, 469.
Accentus 498' Acutus 489.
Acceptare 494' Adœquatus 219, 220, 512, $13.
Acceptilare 5o3. ADAM:I$I,240.
Accepti-latio 503. Adamas $7, 447'·
Accessus $93'· Additio 63, 100, 107, 110, 112, 12$,
Accidens 19, 20, 2ï, 83, 117. 209, 245, i4ï, 146, i47. i73. 2$o, 424, 496.
3S6, 3$7. 391, 423.438.47i.476. 479. Adeps: 461.
490, 49$. 499. ~03, $09, $i2. Adjectivum 18$, 243. 244. 282, 287,
Accidentalis 9, 13.· 289, 290, 3!6, 423. 433'
Accommodare $02. Adjectum (secundi, tertu adjecti) 301,
Accusare $0$. 391-393.·

i. Dans cet Index, on a intercalé les mots grecs au rang alphabétique qu'occu-
leur transcription latine. On a réuni les mots français aux mots latins qui en
perait
sont la traduction; on a joint en général au verbe ses participes et à l'adjectif l'adverbe
et le substantif qui en dérivent (Ex. continuus, continuum). Enfin on a séparé les
divers sens d'un mot par des indications abrégées, qui sont (èbre), «Mf (omie),
«W~(métique), g-~bM(étrie),gramm(aire), /o~(ique), tM~A(ématique), phys (ique)t
soc (iologie).
63o INDEX NOMINUMET RERUM

Adjunctum 434. 43$. 47!' $2$. 378, 398, 402, 407. 4i6, 427, $19.
Adulari 493'· 544. V. Universalis, Particularis.
Adverbium: 3$. 185, 244. 281, 282, 287, Agates 449.
289, 290, 3S3. 437-8. Agenda 160.
Advocatus: 213, 504. Agere, Agens 2$, 2 $6.
~dificium 223, 467- Agger 468.
~Eger, ~Egrotus 3, 4. Aggregatum 13. 14. 6o, 62, 220, 270,
JEGYPTUS, JE~ft:M: 2Y2, 223, 226, 343' 433, 438, $26, 527, 6og, 6ii, 615,
JEmulatio 493' 623.
AGRICOLA (Georgius)
~quabilis 489' 447) 449'
~Equalis 47, 52, $6, 147. i$2, 187, 2$7, Agricultura 223, 526.
262, $oo, $46, 563, $64, 621. Aire v. Area.
~quaUtas 1, 152, $48. 'Axptësnx 212.
~Equatio 4$-49. 59-6i. 64, 65, 71, 94, Ala 457) 4~6.
98-14$, 148, 149, 171-173. 181, 233, Alatus 4~. 4!7.
24$, 247, 301-30$, 3iï, 349, 367, $$o, ALBIUS V. WHtTE.
$$8-$6o, $62, 563, $7i-$7$, $78, $79. Albus 489.
ALCIBIADES
383, $8$. $98.
JEquicompositus $$8. ~~O~M!M v. PM<
ALEXANDER:
~quiformis 274. 357, 362, 37$.
~EquIIaterum 84, $$8. Algebra 37, 43, $o, 94, 9$, 98, in,
JEquilibnum 21, 171, 402, $19. 112, 123, 124, 127, i39, i$$, 17$,
~Equtpollens 68, 284, 497. 181, 218, 223, 2$7, 330, 338, 343,
~Equipollentia 233, 261, 262, 327, 3$2, 348, 406, 419.429. $3i. 532, $$7-$63,
40$. 427, $90. $72, $80, $8i, 584, $8$, 626.
~quipoHers $7, 240, 263. Algebraicus 34, 3$, 107, 12$, 149, 164,
J?~M~o~MH~M~(~) 191, $i4t $19' 336, 3$o, 542, $$9, $71, 586.
JEqutvalens, JEquivalere $6, 66, n6, Algebrîsta 37, 148, 588.
240, 242,2$o, 274, 4o8, 421-423. 496. Algorithmus 107, 2$7.
497- Alimentum 46$.
~Equivocatio 119, 120, 131, i$7, 394. Aliquid l6o, 2$2-2$6, $12.
Aer 39, 40, i88, 441, 443, 486. Aliquotus $66, 610.
~Eranum 219, 417. AUegare $o$.
Aereus 4$6, 461. AMégone 179.
~stimatio $oo, $69, $70. AUœoptOtus 166.
JEstus 174. Alphabetum 48, ï6$, 220, 223, $32.
~Etemitas 213, 479, $23, 62$. 626. ~f~MW C~~tOMKW~M~M~M~MM 430,
~Etemus 18, 22, 89,178,192, 212, 232, 43$.
402, 40$, 418, $19, $23, $97, 607. ALSTED: 330, 3 $4.
JEther 442. Alteratio 49o.
JE~~ 280. Alternare, Alternatio 48, 62$.
Afïabilis 492. Alternative 532, $$6-7. V. Calculus.
Affectare, Affectatus 492, 494. Altitudo $82.
AHectio 476, 490. Alumen 94, 224, 446.
Affeccus ï$i, 189,190, 330,3$3-4, $27, Alveus 442.
$$6. Amare 492, $i6.
Affirmare, Affirmatus 64, 70, 497- Amarus 488.
Affirmatio 43, 6$, 69. 76, yS, 8$, ïii, Amavitio, Amatuntio 289.
239. 2$4, 324, 381. Amb!gu!tas 72, 102-143, 338.
Affinnativus 16, 52, 59, 6i, 69, 8$, Ambiguus 99-143, 146, $74, 628.
112, ÏÏ3, 183, 193-202, 20$, 221, 238, Ambittts 439, 478. 479.
742, 262, 293, 3:8, 320, 321, 366, Ambra 44;.·
INDEX NOMINUMET RERUM 63 1

Ambulatoire(point) 106, 11$, i2$-i29, Anima 3, 10, 12-16, i$3, ï82, 192,
133. 134. 212-213, 222, 226, 232, 4$0, $14, $1!,
~~tMMtM i$8, 160. $2ï-$23, $30, 626.
AMËRIQPE l8l. Animal 3, 13' ~4*i6, 4~*4~~43 sqq*
Amiantl~us 447, 449. i$i, 165, 167.188,224,4$o, 4S4. 461,
Amictus 466, 467. 478, 49~' 526. V. Spiritus.
Amicus $01. Animalculum 617, 6i8.
Amor: $,8, i$7, $16, 627. Animalitas 389.
Amphibius 460. Animatus 13, 441, 4$o, $23.
Amphibole,Amphibolie: 120-122, i$7. Animositas 493.
Ampliare 497. Animus 40, 71, 73, 93, i6o, 169, 232,
AMSTELODAMUM $6l. 2$6, 627.
Anagogicus $$8, $87, $88. Annihilatio $23.
Analogia 174, 220, 377, 434. Annotatio $86.
Analogicus,Analogus 224, $22, 523. Annulus 48$.
Analysis 1, 2, 14, ï8, 20, 24, 32, 36, Annus $1, 219.
97, 98, 10~ in, 122-12$, 144, i$$~ Anomalia 36, 3 $3. ·
i$9, 160, 170, 171,17$, i7S, 180, i8i, Anomia 67.
t84, 188-190,21$, 2i8, 221, 231, 234, Anonymus $11.
241, 2$7, 272, 280, 284, 28$, 3iï, Ante 477.
336, 34i-3$i, 3$~ 3$S, 377<3~9, 400, Antecedens 2$3, 262, 324, 398, 401-403,
431, 44i, !ii, $i3, $i4, $i9, $~4, $42, $i8, 577.
$4$, $46, $$7-$6z, $72, $73, $79, $8o, Antenna 466.
$84, $8$, $88, $93. V. Synthesis, Spe- Antimonium 449.
ciosa. Antipathia 12.
Analysisdidactica 424. Antiquatus 480.
Analysis grammatica 3 $3.· Antiquitas 2$, 223, 22$, 244.
Analysisinnnitorum 18. Antiquus 480.
Analysis logica 3 $3.· Antitypia 13.
Analysis situs 329, 546. Antlia 187, 465.
~H~tM 189, I9I. V. ARISTOTELES. Anus 463.
Analytica (ars) 167, i68, 219, 420. Apenre 484.
Analyticus $1, 97, io6, 109, 122, 143, Apex 583.
i44, 146, 148, i62, 16$, i68, 170, Aphoristicus $61.
i73,3$o, 3$i, 41$, $$7, $$9<$62, $63, Aphrotiitrum 446.
$72, $73, $8i-$83, 612,613, 628. Apodictica,Apodixis 34$, 346, 408.
Anatomc, Anatomia, Anatomicus 13, Apodus 4$$.·
i6i, 167, 224, 420, 478, $26, $96. ApoLLONius 144, 174) i8i, 182, .340,
Anchora 468. S~ !46.
Anciens v. Veteres. Apoplexia 16.
Angélus 20, 2l, 94, ï$9, 177, $90. A posteriori 17, 26, i$4, 163, i66, 329,
ANGICOURT (M. d') $7$. 400, 42ï, $i$, $6o.
ANGLIA 420. Apostolus 239.
~M~M $92. V. WHITE. Apparcntia 190, 226, 227.
Angulus 21, 97, 14$, 149, 152, 349, AppeUarc $o$.
477, 48$, 489, $34, $49' $$~' $61, Appellativus 433.·
582, $87. Appetitus 12-14, 491, $28.
Angustus 476. Appositivus 27$.

Nous ne tenons pas compte des passages oit ~)<< /~owo, etc., sont employés
comme exemples de termes logiques.
633 INDEX NOMINUMET RERFM

Approbarc 493.· ~n~o~fMM 179, 192,426, Sgo.


Appropinquans 583. Arithmetica 2, 37. !0, 99. ï48, i$2,
Appropinquatorius$$9. 1$$, 156, i8ï, 223, 2$7, 341, ~8ï,
Approximation 144,i4$. 419. 43$. $2$, $28. $32, 568, S?i,
A priori 2, I?, i8, 26, 98, 163, 166, $76, $96.628.V. Binaire,Dyadica.
272,402, 4o8,4ï5. 420, 43ï. 432, $13- Arithmeticus 36, 147, 339. 368, 420,
$i$. $18, $19, $60. 496, $8o, $89. V. Machina.
Aptus 475.· Arma 223, 47~'·
Apud 287. Armeniacus 446.
Aqua 39, 40, i88, 441.443. 486. Armus 464.
Aquadu!cis 456,457. ARNAULD 10, i8o, 211, 219,628.
Arrestare
Aquafortis $2. $0$.
ARRIANUS $.
Aquaticus 4!$-4!8.
Arabes: 22$, ~ï2. Ars 3, 3$. 37. 7ï. 7~. i66, 167, 169,
Aratrum 470. 170, i74. an, 21$, 224, 228, 429,
Arbitrarius 32, 98, 124, ï28, 141, i~i, 496. V. Characteristica,Combinatoria,
220, 243, 4;ï, $16, 621. Theatrum.
Arbitrium 3$, 167, 173, i8$. Ars conjectandi 174.
Arbor 4$o, 452,4$}. Ars dedphrandi 162.
Arbustum 4~2. Arsdemonstrandi i$4.
Arca 469. Ars inveniendi,inventoria 31, 37, i6i-
Arcanus ï8, 171, 190,219, 386, 389, 166, 167-170,170-174,i7$-i82, 217,
431, $ï9, $87, 627. $n.
Archaeus 12. Ars judicandi 36.
Archif 225. Ars ratiocinandi 94.
ARCHIMEDES: $0,96, 10$, ï44, ï68, 191, Arsenicum 446.
34i, 40ï, 402, $i~, $19, $33. Arteria 461.
ARCH1TAS 330. Artcriaaspera 464.
Archttectomca,Architectura 38, 169, Articulatus 489.
223, 244. Articulus 464.
Arcus 14$, 147. 2$7, 471, 478. ~2, Artifex 212.
6o6. Artincialis i$ï.
Area 146, 582, $93, 628. Artificiose:189.
Arena: 61$. Artificium 95, 176, 190, 596.
Arenula 623. Artillerie 227.
~~MM: $68. Artocreas 466.
Argentum,Argenteus $2, $3, 448, 449.· Artus 464.
Argentum vivum $2, 74, 7$. 444. V. Arundo :4$ï.
Hydrargyrum,Mercurius. Asadulcis 44$.
ArgtUa 444.447. ASÏA 2Ï2.
Argumentatio 72-74,77, 84, 22ï, 248, Asinus v. Pons.
513. Asper 489.
Argumenmm 72, 73, 76, 77, 84, 183, Assensus 49$.·
ï9$, 2tï, 218,247, 603. Asser 467.
Argut!ae 37, $ïï. Assertio 184.
Ariadnaeus 337.· Assignabilis n, 18,609, 6î$.
~M<<ïn~ v. Vossïus. Astronomia 39, 244, $26, $27.
AMSTOTELES 2$, 32, I$9, Ï7$, Ï77, Astronomicus 222,420.
ï79, i8&,ï§9, ï9ï,3iï, 282, 286, )ï2, Astronomus: ï8o, $91,592.
330~ 338. 339' 34i. 366, 388, 400, Astrum 6.
428, 4;8, 48o. 488, $ï9. S3ï. !96. Asyllogistus 22ï.
601, 607, 6)ro,62ï, 62$. Asymptota 99, ïoë, 117, 388, 389,$23.
INDEX NOMINUM ET RERUM 633

Atheismus $, 8. BECHER283, 447.


Atlas MM<v~M~M 160, 163, 222-224. Bellum 212, $07.
Atomici 341, 625. Belopoetica 223.
Atomus 8-~0, 522, 523, $33' 614, 618, Benedîcere 499'
623. &M~<C~M< 4.
Atqui 243. Benevolentia $16.
Atramentum 470' Benevolus 3 3 I·
Atrophia 328. BENÏVENIUS 4l8.
Attentio 72, 493' Benzoin 445.
Attractio, Attractiva (vis) n, ï88. BERLIN $75' ·
Attributum $6, 67, i8$, 241, 242, 244, Bemacla $6.
2$2, 328. J&M~'JtMÏ 4.
Audere 494. BERNARDUS:$37'
Auditus 190. Bestia 4$~, 460.
AUGUSTINUS 2$, 26, 184. BETHLEM (Jean-Gabrïet) 354.
Aunpigmentum 447. Bibere 491.·
Aurum 44. 50-56, 74, 84, 329, 449, Bibliotheca 30, 95, 163, 222.
$i2. V. Fulminans. Bicomis 459.
Auster 232. Bien v. Bonum.
Autoritas 35, 183, 184, 189, 2ii, 212, B!enn!um 40.
$14, $92, 6o5. Biformis 428.
Auxiliaris, Auxilium 434, 472. Bilis 461, 465.
Avis $6, 4$7-4$9' BImalts 284.
Axioma 32, 34, 3$, $o, 146, 147. i$9. Binaire (a'ithmétique) 278, $74.
ï8o, 181, l86, 187, 211, 221, 229, Binarius 17, 88, 240, 242.
230, 2$$, 2$6, 323, 361, 36$, 372, Binio 164, 2 $8, 260.
373, 402, 403, $14, $i8, $19, $38, Binomium $6o.
$39, $44, $46, $48, $69, 625. Bipes 232.
Axiomaticus 400. Bismuthum 446, 448, 449.
Axis 11$, n8, 121-123, 13$, i6$,44i, Biterminus 416.
48$. · Bitumen 444.
Bivalvis 456.
BACON 169, 174. BUtiri 2$$, $ï2.
Balistica 38. Bocardo 74, 297, 314. ?2o,4ï3- ·
Balsamum 4$4. BOCKENEM$6ï.
298, 314. BODEMA~N 538.
~r~:
Barba 466. Bolus 444, 447.
Ba~aM 230, 248, 249, 294, 301-303, Bombarda 471, 572.
BOMBELLI 148.
306,307, 310, 312,411-413.
Barbari 230, 248, 294, 3os, 307, 310, Bonheur v. Felicitas.
412, ·~I4.
3I3~ 4IZs
3ï3, 4ï4. Bonitas 6, 27, $8, 221, $3$, 626.
Barbaries 31. BoNTEKOE:l88,327.
Barbarisme i$6. Bonum 2ï, 24, 2$, 29, 9$, 139, i$7,
Fa~oco 296,304,309, 3ï3' ~o' 413. 219, 224, 474. $27, $28, $3$, 626.
BARomus 232. Bonus, Optimus 27, $8.
BARROW $88. BOOLE $7,42$.·
BARTOK Ï79' Borax 446.
Basis 44ï, $82, $83. BORBÏ.LY2l6.
F~ 568. Botanïcus 224, $96.
Batavus $92. BouvET (t~ R. P.) 327.
Beatitas, Béatitude 169, 2ï2. Bovinus 4$9.
Beatus dot, 73, 169. Brach~um 464.
63<~ INDEX NOMINUMET RERUM

BrancMa 436, 466. Caminus 468.


Brevis 476. Campana 470.
Brutum. $3, 4$4t $30' CanaMs: 469.
Bulbosus 453.· CanceUi 467.
BURERUS S 10. Candela 469.
Butyrum 466. Caninus 4 $9, 460, 462.
Cannabis 223.
Cabbala 429, $n. Canon 46, 410, $73.
C~RiEUS i78. Canonicus $39.
Cacumen 441. Canonista :2i3.
Cadere 481. Canorus 457, 4$8.
Caducus 441. CANTOR (Moriz) 179.
Qecus 220, 360. Capax 241.
Caelestis 174. Capreolus 468.
Caelum 177, 222, 441,442. Caprinus 4$9.
Caementum 467. Capsula 4$4.
Caspe 488. Captivus $07.
Caeremonia 223, 499. Capucinus $61.
Caeruleus 489. Caput 8$, 4$9, 461 49~.
C~SAR 3$7. CARAMUEL 561.
Caeslus 490. Carbo 44$.
CanM 280. CARDAN 177.
Calamatus 460. Carere 473.·
Calaminaris(lapis) 449. Caritas 3, 627.
Calamus 466. Caritativus 64, 331.·
Calcarius 447. Camivorus 4$8.
Calcukris 132. Carpus 464.
Calculus 3, 34, 3$, 43, 46, 49, 50, $3~ Carta v. Charta.
$7, 66, 73, 8o, 86, 94, 97, 99-14~ CARTESIUSv. DESCARTES. C~~MM
148, is2-i$6, 166, i68, 173, 174, 181, 189, 361, $24, $83, 625, 627.
21$, 221, 229, 235, 247, 2$0, 2$6, 260, Cartilaginosus 456.
262, 3oi, 304-311, 326, 33$, 336, 339, Cartilago 461.
367,406,420,422, $31, $42, $$o, $$6, Caseus 466.
~7.~3, $71, $72, $76, $8o-$8$, 628. CASPIUM (mare) 442.
Calcuiusaltemativus 556-557.· CASSINI 222.
Calculusgeometricus 348, $42. Castrametatona 223.
Calculus logicus, universalis, rationaIis, Casuare 562.
rationis 49, $7,66,229, 23$, 239,249, Casus 97-107, ii4, n$, ii9, i22, 123,
367, 421. 126-128, i6$, 166, 171, 263, $6o, 562,
CalculusRatiocinator 239. $70.
Calculus situs 538, $39, $41, $48-$$6. Casus (hasard) 93, i6i) ~3' ~7~,
C~M~ 297, 314, 320. 173,212.
Gï~<M 297,31$.· Casus ~a~) 3$, 282, 285, 287, 288,
Calidus 48$.· 3~3~434,497'
Calor 38, i8$, 187, i88, 190, 390, 432, Catalogus 34, 1~3, 1~8, 229, $6ï.
~3. Categorematicus 3 $8, 3 $9, 3~ 4~7'
Caloreitas $13. Categoricus 42-4~, 49' ~1' 52, 37'
Caix 224, 447. 61, 73-77' 8o, 83, 8$, 193-19~ 20$,
Calyx 4$4. 232, 238, 24$, 260,262,32:, 3~9' 377'
Camestres 295, 304, 3o8, 313, 319, 413. 389,393' 407' 4o8, 4~6.
Camestros 296, 313, 319, 414. Catena 171' 485.
Camfura 44$. Cathedra 469.
INDEX NOMINUM ET RERUM 635

Cathetus $82. Characteristica 29, 42, 6o, 62, 92, 94,


Catholicus 4. 98, 99, 129, 181, 267, 2~4, ~7$, 284,
Catoptnca 223, $26, 561. 326, 338, 3$7, 3~9, 366, 377.4o6, 429,
Cauda 460, 466. 432-43$, 5H, $31, $62.
Cauliculus 4$4. Characteristicu? 49-31, 54, $5, 77, $86.
Causa 13, 14, ï6,19, 26, 33, 34, 38, 39, V. Numerus.
63, 93, 146, ï$i, i$9, 160, 174, 176, C~-tMM~ 568, $93-627.
182, 188, 190,218, 24$, 256, 272, 341, CHARPENTIER 284.
399, 40$, 432, 47i' ~i, 522, $28, Charta 224, 470, 6n.
$33-!3S. 573, 594-597, 622-62$; Chartula $$6.
505. Chemicus v. Chymicus.
Causa efficiens,causa finalis 7, 13, 19, CHERUBINUS 223.
20, 329, $2$. Chimaera: 25.
Causaoccasionalis 521. Chinensis v. Sinensis.
CAVAUERi 99, io6, 144, 148. Chirur~ca 188, 224.
Cavere:493. Chorda $49, $$2.
Cavema 443,483.· C~M~MM $, 213, $o6.
Cedere 481. CHRisTus 239, $o8.
Celarent 230, 294, 301-303, 306, 307, Chronique 225.
310, 313, 319, 411-413. CHRYSippE177.
Celaro 230, 295, 303, 307, 310, 313, Chrysocolla 446.
319, 412, 414. Chylus 461, 465.
Celeritas 38, i86, 480, 614. V. Velocitas. Chymia 179, $26.
Censor, Censura $91, $92. Chymicus 224, 433, 4$o, 596.
Centrum 98, io6, 117, 478, 479, $$4, Chymista $2.
582, $90. CiCERO 169.
Centrum gravitatis 11$, 124, 144, $6i, Cilium 462.
562. Cinereus 489.
Cerebrum 461. Cinis 442.
Ceremonia v. CaH'emonia. Cinnabar 447.
Cerevisia 224. CIRCE 341.·
Certamen $07. Circularis 122, 123, 138, 172, 431, $$o,
Certitudo 22, 34, 49, 66, 17$. i8o, 181, 613.
221, 227, 232, 33$, 388,389,411, 417, Circulatio 341, $93.·
432, $i$. Circulator 602.
Certus 26, $9-62, i$i, 169, 214-217, CirCulus(~~W~.) 15, 29, 11$, 122, 123,
243, 272, 387. 13$, 144, 14$, i$4, i$$, 171-174, i82,
Cervix 462. 241,2$7,272,349, 391, 43i, 432, 440,
Cesare 234,29$,303,304,308, 313,319, 478, $40, $4$, $49' ~1-~6, $$9, $76,
413. $82, $84.
C~t~o 29$, 313, 319, 414. Circulus(log.) 160, 417.
Cetaceus 456. Circumdare 483.
Changement v. Mutatio. Circumferentia i$o, i$$, 478, $$4,
Character 27, 29, 30, 36, 42, 48-$o, $3, $$$, ~82. V. Peripheria.
66, 99, 100, io$, 107, ii2, 124-126, Circumstantia i$6, 176, 229, 47$.·
129-131, i43, i$4-i$6,i6i, 176, 220, Cissoïde 106, ii$, 410.
223,224,2$7, 274, 276,277, 284,28$, Citatio $o$.
290,326,33$, 3$i, 3$2, 393, 400, 539, Citra 477.
556, 562, 628. Civilis 167, 2i8, 223, 503.
Character philosophicus, universalis 168, Civilitas $oo.
169, 184, 282, 283. Civitas 170.
Characterismus 72, 73. Civitas Dei 16.
636 Ï~DEX NOMÏNUM ET RERUM

Clarus 189, 2t9, 220, 242, 360, 489, Collum 462.


