PSCT 4 Quechua Collao PDF

Sumaq Kawsay 4
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Sumaq
CORO
4
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
ka w sa y
que la Patria al Eterno elevó.
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Kuskalla yachasunchik
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Quechua variante Collao

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Qichwa
Qullaw
Personal Social-Ciencia y Tecnología 4

Cuaderno de Trabajo
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA PERÚ Ministerio
de Educación
Caratula Quechua Collao 4.indd 1 2/11/19 16:46

El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que

Sumaq
ka w sa y
Kuskalla yachasunchik 4

Cuaderno de Trabajo
Interiores Quechua Collao 4.indd 1 2/11/19 15:28

Perú Suyupi Yachay kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiq Umalliq
Sumaq Kawsay 4 - Quechua collao

Cuaderno de trabajo - Personal Social - Ciencia y Tecnología 4 - Quechua collao
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

193 yupayuq, Comercio Ñanpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.minedu.gob.pe
2019 watapi qispichisqa

9954 mirachisqa
Impreso en noviembre 2019
Ruraq
Serafín Calderon Mayta
Mayt’ukuna allinchaypi yanapakuq

Vidal Cesar Carbajal Solís
Ana María Mamani Arana
Serafín Calderon Mayta
DEIB nisqamanta Llapan llamk’aypi yanapaq (Digeibira-DEIB)

Humberto Avelino León Huarac
Melquiades Quintasi Mamani
Mayt’u tupachiq
Gladys Vilma Núñez Alvares
Tani Nathaly Quintasi Portugal
Siq'iq
Archivo DEIB-Digeibira
Allinchasqa qawapaq
Javier Ugaz Aguilar
Impreso enImpreso en
CECOSAMI S.A.
Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel, Ate, Lima 3 - Perú
RUC 20469820531
2019-15830 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa.
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-15830
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru

Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Aylluyqa:
Yachachiqniyqa:
Wata:

Riqsichikuynin
Ancha munasqa warmi qhari irqicha warmacha:
Qampaqmi kay llamk’ana mayt’uqa. Kaywanmi pukllaq
tumpalla yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpachanaykipaq, chaywan allin runa
kanaykipaqmi, ancha munakuywan kallpachakuspa
yachachiqniykikuna, kay llamk’ana mayt’uta
qispirqachimuyku.
Sapallaykipas, mana chayqa yachakuq
masiykikunawan yanapanakuspa llamk’anaykipaq
imaymana ruraykunam kachkan. Llamk’ana mayt’upi
ruraykunaqa llaqtaykip kawsakuyninta, imayna
kasqantam riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin simiykipi
rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki.
Aylluykikuna allin qhawanaykipaqpas Pachamamata
sumaqta amachanaykipaqpas allinmi kanqa.
Chayhinallataqmi runa masiykikunawan wasi
masiykikunawan, yachakuq masiykikunawan, llaqta
masiykikunawan sumaqlla kawsakunaykipaqpas
yanapasunki. Kay llamk’ana mayt’uwanqa pukllankim,
takinkim, llimp’inkim, siq’inkim, hamut’ankim,
tupachinkim; kaqllataqmi imaymana atiyniykikuna sapa
yachaykunapi wiñanqa.
Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim. Sumaq
kallpachasqa yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi
sumaq sunquwan qhawaykunayki, sumaqta yachayniyki
llanllarinanpaq.
Kusisqalla munakuywan llamk’aykuy.

Kaqninkuna
1 T'aqa Ayllunchikpa kawsayninkunawan uywanakusunchik
Yachana Raphi
1. Chakranchikkunapa unquyninkuna 10
2. Qhulla mikhuykuna malliy 14
3. Chakranchikkunata amachasun 18
4. Chakra chakmaypi tapukusun 22
Ruraspa yachasqayta riqsichini 26
2 T'aqa Ayllunchikpa kawsayninkuna huqariy

Yachana Raphi
5. Aymuraypaq allinchakusunchik 28
6. Aymuraypaq llamk'anakuna 32
7. Mikhuykuna huqariy 36
8. Mikhuykuna akllayta waqaychayta yachasun 40
3 T'aqa Ayllunchikkunapi rayminkunata rurasunchik

Yachana Raphi
9. Mikhuykuna ch'akichiy 46
10. Ch’aki mikhuykuna waqaychanata rurasun 50
11. Mikhuykuna chhalanakuy 54
12. Wata qallariy 58
4 T'aqa Uywanchikkunata raymichasunchik
Yachana Raphi
13. Uywakuna uyway 64
14. Uywanchikkunata hampisun 68
15. Uywakunawan yanapanakuy 72

5 T'aqa Ayllunchikkunapa rurayninkunata chaninchasunchik
Yachana Raphi
16. Pacha yachaykuna qhaway 78
17. Wasi ruranapaq yuyaychakusun 82
18. Llaqtakunapi wasichakuy 86
6 T'aqa Ayllunchikkunapa yachayninkunata chaninchasunchik

Yachana Raphi
19. Awaypa rurayninkuna huñuy 92
20. Awaypa yachayninkuna 96
21. Awaykunamanta tapukusun 100
22. Awaykuna qhatuy 104
7 T'aqa Hatun tarpuypi yanapanakusunchik

Yachana Raphi
23. Tarpuypaq allinchakuy 110
24. Muhukuna rikch'arichiy 114
25. Hatun tarpuy 118
26. Tarpuy pachapi mikhunakunata ruray 122
8 T'aqa Apunchikkunawan uywanakusunchik

Yachana Raphi
27. Santupaq allinchakusun 128
28. Wañuqninchikkunawan tinkuy 132
29 Apunchikkunata riqsisun 136
30. Kamachikuqkuna 140

1T’aqa
Ayllunchikpa kawsayninkunawan
uywanakusunchik
Yachaqanaykuna
Chakranchikkunapa unquyninkunamanta chaninchaspa
willasaq.
Qhulla k'ita mikhuykunapa yachayninkunata sut'inchaspa
riqsichisaq.
Chakrakunapa unquynin imayna hampiy qatipaymanta
willasaq.
Chakmaypaq yachaykuna t'aqwisqata riqsichisaq.

1 Chakranchikkunapa unquyninkuna
Yachana
Ñawinchaspa rimasunchik.
Chakrataqa sapakuti watukuq
purinapunim, unquyninkuna
qhaway hampiq, chaymanhina
chakranchikqa sumaqta rurun.
Chaymantapas chakramanqa
purinallanpunim wawakuna,
imaraykuchus paykunaqa
allin ch’uya kawsaniyuq,
kallpayuq, mana unquyniyuq,
chay kawsayninta chakraman
churaykun, chakra allin wiñananpaq.
Tapukusun.
Imallatapas aparikuspa yachaqman tapukuq risunchik.
Chakra llamk’aq runapa wasinta purisunchik, chakra
unquyninmanta yachaykunata tapukamusunchik.
¿Ima unquykunataq chakrata hap’in?
¿Imaynatataq chakraq unquyninta riqsisunman?
¿Imanaptintaq chakrata unquy hap’in?
Llamk’asunchik.
¿Huk chakra unquyta imaynatataq riqsisunman?, chayta
qillqarquy.
¿Yacharqankichu?
Chakraman mana unquykuna haykunanpaq, qichimata uchpawan
chaqrusqata hich’ana.
10

Imanaptintaq chakrata unquykuna hap’in, ñawinchasunchik.
Chakrata chikchi chikchirquptin,

mana papata hallmanachu;
imaraykuchus, papaman ankha
unquyta churaykusunman.
Chaymantapas chakraman ankha
unquyta churaykunchik, mana allin
mit’api, pura killapi ima chakraman
llamk’aq purinchikhina.
Ayllunchikpi chakra uywaqkunata tapurikuspa, iskay chakra unquypa

sutinta qillqay, hinaspa imamanta hap’ikun chayta qillqay.
Unquypa sutin Imanaptintaq chakrata hap’in
Tapukuykunata ñawinchay, hinaspa allinta yuyaychakuspa kutichiy.