$!2,$l6. Color 10, 38, 157, 190, 327, 360,
Qassis
36~
36, ï4$, 400. 433, 4$7, 489.
CLAUBBRG 219. Coloratus i)7, ï$8, 361.
Claudere 484. Columbinus 457'
CLAUDIANUS $07. Columna 163, 223, 467. 580. V.
CLAUDINUS 2Ï2. Combinabilis, Combinabilitas 307, 308.
CLAUDIUS CLEMENS 204. Combinatio 34, 40, 162, 163, 170-17~
Clavicula 462. 2$6.2$8,308,346, 430, $32, $42, $$6,
Cîavis 562, $63. $72.
CLAVius 191, $38, 546. Combinatoria (ars) i$9, 162-171,
Clavus 468. 177,
336, 338, 348, 349. 41$, 429, $n~
Clerus, Clericus 5, $03. $2$, $28, $3i, $44, $$6, $$7, $6o-$62,
CUens 504. 572, $73, S82.
Clunes 463. Combustibiîis 444, 44$.
Clypeus 471. COMENIUS 2l8.
Coagulare 486. Comitari $oo.
Coaïitio 110, ii2, 141, 142, 326. Commensurabilis 17, 388, 408, 566.
Cobaltum 446. Commensurabilitas 272.
Coctona 224. Commensuratio i.
CoDRus 271. Commerce 227.
Coefficiens 46-48, $79, $8o. Commissarius 211, 212.
Coenobia 9$.· Commoditas 93, 9$.
Coexistens 408. Communicans 2$i.
Coexistentia 361, 376. Communis $2-$4, $7, 91, 242, 2$o-2$4,
Cogère 498. 476.
Cogitabilis $11, $12. Commutativus $17.
Cogitabilitas $3$.· Comparare 496.
Cogitans 331, 361, 438. Comparatio $3, 2$o, 281, 349, 47$, $2i,
Cogitatio 169, 170, 21$, 220, 343, 3$i, 562, $63, $66, $68, $8$, 628.
3 $2, 389, 420, 429, $28. Comparere 5o5.
Cognatus $01. Compatibilis $7, i66, 247, 307-310,
Cognido 183, 189, 214, 219, 420, 491, 36o, 374. 376, $30.
$:7, 626. Compendiosus 2$7.
Cognitus 189, $83.· Compendîum 36, 37, 94, 168-170,222,
Cohaerens 447, 486, 615. 242, 2$6, 3$o, $$8, $84, $8$.
Cohxsîo 48$.· Compensare 2 $2, 503.
Coincidens 52, $4, $6, 62, 166, 2$o, Compensatio 171, 2$6.
264, 268, 3ii, 349, 362, 366, 407, Completus 220, 356, 372, 37$, 376,
408. 563. 403, $20.
Coincidentia 106, 229, 308, 312, 317- Complexio 231.
321, 366, 367, 373, 374,381, $48. Complexus 17, 237, 346, 368, 372, 373,
Coincidere $6, 250, 258, 261-264, 311, 377' 38i, 386, $i2.
312, 324, 362, 363, 368, 378, 397. Complicatio 380, 382, $79.
Coinferens 471. Componere 2$8.
Cointegrans 274, 564. Compositio $3, io8, 110, 130-133,136,
Coleopterum 4$$.· 138, i$2, 2$i, 2$8, 3$8,3$9, 42$.
Colere $o8. Compositus 13, 38, 40, 42, 48, 86-89,
Collectanea 93, 182. 100, ï07, H9, 12$, 128-136, 141, 143,
Collectio 377. i$9,162, 164, 170, 238-243,3$8,3$9,
Collecdvus 2$o, 267, 290, $32. 37$, 441, 473, $i2, 528.
Colloquia 213, 221, 419. CompossïbiHs 407, $30, $34.
~DEX KOM!XUM ET KERUM 63/

Comprchensïo 519, 539. Con~etura 211, 226, 420.


Conans 331. Conjicere 496.
Conatus 474, 481, 526, $34' Conjugatîo 286, 290.
Concavus 476. Conjunctio 18$, 245, 287, 288, 3$3,
Conceptio 158. 434.
Conceptus 34, 49, $0, $3, 6o, 83, 219, Conjunctum 472, 475.
220, 243, 388, 4~9, 432,512, 514. Conjux:$oi.
Concessio, Concessum 184. Conncxio 8, $i, 102, i$i, 164, 402,
Conchoïde 106, 410, 431.· 434, 43~ 513' 5i8, 519~ ~8.
Conchylium 456. Connexus 73, 471.
Condpere 491. Conoeides 440.
Condusio 32, 33, 43, 66, 72, 73, 76, CONRING 192, 221, 588.
84, 90, 91, 96, 176, 179, 187, 190, Conscientia 16, i6i, 189, 21$, 49$.
195-209,230, 246-248, 316, 318, 320, Consensus 183, i88, 498, 627.
352, 389, 406, 412-415. Consentaneus 47$.
Concoctio 490. Consequens 254, 262, 324, 398, 401-
ConcomitantMe(hypothesis) $21. 403, $i8, $19, $77.
Concordia 494. Consequentia 22, 34, 70, 73, 76, 77,
Concretio 490. 8o-8$, 89, 17$, i86, 187, 221, 226,
Concretivus 425. 229, 231-234, 243, 249, 2$2, 260, 284,
Concretus 356, 360, 391, 423, 433, 3io, 327, 330, 379, 382, 398. 406,
437. 438, 441. 445.· 416, 422-3, 42$-428, 497, $28, $49,
Concupiscentia 493.· 6l2.
Concurrens 471. Conservare 2$6,472.
Concursus 482, 545. V. Extraordinarius. Conservatio 62$.
Condemnare 505. Consïderare 49$.
Conditio 23, 80, 91, 165, 235, 471, Consiliarius 503.
596. Consilium 188.
Conditionalis 67. Consistées 486.
Conditionatus 17, 22, 25, 26. Consistentia 190, 47$.·
Condonare 503. Consolari 499.
Conducere 501, 502. Consona 204.
Condylus 464. Consonantia 489.
Conferens 255, 256, 471. Conspecies $3.·
Confessio 505. Constans 492.
Confirmatus 331. Constematio: 493.·
Confiscare 506. Constituens 2$o, 2$i, 269, 471.
Conflictus 38, 507. Constitutio 190.
Confusio 215, 489, 535.· Constitutum 2$i, 269.
Confusus 10, 12, 15, i6, 62, 190, 219, Constructîo 97, 98, n$, 119, 122-124,
220, 360, 375,512. 14$, i8i, 342, 3$o, $84, $8$.
Congelatio 448, 486. Constructio ~'afMM.) i$2, i$6.
Congratulari 500. CoK~fMto~ $71.
Congruentia: i, 152, 525, 528, 547, 548, Consuetudo 71, 189.
550. Consulere 499.
Congruere 540. Consuspendens 472.
Congruus: 269, 407, 522, 541, $49, $63, Contactus i$2, 482, $$$, $$6, $82,601,
564, 621. 604, 613.
Conica (sectio) 97, 98, 103, 115-124, Contemplativus 3.
ï34,135, 143, 144, 150, i68,172, 174, Contemtus 493.·
223, 242, 350. Contentum 19$~20$, 229, 256, 269, 274,
Conifer 453. 322, 3~4, 373~46i, $47. V. Continens.
638 INDEXNOtHNUMKT RERUM

Conttgnatio 468. Convexus: 476.


Conuguus 13, 439, 477, 6oi, 617, 621, Convolvulus :4$3. ·
623. Coordinatio 163.
Continens 229, 256, 266, 274~321, 324, COPERNIC, C<H~M!~ 129, $9t-$93.·
373.396,46ï. 547;–443<V.Con- Coputa 49, 77, 8$, 221, 243, 244, 273,
tentum. 282, 289, 398, 4:6.
Connncre ï6, 18, 47, $1-58, 6$, 68, 69, Cor: 465.
8), 229-231, 23$, 249, 2$4, 257, 258, CoRDEMOY $23.
262, 26$, 367, 378, 395-401, 406, 407, CORDUS:4$3.
411,423,425. CORNELIUS MARTINIUS 206.
Contingens 1-3, 13, 16-23, 211, 2)), Comipes 4$9.
271-273, 37i, 374, 388-392, 402, 405- Cornu 466.
408, 519, 528. Comutus 439.
Contingentia 3, 17, 21, 22, 519. Corollarium 197-202, 230, 231.
Continuarc 474. Corporeus 13,438, $22, 523, $90.
Continuatio 18, 371, 373. Corpus ïi-22, 38-40, $3. 93, 94. 149.
Ccntinuatus 171,220, 361, 371,374, 388, 150, 171, 186, 190, 192, 212, 223,
390. 226, 246, 247, 2$7, 404, 40$, 429,
Continuitatis (lex) 174, 525, 528, 544. 431, 433, 43S, 441, 450, 454, 515.
Continuus 16, 57, 105, 361, 377, 390, $2i.$23, 526, $27, $87, $90, $9$, 596,
408, 431, 438, 476, 522, 525, 541,547, 604-607, 613-61$, 619, 622-624.
549' 365, 594, 6oi-6io, 613-616, 619, Corpuscularis 9, 341·
621, 625. Corpusculum 1, $, 158, 617, 6i8, 623.
Contractivus 428. Corrélatif 133-·
Contractus 502. Correquisitum 472.
Contradicere 52, 53,8o. Correspondant 102-10$, no, 113, 132,
Contradictio 17, 87, 183-186, 233, 253, 141, 142.
303, 350, 365, 371-375,407, 408, 412, Corruptio 490-
431, 513, 612. V. Principium contradic- Cortex 454'
tionis, Implicare. Coninus 458.
Contradictorius ï8, 45, 48, 67-70, 79- Corymbifer 453.·
83,86-90,184, 185, 231,236-239, 247, Cosmographica 38, 39'
26i, 273, 325, 364-366, 37i, 387, 4oi, Cosmologia $27.
408, 412-414, 431. V. Oppositus. Cosmopolitica 40.
Contrahere 481. Costa 463.
Contrapositio 83, 91, 254, 370, 416, Cotes 449-
422, 427. Coxendix 463'
Contrarietas 250. C~M~ (règlede) 573, 579*58o.
Contrarius 52, 82, 83, ni, 126, 137, Cranium :46i.
138, i86. V. Oppositus. Crassus 476, 486.
Controversia 192, 212-215, 221, 244, Creatio 10, 523, 625.
336,400,417-420. Creator $91, 617.
Conus 98, 120, ï68, 242, 440. Creatura 13, 17-24, $22, 6l8, 622.
Convenions 407, 473.· Creatus i$, i8, 19, 23, $21.
Convenientia 124, 434, 526, 528, 562. Credere 498.
Conversio 43, 46, 6i, 76, 79, 80, 83, Creditor $01.
90, 91, t97, 202-2C9, 221, 229, 232, Crescere 490.
234, 253, 254, 293,303, 306, 310, 311, Creta 447.
330,370.379' 3~0, 398,406,411,415, Cribrum 170.
4i6, 422, 427. Critérium 189, 336, 344.
Conversus 60, 62, 92, 201. Critique 226.
Convertibilis 58-60, 233, 292, 293. CrudeUs 492.
INDEX NOMINUMET RËROM 639

Crus 458,464. 1 Decrescere 490.


Crusta 460,466. Decretum 19-24, 402, 403, $o$, $20.
Crustaceus 455, 4S6. Dedicatio 218.
Cryptographie 174. 348, $32, 56o, 362. Deditio 507.
CrystaUitbrmis 449 Deduetio(ad absurdum) 184.
Crystallisatio 448. Defendere 507.
Crystallus 44$. 448, 449. Deficere 476.
Cubique: 14!. DennibiUs 187, 522.
Cubitus 464. Definire 497.
Cubus 2$y, 440. Dennitio 17, 2$, 32-3$, 43, $o, $$, 68,
CujAS:34o. 78, 80, 119, 120, t$9, 160, ï8o, 182,
Culinaria 224. l86, 187, 190, 220, 221, 229, 2~0,
Cultus 223. 240-244, 2$2, 2$8, 328-330, 3$3, 361-
Cum 287, 291, 43!. 363, 367. 369, 372, 373. 4oo, 406,
Cuprum 32, 6$. 431, 432, $i6, $18, $24, $38, $46,
Cura, Curare 492, 493.· s6i, $7$-
Curiosus, Curiositas 9$) 222, 49!.· Deûnitus $9, 242, 2$8, 367.
Currus 470. Defbrmis 474.
Cursus: 20. Degré v. Gradus.
Curva, Curvus 1$, 97~ 98, io$, 106, Dehortari 499.
n$, 120-124, 134. 13$' ï43"i46, 164, Deliberatio 4, 2l, 212, 213, 229, 419,
ï66, 257, 476. 48$, $4o, $$i, $$8, 498.
612, 613, 628. Delictum $o6.
Cyc~MOM~o 35$.· Delineatio $97.·
Cycloïde 14$. Demeritum 472.
DEMOCRITUS, D~MC~M:!M 7, 232, 417.
Cylinder 440.
Demonstrabilis 22.
Dabilis 147.· Demonstratio i, 2, 8, 17-19, 33-3$, $o,
DALGARNO i$i, 278, 28$, 43 $-437* 73, 76, 8i, 82, 93, 9$, 107, 117, ii8,
$09, $io. 121, 146,148, i$3-i~ 162, ~4,169,
Damnum Soo. 171~173' 175' i77-i84' 187' 190' 192,
DANGEAU $68. 2i$, 220, 233, 339, 340. 343' 344' 3!2,
Darapti 296, 314, 414. 370, 376-378, 382, 388, 389, 400, 41$,
Da~M 230, 233, 29$, 30~ 302, 306, 431, 432, $19, $46, $8o, $84, $90, 626-
307, 310, 313, 411-413. 623.
DARIUS 362. DemoïMtrativus i$4, i77-i79~ ~9~ ~~7~
Datisi 296, 314~413.· 262.
Datum 166, 176, 4I7* 4i8, $19~ $4$~ Demonstrator: 177, 344, 34$.·
DE MORGAN 42$.
$$8, $96.
DAVID 6. Denarius 88.
De Arte cwM&MM~M (allusionsau) i)7, Dénombrement 229.
17$. 196, 347. $3i. Denominatio 8, 9, 244, 381, 382, $oo,
Debere 474. $19-$21.
Debilis 489. Denominator 43, 109. V. Nominator.
Debitor $01. Dens 4$9-462.
Decadicus 430. Densus 486.
Decennium 40, 96. Depcndens 256, 473.
Decimalis 2$7, 284, $$7. V. Ars. Deponere 481, 502.
Deciphratona 37. ~62. Deprecari 499'
Dedinatio (g~MM~) 281, 286, 290; Derivatio 286, 339.
Denvativus 10, 207, 240,2$$, 3$8, 3$9,
(phys.) $61.
Découverte 226. $12, $i3' $26.
6~0 MNSX NOMINUM ET RERCM

DESARGUES 98, 124. DIGBY 178,179.


DESCARTES 2, y, 27, 98. ï24, ï44* 14$.y Digestes: 17$. 340.
170, 178, 179. 181, 191, 192, 220, Digitus 464.
232, 341. 343. 34$. 348, 388, 40$, Dilatare 481, 486.
$t6, $30, $31, $59< $61, $82, $83, Dilemma 428.
6ïo, 613, 6ï4. V. Ca~M. DîHgentia 492.
DES CHALES (le P.) 2l6, 5 29, $92. · Dimensio 98, io$, 109, n6, 124, 14$,
Descriptio 16$. 146, i68, 381, 613.
Designatio 2$o. Dimîttere 494.
Destructio 171, $23. DiocENES 417.
Determinans $44, $48, $49, $$3, $63.· Diophantea $71, $78, $8$, 628.
Determmatïo 22, i66, 176, 330, 342, Dioptrica 178, 223, 526, 361.
40$, 498, $40, $48-$$3.· Diplôme 225.
Determinatonus $41. Directio 38, $40.
Determinatus 13, 1$, 22, 49, 110-112, Director 213.
147, ï$i, 16$, i66, 19$, 26$, 331, Directus 184, 382, 410, 41$. V. Re-
$22, $34, $39, $44, $4$, $48, $$3, flexivus.
613. DMCf~:249, 296, 314, 413'·
Detractio 2$o, 27$. Discere 497*
Derivatus 241. Dtsdplina 21S.
DEUS 2-8, 12-27, 29, 86, 9$, i$i, i$3, Dîscipulus 239'
i$4. 157. 178, 179, i86, 191, 192. Discretio 49~'
212, 226, 238, 241, 242, 260, 262, 272, Discretus 399' 47~* 525, 603.
273. 337. 343. 344. 37~. 388, 40$, 416, Discrimen 220, 221, 257.
421~430. $07. $09, $13. 5i6, $17. $20, Discumbere 491*
$2i, $23, $26, $28-$3o, $34. $90, $91. Discursus 495.·
6i2, 618, 624-626. V. Divinus. Disjunctivus 49' 238, ~70.
Devise 224. ·
Disparatus 47, $3' 62-66, 239, 3~3-
Dexter 477.478. Disputatio i7$-i77* ~3~ 417~419.
DiagonaUs 610, 6n. Disquiformis 274'
Diagramma 610. Disquivalens 274.
Dialectica, Dialecticus 37. 189. 338.· Dissensus 49$ <49~'
Dialogus $30, 568, 584, $90, $94. 598. Dissentaneus 475.
Diametrus 146, i$$, $40, $4$, $$2, Dissunilans 358, 3!9~ 426, 441) 449*
576. 461, $34.
Dianœa 426-428. Dissimilis 257, 549.
Diaphragma 463. Dissolutio 523, 6i$.
Diarium 174. Dissuadere 499'
Dibatis 298, 314. Distans 477-
Dichotomia 39. 163, 330, 354. 404. Distantia 9* 15, 10$, i2i, 128, 149.
Dictionarium 16$, 169, l8$, 229. 476, $43. M8-$$3. 382, $83, $93'
Dictum de omni et nullo 411. Distichus 207.
Didactica $11. Distillatio 167.
DMerent 102, io8, 110. Distinctio 404, 489~ S43·
Differentia (~.) 39, 40, $3, 62, 63, 82, Distinctivus $3$.·
8$, 89, :62, 182, 374. 376; (math.) Distinctus 12, 34, $0, ï89, 190, 219.
99. ici, io8, 109, ii7, 124, 129, 130, 220, 2$6~360, $i2, $i6~ 528, $3$.
137. 138. i$2, $64, $6$, $77. Distmguere 497'
Difficilis 474. Distributivus 2$o, 290, $ï7, 532.
Difficultas 161, 184, 191. 220. Distributus 294, 3~ 3ï!3~3' ·
Diffidere 498. Diumus 458.
Dïiïbrmitas 621, 622. Diversitas 14, 12$, 195, 20$.
!NMX NOMÏNUM ET RERUM .1 .1 6~ï

Diversus 146, i66, 193-19$,264, 26$, Educarc 491.


407~47$. Enectus 16, 38, 39) 94. 169. ï88, 218,
Dives 603. 24$, 342, 399.40$, $22, 528, $73.
Dividendus 47, $8, 60, 62, 67, 81, 496, Efnciens 472. V. Causa.
$66, $67. Ego 244~3~0.
Divinatio $62. ~t~MM 224.
Divinatoria 3y. Eidographia v. Idographia.
Divinitas 13. "Ex~n 221.
Divinus 22-24, 27, 31, 3$, 223-226, Etasticus
486,487,
$9$.
33$-337.347. 348,402, 40$,417' 43~ Elastrum $21, $73.
$20,$28, 623-627. Electio 22, 23,498.
Divisibilis10, 15, $4~57, $8, 64~88, Elementa (phys.) 39, 441, 443.
241,4o6, 522. Rementa(~.) 34, 49, $0, $?, 148, ï$2,
Divisibilitas 406. 139,160, 185, 189, 2i$, 2i8, 277, $42,
Divisio(~.) 162, 330, 3$4, 403, 4~7~ $48, $82. V. EUCLIDES.
4$3;(aW~.):44,4$, 47, $$, 6o, 63, Elementa veritatis aeternae 191, 219, $i6.
64, 69, 100, io$-i 13, i2$, 147, 173, Elementaris $42.
187,386,496, $67,$71,$8$, 586,628; Elementatum 443.
(~MM.) 613, 615, 621, 622. Ellipsis (~~MM.) 1$, 11$, ii7, 123, ï3$, f
Divisivus 290. i74< ~9< $93 ;(~-): 162.
Divisor 47, 58, 6o, 62, 6$, 67, 70, 7$- EtUptICUS Ï22, $12.
82, 87-92, 162, 245, 246, 277, 49~ Ellychnium 469.
$66, 567. Eloquentia 8, 212.
DivitMe 29, 9$, 229,$oo. ~w(M~): $30.
Docere 497- Emblema 224.
Docimastica 224. Embolus 188, 486.
Doctnna 169, 214, 226. Emere $01, $02.
Doctus 232-234,557. EMPEDOGLES 6o$.
Dogma 222, $o8. Emphatîcus i$7.
Dogmaticus $11. Empiricus 26, 93, 328, 337, 344.
Dolor 187, i88, $3$. Encydopaedia 30-41, 164, i6$, 217, 222,
Domesticus 4$7. 3$4, $n-$i$, $2$, $6i.
DMMMMMMM~ 286. Enigme 182.
Dominium $01, $02. Ens 70, i6o, 232, 233, 236, 237, 2$9,
Dominus 245, $03. 261-263, 271, 289, 32$, 3 $6,3 $8,360,
Donare $02. 3~8,373< 376, 377) 38i, 391-39~ 407,
Dorsum 463. 431) 437. 438, $12, $30, $33-
Dubitatio 169. V. Non-Ens, Res.
Ducere 49~' Entelechia 10, 438.
Ductilis 487. Entendement v. Intellectus.
Ductus 257. Enthymema 221.
Dulcis 488. Enumeratio 162,164, 202, 419.
Duodenarius 17. Enuntiatîo 162, 238, 2$9-262, 363, 382,
Duratio 473.· $12, $i3, $ï9.
Durus 461, 486. Epagogîcus 166.
Dux $03. Epharmostia $47.
Dyadica 279~430. $71, 574. V. Bma!re. Ephemerides 222.
EPICTETUS $.
Ecclesia $06, 591,$92. EpicURUS 232.
Ecclesiasticus4, 96~504. Epiglottis 462.
Ecthesis 497' Epiploon 463.
Edere 49*' Episcopus 183, $04.
tNËMM M M!BN!Z. 41
o~ '0"~0_"0~_0~
_00"
.o-o~ _0'¥O.".0 .noo

6~.3 INDEX NOMINUMET RERUM

Epitheton 243, 244. Existimatio $27.