Aylluykipi, ¿imamantataq papa chakrata ankha hap’in? ¿ima
mikhuykunamantaq chikchi unquyta churan? ¿imarayku?
¿Imaynatataq ankha unquyri paqarin papa chakrapi?
¿Imanaptintaq chikchiri unquyta mikhuy chakrakunaman
churan?
¿Ankha papari allinchu mikhunapaq?
¿Yacharqankichu?
Chakranchikman ankha unquy, huk unquykunapiwanqa, ch’aqwapi
kawsaptinchik yaykun, chaymantapas awichanchikkunapa
yachayninta mana kasuptinchik ima.
11

¿Ima manam allintaq chakrata qatin, ankha unquy hap’inhina?
Imaymana unquykunamanta chakrataqa

hark’ana. Mana hark’ankichu chayqa,
chakratam unquy hap’in.
Ankha unquy chakraman yaykun hinaqa
chakra pisita rurupun, chaymantapas wakin
chakrakunaman ankha unquy ch’iqirin.
Kunanqa tayta mamaykita tapukuspa hunt’achiy.

¿Ima sasachakuytataq unquykunari chakraman churan? Ura tawa
k’uchupi hunt’achiy.
Unquykunapa sasachakuynin
Qasawi Silwi kuru
Tapukuykunata ñawinchaspa yuyaychakuy.

Aylluykipi, ¿imaynataq kunan watakuna chakra unquyninmanta
kachkan?
¿Imanaptintaq chakra mana unquyniyuq kanan?
¿Pikunataq chakrata unquymanta amachan?
12

Kunanqa chakra unquyninmanta rimarquspa, unquykunapa sutinta,
ima sasachakuyta chakraman churan, chayta qillqay.
Unquykuna
Sasachakuynin
Allinta yuyaychakuspa tapukuykunata kutichiy.
¿Ima wak unquykunataq ayllunchikpi chakrata

hap’in? ¿Imarayku?
Yachachiqniykiman
qhawachiy
rurasqaykita.
Allinchana kaptinqa
¿Ima wak hampikunatataq riqsinki chakraq unquynin allinchay.
hampinapaq?
¿Yacharqankichu?
Awichanchikkunaqa achkha yachaykunatam yacharqanku chakra
uywaypaq, qhipa wiñay irqikunaqa manañam yachaykunata
yachapunkuchu, chayrayku chakrakunata unquy hap’in.
13

2 Qhulla mikhuykuna malliy
Yachana
Ñawinchasunchik.
Qhulla k’ita mikhuykunaqa
Pachamamapa,
apukunapa chakranmi.
Qhulla k’ita mikhuykunaqa
imaymana yachayniyuqmi,
chay yachayninmi ayllu
runata yanapan, tarpusqa
mikhuy allin uywananpaq.
Qhulla k’ita mikhuykunataqa huqarina, Pachamamata,
Apukunata mañarikuspa, huk haywarikuywan sumaq
sunquwan rimapayaspa: -Kaymi chakrayki; allinta imaymana
unquyninkunata hampiykuy -nispa.
Tapukusun.
Ayllupi yachaqta mink'amusunchik qhulla k’ita mikhuy
riqsichinawanchikpaq.
Ayllunchikpi, ¿ima k’ita mikhuykunataq wiñan?
¿Pikunataq allinta k’ita mikhuykunata riqsin?
Ayllunchikpi, ¿imapaqtaq qhulla k’ita mukhuykunata
runakuna munanku?
Llamk’asunchik.
K’ita mikhuykuna riqsimusqanchikmanta yachay wasipi
rimasunchik.
Huk kita mikhuypa yachayninta qillqay.
¿Yacharqankichu?
Perú suyu mama llaqta ayllukunapiqa sapanka uywasqa mikhuykuna
k'ita mikhuymasiyuq kawsanku.
14