Erectus 481. Exotericus 189.
Ergo:243. Exoticophylacium 224.
Error 71, ïï6, i$4-i$6, 169, iy6~ 183, Expeetatio 493.
218, 22ï, 328, 338, 432, 579. ~i, Expectativa ~$o.
$84. Expedire 474.
Eruditio 214, $i6. Experientia 33, 35, i$4-i$6, i$9, 176,
B~~ ~îM~r~M~ l8l. V. PASCAL i8i, 183, 187, 189, 190, 220, 328,338,
(Blaise). 388,491 ,$97.
Esse 321, 325, 362, 369, 39ï, 406, 434. Experimentalis 2, 93* $2$, 526.
Essentia 9, 17, 18, 376, 409. Experimcntum 4, 17, 3i. 33, 34,39. 41,
Essentialis 17-20,23,120, 272, 391,393.· 50, 71, 73, 93-9$, i!8, 168, 174,219,
Ethica 244, 527, 528. 33~, 337, 372-37!, 387, 388,418,421,
Etymologia 288, 3 $2, 3 $3. 431, 432, $21, $9$, 596,602.
.EMcMtCtM 33, $38. Expertus $$, $6, 227.
EUCLIDES 2, 37, $o, 174, 177, 180-182, Explicabilis 12, 408.
191, 223, 340, 43i, $14, $38, $39, $41, Explicare 485.
$46, $$2, $$8,6io. Explicatio 7,3$, 220,244,4o8.
Euclides CC~OKCM$
v. STURMIUS. Exponens 48, 107, 427'
Euclides ~<~yW!M 179. V. WHITE. Exponibilis 427-
EUROPA4, 222, 223. Expressio 9, ï~, io8, 109, n8, 141, 152,
FM~~tM 290, 460. 326, 497, 499, 52i, $8i.
J?M~tM 568. Exprimable 119, 120.
EVANDER 287, 3$7. Exprîmere ï88.
Evellere 482. Extensio 10,13, 149, 360, 361, $22, $23,
Eventus $69, $70. $42.·
Evidens 183. Extensus 2$7, 361, 408, 433, 438, $23,
Evidentia 183, 189. !49~SO,$$4,$83,6i$,62i.
Evolutio 14$, 164. Externus 14-16, 2$, 281.
Examen 221, $8i. Extra 478.·
Examinator $ï2. Extraction des Racines 100, 107, 113,
Exanguis 4$$.· 114, 118, 120, 12$.
Excedere 476. Extraordmarius 7, 22, 473, 6i8.
Exceptio 498, $6o. Extremum 186, 478, $$i, 601,604, 613,
Excipcre 482. 6i$, 617, 619, 621, 623.
Excludere 496. Extremus (terminus) 84, i9$-i99, 248,
ExdusK) 318, 319. 317.
Exclusivus 170, 390, 562. Extrinsecus 8, 19, 244, $i9-$2i.
Excrementum 461.
Excubare 507. FABRicius 192.
Excusare 505. FABRY(le P. Honoré) 178, 192, 213,
Exemplum $o-$$, 74~84, 113) 12$, 249. 216, 219, 410, 4i6, $29, $91.
2$4, 2$6, 327, 472. Facilis 474.
Exercitiunl 527. Factio $06.
Exercitus 214. FactUms 444.
Existens 14, 22,360,374-37~ 407~437. Factum 27, 219, 22$. 229, 369, 40$, ï
Existent~ 9' i3t i7-i9t 23, 24, $3, 271, $04, $14. [
360, 374-376,40$, 409, $20, $29, $30, Facultas 12, ï88, 219, 429.
5 34, 6o8, 609, 6i$. FaMere 494.
Existentialis 18, 20, 271, 272, 376, 391- J~~MMa (tuba) 46$.
393 Falsitas 6 t, 62, 76, i$4, 184.
Existent!6ca<ts,Existiturire $34. Falsus(/): 43~4S,49! $2,61-69,78, 79,
INDEX NOMINUMET RERUM 6~.3

82, 83, 87~0, 18;, 189, 20), 204, 229, Filum 34, 73~ 217, 219, 336, 337, 345,
F
230, 235, 2~9, 2$4, 2$$, 259-263, 328, 3 $1,420,434, 466.
363-36!, 368-374, 377. 386, 387, 39?. JF~MM cogitandi 335, 420.
397' 398, 401, 421, 422, $ï8; (~M~.) F
Finire 474'
137, 138, i!4, $66; (crimen falsi) F
Finis 7, 13, 14, 37, 2$6, 472, 527, $73.
$06. V. Causa, Medium.
Fama 177,497-· F
Finitus i, 19, ïo6, 148, 2$7, 387, 408,
Famés 490. $2$, 6ï0, 613, 6i4, 626.
Familia, Familiaris $01. F
Firmitas 38, 232.
Fannaceus:4$$. · F
Firmus 441, 461.
Fartum 466. 1
Fiscus $06.
Fatalis $19. ï
Fissilis 4$8, 487.
Fatiscere 487. 1
Fissilitas 38.
Fauces 462. 1FIssipes 458.
Febris 328. 1Fissus 4$9.
J~~oM 296, 320, 414' ÏFixus 38, ii4, i2$, 127-129, 133, 135,
FELDEN V. Luna.
(Jean) 179, ~92. 442,44!'
Félicitas 40, 8$, 9$~96, i53. i59' ~6o, 1Flamma 442.
169, 217-219, 222, 332, 336, 3~4,4i7< 1
Flavedo 190.
429, $08, $i$, $i6, $27, $28, 627. 1
Flavus 489-
Felinus 459' 46o. Flectere 481, 483.
Félix: 93, 246. Fletus 494.
Fémur 464' 1FLEURANCE 191.
Fenestra 468. Flexilis 461, 614,61S.
Fera 4$7' Flexio (~~M~.) 3$, 36, i$2, 244, 287,
f~M: 230, 29$, 301-307,3io, 313~3i9. 290, 353, 3!7-3!9<
411-413' Plexus 483 (gT<MM~.)434.
Ferison 297, 314, 320, 413. Florere 490.
FBRMAT99, $6i, $7$. Flores (chimie) 446,4$o.
Fermentatio 167, 490- Flos: 4$i-4$4.
FERRARE (duc de) 178. Flosculum 4$i, 4$z, 4$4.
Ferrum FLUDDUS 7.
224.
Fertilis 49o. Fluidîtas 1$, 38.
Férus 492. Fluidus 39,186,441,461,486,614,6ï$.
Flumen 442.
Fesapmo 298, 314, 320.
Festinatio 71. Fluor 448.
Festino 296, 304, 3i3t 319' 413'· Fluxus 16,488.
Fibra :46ï. Focus 164, $93.·
Fodina 224.
Fictttius:8$, 219, $8i.
Foecundus 490.
Fidejubere $02, $03.
Fides 188, 220. Foenuna 49~'
10-13, 34-37~98, ïi7< Fœtrmeus 4$4.
Figura (~w~)
Foetens 488.
123-12$, 14$, 146,149' ï6o, 163, 181,
Fœtus 463, 465.
190, 20$, 21$, 222, 241, 249, 2$7, 33$,
FOHI 327, !7!.·
336,384, 38$, 432, 439~440,478,479.
$20-$23, $42, $62, $63, $86, 587, $96, Foliaceus 4$1,4$2.
$97,620,626, 628. Folium :4$ï-4$4.
Figura (Jc~.) 36, 43, 76, 83, 183, 196, Fons 14) i~ $28.
FONSECA
ï98, 200-206, 229~234,247, 3~ 3i6, 2$.
406,410, $32;(~T<MMM.): 497. FONTENELI.E96, 568.
Figuratus $o, 88, $20, $7ï, $89, 628. Forâre 483.
FUix 4$3.· Forfex 469.
6~4. INDEX NOMINUMET RERUM

Forma 2, 37, $$, 232, 472, $2$, 529, Gagates 445 447'
$31, 534, 544. 547, s6i, $96, 604; Gaîactite$ 447'
GALENUS
(log.) 36, 43, 46-48, 72-77, 84, 85, 6, $<)6.
88, 90, 184, 193, 205, 2n, 214, 221, GALiLBi 144. 170. ï78, 19~. 34i. 34!.
247, 256, 292, 310, 316,322, 323,338, 610-613.
339, 347, 4i7. V. Materia.
GALLIA 420.
Forma substantialis 433, 438, 47?, 51$, G<ï~cM~160, 191, 434-
$22, $23. G~!M 282, 4SI. 4$2, 592.
Formalis 84, 184, i86, 366. Gallatius: $9S. 623.
Formalitas 432, 433, 435' Galvus 490.
Formula 37' 71, 97, 98, io6, 109, ii4- GASSEND 7, 2 3 2, 448, 6 14.
119,122, 123, 126,162, 252, 326, 338, Gaudium 492'
339, 352, 3$3, 419, 531, $42, $$6, $$8, Geminatio 262.
$71. Gemma $8, 449'
Formularia (ars) 37, S 31. Gena 462.
Fornax 468. Genealogicus 223.
Fonucatio 506. Generalis $6, 126-130, I34-I36. 14!.
Fortmcatio 163, 223. 147, 148, i $8-163,i66, 20$, 219, 228,
Fortis 489. 237, 256. V. Scientia
Fortuitus 89, 2$6. Generat!o 232, 432, 490'
Fortuna 170, 2i8, 227,473, 6i3. Generosus 93. 222.
Fossilis 6$. Genesis 330, $86.
Fractio 42-4$, 62-64,109, 117-119~148, Gemculus 4~4-
290, 396,610. Gemtivus 28$, 287.
Fractus (numerus) $8, 63, 66, 69, $66, Genu 464.
$89. Genuinus 219.
Fragrans 488. Genus 13, 25, $2-$7, 62-66, 8i, 82, 85,
Frangere 483. 86, 89, H9, i24, i49, ~9. 162, 246,
FREicius 330. 384,399,403, 404, 407, 428, 498, !47,
FRENICLE $62, $78. $60; (gramm.) 243, 286, 434. V. Hu-
.Fr~Mo~, jRr~M~c 298, 314, 320. manus (genre humain).
Friabilis 487. Geodaesia 38.
Friabilitas 38. Geographia 38, 40, 527.
Fricatio 482. Geographicus 222, 224.
Fngus 190, 48$.· Geometra 26, 33, 37, io6, 12$, 170,
Frons 462. I'/6, 178, 180, 181, 191, 221, 228,
Fructus 93, 9~, 4$2, 453. 339-341,344,390, 410, $31, $$6, $84,
Frumentum 453.· 596, 61o.
Frutex 4$o, 452. Geometria 2, 37, 98, io$, 123, 124,
Fugere 491. 144-146, i$2, i$$, 171, 176, 178-182,
Fuligo 94, 442. 191, 21$, 2i8, 223, 344,329,334<335,
Fultninans (aurum) $$. 341,342, 345, 348,431. 435. S~' ~o'
Fumus 442, 488. $2$, $26, $39, $41, 542, S47<SS9,$83-
Fundamentalis 234. $8$, $9~S97. 621.·
Fundamentum 20$. Géométrie des mnms 98, 124.
Fundatio 95,96. Geometricus 17, i8,38,97,122,144.14!.
Funis 469. 148, i$2, i$$, 173, 2ï6, 249,344. 4io,
Furtum So6. 41ï, 484, $42, $$9, $7ï, $83, $oo, $93.
Fuscus 489. Geopolitica 40.
FusU!s 74. GERHARDT2:7, 2î8, 239, 249-2$ï, $10,
Futurus 22-26, 480. $ï6, $t7, $24, $29, $)8, $73-!7~ $78-
$8o, 587, $90, $94, 6i9, 622-624.
INDEX NOMINUMET RERUM 6~.5

GERMANIA 4, 289, 345. Gumm! 445, 4)4.


Germen 454' Gustus 10, 190.
Gerundium 282. Guttur 462.
Gibbus 2$7, 476. Gymnastica $27.
GILBERT 178,34i.
Gingiva 462. Habere 473-
Gracies 486. Habitare 502.
Gladius 471'· Habitus 223,474.
Glandifer 4!3'· Haematites447'
Glandula 461. Haeres $01, 502.
Haereditas,
Globulus 447, $19. Haerere 485.
Globus 39, 164,171, 257, 623. Haeresîs 5o6.
Gloria 93, 96, 22$, 493. Haereticus4.
Gluten 445. HALE 445.
Glutinosus 487. Halitus 488.
Gnomonîca 526. Hallus 464.
HAMILTON $9.
Gnostologia $11.
Godefridus~rcKt~ Z.~H~MM 210.
Harmonia 12-14, 8i, 98, n$t ii7< ii9t
Gouus i$i. 123, i24,14$, i74. 334. $3$~ $9~ 622.
Gossypium 223.
Harmonicus 34, 38, 14~ $6i, 589, $93' ·
GOTHOFREDUS $62. HARRIOT $29.
Gradi 491. HARVBY 341'
Gradus 467; 9, n. 1$. 38, 39~ i?~ Hasta 471'
Hazard
210-213, 221, 226, 227, 232, 47!; 227.
(fM<) 107, 11$, 120, 124, 129, 130, ~«~ 6, 289.
13$, 136,144. i74. $$9. ~3. 613. Hedra 440,441'
GRACIA 546. HELENA 287.
<3~~M: 22$, 226, 312. Hepar: 465.
Gramen 4$i* Heraldica 222.
Grammatica 3$, 36, 156, 221, 243. 244, Herba:4$o,4!3'
280-282, 286, 287,330. 347.3S3. 5ii' J~~M~(colonnesd') 182.
G~MM~M~M ~~tOMM206. Hermeticus 627.
Grammaticus 3 $9. 4o6. Héros 508.
Grandeur v. Magnitudo. Heterogeneus $3, 102, 103, io8, 110-
Granito 488. 113. 133.ï37. 141,143.
Granivorus 4$7.· Hexapodus :4$$. ·
Granosus 488. Hic 244.
Granum 4$4. HieroglypMca223, 224, 343.
Graphice 223.
HiERON$33.·
GRASSWINCKEL 179. HiPMCRATES, Hippocraticus14, $96.
Gratia ï6, 26, $o8, $20. HM~MWM~ 434.
Gratitude 492. Historia 4, 8, 40, 93. ï68, 169, 2ï$,
Gravis 20, 21, 489, 492. 218, 223.228,244, 3!4, 524, $9~ !96.
Gravitas: n. 188,480, $93. H~tor~Uteraria: $ï6.
GRÉGOIRE DE SAINT-VINCENT îo6, 174. Historianaturalis $96.
GRÉGOIRE DE VALENCE ï88. Historicus 38, $11,$9ï'
GREGoRiusToîosanus:3$$.· HoBBES2,178,192, 220,343<~6, $30.
GpoTïus 179. HoûANU290, 4~ 444~46$, 499' $09'
Grundia 468. $10.
Gubernaculum 468. HOLDEN:
] l88.
Gula 462. Hombre:$69.
GULDIN 10$. Hominiformis 4!9'
6~6 INDEX NOMINUMET RERUM

Homo 40 sqq., 93-96, 147. 160, 169, Ictus 171,482.


!70, 17$,183,219, 22~, 22$,228,40$, Idea ïo, 12, 34, $3, 82, 14$, 167,187,
429,431,433.438,4$4.478.$1$. $27. 189,2ï8'220, 226, 23$,243, 282,30C,
Ad hominem 184.V. Humanus. 344, 37$, 402, 430-432,$13, 528, 623.
Homœographia 39. Idem 193-196,2$2, 2$9, 261-26$,326,
Homoeoptotus 166. 362,4o6, 407,47$.·
Homogeneus $5, $7, 102, 107,i09-ïi2, Identicus ï, n, 17, ï8, $8, 67, 68, 183,
ïï9, ï4i, 142,149, 361.476. $20,$4$, i86,187, 202,272, 330,369, 371-37$,
$47. $$7. 564, $76.$77. Homogeneo- 387,388, 393,402,40$,416,513,$i8,
rum tcx 560. $19, $46.
Homonymia 3$3. · Identitas 17, 194, i9$* ~0$, 321.V.
Honor 29, 493, $oo. Principium.
HORAPOLLO 223. Idographia 39) $~6.
HORATIUS 3 $,222. Ignavia 49~*
.Hbf~OM ~C~ttM~MW~t~ 96, l86, Ignis 39, 40, $$, 56, 167,187,188,232,
$3o-$33. 432, 441,443.
Horizontalis $87. Ignorantia 218, 228.
Horodicticus 188. IMum 463.
Horologium 188, $73. Illatio 36, 244.
Hortari 499. lUatum 256.
Hortus 3, $i9. Ille 244.
Hospes $01. Illegitimus 202.
HOSPMÎANUS 221, 330. Imaginabilis $$6.
Hostis $01. Imaginarius 185,3$o,$90,621.
Houx 182. Imaginatïo 34,38, 7i' 73)98.129, ï$2,
HUDDE 107, $6l. 181,290, 338-344.348,3!~ 360,429.
Humanïtas 243. 491< 539~ 542, 562, $96, $97, 626,
Humanus 3$, 36, 40, 93-96, 167-171, 627.
176, l88, 189, 211-21$,218-222,225, Imago 10,34, 214.
232, 420, $i4. $i6. Imitatio 493'·
HUYGENS 121, $7$. Immatériel ï$4.
Hydrargyrum 44, 449. V. Argentum Immaturus 490.
vivum,Mercurius. ïmmediatus 188, 426, 427, $47) 609,
Hydraulica 223. 617-622.
Hydrographicus419. Immobilis 149.
Hydromel 224. Immortalis 344,$14,626.
Hydrostatica 38, 191. Immortalitas 9$, 169, i79, $30.
Hymnus 3, $, 6, 8,9$, $o8. ImpalpabiJis441'
Hyperboh:ï$,99,ïo6, ~$-117~22,123, Impar 32.
13$,ï43, i74,43i. $~ $$9. $6ï, $84. Impatientia 71.
Hypochondria 463. Impedimentum 47~'
Hypogastrium 463. Impensa $01.
Hypotenusa 14$,$82. Imperare 499.
Hypothesis 32, 33, 39, 129, ï$9, ï74, Imperfectio 9, 22, 24, 220,299'
184, i8$, 209,2t$, 242,367,369, )y2, Imperfectus 220, 298, 299) 31$, 3$7!
389,4o6, $2ï, $34,$6ï, $9o-$93,6ï$, (~MM~.) 289.
621. ïmpetus 62$.
Hypotheticus 20,49, 7$, 77, 221,238, ïmpietàs 7.
260, a62, zyî, 37y, 389,407, 408. Implicare(contradictionem)ï49'
Impticatus 2 $7.
Icon 222-224. Imposs~MMs!7t 33, 62, 63, 69, ~ï,
Icoaolog!a 223. 204,207,2$3-26z,26$, 266, 271,3$o,
INDEX NOMMUMET RERUM 6~~

365, 368-371,374, 377. ~S$, 387, 407, >


Indeterminatus 13, 6ï, 64, i02. 134,
613, 6i6, 621. i9S, 26$, 438.
Impossibilitas 166, 613. ]
Index 30, 34,40,93.163, 169,214,2i$.
Impressio:$22. /M~t $.
Imprimere 482. ]
Indicatio 212.
Improbus $30. Indicium 496.
Imprudens 70. Indincrens: 13,474, Si?.
Impulsus 11, 624. Indifferentia 21, 22, 517.
Imus 404. Indigestus 21$.
In 287, 291, 434. Indigo 224.
Inadaequatus 220, $12. Indirectus 184, 203, 204, 20?, 41$.·
InasquaUtas 606. Indiscernables(principedes) 8, $19.
Inanimus 441. Indistans 480, 617.
Inarticulatus 489. Individualis 403, $20.
InassignaMUs:11. Individuitas 16.
Incantatio 506. Individuum $3, 8i, 82, 23$, 270, 300,
Incarcerare $06. 3ii, 360, 37$, 376, 384, 4iï, 433,49S,
Incertitude 226, 227. $20.
Incertus $9, 6o, 196, 213, $69. Indivisibilis 86, io$, 168, $41, 584, 622,
Incidens 477.· 623.
Incidentia 489, $6i. Indivisus 621.
Incipere 474. Induciœ: 507.
Incisor 4~9,460, 462. Inductio 19, 33, 173, 174, 232.
Inclinare 331,477. Ineptus 47$.
Inclinatio 492, $28. Inesse 1, 10, n, 16, i8, 21, $i, $2, $$-
Includere 384, 478, 480, 496. 58, 62, 6$-69, 8$-89, 237, 26$, 272,
Incognitus, Incognita 6o, 61, 109, 117, 274, 27$, 3ii, 323,36$, 366,388,401,
120, i2$-i29,134,3$i, $72, $73, $77- 402, 423, $i8.
$8o, 583, $8$. Inextstere 2$o, 2$i, 269, 270, $47.
Incohœrens 447.· Inexistentia 547.
Incombustibilis 444, 44$.· Inexplicabilis 13, 408.
Incommensurabilis i 3, 17, i8, 69,3$o, Inexprimable 120.
388, 389, 408. V. Surdus. Infallibilis 23, 26.
Incommodum 93. Infallibilitas 2, 22, 221.
Incommunicans 2$o, 2$i, 268, 269. Infantia 189.
Incompatibilis 69, 70, 87, 88, 360, $34. Infelix 93.·
Incompletus 372, 37$, $20. Inferens 2$6. 471.
Incomplexus 17, 232, 237, 346, 36$, Infenor 477, $oo.
368,37~-374, 377.38i. Inferre 407, 496.
Incone!nmtas 617, 6i8. Inndelis 4.
Incongruitas 618. Infimus 162, 404, 498.
Inconsequens 399. Infinimentgrand: 10$, io6,11$.
Inconsistens 399. Infiniment petit, Inimité parvus 99, ï0$-
Ïnconstans 492. 107, n$-ii9, 13!) 147~49' 3~' 390,
Ïnconveniens $2$. ~23, $44, $$~621, 622.
Incorporalis,Incorporeus 12, 40, 224. Infinitesimus 144.
Indëiimble 187. Innnities 147, i6$.·
Inde6nitus $8-60, ï3$-ï~8, ï37, :38, ïn(tnitivum 289.
186, 2$9, 27$, 323,367,37$, 377<379' Infinitus 1-3, 7-ï0' i?' ~3, 24, 50,
$42, 6o6. 67, 99< 106, io7, ïi3, ii6, 119,133,
Indemonstrabitis 186,s 19) 22ï, 369. 147,149~ 16$, ï68, 178, i8o, 183, t86,
Independens 473. 187, 191, 2ï$, 2$i, 2$7, 272, 276,34i,
6~8 INDEX NOMINUMET RERUM

3$o. 371-376, 383, 386-389, 408, 430' Interpretan 497'·


480, $32, $23, $28, $29, $32, $39, $44. Intcrpretatio 114. 118, 119, 288.
$$3. $$6, $8:, 610,6ï2, 61$, 619-623, Interrogare 494, 497.
212.
626, 628; (~.) 83,376, 378. 386. Interrogatio
Influxus 13, ï4. $ï3. $21.· Intersectio 117,120, 144, ï$2, $44, $$~-
Infra 477. $36, $83, 6ï3.
IntervaUum 166, 242,6o$, 608,609.
Ingeniosus 21$.
220,,495,
2IS, 220, 49$, Intestioum 46$.
Ingenium 161, 170, 2ï2, 218,
$62. Intimus 94.
Intra 478.
Ingredîens 166.
Ïnguen 463. Intrin~ecus 9, $19, $2i.
Inhaerere 437. Intuitus 45, 46.
MMesio 438. Inutilis 2$8,262.
Inidalis 204, 207. Invadere $07.
Invenire 494.
Injuria $o6.
Innitens 481. Inventarium 162, 163, 214, 2i$, 219,
Innominatus 428. 228,229.
innumerus 257. Inventio 32, 33, 37, i$3, i$$, i$7,161-
Insaiptio 223. i6$, 182, 2i7, 219, 330, 389,49$, $$y.
Insecabilis 10. Inventorius 30, 31, 34, 165. V. Arsin-
Insectivorus 458. veniendi.
Insectum 4$4, 4$$. Inventum 33, 34~ 37~ 4it 4~ 94< 168,
InsensibiÏis 224,441. 21$, 2ï8.
Insidiarï 494. Inversio 327, 379,42$-4~7'
Inversus 427, $44.
Insigniiicaos 377.
Insipidus 488. Invidia 493'
Instabiîîs 486. Invitus 498.
Instans 270, $41, 620. Involvere $1, 8$, 27$.·
Instantaneus 616. Ira 492.
Instantia 221, 249. Ire :491.
Instantiae crucis 174. Ms:3$6,43~ ~3-
Instinctus $90. hrationaUs 166, 613.
Insdtutum ï$i. Irregularis 4$i.
Instrumentum 99, 12$, 167, 2ii, 223, hrepetibilis 2$6.
228, 2$6,472~ $~7' Irresoluble 187.
Insula 443' Irridere Soo.
Integer 43-47' 5~, 59, 63, 66, 69, 566, Irrigare 486.
571. 377. Isagoge $61.
Integïalis 3$7-36i. Isopenmetrus 241, 272.
Intellectualis 182, 219, 324, $$6. Isoscdes $$2.
Intellectio $3$. ITALIA 420, 592.
Intdiectus 23, 24, 27, 29, i$9< 283, 333< ~aJ<CtM434'
334. 337. 3$i. 389,493.497. $92. Ivo~eP.): $61.
Intdligentia 71. 496, 519, 590. V. !ZQPIERDO 560, $6l.
Scientia.
IntdïigtMIis n, 12, 38, $~. $9~. $9~. JC==Juns<:onsultu~.
Intensio 290. Jaccre 4~$'
Interjectio: 288, 3 $3. · Jacere 477<481.
Intermedius 6o$, 6o6, 616-619, 624. Jactus: $y$.
Interminatus 149. i$o. Jaspis 449.
Intemodtuïn 4$4.· jeu v. Ludus.
Intemus 8,14,189, 28i, $90. Jocari $00.
INDEX NOMINUMET RERUM 6~

JOSUA:$9I. Latruncutarius(ludus) 212.


Juba 466. Latus (adj.) 439, 476.
Jucundus 47$. Latus (subst.) 440, 44:, $82.
JûDAS 24, $20. Latusrectum !i$, ï20, 123.
Judex :2ïi-2ï3, $04, $o$. Latus transversum 107, :i6, 120, 123.
Judex controversiaruM 221, 28$. Laudare 493, 499.
Judicata (res) $04. Lector 557.
Judicium $6, 73, i68, 184, i88, 189, Lectus 469.
212, 2i4, 3i9, 419' 434. 493. 504. Legatum 502.
Junctura 161. Legatus 503.
JUNGIUS 211, 219, 244~ 287, 330, 343, Legislator 214.
406,426-429, $ï6, 538, $8i. Legitimus 43, 74, 76, 184, 198, 202.
JUPITER 442, $92. Legumen 4$3* ·
Jurare $08. Leguminosus 4$i.
Jurisconsultus: 170, 17!} 177, 211-214. Lemma 260, $4$.·
228,)40, 3$3. Lentus 487.
Jurisprudentia 40, 1$$, 19~ ~~7~ Leporiformis, Lepormus 4~9, 460.
$17. Lethaeus 168.
Jus (droit) 211, 214, 244, $04, $17. $iS; i Leucogaea 447.
Gus) 466. Levis 492.
Jus Romanum 5o4. Levitas 480.
Justitia 3, 8, 22, $$, 161,260, $i6, $17, Lex 7,1$, 19-24, 31,32, 3!. 36, 7~. 77.
$3 $ Régula justitiae 349. 8i, 84, 127, i$7~ i$9) 163, i93, 196,
Justus $$, 331. 202, 211, 213, 221,243, 339. 3~ $04,
528, $90, ~93, 624.
KetpBtOY~TT~c 20. Lex Mêlions 528. V. Continuitas, Ho-
KECKERMANN 330. mogeneus, Subaltemus.
KENTMAN448. Liber (adj.) 20-26, 391, 402, 405, $19,
KEPLER:178, 341. 34~ $6i, $93. $20.
KiRCHER(le P.) 223, 280, 536, $37~ Liber (subst.) 93-9$, i6i, 169, 21$, 219,
$6i. 222,470, $6o.
$3$.·
K<!<r{to< Liber rationum 214, 21$.
Kuptott a~oce: 211. Liberalitas 493.
Libertas 21, 22, 2$, 26, 498, $92.
Labium 461. Libertin 226.
Labor 492, 49$. Libra 211, 221.
Laboratorium 9$, 420. Licitus $ 17.
Labyrinthus 73~ 336, 420, $92, 609, Lien 465.
61o. Ligare 483.
LACHAISE (le P. de) $29. Ligata 498.
Lac 94, 461. Lignaria 224.
Lacerare 483. Lignum 487.
Lacus: 442. Ligo 470.
Laetitia 492, $17, $27. LLaitatio 22, 24, 86, 202.
Laevis 487. Lîmitatus 47$.·
Laicus 503. Limus 444, 447.
Lana 223, 466. ZMM-~178.
Lapis 39, 224, 447-4$o~$26. LYNCKER$36.
LARoo]OE(l'abbé de) 428. Linea $o, 99-101, io$-io9, 114-117,
Lassitude 495. 122-130, 133-138, 148, i49, ï!~
Later 448, 467. 181,191, 242, 248, 257, 265, 383-38$,
Z<~MMM 3$, i$2, 18$, 22$, 289, 43$. 388, 410, 431,432,43$, 439, 448, 483,
650 INDEX NOMINUM ET RERUM

484, 522,523, $~4.539. S4S.$47. 550, LUCRETIUS 232.


$54, 582-584, 610613, 619-622. V. Lucrum: 500.
Recta, Curva. Lucta 495-
Lineamentum 248. Ludere 494.
Lmearis 152, 247, 584. LUDOLPH de Cologne i $4.
LineoÏa 386, 6o6, 617. Ludus 212, 226, 290, 470, 560, $6ï,
Lingua 8, 35, 65, 99, 151, 158, i6o, $68, 569.
193, 221, 223, 225, 228, 285, 290, Lumus, Z.~MMtM 177, 330, 3$$, 43$,
352, 353, 434; (<w~.) 462. $11, $6i.
Lingua generalis, universaHs, rationalis, Lumen 9, ic, 178, 341, 489.
philosophica 3, 27-29, 71, 94, 152, Lumen naturale $16.
156, 176, 184,185, 243, 277, 279, 28i- Luminare 442.
290, 434, 435, 524. V. Scriptura. Luna 442, 592.
Lingua Naturae 429. Luna fixa $2.
Linus 223. Lusor $$6.
Liquare 486. Lutum 44$.
Liquescere 486. Lux 38, 432, 489.
Liquidus 55, 56, 444, 461, 613, 614. Lydius (lapis) 449.
Liquor 167. Lyra 470.
Lis 494.
Litera 43-50, 58-69, 78, 99, 105-109, MACEDO 27.
n2, 115-119, 125, 135, 139, 141-143, Machina 26,94, i6$, 167, 2i8, 223, 361,
146, 184, 196, 204, 314, 245, 256, 290, 467. $6ï, $72, $96, 597.
497. 53~-2. Machinaarithmetica $73.·
Literalis 43, 46, 572. Machinatio 49$.
Lithanthraces 447. Magazinum 229, $27.
Litigans 504. Magia $11.
Lobus 465. Magister ~CM~M~ (PIERRE LOMBARD)
Locare 501, 502. 25.
Locatus 480, 590. Magnes 447, 449, $73, 592.
Locus 9-11, 14, 15, 171, i86, 255, 287, Magneticus $61, 592.
289, 407, 434, 480, 540,599, 604-609, Magnetismus 593.
614-620, 623;(~MM.) 100, ii5, ii6, Magnitudo 11-13, 37, 38, 99, 106-144,
121, 144, 145, 351,550, 554, 555, 583; 147, i$2, 178, i8i, 190, 226, 262, 26$,
(~f.) 37, 2ii, 330, 355. 273, 348, 349. 361,407, 522, 525, $42,
Locutio 188. $48-$$o, $$8, $76, $83-$8$, 617.
Logarithmus 349, 559. Magnus:47$.
Logica 36, 43,53,71, 72, 175-179. 183, jM~(MM~<Mt 226.
194, 206, 211, 2i8, 219, 238, 244, 330, Major 47$, $i8, $64.
338, 343-348, 354. 4io, 419.4~0, 424, Major (propositio) i9$-2o8, 316, 414.
426, 5ii, 525-528,53:, 532, $56, 597. Major (terminus) 84, i9$-20$, 318, 319.
Logtcus 70, 71, 77, 80, 207, 209, 221, Mala 462.
226, 232, 243, 249, 253, 338, 356, 382, MALEBRANCHE 189, $46.
406, 410, 412, 415, 417, 427. 51~ $25. Maledicere 499.
Logistica 37, 349, 525, 531, 550. Malleabilis 74, 7$.
Logometra 211. Malleabilitas 449.
Longitudo 610. Malum 24, 29, 71, 93, 474, $27, $3$.
Longus 439, 476. Malus 468.
Loqui 497. Mamma 463.
Lubricus 487. Mandibula 460, 461.
LUCANUS169. Mansuetus 492.
Lucifer 596. Manuale 160.
INDEX NOMINUM ET RERUM 65 t

Manufacture 227, 228. Medium (miHeu) 479; (moyen) 13,


Manus 71, 460, 464. i4,37~7,ï69,2$6,472,473,327,373.
Marcescere 490. V. Finis.
Mare: 442. Medius(terminus) 83, 84, i9$-202, 20$,
Marga 444, 447.· 348, 317, 3ï9, 327.V.Natura,Scientia,
Marina 223, 227. Moyenne.
Marinus 4$6, 4$7. Medulla 4$4.
MARioTTE 148, i$7, 170, t82. Medullaspinalis 461, 463.
Maritus $01. Melitites 447.
Marmor $8, 76, 449. Membranaceus 4$$.·
MAROLLIUS 222. Membrum 276.
MARSHALL (WHÎIam) 283. Memoria 33, 37, i$2, 184, 225, 28i,
MARTINIUS $09, $10. V. CORNELIUS. 491.
Mas: 491. Memorialis 70.
Masculus 243,4$i, 4$4. Mens 7, io, 13-23, 34, 43, 44, 93. 94,
Massa 14, 218, 438, 441. 131, i$6,161,189, 192, 217,343, 344,
MASURIUS 502. 375, 376, 404, 40$, 429,313, 514, 526-
Materia 2, 3, 7, io-i8, 22, 38, 98, 123, 330, $33. 594, 6i4.
174, 18$, i86,191,214, 219, 342, 472, Mensa 469.
$1$, $20, $34, $90, $96, 614, 622, 62$; Menstruus 461.
(7~.) 71-73, 77, 84, 184, 221, 2$6, Mensura 1,2, 17. 18, 49~<566-$68.
432. V. Forma. Mensurare 496.
Materialis 184, 261, 403, $20, 626. Mentum 462.
Materialista 224. MERCATOR 180.
Mathematica 8, 34, 38, 98, 123, i$4, Merces 301.
168, i7$-i78, 225, 333-338, 354, $31. Mercuriale 449.
Mathematicus 32, 33,94, i$3, i7$-i8i, Mercurius $2, 444, 4$o. V. Argentum
189-192, 2ii, 22$, 227, 335, 339-342, vivum, Hydrargyrum.
346, 410, 417-420, 438, 439, 47~, $26, MÈRE $7$.·
$42, $63, $84, $90, $97. Mept<m~ 354.
Mathesis 341, 34$-348, $2$-$27, $43, Meritum 2ç6, 236, 472.
$$o, $$6, $6i. MERSENNE (le P. Marin) 27, 178, 191,
Afo~~Mrationis 193.· $9ï.
Mathesisuniversalis 348. Merx $01.
Maturus 490. Mesenterium 465.
Ma~dËa 462. Metagogicus 388.
Maxima 118, 130, 2ii, 229. Metallica(res) $26.
Maximum 16$, 475, $23. Metallicum 449, 4$o.
Mechanica, Mechanicus 7, 12, 38, 144, Metalîum 39, $o-$6, 6$-67, 74, 7$, 84,
i88,191, 2i8, 223, 224, 228, 244, 333, 224, 433. 446-449.·
341,342, 34$, 420, 542, $$9, $9$, 626. Metaphysica 25, i$2-i$$, 173-179, ï9i.
Mechanismus 12, i6, 33$.· 192, 228, 244, 336-341,348, 333, 336,
Mediastinus 464. $69, 626.
Mediatus 619. Metaphysicus 17, 20-22, 176, 290, 341,
Mediceus 592. 342, 400, 432, $21, $43, 627.
Medicina 12,93, i$3-i$6,176, ï88, 212, Meteorologia 38, 39'
2i$, 226, 333, 334, 337, 409, 526, $28. Meteorum 60-64, 443.·
Medicus 4, 170, 212,213, 343, 418,420, Methodus 30, 33, 31, 9~-94, 9~, 123,
$9!, $96 143, 146, i$3, 138-166, 169-180, ï87,
Mediocris 47$. I90-.I92, 214-216, 221, 22$, 228, 248,
Meditari 49$.· 263, 343, 330, 33i, 4oo, 403,412, 413,
Medit&tlo 218, 219, 226-229, 626. 417, 420, 3ii, 313, 330, 340, 337-363,
653 INDEX NOMINUM ET RERUM

$72,$7~ S77.37~ 383, $94-6oo, 613. Molestus 47$.·


628. MOLINA,Mo~MM~ 2$.
Méthodede J'UMt~MJt~ 97'~4!' 174* Mollis 486.
57~ 574. 577. Mollities 38.
Méthodedes indivisibles ï0$. Momentaneus 602-608, 619-623.
Méthode des infinis 99, io$. Momentum 10, 211, $97, 600-609, 6ï$-
Méthode des tangentes 121. 625.
Metus 569. Monachus $72.
Mexicanus 343. Monarcha 218.
MicRAELius $09, $io. Menas 10, 14, 408, 526, 528.
Microscopium 224, 33$, 4$2.· Moneta $12.
Miles $03.· Mons 443.
Milice 227. .Mb~MM~ard~MM419.
Militaris Monumentum
212, 223. 22$, $9$. ·
Millenarius $1. Moralis(scientia) 40, i$3,i$$, i7$-i8o,
Minari 499. 191,192, 336. 338, $$6.
Minérale 53, 74, 84, 44~444. $26. Moralis 221, 244, $i$.·
Minimum 16$, 47$. Morbus 3, 4, 93. 328, 429, 490.596.
Minimus 166, 604-606, 614, 6i$, 623. Mores 3, 499'
Minor 47$, $i8, 564. MoMN 178, 191.
Minor (propositio) i9$-202, 20$, 316, Morochthus 447'
4i4. Morphica $47'
Minor (terminus) 84, 19$-202, 20$, 208, Morosus 49~.
318, 319. Mors 16, 473, <$99)600.
Minus (alg.) 69, 78, 79, 86, 89, 127, Mortalis 211.
146, 27$. Mortalité 560.
Miraculosus 618. Mortuarius $61.
Miraculum 7, 8, :2, 19, 20, 154, 508, Mosaica(philosophia) 7.
$09, 617, 618, 626. Motif 226.
Miser 3, 4, 79 sq~' Motor 18, 19.
Miseratio 493.· Motrix (vis) $94.
Miseria 89, 5o8. Motulus 606.
Misericordia 492. Motus 7, 10-13, 22, 38-40, n$, 12$,
Misericors 241. 128,129, i49. i~, i$3,16$, 177,178,
Missionarius 3, 4, 8, 279. i8$, 190, 191, 257, 287, 342,343, 348,
Mitis 492. 4oo, 40$, 431.464, 479-48$, 491. $22-
Mixtio 490. $2$, 528, $47, $$o, $$i, $90, 593-599,
Mixtura 441. 604-627. V. Quantitas.
Mixtus 38, 98,123, 441, 490. Motus perpetuus 171, 343* 4i8.
Mnemonica 37, 5 II. Movere 479.·
Mobilis 12$, 60$, 6o8, 6i6, 617, 620- Moyen âge 225.
623. Moyenne proportionnelle î2i, 14$, $88.
Modalis 49, 7$, 77, 83. Multiplicandus 496.
Modificatio 14. Multiplicatio 47, $4, 6o, 63, 64, 67, 86,
Modulus 163, 223, $96. 87, 100, 107-113, n8, 120, i2$, 146,
Modu<;(~.) 36,43, 76, 77, 83,202-209, 147. 173, 368, 386, 496, $$6, 582.
221, 229-231, 247, 248, 298, 303,3ii, Multiplicativus 290.
31~ 328, 330, 406, 4~; (~~M.) Multiplicator 62, 6$, 496.
288. Multiplus 566, $86, $87.
.M~M~MMM (Elector) $36. Multitude 476, 496, $29, 613.
Molaris 460, 462. Mundanus 39, 623.
Moles 22, 21$. Mundus 10-13, i8, 39, 50, 117, 124,
MMXNOM!NUMETRERUM 653

ï78, 179,192,40$, 442, $i9, 522, $29, 316-321,368, 378, 380, 390, 398, 416,
$30, $3$, 622, 623. 427, 47$, $13, $44. V. UriversaHs,
Munimentum 222, 242, $96. Particularis.
Munus 503. Negatus 64, 70.
Mut-ana 224. NegHgentia 91.
Musaicus 224. Negotium 49$.·
Musica 8, 99, 223, 244. 277-280. Nervus 461.
Mutabilis 473. NEWTON :12.
Mutatio 9, 38, 39, 12$, 128, i$8, 342, NiCAISE 232.
47$, $2i, $28, $29, $90, 594, $97, $99, Nidor 488.
602,604, 6i$, 616, 620-627. Niger 489.
Mutuus: 427. Nihil 160, 2$o-2$6, 26$-?67, 275, 3$6,
MYM'FORTÏUS: $6l. 430, 431, $i2, $44. 564, $8i, 626. V.
Myops 562. Rien.
Mystenum 285, $o8, Sog, 626, 627. Nn.us 446.
Nisus 1$.
Naphtha 444. Nitrum 94, 44$'
Narrare 497.· Nix 60-64.
Nasus 461. Nobilitas $00.
Natare 491. Noctumus 4$8.
Natio 93, 9$, 223, $oi. Nodus 484.
Nativus 444. Nomen 3$, 36, i$i, 169, 185, 206-208,
Natura 3-8, 13-16.20,21,26, 38-40, SI 241-24$, 282, 286-289, 432. 435. 497.
61,64,81,8$,94,9$,113.117.124,1$!- $12.
i$3, i$9, 162-166, 182, 187-190, 2ii, Nomenclator 3 $4.
2Ï2, 21$, 219, 224, 22$, 2$2, 2$8, 333, Nominalis 220, 432.
334, 402, 40$, 416, 419,430-433. $o8, Nominativus 3$, 36, 434.
5i3. $i9. $33.542, $44. $90. $92. 602, Nominator 44, 45, 66, n8, $79. V.
604, 6o8,612, 6i$,6i8,620,621, 62$- Denominator.
627. V. Theatrum. Nominatus 428.
Naturaemediae 597. Non 68, 70, 230, 252, 256, 259, 262,
Naturalis 1$, 19, 22, $6, 71. 73, i$i. 273-27$, 32$, 36$, 380, 394-396. 421.
167, i82,189, 44i. 596, $97. Non-Ens 232,233, 236, 237, 2$2, 259-
Natura prior, posterior 146, 147. i$9. 262, 271, 310,3 $6,368,370,421, $i2.
220, 241, 242,2$3, 2$$, 471. 476. Noologia $11.
Nauta $73. Norma 419.
Nautica NORTHUMBRI.E (dux) 222.
223, 419, $72.
Navigatio 419. Nota 76-79, 86-92, 189, 217-220,257,
Navis 467. 360-362,433. $i2-$13. $$6.
Necessarius 1, 2, 13, i6-20, 23, 26, i86, Notatio 423.
187, 2ii, 2$$, 259, 271, 272, 3$6, Notio 11, 16-2$, 43, 49-$7, 62, 63, 66,
368, 37i. 374,376,387-389. 402, 40$- 71, 72, 81, 8$-89, 120,124, i58-i6o,
408, $19, $20, $34. $3$. 624. 21$, 220, 23$, 243, 2$6, 300, 328, 34I-
Nécessitas: 7, 17-24. 221, 271, 39~. 402, 346, 3 $6, 360. 3~8, 37~. 3~4.386, 396,
40$, 499. $19. $2$. $34. 400-403, 424. 426, 43$. $12. $20, $2i,
Negare $2, 497. $28, $39, 6i2.
Negatio 43.63-6$, 69,76,78,8$, 86, ioo, Notionalis 300, 301, 311, 3 $6.
111, 229, 239, 2$4,273,27$, 381. 383. Notitia 31, 39, 62, 72, 416.
386, 390. 392, 4o6,427. Novenarius i$4-i$6,277, 278, 336, $8i.
Negativus 48, $2, 61-63, 66-69, 8i, 86- Novus 480.
89, ïi2, n3, i37. i87. 194-202, 205, Noxius 47$.·
221,238, 256, 262, 274,293. 3o8,309, Nubes 442.
65~ ÏNMXNOM!NCMETRERCM

Nucha 462. Onendere 494, $07.


Nucifer 453. Offerre 494.
Nucleus 454. Oincialis $04.
Nudus 13. Oindum 212, 223, $03, $04, $ï7.
Numen $08, $9$. Oleum 94, 44$, 4$o, 487, 488.
Numerator 42, 63, 66, n8, $79, $8o. Olfactus 190.
Numericus 14$, $78. Omissio: 63.
Numerus 9, n, 17, 18, 26, 31, 37, $o, Omissivus 62.
6t, 66, 70, 8i, 9$, 103-108, ii7,139, Omnipotens 242.
143-146, 149. 134. 15$, 162,168, 170, Omnis 234, 252, 2$4, 321,362, $23.
174-176, l8l, 187, 190, 191, 214, 227, Omniscius 10, 1$, 2$, 262.
235, 240, 247, 262, 26$, 277-279, 290, Onomatopϕa i$i.
3~ 346, 348, 3$8, 377, 381, 388, 389, 'Ovo{tatTonot6?v 3$'
420, 424, 429-4)1, 4~, 476,496, $2$, Ontologia $12.
$29, 542, $$6, 566, $7i. 374-$77, $8o, Onus probandi 189.
$83, $86-$89, 611, 612 V. Fractus, Opacus 489.
Integer. Operatio 94, 97, io$, 107, II 0, 114,
Numerus characteristicus 42-92, 245, ii7,122, ï4i, 148, i68, 349~350.
247, ~8, 385, 386,396. Operatrix (idea) 12.
Numisma 223. Opes $27.
Nutritio 490. Opinio 184, 213, 21$, 496, $27.
Oportere 474'
Obex 468. Oppositîo 43~7~*80,82, 221, 229, 232,
Objectto 189. 303, 306.31~ 334,398,427.
Objectum 2$, 27, 47!. Oppositus 17, i8,29,102, io4, io8,109,
Obligatio 502. n2, ii7,126,130,137~ 186, 2o8, 209,
Obliquitas 28$ (gramm.) 3$$, 3 $9' 2$$. 369-371)374, 387~397)47~ 619.
OMiquus 14$, 477; (~M.) 221,244, Optare 498.
287. 3$7-359<389, 427,428. Optica 13, 38, 244, $$9.
Obolus 603. Optimus v. Bonus.
Observare 493.· Orare 508.
Observatio 33, 46, 48, $3, 74, i59< ï68, Oratio 434, 498.
174,22$, 228, $92, 596. Orbita $93.·
Obsidere $07. OrdinaHs 290.
Obsidio 223. Ordinarius 7, 28$, 473*·
Obstaculum 472. Ordinata, Ordonnée (~M~.) 11$, n8,
Obvertere 481. 120, 121, 558.
Occa 470. Ordmatrix (mens) 7.
Occasio 2$6, 472. · Ordinatus 16, 544.
Occasion&Hsv. Causa. Ordo 7, 14, 29, 33, 34, 37, 71, 73, 77,
Oecultus I t, 12. 85, 141, i$8-i6ï~ 164, 168, 171, i8o,
Occupare 480. 214, 21$, 219,2$$, -:$6,327, 381, 407,
Oceanus $12, $30. 429, 476, $28, $3$, $44, $4$.
Ochra 447. Ordo (ecclésiastique)$, 28, 92, 95, 223.
OCT~IUS PISANUS 222. O~CaW~M 3-$.·
Ocularis 460. Organicus 13-16, 39, 40, 438, 441,4$o,
Oculus 40~ 49, 7t, 189, 2~x, 361. 461, 462, $26, $27-
Odium 492. Organismus 16.
Odor 38, 190. Organum:i$, 190,223,228,33$, 337.429-
Œconomia, Œconomicus 39, 223, 244, Organum pneumaticum 470'
499, !27, $28. OnginaUs 5 26.
Œsophages 46$. Ongo i, 1$, i$i, 164, i6$, 225.
INDEX NOMINUMET RERUM 655

Omamentum 223, 467. Parsimonia 493.·


Ortivus:$26. Partes: $04, $o$.
Os (oris) 461. Part!aUs 357-361.
Os (ossis) 461,464. Participium 286, 289.
Ostensio 220. Part!cula 1$, i6, $22;(~WMM.) 3$, 36,
Ostium 468. 71, i$2, 221, 244. 2$$, 287-291, 339.
Otium 49$.· 3!3, 3!7-36ï, 434.
Ovalis t$, 479, $i2. Particularis 7, 49, $6) 59' ~4, 6$,
Ovarîum 4$i,4$4, 46$. 78, 8o, 82, 83, 8$, 9i, 126, 127, 162,
Oviparus 4$6, 4$9,460. 193*202,205, 206~221, 247, 248, 254,
Ovulum 465. 255, 294, 3~2, 3i8, 321, 328, 387, 398.
OZANAM I$0. Particularis ACSmMtiva 43'48, $ï, S2,
S $-62,69, 72, 7$-8$, 88-91, 193, 19~-
Pacidiani 3, 4. 199, 233,236, 246, 254, 293,300-306,
Pacidius 3, 2io, 217, $i$, $68, $94' 3ïi, 317, 3i8, 322, 328,369, 370, 3?8,
Palatum 462. 383-387, 392-398, 412, 4i3, 4i6.
Palearia 462. Particularis Negativa 43, 46, 48, $2, 6i-
Pahna 464. 64, 70-72, 75-8$, 92, i93. 196, i99,
Palmipes 4$9* 233, 236, 246, 2$4, 293, 300-303,306,
Palpabilis 217, 400, 441, 48$. 309, 3ii, 317, 323, 328, 383-386. 392-
Palus 442. 394, 397, 398, 412.
Pancréas 466. Pardcularitas 61, 76, 78, 8$, 194.
Pandectes 228. Parvitas 617.
Pandura 470. Parvus 475.
Panis 466. PASCAL (Biaise) 98, 124, 181, 220, $7$,
Pannus 466. 389.
Papilla 463. PASCAL (pape) $.
PAPINIANUS 340. Passerinus 4$7.
Parabola 107, ii6, 117, 123, 13$, 146, Passio 9, 38, i6o, 191, 475, 492-494,
i68, 172, 174, 431.· $21, 622, 623.
Parabolique 122, 146. Passivus 188.
Faracentricus $93. Pater famUias 21$.
Paradoxe 401, $33, $8i. Pati $04.
Paraenesis 219. PatîenHa 492.
Parallda, Parallelus 116, 149, 439, 477, PATRiTius(Frandscus) 177.
553, 610, 6n. Patronus 504.
Parallelogramma 177, 61o. Paulinitas 26.
Paralogismus $7, 178, $84. PAULus 26, 239.
Paramètre n6. Pauper 603.
Parcere: $0$. Paupertas $00, 603.
PARDIES (le P.) 222. Pavimentum 468.
Parenthèse 102-104, 133, 137, 139, 143. Pax: 213.
Parere 491. Payen 226.
Parhelium.: $23. Peccatum 67, $17.
Paria 48. Pectus 463.
Paries 468. Pecunia 469, $27.·
PARIS (&OMM~) 287. Pedatus 455.
PARIS(M~) $71, $77. P~MM 374.
Parole 99, 176. PEIRCE 425.
Pars 13-1$, ï8, $o, 149, 23$, 242, 268, PEtRESC 448.
384,461,478, $66,604,613, 61$, 623, Pellere 481.
626. V. Partes, Totnm. Pelliceum 460, 466.
`
656 INDEX NOMINUMET RERUM