Ñawinchasunchik, hinaspa siq’isqamanhina tapukuykunata kutichiy.
Qhulla k’ita kinuwapas

yachayniyuqmi. Qhulla k’ita kinuwa mana qasa
hap’isqam, achkhata rurun, chay willawanchik kinuwa
tarpusqanchik kikillantataq rurunqa nispa.
Ayllu runaqa, qhulla k’ita mikhuykunawanmi
kallpachakunku. Wakin k’ita mikhuykunan hampi,
wakintaq Pachamamaman Apukunaman
haywarikunapaq allin.
¿Pipaq chakrantaq k’ita mikhuykunari?
¿Imakunapaqtaq allin k’ita mukhuykuna?
Tapukuykunata ñawichaspa, allinta yuyaychakuspa

kutichiy.
Aylluykipi, ¿imaynatataq qhulla k’ita mikhuykunata
Kutichisqaykikunata
qhawanku? ¿Imarayku?
yachaqaq
Hawa ayllukunapi, ¿ima qhulla k’ita mikhuykunap masiykikunaman,
yachachiqman ima
yachaynintaq kanman? ¿imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
K’ita mikhuyqa ñuqanchikhina runam, chayrayku mana chiqninachu,
uywasqa mikhuykunapa mamanmi. Chiqninchik hinaqa waqankuman
hinaspa uywasqa mikhuypa animunta apakapunkuman.
15

Aymara ayllupi qhulla k’ita mikhuymanta ñawinchasunchik.
Qhulla k’ita papata mana qasa

hap’inchu, chay willawanchik papa
tarpusqanchikta manallataq qasa
hap’inqachu, allinta wiñayta tukunqa,
allinta papata aymurasunchik nispa.
Tarpuy killapi k’ita papap rurusqam papa
ukhurin, chayqa tarpusqa papa allin
rurunanpaq.
Yachachiqpa yanapasqam rimasunchik. Aymara ayllupi huk

qhulla k’ita mikhuypa yachayninta qillqay.
Aymara ayllupi qhulla T’uturapa yachayninta, allin kasqanta ima

k’ita mikhuy. qillqay.
Tapukuykunata ñawinchay allinta yuyaychakuspa kutichiy.

Aymara ayllu runakuna, ¿imakunapaqtaq qhulla k’ita
mikhuykunata qhawankuman?
Aymara ayllupi wiñaq k’ita mikhuykuna, ¿ñuqanchikpaq

ayllunchikwan kinkinchu kankuman? ¿imarayku?
¿Yacharqankichu?
Aymara runa, qichwa runakunaqa, qhulla k’ita mikhuykunata (K’ita
añu), K’ita uqa, K’ita ulluku, K’ita papa, K’ita kinuwa, k’ita qañiwata
ima, chakra llamk’anankupaq, uywa uywanankupaq qhawanku.
16

Huñukuspa k’ita mikhuykuna yachayninmanta rimasunchik.
Hinaspa allinta yuyaychakuspa mañakuyninmanhina hunt’achiy.
K’ita K’ita mikhuykunapa yachaynin

mikhuykunaq ¿Ayllunchikpi
sutin Aymara ayllupi
imaynataq?
K’ita papa wiñaynita allinta mana

K’ita qasaq qasasqan tukun. Chayqa
papa-apharu kikillantataq uywasqanchik papa
papa wiñayta allinta tukunqa, allinta papa
rurunqa niwanchik.
Kay mikhuyqa qharipa hisp'ay

K’ita p'urum mana allinpaqmi hampi,
añu-hintil añu chaypaqqa mikhuna, utaq hillinta
upyana.
K’ita ulluku-Purun ullukuqa allinmi,