Pellis 460. Philosophia 7, 8, i79, ï88, 189, 334,


Pendulum $73.· $24-$27, $94-$97, 608, 626.
PENELOPE 6ï~. Philosophico-Theologicus 400.
Pensio $ $7. Philosophicus 170, i8$, 221, $92. V.
Perceptïo 10-16, 388, 49$, $14, $28, Character, Lingua.
$39. Philosophus 170, 177, ï88, 213, 2i$,
Perçusse 482. 22$, 227, 339,340, 343.48i, 396. 604,
Perdere 494' 62$, 626.
Peregrinus $01. jP~a~OMMM$90-$93.
Perfectio 3, 9' 22, 24, 93, 222, 40$, Phoronomia $2$, $26, $97.·
429, 431. 474. $17, $21, $27, $34. $3$. Photianus 163.
6i2, 614. Phrasis 71, 72, 169. 3$2, 3$3-·
Perfectus 13, 220, 258, 31$, 3$7,40$, Physica 19, 38, 39~ 9~~ 94. 1~-ï~,
407, 432, $20, $21, 625. ï7$-i78, 192, 2i8, 22$, 228, 244. 335-
Pericarpium 4$4' 337~341, 342, 354, 420, $96, $97.
Periculum 2$6,473. Physicus 19-24, 39* 94, 190, 191, 221,
IIeptep~at 214. 232, 40$, 439, 44i, 479* 5i5* 321, $2$,
Periodicus 574, $8o. $26, $42, $93.
Periodus 71, 289, 498, $74. Phytivorus 457.
Peripateticus 341. Pictor 10, 562, $90.
Peripheria 478, $49, 554. Pictura 224, 470-
Pefitonaeum 463. PlERRBLE GRAND $6l.
Permanens i$7, i$8, 473.· Pietas 6, 8, 8$, 9$, 342, $i6, 626, 627.
Permittere 2$6, 472. Pignus $03.
Permutare $01, 502. Pilosus 460.
Perpendicularis 11$, 117, i2i, 122, 131, Pilus 466.
i34,i3$, i43. i $0,477, 582. Pinguedo 461.
Perpetuus 441, 62$. V. Motus. Pinguis 444,488.
Perplexus 484. Pinna 456, 466.
PERSIA, P~~ $, 287. Pinnula 466.
PERSIUS 502. Piscis 456.
Persona 1~, 18$, 281, 290, $oo, $04; Pisdvorus 458.
~) 3$3. · Pistillus 454, 470.
Perspectiva 15, 163, 223, 526. Pîus 219, 626.
Perspicuus 489. Placere 494.
Pertinere 2$6, 473.· Plaga 477, $73.·
Pervius 483.· Planeta:442,!9i*S93'
Pes 4$9, 460, 464. Planetarius $93.
Petere 499.; Planipes 458.
Petrinitas 2j6. Planisphasnum 222.
Petroleum 444. Planta 86, 164, 182, 224, 4$o, 4$2,4$3t
PETRus 26, 239, 37$, 376, $20. $26; (<ÏfM<.)464.
PETRUSHISPAN US 330. Planum 149, 242, 439, $40, $41, 548,
F~o 7, $98. ~i-S76, $83,601,613.
Phsenomenon 10, 12, 14, 32-34, 38, 39, Planus 123, 257, 476.
174, i8$, 329,3$6,360, $23, 528, 534, Plastica(vis) 12.
$90, $93. PLATO,P~MMCt~ 7, I$2, 226, 330,
Phantasia 491. 338, 341. ~68, $94.
Pharmacon 3, 4. Plebejus Soo.
Pharmacopoetica 224. Plenus 10, il, i86, 480, 6iS.
Pharos ~CMM~fMM$60, $6ï. Plica 48$, 6ï$.
P~~t&M, ~t&o~MhM 594, 627. Punius 212.
ÏNDEXNOMÏNUM
ETRERUM 65y

Pluma 466. Postentas 93, 9$, 225.


Plumbum 224, 448. Posticum 468.
Plura 239, 400. Postulatum 166,23$, 250, 2$i, 266-268,
Pluralis 244, 281. $i9, $38.
Plus (<) 78, 86, 89, 146. Potens 376.
Plus Ultra 217, $ï$. Potentia 13, 38, 330, 342, 343, 429,
Pneumadcus 38, 167. V. Organum. 474. $i7! $90~ 604. 626; (~.) 107,
Pneumatolog~a $26. 132, $44, $$8, $6i, $71.
PœograpMa 38, 526. Potestas 8, 25, 73, 169, 171, 211, 218,
Poema 279. 417, 420, 43i, $02, $14, $17, $i8, $$9,
Pœna SoS. $96; (<) $7$, $8o.
Pœnitentîa 493.· Potus 466.
Poe$îs 278. Practîca 40, no, 144, i8o, 187, 226,
Poetka 8. 227.
Poliorcetica 223. Practicus 183, 223, 354, 524, $2$, $27.
Politica 4, 40, i$$, ï$6, 226, 244, 527, Praeceptum 93, 2ii.
528. Praecognîtum: 5 I I.
Politicus 170, 227, 343, 419, $03. Praedeterminatio 22-24.
Pollen 4$i, 4$4. Praedicamentum 9, i6$, 330, 346, 391,
Pollex 464, 603, 6o$.· 4$3, $14.
POLONIA 44$. Praedicatio 194, 390, 391, 427.
Polus $73. Praedicatum 1, 10, n, 16-18, 21, 42-$!,
Polygone 182. $$-62, 6$-7i, 7$-79, 84-92, 193-202,
Polynôme 119. 20$, 241-247, 2$2, 262, 272, 273, 293,
Polypodus 4$$. 294, 312,316, 321-324, 32-7,3$2, 362,
Polypus 456. 374,379, 388,39~, 398, 40~-406, 428,
Pomaceum 224. 43$, $13, $20, $2$, 526. V. Subjectum,
Pompholix 447. Inesse, Quantification.
Pondus 171. Proefatio 218.
Pons 467. Pons~MMfWM 70. Praqudicium 189.
PopMA(Ausonius) $09, $io. Praelegatum 502.
Populanter $91. PraeUum 223, 507.
Populus 93, 170, 22$. Praernissa 72-76, 83, 84, 89-92, 176,
Porphyrites 449. i9$-202, 2o$-209, 229, 230, 247, 248,
Porta 168, 170. 317, 318, 3$2, 412, 41$'
Portare 481. PKeparans 472.
Portio 18. Praeposïtîo 184, i8$, 24$, 287-290, 3$$,9
Porus 483. 434, 435.·
Positio 8, 9, 63, 77, 147, 274, 407, 477, Praescriptio $02.
528, $40, $41. Praesens 480.
Positïvus 62, 63, 67, 86, 87, 137, 247, PMBsentia $28.
2$3, 268, 3$6,47$. Praestare $02.
Possessio 24$.· Praesumtîo 211, 21$.
PossibUis 2. 3, 7, 13, 17, 19, 22-24, 63, Praetentus 289, 480.
11$, l66, l82, 220, 2$3-262,271, 328, PRjETORius 223.
360,364,369-376, 392, 40$, 407, 431. Praevidere 22-24.
432, $13, $20, $29, $30, $33, $34, $70. Praxis 33, 3 $4, $96.
Possibilîtas 18, 23, 24, i6ù, 329, 373- Pfehendere 485.
376, 431. 432, $20, $30, $34, $38, $69. Premere 482.
Possidere 473, $02. Preuve i$4-i$6, 176, 227.
Post 477.· Presbytes 562.
Posterior v. Natura. PRESTET (le P.) s46.
tNÉMTBDE LEIBNtZ. 42
658 INDEX NOMINUMET RERUM

Primarius 2$, 230, 400, $82, $93' 334. 37i. 374,388,389,430,431, $$7,
Primigenius ï$ï. $6$, $66, $74. $79. $86, $87.
Primitifs 11,23, $o, $8, 86, 231, 237, Progressus 19!) 322, 6o$.
240, 24i, 255, 279, 324, 358-360, 425, Projectio 10, 1$, Sgo.
43$, $i2-$i4, 526, $74, $75, !8$.· Promtttere 502.
Primordia 619. Pronomen 244, 286, 288, 290.
Primus (~t~.) $9, 71' 72, 77, 7~, Pronus 477'
162, 187, 245, 2/7, $86; (~.) 219, Propinquus 603, 604.
221, $18. V. Absolute. Proportio 1-3, 9, 37. 14$, i$$, 177,
Principium 2$, 32, 33, 6i, 77, 80, 82, 349. 476.
i$8, 183,184,189, 194,196, 231, 375t ProportionaUs 149, $66, $82, $93,621.
394-397, $i3-!i$, $28, $30, $38. V. Di- V. Moyenne.
rectus, Reflexus. Proportionalitas $88.
Principium contradiedonis, identités i, Propositio 16-19, 32, 35, 42-$2, 60-71,
303, 412, $14, $2$, 528. 74-79, 82, 8$-93, 123, 148, 163-166,
Principium rationis (reddendae) 10, 11, 178-180, 183-186, 192-19$, i99'~o6,
2$, 270, 389, 402, $i3-$i$, $19, $2$, 216, 221, 232, 238, 241-249,254, 260,
528, $30, $33, 545, 569, 6i8, 622, 625. 265, 300,312,321, 330,346, 361, 365,
Principium cocvenîentKe $26, $28. 366,377.380-382, 38$ < 39$-398, 40),
Principium inveniendi 139, i$S. 406, 434, 498, $82. V. Affirmativus,
Principiumpositionis, transitionis $2$. Negativus; Umversalis, Partïculans,
Prior 476. V. Natura. Singularis Necessarius, Contingens;
Prisma 440, 469. Major, Minor; Categoricus, Hypothe-
Privatio r 430,604. ticus.
Privativus 29, 247, 268, 356. Propositiuncula 192.
Privatus $oo. Proprietas (~.) 19, 40, 6i, 86, 117-
Probabilis 39, I $6, 213, $1$. V. Verisi- 120, 124, 171, 173, 242, 2$8;(~OC.):
milis. $17-8.
Probabilista 213. Proprius 91, ~41, 242, 249, 404, 433,
ProbaMUtas 176, (182-183), 2io, 213, 476.
21$, 2l8, 221, 226, 232, 417, 419, Prosa 498.
$69. Proscribere 505.
Probare 496, $0$. PROSPER FAGNANUS 213.
Probatio 210-213, Prostata 465.
373, 401, 402, 408,
419, $i8. Prosyllogismus 417'
Problema 33, 98, 103, 107, n$, II9, Protoplastus i$i.
122, 123, 133, ï34, i37, 143-14$, i6i, ProverMum 3 $2, 353.·
162, i6$, 166, 169-171, 181, 218, 231, Providentia 6-8, 226, 491.
2$i, 263,329, 3$o, 3$i, 354, $$7-$$9, Provisionalis 337, $91.·
563, 577, 578, $83-$8$, $96. Provoeare 494.
Probus: $30. Provolvere 482.
Processus(in mûnitum) i. Proximus 604,6o$, 608, 609, 6i6, 619.
Processus(judiciarius) 211, 214. 219. Prudentia $6.
PROCLUS$39, $46,607.· Psalmi 6.
Procurator 504. Psychologia $26.
Proditio 506. Pubes 464.
Productum 42, $8, $9, 62, 66, 67, 77, Publicus Soo.
10$, 112, 126. Pudor 492.
Profanare $o8. POPFENDORF l8o.
Profëssio 160, 219, 223, 228. Pugna, Pugnare 5o3, 507.
Profundus 439. Pulcher 243, 474.
Progressio 31' ï46, 163, i8o, 229, 2$7, 1 Pulchritudo 243, $3$, 618.
INDEX NOMINUM ET RERUM 65~

Pullaceus 4$7. Quatemio 2$8.


Pullulare 490. Querï 494.
Puimo 464, 465. Quies 11$, $90, 6o$-6o9, 616*621,
Pulpa 454. 625.
Pulsio 482. Quiescere 479.
Puisus: 481. Quietula 60$, 6o6, 621.
Pulvinar 467. Quinarius 240, 241.
Pulvis $$, 167, $72, 614. Quindenarius 240-242.
Pumex 448, 449,483.· jpM!M~MCM<W~ 568.
Punctum ï$, $o, $8, 97, Ioo, 10$, io6, Quod 283.
114, 121-129, i33-i38< 143. i49. 152, Quoddam 321, 362, 394.
i66, 270, 409.439, 448, $22, $23, $40- Quotiens 47, 60, 496, $66.
$43. 347-~5, $7~ $82, $83, $97, 6oi,
603, 608-624. V. Ambulatoire. Radere 482.
Punctum visûs: i$, $21. Radicale 433.·
Pungere 482. Radicalis $6o.
Punire 505. Radius 157, i$8, 190, 489, 582, 6o6,
Pupillus 503. 6l2.
Purpureus 489. 1 Radix 4$3, 4$4; (~MM.): 289; (M~.):
Purus 98, 123, 474. 3, 69, 101, i09, n4, H7-I20, 134,
Pyramis 440. 144, 14$, i49, i8$, $6o, $71, $83. V.
Pyrita 449. Extraction.
Pyrîus (pulvis) $72. Raisonnement v. Ratiocinatio.
Pyrobolica 191. RAMUS,~a~M~a? 32, 163, i8o, 330.
PYTHAGORAS $30, $88. V. Tabula. Ramus 4$4.
jPy~wM~M 582, 588, 627. Rapax 458-46o.
Pyxis 419) 572. Rapina $06.
Parus 486.
Quadraticus 69, $77. RASPE I$I, 206, 210, 214.
Quadrato-quadratus 88, 14$, $78. Ratio (log.) i-4,9-22, 2!' 26, 33, 34,37,
Quadratura 98, 11$, ï24, 14$, i$$, 168, 49. !3< S5, 71, 73t 81, 94, 102, 107,
174, 223, 343, 584, 613. ni, II2, 130-133, 136, 146, i$9, 161,
Quadratus 31, 32, n6, 120, 249, 439, 164,183, l8$, 211,212,221, 242, 256,
$77, $78, 582, 6n, 612, 628. 2$7<376,387, 389<402-40$, 41$, $i3,
Quadrupes 460. $14, $19, $22, $23, $23, $30, $33-
Quoerere 494. $3$, $40, $69, $93, $97'6op, 6i6,6i8,
Quaesitum $19, $96. 622, 625. V. Principiumrationis.
Quasstio 163, 167, 176, $13. Ratio (~) 6.8, 3$, 87, 93< 156, i$7,
Qualitas 9-12, 38-40, i6o, 188-191, 170, 183, 193, 211-214, 219, 226, 242,
28i, 348, 391, 433, 441) 48$, 490, 333. 33$, 343~373.419. !i~528,$92,
$2$, $26; (~.): 43-46, 71) 77) 8o, 85- 608,617, 618,622,6z6.
88, 196, 20$, 321,381. Ratio (méthode) 170-1731~9~, 2î9t 223.
Quantification du prédicat $9,194, 294, Ratio (~) 17, i8, 37) 44-47, f
312, 323. 107, n6, 120, i39, i49, i!2, 26$,
Quantitas 9, n, 147, 148, 173, 2$7, 290, 349. 43!, 54$, $49. ~o, $$7, $63,
348,361,390,391, 399, $2$, $34, $4S, $66, $76, $77, 6o6, 6n. V. Liberratio-
556, $$7, $63, $77, $8$, 603 (log.) num.
43-46, 7i,77-8o,8$-88,196, 20$, 300, Ratiocmdtio 2$, 33, 38,71,77, 94, 99'
312, 321, 323,381,428. i$2, i$4-i$6, 176, i77, i8$, 192, 196,
Quantitas motus 40$. 22$-229,336, 338, 343, ~o, 434, $63,
Quasi 28$,289. $88, $96, 626.
Quatemanus 17. Rationalis i$, i6, 2$, 3$, 36, 94, i66,
660 IKDEX NOMÏKUM ET RERUM

22i, 454, 49$, $2$; (MM~.) 146, 566, Religio 8, 9$, i$7, 226, $o8.
$7$,6i2, 613. Religiosu!!$91, 592.
Rationalitas 63. Relinquere 494*
Ratisbonensis 419. Reliquiae 223.
Realis 8, 93*9$!185, 190,220,261, 393, Reliquum 476.
432, $33, 57$; ("M~.): 137, 138. Remedium 93, 429'
Realisatio $28. Remus 469.
Realitas 22, 39~ 523, 528, 530, $34. RENALDINUS 148.
Rebellio 5o6. RENAN :I$II
Rec!pere 494. Renés 46$.·
Reciprocus: 32,47. $4,$6, 193, 242, 243, Renommée v. Fama.
258, 393.406,43$, 544, $88, $89, $93. Renversée 137.
Recta: 97, 10$, n$-n7, 121-127, 137, Repassio 627.
138, 144,14$, i49-i$2,166, i74, 257, Repens: 461.
409, 431, 432, 439, 48$, $34, $38-$4i, Repertorium 30, 163.
$48-$$$, $76, $83,61 i,62ï. Repetere 474.
Rectangulum 99, io$, 106, n6, 582. Repetitto 256,258.
Rectangulus 120, 14$, 578, 610. Repos v. Quies.
Rectilineus 144,14$, $83, 593. Repr~esentare14-16.
Rector 170. RepMesentatio38$.
Rectus ~): $o, 97, 333, 440, 476- Repugnantia 189.
478, 534, 582, 588; (gr<wMM.)49, $1, Requisitum 2$, $o, 55, 60-65, 91, 220,
221, 3$7, 427. 258, 291, 471-474.SIS, $2i, $23,$47.
Reditus ad vitam $61. Res i$i, i$8, 188,222,223, 289, 39~'
Reductio 162, 207-209, 233, 237, 4i$, 397' $oo, $04, $ï2, 528. V. Judicata,
557. Factum.
Reduplicatio 262. Residuus 7!t 78, io8, 147, 2$o, 267,
Reduplicativus 403. 496,$66.
Reflexio 257, 489. Resina 4$4'
Reflexivus 367, 382, 383, 388, 389, 403, Resistentia n, 342, 6i$.
$28. Resistere 481.
Reflexus(~.) 184; (p~.) 190, 477' ResolubUis 18, 187,2$8.
Refractio i$7, 489, $6i. Resolutîo 11, 17-19. 22, $o, n$, iï7,
Refractus 190, 477' 136,144)14~ 187. 220, 233,234, 2$8,
Regnum 13, 443, 526. 3$3, 360-362,371-376,383, 387. 388,
Regressus 94, 148, 202, 207-209, 303' 402, $i8, $39, $63.·
304, 308, 309, 3$i, 411-414, 522. Respectivus 361, 47$'
Régula 42, 43, 49, $o, $3, 6o, 63-67, Respeetus 261, 3 $9-362,388.
70, 73-78, 83, 84, 89, 90, 97-99, io8- Respiratio 461, 464.
113, 1I8, 123-126, i44, i$8, 174, 183, Respondere 494)497'
189, 2o6, 207, 229, 247-249, 373, 374, Responsus:188.
498, $8i, 628. V. Justitia. Respublica 31, 41, 212, 2ï$, 218, 420,
~K&t tMW~M~t ï$7. $17, ~8, $9$, $96.
Regularis 28$, 440,4$ï. Respublicaliterarla 218, 228,584.
Regulus 446, 449. Restringere 497'
Rejectio 498. Rétro 477.
Relatio 9, ï$, 19, n$, ï2$-ï28, 131, Retrogradatio $92.
132, i$8, 168, i88, 21$, 27!, 276, Reus 504.
287, 349, 3$$, 3~2, 371~38i, 399,427, Revelatîo 29, 626.
434,43$, 47$, 476,499-$o4, $21, 528, Revelatus 285, 626.
$3$, $43~$4?, $83, $90. Rex 420, $03. e

Relativus 12$, 382. Rhetonca 37.


INDEX NOMINUMET RERUM 66 ï

Richesse v. Divitiae. Sanitas 212, 2i8, 228, 4ï8, 429, 490,


Ridiculurè 289. $27.
Rien (zéro) 99, io6, 109, 126, 137, 138. Sapa: 4$4.
V. Nihil. Sapiens 96, 246, 26o, 262, 6i8. 627.
Rigidus 487. Sapientia:6-8, 13, i6, 95, i6o. 169, 222,
Rigor 71, 410. 226, 260, 496, S16, $91, 618,624,626.
Risus 494'· Sapo 446.
RoANNEZ (le duc de) $7$, $76. Sapor 38, 190, 488.
ROBERVAL147, l82, $39, $69. Satelles $92.
RoMA $92, 6i6, 617. Satisfactio 503.
Roman 226, $33.· SATURNUS 442, $92.
Romanus 212, 340, 419. V. Jus. SAUVEUR 568.
ROSENCREUZ 562. Saxum 449.
Rostrum 4$7-4$9. Scabiosa 4$4.
Rota 16$, 6i2. Scala 467.
Rotatm $$i. Scalenus 440.
Rotuadus 440. Scapula 462.
Ruber 489. Scenographia $21, $91.
Rubiniformis 448.· ~~<c< 219, $ï4, $i6.
Rubinus 447. Schacci 348.
Rubrica 447. SCHEIBLERUS 428.
Rudera 14, $26, $27. Schéma 34, 3!) 247, 249~253, 29$.3co,
RuMELiNUs 224. 31$, 414.
Ruminans 4$9, 460. Schematismus 3$, yo.
SCHICKARD 222.
Rupes 443, 449.
Rusticitas $co. Schisma 506.
Rusticus 223. Schola 36, $3, 70, 76. 77, 2ii, 213,
RUTGERUS RULANDUS 212. 238, 338t 339. 342, 419.
Scholasticus 2$, 26, 177, 189, 191, 221,
Sacearum 224, 44$. · 244, 312, 339-342,428, $i2.
Saccus 170, 467. SchoUuni 32, 37, 199, 201, 221.
Sacer $08. SCHOTEN99, 124, 129.
Sacramentum, Sacrificium 508. SCHRODER: 425.
Sacrum (os) :463. Sdentia 3, 26, 32-3$, 40, 41, 44,
Sagacitas 492. 93~ 9!' i!3, i$8-i64, 168, 169, 177,
Sagitta 471. l8ï-l83, 191, 21$-218, 222, 226-229,
Sal 39, 94, 224, 433 445, 526. 2!7.333-33~ 3!2, 354. 417. 49~, !i2,
Sal petrae 224, 446. $16. $17, $30, $$7. $94, $9~ 6o2.6o8.
Saltartan 487. Scientia generalis 217-219, 228, 229,
Salinus 44$, 4SO. 332, $ïi.
Saisus 488. Sdcntta media 3, 17, 22. 2$-27.
Saltare 491. Scientia simplicis mtetUgentiœ 2, 17.
Saltus 163, 3!0, S!7, !8i, $38, 6o$, Scientiavisionis 2, 3. 17, 22, 26.
606, 609, 616-621, 624. Scientificus i$9, $73.
Salus 8, 2ï2, 418, 473, $o8, $20, 626. Scindere 483.
Salutare 500. Sciorpius 286.
Salvus 473.· SCIPIO FERREUS 14$.
SANCHEZ Sdrpus 188.
19~'
SANCTORÏU8 212. Sdopetusventaneus 481.
Sandaraca 447. Scona 446, 448, 4$o.
Sanguineus 4$!-4S7. ScoTUS:2$, 27, ï77.
Sanguis 94~ i88, 461, 46$. Scnbcre 497.
663 INDEXNOMINUM
ET RERUM

Scriniarius 224. Sidus 441, 442.


Scriptura 27, 71, 224. SigiUare 482.
Scriptura universeis 429. Signatoria 424.
Scriptura sacra $91. Significatio 33, 36, 7ï. 100, ~23, ï26,
Scuïptona 224. 160, 2$2, 273, 276.
Sébum 461. Signum 30, 49, 71. 183, 220, 433, 497;
Sécante 107. (7~.) 43, 49. 51. 6:, 64, 6$, 83, 8$,
Secare 477. 483. $4ï. 196, 221, 230, 294$ 363, 395, 427;
Secta 9$, 34$, $06, $ï6. (~M~.) 69, 73. 99-'2o, 123-143,t46,
Sectio 98, i22, i23, 165, i66, 242, 439< 13$, 230, 259, 425.
498. 547. 548, 353. V. Conica. Silex 449'
Seculum $1, 93-9~ ~8, 177, 178, 219, Simia ·
224. Sinfilaris 39. 40, 94, 237. 358, 359,
Secundarius 230. 362,426, 441, 448, 461, 527.
Sed 243. SimUis: 37, 40, 102, 103, 128, 137,
ï43.
Segmentum 14$, $82. 149. ï32, 187, 2ï9, 237.269,407,319-
Selenitis 449' $22, 543, 344. 348-332, 361-364, 376,
Semen 433. 4~-434, 461, 46~ $94. 582, 588, 6io, 621.
Semicirculus 582, 588. Similitudo 69, 132, i88, 214, 224, 342,
Seminalis ï6. 348,349.434, 319. 323, 528, 543, 347-
Semi-privativus 268. 330, 376.
Semirapax 458. Simpîex 13-13, 38, 40, 71. 74, 76, 80,
Senarius iy. 83, 94, loo, 107, 123-132, ï4i, ï43.
Sensibilis 10, 38, 39, 57, 73, i$$, 176, 139, 163-166, 183, 190. 194-196, 22i,
2i9, 400, 44i, 485, 626. 238-243,234,236, 358, 473, 312.
Sensio 10, i88. Simplicitas 492'
Sensitivus 490. Simpliciter 79, 80, 83, 90, 233, 236,
Sensus 40, $$, i$9, 186, 190, 21$, 220, 254. V. Conversio.
22i. 360, 429, 46i, 491, $14, $39,617, Simul 14,476.
626. Simulare 494.
Sententia 188, 2ii, 213, 2?~. Sine 287, 291.
Sentire $39. Sinensis, Sinicus 30,131, 138, 184,224,
Separare 483. 223, 497. 3o8. V. Fom.
Sepia 456. Singularis 16,19-23, 67, 256, 323, 402,
Sequax 487. 319-321.
Sequî 2$9-26i, 407, 491. Sinister 477. 478.
Sericus 223. Sinus 107,134,387.
Séries 9, 14, i6, 19-24, 34, 147, 163, Sirenes 341.
i6$, 271, 431, $34, $3$, $8i; (~M~.) Sistere 5o5.
272, 349, 3$o, $44, $$6, $$8, 562, 566, Situs :9, 37, 38, loo. 128, 133, i33. i8i,
$74, $7$, 58o, 628. 342, 348, 361, 477. 323, 338-343. 548,
Serius 49$.· 549, 576, 382-384, 390.
Senno 71. Smaltum 446.
Serpere 491. Smiris 449.
Serra 483. SNELLIUS 178.
Sérum 461. Sobrietas 492.
Servus $03, $27. Societas 3-3. 28, 31, 41. 92-96, 301,
Severitas 192. 303, 328.
Sevum 461. ~MMMM 303.
Sexus 491. SocRATES,~~MM~ 7, 339.394, 398,
Si 243.· 6oo.
Siccus 486. Sol 30, 442, 393.
INDEX NOMINUMET RERUM 663

Solécisme ï$6. SHNOXA: 2; Ï79, !92, 2ï6, 344) $23, $30.


Solere 474. Spira 440.
Solidipes 4$9< SpiraUs 431.
SoHditas 618. Spirare 490.
SoUdungulus 459- SpirituaUs: 13, 627.
Solidus 98, ï03, ï07, 123, ï44-i46, !$7, Spiritus $3, 176, i8o, ï8ï, !8$, 262,
ï6$,439. 4$9. !43. $83, $96,6ï3.6!$. 438, 4$o, 461, $26.
Solitaire 569. Spiritus acidus 44$, 446.
SOLON 226. Spiritus animales 405,472.
Solum 240. Spoliare 5o7.
Solutio 16$, 167, 171, 173, 596. Spondere So3.
Solvere 484, $03. Spongia~o~atMMî~ $24.
Sommet 11$, n8, 122, 134. i~! 146. Sponsio 5o2.
Somnium 491.· Spontaneus 14, 2S, 3<~474'
Somnus 16, 491. Sporta 469.
Sonus 38, i$i, ï 90,489. Squama 466.
StabUis 486.
Sophisma 183. 213, 221, $84.
Sorites 428, $61. Stagnum 442.
STAHL 221.
Soubs-dïstmcticn: 102-104,141,142.
Souverain 22$. Stamen 4$~*4$4'
Stamineus 4$i, 4$2.
Spadiceus 490.
Stannum 449.
Spargere 48$.
Statera 210, 2ii, 419.
Spathum 449.
Statïca 38,402.
Spatium 13, 14, 144. i86, 270, 4~<
Statio $92.
480, $2i-$23, $28, $40, $90, 6o$-6o9,
Statuaria 224, 562.
614-616, 619,621-623.
Status 9, 16, i$8, 473, $28, $99-604,
Specialis $1, $7,88, i$9, 16$, i66.
Species 2$, 39, 40, $2-$7,62-66, 8i, 82, 608, 617, 619, 623-627.
STEiN
8$-89, 149. i$9. 162-164, 232, 2$3, 192.
Stella 442.
3$4<384, 399.403.404. 4~8, 433. 498.
STELLIOLA 178.
$23, $26, $47, $83.
Specmcus 19, 62. 63, 433.· Stenomarga 444'
STENONIS 448.
Specimen 73, 169, 170, 174. 2i8, 239,
Sterilis 490.
421.
Sternum 463.
Speciosa, Speciosus 78, 336, 341, 342,
Stiblum: 449.
348, 525, $28, $31, $32, $38. V. Ana-
lysis, Calculus. Stipulari 502.
Stoici 17$, 177~340.
Spectaculum 470.
Stomachus 460.
Speculatio 227, $96.
Structura 38, 94, 190, 226, 441~ 467~
Spéculum 10, 1$, 16, 26.
SPEE(le P. Frédéric) 6. $27, 596.
444. Studium 30, 93)9$' ï~ ~~4) 2i8.
Spermaceti
Spes 492. 569, $70. Stupor: 16.
STURMius 321.
Sphsera,Sphaencus 10, 11,168,180,223,
Suadere 499.
440, 479. $34. $$o, $$4. $$$, $9!.6o~
Subalternatio 43, 46, 76, 80, 82, 202,
613, 620, 623.
~0 tMO~a~M v. WEIGEL. 230, 233, 303, 306, 310, 411, 412,
Spicilège 22$. 4i6,4~7..
Subalterne: 17, 20, 119, 124, i62, 163,
Spigilicum 16$.
Spina 4$4. 403, 404.
Subcontrarius 82.
Spinatergi 463.
SPINOLA 183. Subditus $03.
66~ INDEX NOMtNUMET RERUM

Subdivisio 16, i8, 162, 404. SupposttaÏïtas 22ï.


Subjectum 22, 38, 39,42-$!, ~-yi, 7$- Supposititius: 219.
79,84-92,169, ï74, 186, 194-202,20$, Supposition 229.
24!, 242, 24$, 247, 2$2, 2$8, 262, 27Ï, Supra 477.
393. ~94, ;ï2, 3i6, 32Ï-324, 327, 3$2, Sura 464.
362,374, 37$, 379, 392, 402-406, 43$, Surculus 454.
47S. ~~$20, $2$-$29, 594. Surdus(MM~.): 2, ly, ï8, tOï, 109, 119,
Sublatio 25o. 134, t49, 272, $66.
Sublimatum 446. Surgere 481, 491.
Submittere $0$. SursoMde 107.
Subordinatus 29. Susdpere 499.
Substantia 13-16, 19-23, 40, $3, ï6o, Suspendens 471.
24$, 2$6,342, 3$6, 403,407,423, 438, Sustinere 481.
` 473. !i2, $n, $20.$23, $26-$32, 624. SyUaba 497.·
Substantiatis 13, 232. V. Forma. SyUogismometrum 224.
Substant!atorius $28. Syllogismus 43, 7i, 7~. 77' S), ï9;-i98,
Substantiatum 13,438, $26. 20~, 206, 221, 2~, 246, 247, 234, 292,
Substantivum 3$, i8$, 243, 244, 281, 300, 302, 306. 307. 318-320, 327,330,
282, 287-290, 3$6,423, 433. 339. 346, 370. 389. 4o6, 410-417. 428,
Substituere 2$9, 264. !32.
Substitutio 2$8-26i, 26$, 304, 327, 3$2, Syllcgisticus 76, 8o, 184, 2o6, 426.
3$3,361, 403, 407, 408,496, 497. Sylva(rerum) 73-
Substractio 100, 107, lï0, 112,12$, 138, Sylvestris 4!7-
i4i, 146, 147, 173. Symbolicus jo, 348, su.
Subsumptio 233, 406. Symbolizare $3.
Subterraneus 460. Sympadua 12.
Subtilis 486. Symptôme 1~6.
Subtrahere 496. Syncategorema 338.
Successto 14. Syncategorematicus 427.
Sucdnum 44$. Syntaxis 288.
Succus 39, 44$, 4$4, 526. Synthesis 32, 97, i32, 1~9, 162, 16$,
Sudor 461. '180, t8i, 241, 348-3$i, 311, $$7-360,
Suffrago 464. $63, $72, 588.
SuissET (Jean) 177, 191, 330, 340. Synthedcus 148, i$9,162-167, 330,41$,
Sulphur 94, 433, 44$-4$o, 488. ~7. $$8, $72, $73.
Sulphureus 444, 44$, 4$o. Systema 2$, 229, $93.
Sumere 494.
Sununa 77, ioi, 130, 146, 147, 152, Taberna 214.
173, 2$2,2$7. $64, $6$, $77, $78, 628. Tabula 26,31-34, 4$-48, 10$, 107, i$4,
Summabilis $81. 162,163,174, 222-224, 229, 249, 330,
Summatnx 558. 349, 350, 403.419. $09, $44, $$8-$62.
Summulistae 312, 330. Tabula Pythagorica 277.
Sumtus 501. Tachygraphia 256.
Supellex 469, 470. Tactica: 223.
Superficies 124, 14$, i68, 242, 2$7,439, Tactus 10, 190.
448, 583, $84, 6i3. Tafera 446.
Superior $oo. Talcus 447, 449. 488.
Supematuralis 12, 232. Talus 464.
SupersUtio $o8. Tangens io$-io7, 117, i2i, 146, i66,
Supmum(~faMM.) 282. $40,$82.
Supinus 477. Tarditas 22.
Supponere 49$. Tarsus 464.
INDEX NOMINUMET RERUM 665

ÏARTAGUA: Ï77. Textorïus 38, 16$, 223.


Tectum 468, 48;. 3T&M~WM N~~M~~ ï6~.
Tegere 482. Theca 469.
Tela 471' Theologia 8, 29,40, 228,244.28), 333,
Telescopium i $7, 33~ 338. 4oo, 526, 5$6.
TeUus: iï, 12,40, 442. Theologicus 29, 192' V. PMbsophieo-
TEMMïK (le P.) $29. Theologicus.
Temperamentum 490. Theologus 188, 213, 340, 343, 15o89 625,
Temporanus 621. 627.
Tempus 10, 13, 14, i8, 19, 2$$, 270, Theophili (Societas) $-8.
282, 289, 342, 376, 405. 407. 434, TX~o~&~M~ 595.
479. !~2, $2$, 528, $29, $34<S93.397' Theorema: 33, 38,43,98, n$, 119, i2i,
602-609, 6ï$-6i7,620-62$; ~aww.) i37. i39. i44, i$4, 159*162,163, 168-
3!3. 174, l8o, 187, 191, 20$, 221, 2$), 2~6,
Tempus (aMa<.) 462. 1 363-4, 389. 4o6, 517, $38, $57, 562,
Tempusculum 606. !69, 579, 588. 625.
Tenacitas 38, 6ï$. Theoreticus 524, 525.
Tenax: 487. Theoria 144.
Tendens 331. Thermometrum 390,485.
Tendentit 481. Thésaurus: 3, 93, 2H, 417, 420. V. ~Era-
Tendre(la carte~K) 224. rium.
Tenebrae 489. THËVENOT 590.
Tenere 48$. T~MM~M~ v. SPINOLA.
Ténor 489. THOMAS (Aquinas) 25, 519.·
Tensio 487. Thorax 463.
T~~MMMMf~~ïCM~, jPM<MO~CMMt ». Tibia 464.
178, 191. Tignum 467.
Tenuis 476. Timor 492.
Terere 482. Tinctoria 223.
Teribilis 487. Tiro 557.
Terminatio 434. TÏ~o~MM 445.
Tenninatus 149, i$o,62i. Titius 280.
Terminus (~.) 17, i8, 22, 32, 42-$4< Toleranter: 581.
$7-61, 64-79, 83-92, n6. 117, i22, Tôlière: 481.
i6o. 163,176,177, i86, 187, 193-199. Tomentosus 453.·
20$, 206, 221, 229-233, 237, 240-244, Tonsilla 462.
248, 2$o, 2$7-263, 274, 3i2, 3i6, 320, Tonus 489.
346, 356-360, 366, 377~381-384. 393, Tophus 449.
396-398, 406, 407, 4i6, 438, $30;i Topicus 37, 2ii, 2i9, 330, 51~ 557.
$$2, 622. V. Extre- Topographia 222.
(~M.) 478, $$i,
mus, Major, Medius, Minor. Tomatona 38, 224, 525.
Temarius 17, 240, 241. Torpidus :623.
Ternio 164, 2$8, 260. Totalis 527'
Terra 39, 177, 222, 224, 441-444, 447, Totum 37, 5I-S3. 5~, 57. 65, 8i, 82,
4$o, 526, $9i-$93' l6o, l6l,245.249. 250, 257. 321. 322,
Terrenus 164, 443.· 377. 407. 4ii. 438. 476, 496, $i8,539~
Terrsstris 455-460. $47. $63, 564. 6n, 612.
TpsseUatus 224. TractabiUs 487'
Tessera $7$.· Tractare 500, 502.
Testa 466. Tractatus 419-
Testaceus 456. Tractus 483. 605, 616, 622, 625.
Testis 211, 465 (CMa~.)504. Tradere 494'
666 INDEXNQMtNUM
ET RERUM

TradiHo 139, 22$.· UmbeHMcr:4$3


Trahere 48~ Umbilicus 463.
Tranquillitas 169. Umbra i$8; (terra) 447.·
Transcendens 164, 350. 339' Unguis 459.
Transcendentalts 399- Ungula 466.
Transcreatio 617, 624, 623. UnguÏus 4$9.
Transenna 468. Unïcorms 4$9.
Transigere 5o2. Unicus: i6S, 193, 265, $44, $$!.$$$.·
Transitio 9, io, 624. Umfbrmîs 241, 27$, 390, 615, 616, 620,
Transitus:8ï,235. 327, 604,607,624,625. 622.
Translation 117, n8. Uniformitas 119, $43, 609, 620.
TransposMo 127, 140, 155, 205-209, UïUO $21, 528.
421. Unîtas 70, i04-:o8, ni, 148, 245, 368,
Transsuîtonus 588. 381, 4o6, 431, $23, $3$, 566, $77,
Transtrum 468. $8o, $81, 6i2, 628.
Transversus 477' Univalvis 456.
TRENDELENBURG354~ 43~, 437~ 5~9~ UniversaHs 7, 14, i6,
19.21, 29, 32,
5io, 517. 49-53, 56, $9,6ï, 64-66,73, 78-8$, 91-
TREW(Abdias) 179, 19~' 93, H4, 11$, ï i9.i2i, i93-202< 20$,
Triangulum 47. 5~, 56, 67, 84, n6, 206, 221, 248-2$0, 2$6, 270, 294, 312,
i45< 152, 209,240, 261, 322, 349. 362, 31$, 3i6, 321, 328, ~67,398,402, 407,
439' 549, 552,558, 5~3, 578, 582, 583, $19. V. Lingua, Scriptura.
588, 589, 6io. Universalis Af5nnativa 42, 46-48, $i,
Tncenanus 240-242. $2, $$-66, 69-72, 7$-8$, 88, 91, 92,
Trigonometria 559' 193, 196.198, 202, 233-236, 241, 246,
Tnlaterum 47, 52, 56. 67, 84, 240, 261, 247, 2$2, 2$4, 292, 300-3 n, 322,369,
322, 362. 370, 382-387, 392-398, 402, 403, 412,
Trinomium 561. 416.
Triterminus 83, 248, 339. 4i6. Universalis Negativa 43-46, $2, $7, $8,
Truncus 454, 461, 462. 6ï, 62, 70, 72, 7$-8$, 89-92, i93, 196-
Tu 244' 198, 2o6, 233-236, 246, 254, 293, 300-
Tuba 470' 3o6, 309, 3ii, 322,369,370, 380, 383-
Tuberculum 457. 387, 392-394, 397, 398, 412, 413.
Tune 243.· 416.
Tunica 615. Universalitas 19, 76, 78, 8$, 119, 194,
Turbatus 488. 2$4, 427.
Turbinatus 456. Universum 10, 14-20, i86, $21, 522,
?K~E 5. 335, 593.
Turdinus 457' Unîvocation 119.
Turfa 445. Unum 239, 400, 407, 476.
Tutia 449- Uranologia 526, 527.
Tutor 503. Urbs 10, 15, 222, 223.
Tutus 213. Urina 461, 465.
TYCHO(BRAHÉ),?y~M~M 12~, 59~' Usus 3$-37, 71, 93, 96, i$8, i$9,169,
Tympanum 165, 470. 190,193,214,21$, 226, 229, 230, 262,
Typographicus 223. $27.
Typotheta 449' Ut 283.
Utérus 463, 465.
Ubique, Ubivis 255. Uti 473.
ULPiAKOS 340. Utilis 93,9$, 47$.
Ultimus 149. Utilitas 9$, i6i, 211, 218, 2$7.
Ultra 477' Uvidus 486.
ÏNMX NOMINUMET RERUM 667

Uvula 462. 189, 191. 20;, 2IÏ, 21$, 2Ï9-22I, 226,


Uxor: $01. 228, 232, 242, 2$$, 2$9,264, 328, 334-
336, 343. 346, 352, 3$6, 362, 371, 388,
VACCA 57$.· 389, 393. 401, 408, 416-420, 431. 5i4t
Vacuum 7, 11,186, 480, $2i, 61$, 623. 1 $18,519, $2$, $32, $3!. 538, $39, $92-
Vacuum fonnarum $29. $9;, 602, 624. V. Elementa, Factum.
VAGETIUS 428. Versus 206, 207.
Valde 47$. Vertebra 463.
Valedicere $00. Vertere 481.
VALLA (Georgïus) 160. Verus 16, 43. 43, $1,6i, 63, 66-69, 72-
Vallis 445. 83. 88, 90, 93-96, 183, 184, 203, 221,
Vallum 467. 229-231, 23s, 239, 243, 2$$, 260-263,
Valor 101, 107, 109, 113-121, 12$, 126, 328, 364, 36$, 369-374, 377. 38i, 382,
137-140, 2$i, 260, 274. 37$, 362, 363. 387, 393. 397. 398, 401, 402, 406-408,
366, 367, 370-373. 388, $oo, $74. $79. 421,513. 5i8, $90;– 138.
580. $84, $8$. Vescus 453.·
Valvula 465. Vesica 465, 466.
Vapor 167, 488.· Vestibulum 168, 468.
Variatio 9. 14. i6, 101, 102, 122, 224. Vestigium 482, $2$, $30, ~ï.
2$6. 434. $21, $22, $32, $44. Vestimentum, Vesdtus 223.
Varietas 10, ïi, 38, 134. 137. 138. 144. Veteres 2$, 338, 348, 358, 561, $83,
21$, 238. 2$7,403. $34. $35. 584, 593, 597. 6o3, 6o5.
Vas 469.613, 614. Via 161, 162, 166, i68.
VASQUEZ 27. Vices 473.·
F<KMaM~{ 223. Vicinus $01.
VIctus 466.
Vegetabilis 443, 490. $~6.
Vegetare 4$o. ViÈTE 144, i45, 181, 341, 342, 348,
Vehere 482. 531. 558.
VeMcatio 38. ViGEUUS 401.
Vellere 482. VigUiae 491.
Vdocitas $4$, $93. 6i2, 614. V. Cele- Vigor 429.
ritas. Vimen 223.
Vélum 469. Vincere $07.
Vena 449, 461. V. Argenteus. Vinculum 101, 109, no, 122, 134~
Vena cava 465. 141.
Venator 602. Vindicta 493'·
Vendere $01, 5o2. Vinum 94. 224.
Venenum 471.· Violentus 474.
Venîre 491. Vir 223, 243-
VENN 425. ViRGILIUS 6, 177, 282.
Venter 463. Viridis 489.
Ventosa: 188. Virtualiter 18.
Ventriculus 46$. Virtus 4, 6, 93, 224, 498, 517.626.
Ventus 174, 442. Vis 9, II, l6, l8, 22, 26, l88, 212, 219,
Verbalis 188, 285, 432. 481, 594. 596, 597. 627. V. Motrix,
Verbum 3$. 36, i$i, i$8, 18$, 222, 2$7; Attractiva, Plastica.
(gyatM~.) 18$, 281, 282,28$-290,434. Vis cogitandi 429.
Verisimilis 213, 221, 496. V. Probabilis. Viscus 464.
Verisimilitudo 71, 226, 232, $6i. Visio v. Scientia.
Veritas 1-4, n, 13, 16-19, 22, 23, 34- Visitare 500.
~7, 4i, 4$, 62, 66, 73, 76, 87, 92, i$9, Visus 190. "7. Punctum.
160, i6$, 167, 169, 17$, 183, 185, i88, Vita 36,37, 70, 76, 93. 95. 153.158.
668 INDEXNOMtHUM
ET RER~M

ï$9, 1~ ï?~. 190,2iï, 212, 2i8, 473~ Voluptas: 29,491, $17~35.·


600, 623, 626. Volutarc 482.
Vitalis 12, i3. Vortex:$93. ·
Vitium 224, 498. Vossius 243, 2~6, 281, 29ï.
Vitrescens 447,449. Vox ï$i, 244, 288, ~2, 488,
Vitriarius 224. 490.
VitrHbrmis 449. ~<~M&N~MM j;6l.
Vitriolum $;, 224, 44$, 446.
Vitrum 446-449.
Vitta 466. WALMS 99.
WARD(Seth):i78,i9i.
Vituperare 499. WElGEL(Erhard) 179, 224, 278.
Vivens !i6, 242.
WHiTE(Thomas) 179, 192.
Viviparus 4~6,4$9.
WiLKlNS 131, 184-18$, 206,
Vivus 10, $26. 282-283,
Vocabulum 3, 72, i$2, 160, 187, 188, 290, 399' 400, 436.

203, 242, 4~2.


VocaHs 196, 203, 497. ZABANY (Mathias) $88
Voisinage 137. Zelotes 262.
Vola 464. Zelus 493, 626.
Volare 491. Zéro 102. V. Nihil, Rien.
Volatile 38. Zetetica $$8.·
Volens 331. Zincum 449.
Voluntarius 12. Zodiacus 29.
Voluntas 20-29, 34, 3$, 219, 228, 283, Zoophytum 436.
337~ 402, 4ï8,419,498,499, $28, $39. ZWINGER163, 330, 3 $4.
CLASSIFICATION SYSTÉMATIQUE 'DES FRAGMENTS
INÉDITS

LOGIQUE CLASSIQUE(SYLLOGISTIQUE).
PHIL.,VI, t4, f. 1-2 Mathesis r<ïf!OMM;3-4 Sur les figures du syllogisme.
PHIL., VII, C, 83-84 De fornais syllogismorum mathematice definiendis.
PHIL., VII, B, iv, 26 Règles du syllogisme.
PmL., VII, B, n, t8-!9 Schètnes linéaires.
PHIL., VI, ï5 Schedœ de novis formis et figuris syUogtSUcis(t7ï5).
PHIL., VII, B, tv, 23 (t7o3~; 28; 29; 30.
PHIL., VII, C, i3-ï6; t8; ïi5-ït6, tï9-i34; ï43.
PmL., VII, B, n, 72 Sur la négation.
Paît. VU, B, rv, 3& Catalogus Inventionum in Logicis.
PmL., VM, C, ï9 Cyc~o~MOtKtM ex Lullio, etc.
PHIL., VII, C, :49-ï5o, ï5t, 152-155 Sur la Logique de JuMGïus.

LANGUEUNIVERSELLE.

PHIL., V, 6, c, 7-8 Lettre de Descartes à Mersenne.


PHIL., VII, B, m, 13 Sur BECHER.
VI, 12. f, 20 Sur WiLKYNS.
PHIL., VII, B, III, ï0;
PHILOLOGIE, I, S Sur ~e P. KiRCHER.