K’ita
kurkunchikpi ruphay unquy
ulluku-Purun
hampinapaq, chaypaqqa hillinwan
ulluku
laq’akuna.
K’ita K’ita kinuwa-ayara kinuwaqa allinmi

kinuwa-ayara tullu p’akisqapaq, chaypaqqa hampi
kinuwa-machu qurakunapiwan kutarquna, hinaspa
kinuwa k’iri pataman laq’akuna.
Yachaq masiykikunawan rimay, hinaspa tapukuyta

kutichiy.
Kutichisqaykikunata
¿Imanaptintaq wakin qhulla k’ita mikhuytari mana yachaqaq
mikhunkuchu? masiykikunaman,
yachachiqman ima
¿Ima k’ita mikhuykunataq allin wak’akunaman riqsichiy, hinaspa
haywarikunapaq? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhukunaqa purinmi, manahina kanmanchu hinari.
¿Imaynataq kawsayninchik kanman? Mikhuy muhukunaqa sapanka
ayllutan purín watukuq, allinta uywankuhina chaypi qhipakun, ichaqa
mana allinta uywankuhina ripunku.
17

3 Chakranchikkunata amachasun
Yachana
1. Qillqasqata ñawinchay.
Chakrapi mikhuykunataqa
imaymana unquykunam hap’in,
chikchimanta, qasamanta,
ch’akimanta, sinchi paramanta,
uywakunapa sarusqanmanta,
mana allin pachapi
llamk’asqamanta ima.
Chakrapas pikiyuqmi, chay
pikin chakrapa kallpanta
pisiyachin, chay unquypa sutinmi yawa unquy.
¿Imaynatataq chakrata yawa unquymanta amachasunman?
2. ¿Chakranchikta yawa unquymanta amachanapaq, imatataq

rurasunman?
Rimasunchik. Chakranchikta yawa unquymanta amachanapaq
kaykunata rurasunman.
Allin chakra
uywaqta tapukuna,
¿Yawa unquy yawa unquy
amachanapaq, hampinapaq.
imatataq rurasunman?
Huk
yachaqwan
yanapachikunanchik.
Aylluykipi, ¿imakunawantaq chakrata yawa unquymanta

hampinku?
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpiqa achkha yachaykunam kan, chakrata yawa unquymanta
amachanapaq, chay yachaykunataqa allintam yachanku: qullanakuna,
arariwakuna, warayuqkuna ima.
18

3. Chakranchikta yawa unquymanta amachanapaq
ruraykunamanta astawan rimasunchik. Hinaspa allinta
yuyaychakuspa tapukuykunata qillqana p'anqapi kutichisunchik.
a. Allin chakra uywaqta tapukuna, yawa unquy hampinapaq.
Yawaqa papap pikinmi, sumaqta

uywana mana sipispa.
Yawa unquy kacharparipunapaq
allin: muña, ahinhu, qamasayri, aya
maych’a ununwan ch’aqchuspa.
Q’uñi uchphawan hach’ispa,
ichaqa llant’a uchpha kanan.
Aylluykipi, ¿ima wak hampikunawantaq yawa unquyta

hampinku?
Aylluykipi, ¿pikunataq yawa unquypaq hampikunata riqsin?
ch. Huk yachaqwan yanapachikunanchik.
Papamanta yawa unquy

maqllinanpaq, parata waqyana.
Yachaypaq yanapasqan yawa
unquyta ripunanpaq rimapayana.
Aylluykipi, ¿imaynatataq parata waqyanku?

Aylluykipi, ¿pitaq allinta yachan yawa
unquywan rimayta?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Yacharqankichu? masiykikunaman,
yachachiqman ima
Chakra llamk’aq runa yawa unquyta chiqnin riqsichiy, hinaspa
wañuchinpas, hinaqa astawanmi chakrata hap’in, allinchana kaptinqa
yawa unquyqa ñuqanchikhina runam. allinchay.
Chayrayku sumaqta uywanallataq, hinaspa sumaqta
kacharparipuna.
19

4. Yawa unquypaq rantisqa
hampikunamanta rimasunchik.
Yawa unquypaq rantisqa hampikunaqa
imaymana rikch’ayniyuq sutiyuqmi kanku.
Kay hampikunatam tupachispa chakrata
ch’aqchunku, chakraq pikichankunata
wañuchinku.
Rantisqa hampikuna ¿Imaynatataq hampinku?
Kuru wañuchiq
Bioinsect
Thiodan
¿Rantisqa hampi pachanchikta allintachu

khuyapayan? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Pikunataq rantisqa hampiwan chakraq masiykikunaman,
yawa unquyninta hampinku? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
Tapukuykunata allinta hamut’aspa kutichiy.