PHïL.. VI, to, a De linguarum origine. 5 « Lingua


Pnu.. B,
B~ a
m, De
3 Lingua
L&~ generala (I6~8);
(~678); 4:
4 Lingua universalis;
PHIL., VII, L~M;
rationalis 7 De Grammatica Rationali (t678); 8 Grammatica; 12; 23-24.
PHIL., VII, C, 9-t0 Analysis linguarum ('678).
PmL., VII, B, n, 12 Analyse grammaticale. n
Grammairerationnelle.
PmL., VII, B, III, 2t-22; 25.26; a8-39; 4o-49 vn R
B,
27; 5o-58; VII, B, M, 45; VII,
PHIL., VII, B, ni, 59-64 Analysis particularum;
III, 14-
C. i58-ï59 C~Mc~rt~tM verbdlis; VII, C, ï7.
PHtL'VII,
in Geometria edendum (ï68o).
PHÏL VI, 10, b JL!M~U<PP&~OSO~«'<P ~M'CMM<M
PHIL., VII, B, H, 46; in, 73-76 SurVossius.
PHIL., VÏI, B, III, ï5.

UNIVERSELLE.
CARACTÉRISTIQUE

Pan. V, 6, c, ï 1 Lettre sur la Caractéristique.


PML., V, 6, c, :7; VII, B, n, 53; VII, B, ïv, aï VII, C, 69.
ï6o-i6ï.
PmL.. VIL C, ï3Q.ï45 Analysis DM~e~M;
P~ V, ~f. n-24, ~8, 39.4o:De~o~9~o;4~
b.
43-46; 47 (1674); 50; 53; MATH.,111,B, 3, b.
b, e DeeMM~ep~ JVoMHarïMM (t675); IV, ï4, a;
MATK.,IV, t3, a,
6~0 CLASSIFICATION SYSTEMATtQUEDES FRAGMENTS!NËMTS

IV, ttoy~ (t678); Ml, A. 3?; IV, t3,


MAït~
IV, 16.aa; III,~e~mM
A, 13. h (t678);g(!679);
MATH.,III, B, t De ~~tCM; s (t679); 3, a; 4; IV, 9 (ï70ï).
MATH.,I, 9, C.

ENCYCLOPÉDIE.

PHïL., Vit, C, ïï-t2 Sur At.sTED.


PHÏL.,V, 6, C, 9-10; V, 8, g Societas sive ordo (!6"6).
TnEOL.,XX, 99 « Ordo Caritatis Pacidianorum ~oo ~o~fe~~ y&copAtforMMt.
PHIL.,V, 7 Consilium de .~MC~-C/Op~MMOM(t679).
PHÏL., VÏH, ï.2 Introductio ad JTMC~C/O~OP~MtM arMtMM.
PHÏt. VII, A, t VIII, 3 GM!/t~Mt Pacidii Plus Ultra; VII, !6.
PHtL., VII, B, ï Nouvelles ouvertures.
PHtL., VII, A, 24.35 Initia ~C/<?H~!<r~CM~r~M.
PHÏL., VII, A, 3o Atlas Universalis.
PHtL., VI, ï8; VH, C, 87-88 Préfaces.
PHIL.,VIH, 56-57 Division de la Philosophie.
PmL., VI!, B, m, <7-t8; t9.2o; VU, C, 33-34; 52; 53-54; 59; 70; 7'-73; 75-78'
VII, B,n, 34-35; 36; 59; 73; VU, B. iv. :3-i4; VII, 3~ 35.46; 4~; 48.49;'
82 Tables de définitions logiques et métaphysiques.
PHïL., VII, B, v, t.to De ~!w~M (1679); ïï.t4; VI!I,4.5.
PHM. VII, D, M, 1; 2; 3; 4; 5 Tables de définitions (ï702.<704).

SCIENCEGÉNÉRALE

(Méthodologie; Combinatoire; Art d'inventer).

PuïL., VII, C, 156-157 De Organo sive Arte .M«~<xCogitandi.


PHÏL.,VI, 11, a, t-2 (ï677?); VI!, B, VI, !.2 Essay sur un nouveau plan d'une science
certaine; VI, t2, e Projet et Essais jpoKrarriver à quelque certitude (1686?).
PHtL., VII, B, vt, 3-8 Elementa ~~OMM (t686?).
PHH. VII, A, 26-29 Plan de la Science générale.
PHIL., VI, ïï, b ~e~O<~M~docendi.
PHïL., VII, C, 64 Genera et species ~M~tMp (t678); t46.t47.
PHIL., VI, 12, f, 23; 25 De analysi veritatis; 26 « Analysis physica 27 « Ele-
menta veritatis aeternae 21 VII, C. 5ï 80; M-too; 101.
PmL, VII, B, K, 37; V, ïo, f. 54; VII, B, u, 44; 57-58; VI, t9, c, .3.
PHÏL., VI, J t, a, 3 2:~M/<t ÏH~M~M~t (t682); 4.
PmL., VI, t2, b, c De Arte inveniendi (1669?); d de Arte inveniendi rAMrcMM~
(1674); f, t-2 Collectanea de UtffMftOMC (1676~.
MATH.,I, 26, e Modtis reducendi problernata ~1680); c, d Synthèse et Analyse; I,
27, b Synthesis, Analysis.
MATH.,I, 9, b; II, A, 26, b CoMt~M~-M; I, 27, c, d DeArte combinatoria (ï68o?).
PaiL., V, 9 De r~b~t~oM doctrine ~MMdttMC; VIII, Q4~5 (préface).
PH!L.,VI,t7:tKJMr~.
MATH.,III, B, 14, a De MMtKcroj~MMMt !Mtesseris (<676); b (1676); c.
MATH.,III, A, 8 (1678); 9; t0; Jt; t2 De !MM~Ï~M!~tOMC (~678).
PHIL., VII, C,8ï.
MATH.,VII, 5 y~M~MCM ~M~o~/CMM!;VII, 5, a « Specimen Analyseos Anagogicœ ?»
(1698?).
MATH.,IX, î Préface du J~oMMOMM~.
CLASStFtCATÏON SYSTËMAT!QUEBES FRAGMENTSM~MTS 6/ï I

METAPHYSIQUE.

MATH.,X, H Pacidius PA~M (t676).


PHIL.,I, ï4, c, 8 (1676); VM!, 7ï ('676); 20.
PML., IV, 3, C, ï5 Scientia tMP~M(t677).
PIIIL., VI, Ï2, f, <9 De ~MCtp!M.
PmL., IV, 3, c, t3't4: I< 14. c, 7.
PHIL., IV, 3, a, ï.4; VII, C, 62.63; 68.
THEOL.,Vt, 2, f. ÏÏ-l3 Or~OMW~tMM COMttMJCMhMM.
PHïL., I, I5; VIII, 6-7 « Primas tentâtes ïoo-ioi.
PHIL., VI, ï2, f, 22; 34.
PHIL., VII, C, 65; 66; 5o; VII, B, tv, 3t; VIII, 85; 86.

UNIVERSELLE.
MATHEMATIQUE

MATH.,I. Q, a Mathesis generalis.


PH!L., VII, B, Vï, 9-t2 Flementa Nova Matheseos Universalis.
MATH.,I, a6, b Inventorium MM!<~MM~!CMMt. ,<?. et
~/<CM<MrMMt sine MJCM~O figuris;
MATH.,I, 28 Specimen ~<tCCÏM<!t!OKMtM
1, 29. h De relationibus; III, B,
MATH. 9, f « Analyseos Metaphysîcae propositio »; g;
18, b Ratio.
PML., V, 10, f. 56; 58; 60 (1676); 61; ô3_
PHïL., V, to, f. 48 (ï678); 49; 5i; 59 ('678).
MATH.,l, 9, d; IV, 12. b UI, B,
MATH.,IV, l, a (1674); b (1674); VIII, 27, a (1676); b; IV, 17. a; (.676);
19 (I6~6); XII, c (t6~6); IV, 11 17 (1677)' IV, 4, b Problema
MATH~n~J ~D~?~ 1, c; IV, 4, a; XII, d (;678);
Freniclianum (1679); XII, b (ï68~); IV, 4, c (i683); III, B, :2.

CALCULLOGIQUE.

b; c; d; e; f (Essais d'avril 1679); VII, B, n, i4''5; VII, B, iv, t5-20.


PmL., V, 8, a;
PmL., VII, B, n, 5-6; 7; 8-9; lo-ti, i6.ï7,20-2ï; 4'.
MATH.,1,~6, a Calcul des alternauves(i683<)..t~
ï Principia Calculi rationalis; VII, C, 73-74; VII, B, II, 32.33;
pH~J Vn, B, H,
62; 63. n,
PHIL., VII, C, 20-3ï Generales Inquisitiones (1686); VII, B, 74.
PHIL., VII, B, Il, 7<>1; VII, B, IV, 11-12.
.~);
2 aOL~t I6
(. O Vl.
VII, C, ..3~.
C, I03·IO
~5: ?. ~t VII, C, 97
PHIL., VII, B, 11,64-65; 55-56; 27; 30; 31; 51-52. linearum ductus
~c:~probat..n. per
VU, B, n, 42; MATH.,I, 9, i.
PmL., VII, B, H, 40; 43; 47-48; 49-5o.

CALCULGÉOMÉTRIQUE.
MATH.,XII, a (1676).
MATH.,IV, 13, f; 1, 27, a. Ele-
IV, ,3 d:P~
MATH::~5,G~
mentorum I, 2 Demonstratio axiomatum Euclidis (1679), 1, t, b.
b Vera Géomètre Analysis »; I, .4. d
MATH~2 « Analysis situs »; I, 5,
Calculus Situs !II, B, 18, a; I, i5 De Calculo ~tMMM.
POIL., VII, B, 11,54; VU, C, 79' I< b;
I, 3. a; e; 1, 8; IV, 13, e; I, .4. ~1~
M~3~~ ~J~Jd;
d; I, ï4, b; c.
6~3 CLASSIFICATIONSYSTEMATIQUEDES FRAGMENTSINÉDITS

DIVERS.
PHIL., VI, ï2, f, 6 Notes diverses.
PtUL., VII, B, H, 2 id. (ï6()3?).
PtHt. VII, C, 60 Sur les paradoxes.
PHIL., VIII, 43.4<) .SpOM~M ~rO~Mt!OMMtM.
MATM.,I, 2q Diatoguc sur l'Arithmétique.
MATH.,!ÏI, A, 20 Constructor, tM~rMtHCM~MMt «~~MtCM~ (tS~~).
MATH.,III, A, 26, a « de Machina Combinatoria. ·
MATH.,I, 9, Motesur le P. PRESTET.
PHïL., VII, C, 55.58 Sur la Dialectica juris de V~GEMus.
PHtL.~VII, B, !v, 22 Sur la Chirurgie de BoNTEKOE. ¡'.
LISTE CHRONOLOGIQUE DES FRAGMENTS DATÉS

1669?f PHIL., VI, 12, C ~F~ inveniendi.


1674. PHIL., V, !0, f. 47 Geizei-aliaGeOMM~'tM tM~M accessionibus et
methodo universalitatis.
7 sept. 1674. PHÏL.,VI, 12, d Schediasnta ~e~t'~ inveniendi Theoremata.
10 sept. ï 674. MATH.,IV, 1. a J~C~O~M~f g-~nC~ftM~~ solvendi problemata MMMC-
rorum in tM~rt~.
Sept. ï 674. MATH.,IV, i, b ~c/t~t~~a~ ~~Ma<!OM!~M~ ~MwertCM~c~s.
Déc. 1674. MATH.,III, A, 20 CoM~MC~or.
Janv. 1675. MATH.,IV, ï 3, a De &MMt!M<? per ~Vof~WMMtin Calculo ~M<ï~.
<<co.
3 janv. ï676. PHIL., V, ïo, f. 60 LtMM u!/?Mt~est immobilis.
Id. MATH.,IV, 17, b Ouverture nouvelle des 2VOM!~Mmultiples.
7 janv. 1676. MATH.,III, B, 14, b Sur le calcul des partis.
Janv. 1676. MATH.,III, B, 14, a De MMMfro~c<MMM in tesseris.
Févr. 1676. MATH.,VIII, 27, a Triangulum ~rM<W!CMM.
ï~ avril 1676. MATH.,III, B, ïq fKfCK!t~tres numeros.
Mai ï676. PHIL., V, 6, c, 9-10; 8, g Afe~o~ physica. Characteristica.
Emendanda. Societas sive ordo.
28 juin 1676. MATH.,XII, a Sur le calcul des aires.
t~ août 1676. PHIL.,VI, 12, f, 1-2 Collectanea de MMM~OMC.
Oct. 1676. MATH.,X, 11 Pacidius Philalethi S.
2 dée. 1676. PHiL., VIII, 71 Note sur les possibles.
1676. PHiL., I, 14, c, 8 Sur les âmes, les atomes, etc.
1676. MATH.,XII, c .S'MMMM« ~M~M<orMM.
Mai 1677. PHIL.~VIII, 39-42 De M!O~OJt~!W!!6M~! ad t~MtMcorporum ~!M-
~!M.
6-7 Sept. 1677. MATH.,IV, 17 Numeri primi POrM~~U~ genesis mira.
Nov. 1677. PHIL., IV, 3, C, l5 Scientia media.
ï677? PHtL., VI, I I, a, 1.2 Préface de la Science générale.
Févr. 1678. PuiL., VII, B, m, 3 Lingua ~Mcr~M.
Avril 1678. PHiL., VII, B, III, 7 De C~mM~tM M<OM~
2t juin 1678. PHiL., V, ïo, f. 48 DeMM~o~Mre Attalytica.
Id. PmL., V, 10, f. 59 Note sur Mariotte.
Juin 1678. MATH.,IV, 8 ~ctM~t ~M~<?<M Moy<P.
iï sept. 1678. PmL., VII, C, 9-to Analysis linguarum.
Sept. t678. MATH.,III, A, 12 De n!Cf~t<M!~OM~.
Oct. 1678. MATH.,III, A, 8 Du jeu de QMtM~MMOM.
Nov. t678. PHïL., VII, C, 64 T~M~. D~~toxM. Methodus. GeMCMet species
~M~M~.
ÏO déc. 1678. MATH.,XII, d Arithmetica figurata seu D!0~M.
Id. MATH.,IV, 1~ h D:~M~M~ CO~C~tM~ ~M~'<
t2 févr. 1679. MATH.,IV, ï3, g Divisio.
22 févr. 1679. MATH.,I, 2 Demonstratio Axiomatum Euclidis.
!!<ËOt'f9 DE LE!BNK. 43
6~ DES FRAGMENTSDATES
USTECHRONOLOGÏQÙE

!5 mars 1679. MATH.,III, B, De progressione dyadica.


Avril ï679. PntL., V, S, a ~'HK~ C~~c~r~tC~ t~tt~~fM.
Id. Pn!L., V, M, b ~tCM~M~C~M/t.
Id. PHIL., V, 8, c C~CM~tUniversalis Elementa.
Id. PHÏL.,V, 8, d Calculi Universalis /MyM~tOMM.
Id. PHIL.,V, 8, e .Mb~KS~~«MtUMM~t cortsequentias per numeros.
Id. PHtL., V, 8, f ~~M/<r. de ~OM:Y~~ coM~M'M~WM.
10 avril t~yg. PmL.. VII, B, v, t.to De ~4~<~MS.
t5.25 juin ïC~q. PmL., V, 7 Consilium de ~MC)~o~ï tMM conscribenda metltodo
!W~orMt.
Juillet t67f). MATH.,IV, 4, b Pt-O~M~ Freniclianum.
Janv. t68o. PmL., VI, to, b L~M~ ~tfoM~At~~ ~p~wte~ in Geometria
~e<M.
Id. MATH.,I, 26, e Jlodus reducendi problemata ad alia simpliciora.
ï68o? MATH.,I, 27, d De Arte Combinatoria.
Oct. 1681. MATH.,XII, b 3/c~o~M~ g-<'Mf~ pro D~M~
Nov. ï68a. PmL., VI, II, a. 3 ~~K~ M~MeM~ï.
8 mars !685. MATH.,IV, 4, c « Pro absolvendis Diophantosa.
i683? MATH.,I. 26, a Note sur le Calcul des alternatives.
tG8~. PntL., VIII, 37-~8 De Coguitione, Veritate et 7~.
ï686. PHtL., VII, C. 20.31 C~M'n~ Inquisitiones de ~M~ Notionum
et ~crt~~M.
t686? PHïL., VII, B, vi, 3-8 Elementa Rationis.
t686? PtHL., VI, t2. e Projet et Essais pour <ïrt*cr quelque certitude
~0!<r ~H!r une ~OMMC partie des ~t~M~ et pour avancer l'art
J'u~ot~r.
août 1690. PHIL., VII, B, !ï, 3 Primaria Calculi ~!C!~M~tKeM~.
2 dOÛt 1690. PHtL., VII, C, 97 ~K~<!M<?M~Calculi logici.
i6c)3?e PHIL., VII, B, n, a Notes diverses.
t6g8? MATH.,VII, 5, b « Specimen Analyseos Anagogicae
Nov. ~oï. MATH.,III, B, 4; IV, 9 Sur les périodes des colonnes dans le
système binaire.
Avril 1703. PHIL., VII, B, iv, z3 Sur les exemples.
1702-1704. PHïL., VII, D, u, i, 2, 3, 4 Tables de définitions.
28 mai ï704. PmL., VII, D, n. 5 Table de définitions signée de HoDANN.
t7t5. PHIL., VI, t5 Scheda de novis formis et figuris syllogisticis.
DES MATIÈRES' t
TABLE

PRÉFACE.
ABRÉVIATIONS BIBLIOGRAPHIQUES · XV
EXPLICATION DES SIGNES. XVI

THEOL.,VI, 2, f. 11-13 Ot't~Ot~r!<tM COM<!Mg~t!<tM C~~rOMMM!M!M/?M!-


<MM ad ~V~tKph<M!J~fOpO~ftOMMM! H~cr ~MM~M
iucomtnensurabiles. 1
THEOL.,XX, 09 « Ordo Caritatis Pacidianorum '). 3
THEOL.,XX, 100 Societas jr/~0~0)'MM! ad C~e~MM~Slaudes DE
OppOt!?Cet!ror&CM!tMO. 5
PHIL., 14, c, 7 Sur le principe des indiscernables. 8
PHIL.,I, 14, c. 8 Sur les âmes, les atomes, etc. (1676). ic
PHIL., I, i5 Conséquences métaphysiques du principe de raison. 11 I
PHiL.~IV, 3, a, 1-4: Sur les vérités nécessaires et contingentes. 16
PHiL., IV, 3, c, 13-14 Sur le principe de raison. 25
PniL., IV, 3, c, 15 Scient ia media (novembre 1677).5
PHIL.,V, 6, c, 7-8 Copie de la Lettre de Descartes à ~~r~MMe du
20 novembre 1620, avec une addition da Leibniz. 27
PHIL., V, 6, c, Q.io Copie de PutL., V, 8, g. 28
Paît. V, 6, c, 11 Lettre sur la Caractéristique. 29
PHIL.,V, 6, c, 17: ~OM~Jdt. 3o
PHIL.,V, 7 Consilium de ~MC~C~~M MOMCOM6~rt~M~me-
~to~o tMf~~Ot'M(i5-25 juin 1679). 30

PHiL.,V,8,a. 1-8: Elementa C/MMC~r~!C~ Universalis(avril 1679). 42


PmL., V, 8, b, 9-ï2 Elementa Calculi (avril ï679). 49.
PHIL.,V, 8, c, 13-16 Calculi MMt~~M~~~fMCM~ (avril 1679). 57
PmL., V, 8, d. t7-i8 Calculi universalis !M~M<<OMM(avril t67o). 66
PHIL.. V, 8, e, 19-20 J~o~MS~Mt~MK~t t;OM~'M~t<Mper MMtMCM& (avril
1679). 70
PtML.,V, 8, f, 21.23 jRcg'M~C ex ~K<~«Sde ~OMt~~ COMN~MCM~~MM! ~f-
tMO~Msyllogismorum M~O~'tCO~MM
tMtMMCet
yM~«?«t*tjt~f~ ~r t<«MC~oN (avril t679). 77
PHtL.,V, 8, f, 34.27 C~CM~S COM~MCM~n<Mt. 84
PHU.~V, 8, f, 28.29 « Regulœ quibus observatis de bonitate consequen.
tiarum per numeros judicari potest. M. 89
PHÏL.,V, 8, g, 3o-3ï A~~tO~MN ~/<~M. Characteristica. J?)MCM~M~. So-
cietas sive ordo (mai 1676). 92
PHtL., V, 9 De mo~t~OMde la Doctrine /<«MM<MC. 96

t. Les titres en italiques sont seuls originaux. Ceux qui sor., empruntés au texte
sont entre guillemets. Les dates conjecturales sont suivies d'un point d'interrogation.
TABLEURS MATIÈRES
6~6

PmL., V, t o, f. t -8 De la ~~Ao~ de <'<7Mtf~M~< 97


9-<o Problème relatif aux Coniques. 97
11-24 De la 3~~0-~e r~HtwMM~ 97
s5-38 De la JM~Ao~ de r~uf~M~ 122
~9 Table des Caractères ~M(t~M~ Ï43
<)o y~Me~~M~A~&o~~er~M~rM~ 143
41.42 ~M~- Méthode de l'Universalité Construction
du problème. t43
43.46 7M~O~MC~tOM CotM~MC~OM d'un problème solide
d'OMMC. 14~
47 Generalia Geometrica de M!CM accessionibuset methodo
KM~rM~~M (1674). t44
48,49 Demonstratio pure Analytica quod minus tM minus
/<!c~ ~M~(21 juin ï678). 146
50 ~~M <tM~M<t. Ï46
5t DetMOH~r~MpMre~M<x~tM. '46
53 Signorum <<MM~MorMM tractatio per literas. 146
54 Additio natura prior substractione. Natura priora.
Demonstratio <~MMM~MM. '46
56 « Determinatum 0 '47
58 /M~K~MM. 4 ï47
59 < Mariottus in specimine îogico. (21 juin 1678). 148
60 JLtHMnt~K! est immobilis (3 janvier 1676) 149
6ï Rationes et Numeri. 149
63 Extensio ïM~rMtMM~ t49
64-65: Probïémed~OzANAM(t4mai<678). i5o

"PML., VI, ïo, a De linguarum origine. ï5ï


PHÏL.~VI, 10, b L!K~M<iP~/t!/OM~/UC~ Specimen in Geometria edendum
(janvier 1680). ï52
PHIL., VI, ïï, a, 1-2 Préface à la Science générale (1677?). '53
3 .RegT<~MMW!!eM~!(nov.ï682). · ï57
4 ~rtMCt~tMMt ïMyOHeM~ l58
PHIL., VI, ii, b Methodus ~oceM<~t. ï58
PHIL., VI, t2, b, 4-5 De Arte inveniendi in ~eM~r~ ï6ï
PHÏL..VI, ï2,c,6: De Arteinveniendi (1669?). 167
PHiL., VI, 12, d, 7-8 Schediasma de Arte inveniendi Theoremata (7 sep-
tembre 1674). ïyo
PHIL., VI, t2, e, 9-13 Projet et Essais pour arriver à quelque certitude pour
finir une bonne partie des disputes et pour avancer
r~MMM~r(ï686?). 6 I~5
175
PHIL., VI, 12, f, ï-2 Collectanea de ïMMM~OMe et ~M~ÏM generalibus
(faoût t676). ï82
PHIL., VI, 12, f, 6: Notes diverses. 182
PHIL.,VI. 12,f,19 Deprincipiis ï83
PHiL., VI, ï2, f, 20 Note sur WïLKMS. "84
PHiL., VI, ï2, 2t « Etementa veritatis universae. · i85
Paît. VI, 12, f, 22 « Materiam et Motum esse phœnomena. a. i85
PHtL., VI, 12, f, 23 Le nombre des premières propositions est innni. 186
PHïL., VI, 12, f, 24 Sur les qualités sensibles (contre les Cartésiens). ~87
PHtt. VI, t2, f, 25 De analysi veritatis et judiciorum humanorum. ï88
Pmt. VI, 12, f, 26 <tAnalyseos physicae arcanum ?. '90
PHIL., VI, 12, f, 27 · « In praefàtione Elementorum veritatis aeternas. ?. '9'
PHIL.,VI, 14, f, ï-2 Mathesis ~ï~tOMM. '9~
Démonstration des figures du syllogisme. 203
PHIL., VI, t4, 3-4
PmL., VI, i5 Schedœ de novis formis et figuris syllogisticis (ï7'5). 2o5
PiHL., VI, ï 7 Ad Stateram juris de gradibus ~O~ÏOMMMÎ ~r0~-
~t~~MM. ~'0
TABUSBtES MATtt!RES 6~/

Ptut. VI, 18 Préface à l~Hc~c~~c. a


Pmu VI, t9. c, t3 Sur ceux qui traitent les sciences par la méthode
st6
géométrique.

PHU. VII.A, t Titre du Plus M<M. ~'7


PHtt.. VII, A, t6 Bttcyc~o~M ex sequentibus ~Mto~~M~propriisque
MC~~OM~M~~WMM~ · 2t7
7M.<M~C~<e Generalis 2t7
PH~VII,A,24-35: · 2ïS
PHtL., VII, A, 26-29: Plan de la Sctencegenerate.
Atlas mtiversalis. S~
PHït.VII,A,3o:
PHït. VII, B, t, t Nouvelles Ouvertures. M4
PHtL., VII, B, H, Principia Calculi r~to'M~ 229
Notes dïverses(t693?). ~2
PHIL., VII, B,n,3 332
Pm~ VII, B, Il, 3 Primaria Calculi /o~c~M~M~~ (t" août t69o).
De Varietatibus <EMMMfM<tOMMM. 238
PtHL VII, B, H, 5-6
PHIL., VII, B, n, 7 De vero et falso, ~nM~oMe èt Negatione, et de coM.
tradictoriis ~9
C~~MS~~ocnMfO~ ~9
PmL.. VII, B, II, 8-9
PH~ VII, B, n, 16-17
(nunc 10-11) et 10-il
(nunc 12-13) Specimen Calculi M~rM/M (fin inédite). 239
VII, B, n, 12
PmL.,VII,B,n,t:(nunc
Analyse grammattcate. 24~
~)
PHIL., VII, B, n, 14-15
Sur les nombres caractéristiques 245
(nunc ï6-t7): 247
PHïL., VII, B, H, 18.19 Schèmes linéaires des syllogismes.
PHtt.. VII, B, Il, 20-2ï .4<~ecMK<'HCalculi universalis addenda (fin inédite). 249
Essai de Calcul logique. ~o
PmL~ VII, B, Il, a7: · Mi
PmL., VII, B,n, 3o: Note sur le Calcul logique.
Note sur la soustraction logtque. 251
PaiL., VII, B, H, 31 252
PML., VII, B, n, 32-33 Principes de Calcul log!que. ~2
PML.,VI!,B,H,34-35: Définitions logiques.
PML., VII, B, II, 36 DéSnitions
PHIL., VII, B, Il, 37 Sur les M~M~or< 2M
PML., VII, B, n, 40 Denntttons logtques.
PHH.VII,B,H,4' COMMMtO~M.
PmL., VII, B, n, 42 Théorème sur l'égalité logtque.
Definitions logiques. 2M
PHIL., VII, B, H, 43 ·
PHIL., VH,B,H,44 DénnitiondeCo~/preM~
Ordinis <OCt · 255
PHÏL., VII, B, Il, 45 temporis ~f<tCM~
Sur · 256
PML., VII, B,n,46 Mr~~MedeVossïus.
PmL., VU, B, Il, 47-4~, z56
~o: Dénnitionslogtques.
et soustraction
PmL VII, B, n, 5ï-52 Sur les compensations (addition
logiques). z56
Pm: VII, B, Il, 53 Theoremata cogitandi compendia
Notes diverses sur la Géométrie~ · 257
PmL., VII, B, M, 54 · 230
PHIL., VII, B, H, 55-56 Sur la composition (addition logique).
les dénnitions. · ~o
PHH.VII,B,M,57-58: Sur
Qualité et quanttté. ~9
PHIL., VII, B,H, 59: · ~9
Essais de Calcul logique.
PHtL.,VII,B,n,62: · ~i
PHïL., VII, B, H, 63 ËssaisdeCalcullog~que.
~4
Pmt. VII, B, Il, 64.65 Essais de Calcul logique.
PmL., VII, B, H, 70-71 Essais de Calcul logique. · -7~
V!B,M,72: Sur le sens de la négation.
PmL., · 273
PmL., V1I,B,M,73: Définitions logiques.
Notes de Calcul logique. 2,4
PHïL., VII, B, Il, 74

43.°
6~8 TABLE DES MAT!JË:RE$

PmL., VII, B, Ut, 3 Z<Mt~!M ~Mer<~M(fevrier 1678). 277


PH!L., VII, B, Ht, 4 f<<M~K<tMH!Ï~r&~M. 279
PmL., Vît, B, tu, 5 « Lingua rationalis. 380
PutL.. VI!, B, tu, 7 De Gr<!tMW<t~c<! JR«t!OMM(avril t678). 380
PmL., VII, B, Ut, 8 Gr~tMOM~M. 38~r
PniL., VII, B, m, 10: Note sur WtLKMs. 282
Pt)th., VII, B, tn, t2 Sur le vocabulaire de la langue universelle. 283
PtUL., VU, B, Ht, t3 Note sur BECHER. 283
PHIL., VU, B, H!, t4 Sur la différence de Q«o~ et de z83
PmL., VIÏ, B, III, t5 Extrait du JoM~M~des .S~MWM(t3 juin ï68o). 284
PntL., VII, B, nt, ï7-<8 Déhnition des catégories~ 28~.
Ptïu. VII, B, ïn, ti).2c Catégories logiques 284
PmL., \H,B,u!,2ï-2~ Detinitions gramnoaticates. 284
PiUL., VU, B, Mï, 23*24 Sur la Caractéristique et la Langue universelle. 284
PHIL., 11,B, tU, 25-26 Gr~H!Mt<tt<C<PCO~t~t!OMM. 286
Pmt~ VH~B,ut.27 Sur les prépositions. 287
PHIL., VÏÏ,B,m,28-20 De 7M~~7rc~~OHP. 288
PtttL., VU, B, tH, 3o-33 De ~t~Jft vocum or~MH~MCOM~KCMfMWÏ. 288
PMtL.,VU, B, Ht, 34-37 De tMM COH~rMC~OMf ~0~Ot!MM. 288
PHtL., VU, B, tH, 38-3<) De COH~rMC~OM<* ~'OHOMHHMtM. 288
PmL., VU, B, ni, 40-40 Grammaire rationnetie. 288
PmL., VII, B, III, 5o-58 Definitions de particules. 20.)
PmL., VU, B, m, 50-64 ~M(~M p<ïr~c!j<ïrMM. 20 ï
PtUL., VII, B, tU, 73-76 Ad ~OSS!t~rM<<!rcAMM! 20tt
PHIL., VII, B, iv, 1-10 « De Farmae Logicœ comprobatione per linearum
ductus 202
PHIL., VII, B, tv, II-I2 Ktéments de Calcul logique. 32ï
PtUL.,Vn,B~tv,t3-ï4: Définitions logiques. 324
PHiL.,VII,B,!v, i5-2o: Notes deCa!cui!ogtque. 324
PHIL., VII, B, tv, 2ï Sur la Caractéristique. 326
PmL., VII, B, ïv, 22 Sur la C~MT<r~M de BoNTEKOE. 327
PML., VII, B, ïv, 23 Sur la vérité des exemples (avril t7o3). 327
PHIL., VII, B, ïv, 26 Règles du syllogisme. 327
PmL., VII, B, tv,28 D~ïtM~o. 328
PHIL., VI!, B, iv, 20 Du faux peut-on conclure le vrai ?. 328
PtHL., VII, B, tv, 3o Sur la définition des notions empiriques. 32Q
PtHL., VII, B, iv, 31 Sur les causes efficientes et finales. 320
P<ttL.,VU, B, IV, 32 Catalogus lirventionum in Logicis. 33o
PML., VII, B, v, i-ïo D~c~M~(to avril 1679). 330
PHtL.,VIÏ~B~v, it-!4: Définitions morales. 33ir

PHtL., VII, B, Vt, 1-2 Essay sur un JV<<M<~t! d'une science certaine, sur
lequel OHdemande les avis des ~~MSintelligens. 332
PHIL., VII, B, 3.8 JE~Mea&tRationis (t686 ?). 335
PHIL., VII, B, vï, Q-t2 7<fMM&rtcui titulus ertt Elemettta Nova Matheseos
<7MtMt'M~M. 348
PML., VU, C, 9-10 Analysis linguarum (ïï septembre tô78). 35i
PHïL., VII, C, ti-t2 Sur l~Mcy-c~e~M d'ÂLSTED. 354
PIIIL., VIÏ, C, t3-t6 ~cAe<M~Me~OH~MMM~<H<&ttK6M<M<<t~tOHMtM.354
PmL., VII, C, 17 Notes logico-grammaticales. 355
P!UL.,VII,C, t8: Loci logico-pragmatici 355
PHtL.~VU, C, 10 Cyclognomica ex Z.MMtO. 355

PHIL.,VII, C, 20-3ï Generales /M~MM~<OMM~tM~t Notionum et Veri-


<~MM(t686). 356
PHIL., VII, C, 3~ Table de dennitions. 399
PmL., VII, C, 33-34 Table de catégories. 399
TAM.EBES MATURES 67~

PmL., V! C, 35-46 Tables de dé~nitions. 399


PmL., VII, C,47 Table de dé6nitions. 399
PmL., VII, €,48-49: De ~MCre<M<!Mtt~C. 399
PmL., VU, C,5o: Surlesloisdumouvement. 400
PmL., VI!, C, 5t Note sur l'analyse des notions et des axiomes. 400
PmL., VU, C, 53 Catalogus Jlotionum yrWMfMraM! 400
PmL., VU, C, 53-54 De Rerum C~MÏ~ 400
PmL., VII, C, 55.58 Sur la DM~!M jMrM de Nie. VtGEUUs. 40!
PmL., VII, C, 59 Table de concepts primitifs. 401
PmL., VII, C, 60 Sur les paradoxes. 401
PmL., VU, C, 62-63 De ta nature des vérités nécessaires et contingentes.. 401
PHtL., VII, C, 64 7~ Divisiones. ~Ct/tO~M. GeMCM species
~K~~erM<p(novembre 1678). 4o3
PmL., VII, C, 65 Distinctio <MPM~~ et corporM. 404
PHÏL., VII, C, 66 De ~«tpO~H~M CfKMMF~C~ 4o5
PtML.,VII,C,68 Sur les propositions contingentes. 4o5
PHïL., VII, C, 69 Sur la Caractéristique logique et grammaticale. 406
PmL., VII, C, 70 Table de catégories et de dénnitions. 407
Table de dé6nitions. 0 407
Putt. VU, C, 7ï-72
PHH. VII, C, 7~-74: Ëiéments de Logique. 407
PHtL., VII, C, 75-78 Dénnitions logiques et métaphysiques. 408
PtML.,VII, C, 70 Dénnitions et axiomes géométriques. 408
PH!L., VII, C, 80 « Inquisitio in aliquid absolutum 409
PIIIL., VII, C, 8ï Utilité des répertoires en Médecine. 409
PHtL., VII, C, 82 Définitions de Fessence et de l'existence. 409

PIIIL., VII, C, 83-84 De fonnis ~OgMtMOrMM3~</MMM~!Ce ~MK'H<<M. 4!0


Préface de FEncyctopédie. · 4~0
PHïL., VII, C, 87-88
PHtL., VII, C, 97 ~MM~MCM~Calculi logici (2 août ï69o). 421
PatL.,VII,C, 09-too: De abstracto et concreto. 4~3
De Abstracto, CoMcr~o. · 4~3
PmL., VU, C, toi:
PIIIL., VII, C, io3-t04 No~tOHMgre~n! 423
PniL., VU, C, ït5-n6
ï 19-134 Logica de No<ÏOMt&!M. 424
PtUL.,VII,C, 139-145 ~M~MDt~ctfM. 4~4
PHIL., VII, C, I46-Ï47 Der«ftOM6<<tMofeM~ 426
PmL.,VII,C, 148: De A~tOMt&tM. 426
PHtL., VII, C, 149-! 50 De <<MHO?<!composita lectiones [de JUNGtUS]. 426
· 4~6
PHIL., VII, C, t5t: y~~M~~e<<MMO?<![deJuNGïus].
PmL., VII, C~ ï52-t55 Analyse de la Logica Hamburgensis de JUNGIUS. 429
PHtL.,VU,C, t56-i57 DcO~«MO~r~~<t~~co~~H~ 4~9
PHIL., VII, C, 158-ï59 C~Mc~rM<!M ~r~M. 43~
PHIL., VII, C, t6o-t6t <' Alphabetumcogitationum humanarum. 435
PHIL., VU, D, ï, ï Lexicon Grammatico-Philosophicum (de DALGARNO). 435
Tables (de WILKINS) · 4~6
PmL., VU, D, t, 2-4

PmL., VII, D,n, t Table de définitions 4~7


PatL.. VII, D, II, 2 Table de définitions (copie de la précédente). 4~7
PmL., VII, D, n, 3 Tabula explicata [et «Mc~]. 5og
D, n, 4 Table de dénnitions. · 5o9
PHIL., VII,
PHIL., VII, D, H, 5 Table alphabétique de définitions. 5oa

fM~rO<fKCftOad J~MC~-C~~MMarcanam. 51I


PtHL., VIII, t -2
GM~tMÏ~!C!Ï~M~<t. 5t5
PHIL.,VIII, 3
Définitions morales. · 5ï6
PHïL.,VIU,4-5:
.PrïtMcCtwr!~<M 5t8
PmL., VIII, 6-7:
PmL., VIIÏ, 20 Sur nmini (à propos de SPINOZA). 523
PmL., VIÏI, 37.38 De Co~K~OMe,~eft~fe et 7~~ ( ï 684). 524 s
68o TABLE DES MATtËRE$

PmL., VIII, 39-43 De modo perveniendi ad veram corpormn ~M<~y~<


(mai 1677). 5~4
Pmt. VI! 43-44 ~OM~« E~rotnt~oMMw. 524
PHIL., VHI, 56-57 Division de la Philosophie (classification des sciences). 524
PHtL. VIII, 64-65: Adresse aux Jésuites. 5~9
Pmt.. VIII, 7! Note sur les possibles (a décembre ï676). 529
Put! V1H.85: ~jcM~ 530
PHtL. VIII, 86: Note sur l'idée de substance. 530
Pmt.. VU!, 94*95 Introduction à i'jHort~ott de la Doctrine humaine. 53o
PHtt.. VHI,too-tot: Résumé de métaphysique. 533
PHILOLOGIE, 2 Reductio KM~M~rMtM ad unam (avec deux Tables impri-
mées d'Athanase KIRCHER et une ~nM~t Tabula,
gravée). 536

MATH.,1, ï,a Sur la définition de la droite. 538


b Sur les principes de la Géométrie. 538
MATH.,I, 2 Demonstratio Axiomatum Euclidis (22 février ï679).. 539
MATH.,ï, 3, a Définitions de l'espace et du point. 540
b Définition de la tangente. 0 540
c DéRnitionde~M~etdeyo~tfM. 540
d Sur l'expression secare. 54:
e Sur la situation d'un p oint. 54t
MATH.,I, 5, a PrtM?<tGeotM~r«c~r!Mc~pM. 54t
b Sur la « vera Geometriae Analysis x. 542
c Analyse de t'idée d'extension. 542
d Sur la notion de point. 543
MATH.,I, 8 Situs JPMHC<Ï. 543
MATH.,I, 9, a Mathesis generalis 543
b CoM!MtM~on<ï. 544
c Notation abrégée des formes algébriques. 544
d Sur les puissances de zéro. 544
e Sur la situation et l'ordre. 545
f « Analyseos Metaphysicae propositio M. 545
g Sur l'idée de donné. 545
h DC~Ï~OH! 545
i Sur la définition de régatité. 546
t Remarque à propos du P. PttESTET. 546
MATH.,I, ï2 Sur le projet d* « Analysissitus 546
MATH.,1, ï4,a Définition de la ligne. ~47
b Génération des figures par le mouvement. 547
c Essai d'une Géométrie fondée sur la contenance et la
congruence. 547
d Essai de Calculus Situs 548
MATH.,I, 15 De Ca/ct~o~MMMt. 548
MATn., 26, a Note sur le Calcul des alternatives (ï 683?). 556
b Préface (de IVMMK~ortMtK mathematicum). 557
c Sur la synthèse et l'analyse. 557
d Sur la synthèse et l'analyse. 557
e Modus reducendi problemata ad alia simpliciora (jan-
vier i68o). 558
MATH.,I, 27, a Préface d'une Géométrie analytique transcendante. 559
b Synthesis. ~tM~SM. Combinatoria. Algebra. 56o
« De arte combinatoria scribenda 56o
d Z~.4r~C<MK~MM~<M'M (168o?). 56ï
MATH.,I, 28 .SpeCMKeM Ratiocinationum Mathematicarum sine cal-
culo ef~MrM. 563
MATH., 29 Dialogue sur l'enseignement élémentaire de l'Arith-
métique. 568
TABLE DES MATURES 681

MATH.,Ht, A, 8 Du jeu de QMM~MCMopc (octobre ï678). 568


MATH.,III, A, Q DMJCM ~MM~MC. 568
MATH.,111,A, 10 JLe~eM~K~oM~re. 56~
MATH.,111,A, ï t Du jeu de f~O)M~C. 569
MATH.,III, A, ïa De wce~t <p~tM<!ttOMe (septembre tô~S). 569
MATH.,IH, A, ï3 C<!KOH~CMP~<fe~fM<Ott. 57Ïi
MATH.,III, A, t6 Diophantea !CM~~tM~<M.rM~<!<«. 57!r
MATH.,I!I, A, 30 Co<M<rMCtorUM~MM!€Mf«tH algebraicum (dée. 1674).. 571
MATH.,Ïïl, A, a6, a: "De Machina Combinatoria 572
b(~): CotM~!M~orM. 572
MATH.,III, A, 37 « Inveni Canonem pro toHeM<fMincognitis quot-
CMH~MC. 573
MATH.,III, B, ï De <<!<~eM. 574
MATH.,!II, B, 2 De ogroMtOMedyadica ( i mars ï 679). 574
MATH.,III, B, 3, a Essay d'une nouvelle science des MOHt~rM. 574
b De<twM~t<0!'MtMy~onMMejepreM!OM!&M~Mer<Ms..574
MATH.,III, B, 4 Brouillon de MATH.,IV, 9 (novembre ï70t). 575
MATH.,III, B, 7 Mémoire sur les caractères de Fohi. 575
MATH.,III, B, 12 Démonstration du théorème de Fermat. 576
MATH.,111,B, 14, a De MMM!eroj<!C)fM«Ht in tesseris (janvier t676). 575
b Sur le calcul des partis (7 janvier 1676). 575
c Question poséeparIeducdeRoanncz. 576
MATH.,111,B, ï8, a Note sur le Calculus ~M. 576
b Sur la notion de rapport (Ratio) 576
MATH.,III, B, ï9 /H!~M!re~'M HMMïCro~ ut ofMOrMMt quorumlibet SKMMM<!
et <~er~M ~tH~quadrati ( i<"avril 1676). 577
MATH.,IV, t, a ~/e~O<<M~OMr~tMMtMt solvendi problemata nueizero-
rMHïnt Mt~gTM(ro septembre 1674). 577
b Schediasmata de Aequationibus Numericis <~C<M. «
(septembre 1674). 578
c « De aequationibus. pro diophanteis. 578
MATH.,IV, 4, a « Tres numeros reperire. 578
b ~roM~KOtjFrCMtC~MMMM (juillet 1679). 578
c « Pro absolvendis Dio<panteis. (8 mars t683). 578
MATH.,IV, 8 Specimen ~M/y~o~ MOf~p (juin 1678). 579
MATH.,IV, q Demonstratio, quod CO~MMÏMOP. ~M~~Wo~!C<P. 580
MATH.,IV, tt Conspectus C~CMfï. 58o
MATH.,IV, 12 Paradoxe contre la loi de continuité. 581
MATH.,IV, l3, a De Examine per Novenarium in Ca~CM/O analytico
(janvier 1675). 58ï
81
b De Examine ~l~;e~!OM~H! ~Vo~tMt'M. 58ï
c « Ars examinandi calculos Analyticos 58~
d ~WMMrMp propositiones Elementorum 582
e "SitusPuncti' 582
f Critique de la Géométrie analytique (cartésienne). 583
g D!pM!o(ï2 février 1679). 585
h Divisionis compendium generale (10 décembre 1678). 585
MATH.,IV, 14, a ~KMO~rMKM ~tMP<~MK. 586
b .~KKO~MHM<t~6t\HC<P. 586
MATH.,IV, 16, a Ordinatio Divisionis c&<!McteWattC<p. 586
MATH.,IV, 17 Numeri primi eorumque genesis mira (6*7sept. t677). 586
MATH.,IV, [7, a .F~HM JVMMerorMMï ordine dispositorum et punctato-
rum ut appareant qui Multipli qui primitivi. 586
b OMt'Ct~Mre nouvelle de Nombres HM~ïp~ (3 jan
v:er !676). 587

i. Ce fragment est désigné dans La Logique de Le! par la lettre c.


~2 TABLE DES MATIÈRES

MAT! VII, 5: ~~CM~tM~tCMM. 587


MATH.,VII, 5, a e Specimen Analyseos
Anagogica: (!6o8~).. 588
MATH.,VIII, 27, a Triangulum ~tt~MOMMMMt (février 1676).
b 580
Origo MMM<!OKM Trianguli ~<ïrtMOMïC< 589
MATH..IX, t -PAoMMOtMM seu de ~O~t~M Legibus JV~Mr<p
Préface. 3~
MATH.,X. i t Pacidius ~)~M S. (octobre 1676). 5Q~.
MATH.,XII. a Sur le calcul des aires (28 juin 1676). 628
b Methodus generalis pro Diophanteis (octobre 16~)~ 6a8
C Summa quadratorum deinceps ab unitate, methodomea
.M (1676). 628
d Arithmetica seu D<o~M~M
~Mr~<! (to déc. ï678). 628

INDEX NOMÏNUM ET
RERUM.
CLASStFtCATtON SYSTÉMATIQUE DES FRAGMENTS
INEDÏTS. 660
LISTE CHROKOLOGïQUE DES FRAGMENTS
DATES. 6~3
ERRATA ET
ADDENDA. y
ERRATA ET ADDENDA

P. 9, 1. 5 du bas, lire: denominationes intrinsecae.


P. ïo, 1. 7 du haut, lire imagine ad imaginem.
P. 25, à « Scientia Media ajouter cette note Cf. T~eo~c~, §§ 39, 4~
P. 33, 4 du bas, lire scientia:, sed magis utiles.
P. 4$, 1. 6 du haut, lire propositionum categoricarum.
P~ 55, h 4 du haut, lire prseterea.
P. 7ï. 12 du haut, lire: eorum.
scriptura. quibus notiones animi.
1. t8.20 du haut, Lingua sive
note 2).
P. 93, note i, ajouter et PmL., VII, A, 26 (p. 219,
P. 04, note 2, ajouter Cf. PaiL., VI, ïï, b, P' I\, 257).
P~ 96~ note 2, ~OM~r et la Lettre à ~<MO~ ~&r!, 1676 (Phil.,
P. 107, 1. ï2 du haut, lire irreducibilité.
P.i29,ï5dubas,~<j~ F! ~+~
12 du haut AC est un lapsus calartii de Leibniz ou du
P. i3o, t. n et
copiste; il faut lire AB.
P. t47, 1. t3 du haut, lire f. 58 (un coupon).
P. 164, 1. i du bas, lire naturam.
P. 180, note 2, lire PaiL., VÏ, 12. f, 27.
F. i83, note i, lire ch. VI.
P. 187, note 3, lire ch. VI.
P. et ~duts~ médius est un lapsus; il faut lire ma,or
comme suit
P. 204, la 2~figure (p. 3 verso) doit être corrigée
D C

32.
P. 260, note 2, ajouter Cf. PatL., VII, B, n,Bocardo.
P. 320,1. 7 du haut, lire B est non D. >
P. 38ï, I. 2 du bas, lire quot id cum quo. 2" A un B.
P dans la figure du n" 120, remplacer le par
384,
e<!CMMeM.
P. 441, 1. 3 du haut, lire dicitur f. 36.
P. 486, en marge, lire PHIL., VII, D, Il, 2,
P. i i a (p.
562, ~Cf?'~ et 378).
Inquisitiones, §§ 54 et 88 (p. 370
P. 585,1. 6 du haut, lire œquiore animo.
P. 639, au mot Decimalis, supprimer V. Ars.
au Mot Deciphratoria, ajouter V. Ars deciphrandi.

995-01. Coulommiers.Imp. PAULBRODARD.


B!BL!OTHEQUE NATIONALE

SERVtCE DES NOUVEAUX SUPPORTS

SB, fue de R:<he)iaM,7:004 CARtSCEDEX02 Tétephena M6 M 6:

14 11 1977
Achevé de mtctographter le

Défauts constatés sur le document original

S-ar putea să vă placă și