¿Pitaq yawa unquy mana chakraman haykunanpaq
yuyaychawasunman?
¿Ima hampikunapiwantaq yawa unquy hampinapaq kan?
¿Yacharqankichu?
Musuq hampikunataqa 1950 watapi tiqsi muyuman riqsichimusqaku. 20
watallapim llapa tiqsi muyuntinpi runakuna apanaqapunku. Kunanqa
yachanku chay hampikunam imaymana unquyta runakunaman
churasqanta. Chayraykum Estados Unidos, Europa llaqtakunapiqa
pisita apanaqanku.
20

5. Yachachiqwan kuchka, yawa unquy hampiymanta rimaspa
hunt’achisunchik.
¿Ñawpaq imaynatataq ¿Kunan imaynatataq yawa

yawa unquyta hampiqku? unquyta hampinku?
Ayllu
runakuna
Llaqta
runakuna
Tapukuykunawan allinta yuyaychakusunchik.

¿Qamri ima hampiwantaq yawa unquyta
hampiwaq? ¿Imarayku?
Aylluykiman, rantisqa hampikunata.
¿Pikunataq apamun? ¿Hayk’aqmantataq Kutichisqaykikunata
chay hampiwan hampinku? yachaqaq
masiykikunaman,
¿Allinchu kanman rantisqa hampillawan yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
chakra hampiy? ¿Imarayku? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Qhipa watakunapi imaynatataq yawa
unquyta hampisunman, mana
Pachamamata qhillichaspa?
¿Yacharqankichu?
Awichanchikkunaqa Pachamamanchikta allinta khuyapayarqanku,
chayraykun chakrataqa ayllu hampikunallawanmi hampiqku, kunanqa
sinchita Pachamamanchikta qhillichapunchik, chakrata rantisqa
hampiwan hampispa.
21

4 Chakra chakmaypi tapukusun
Yachana Ayllu runakunaqa
chakmay killapi, imaymana
¿Imatataq yachana yachaykunawanmi chakmayta ruranku.
chakmay/
Musuq killapiqa manam chakmanachu,
yapuypaq?
imaraykuchus qurakuna mana ch'akinchu
ismunchu, astawanmi achkha wiñaripun.
Hamut’asunchik.
Chakmana chakrapi rumichakunata
tarispa mana wikch'unachu,
qutu qututa ruraspa saqina.
Wikch’usunman chayqa papatapas
wikch’upuchkasunman hinam.
1. Huk ruray
T’aqwiyta qallarisunchik.
¿Imanaptintaq chakmaypaq yachaykunari chinkapuchkanman?
¿Imataq kanman chinkapuptin?
¿Imatataq rurachkanchik mana Ama
chinkananpaq? qunqaychu tapukuypaq
kutichiyninta chaymi
Tapukuy kutichinapaq imaymana kanqa “Ñawpasqa
yachaykunata machkhananchik. yuyay” nisqa
Kay tapukuyta kutichisunchik.
¿Imanaptintaq chakmaypaq yachaykuna

chinkapuchkanman? ¿Imarayku?
22

2. Iskay ruray
Wakichikusunchik.
¿Imatataq
¿Imatataq ¿Ima ¿Piwan,
munanchik ¿Maypi?
rurasunchik? p’unchaw? pikunawan?
yachanapaq?
Tayta
mamanchikta
tapusunchik.
Tapukunapaq
raphita
Yachaqta
tapusunchik.
T’aqwiyta qallarisunchik
¿Imatataq machkhasqanchik yachanapaq
rurasunman?
Qhawasunman, tapukusunman,
kutichisqakunata qillqasunchik.
Chaymanta allin tapukuykunata
wakirichisunchik.
Tapunapaq qillqa raphikunata rurasunchik

Tayta mamanchik, yachaqkuna ima tapunapaq.
Suti: …………………………………………………………………………………………

arí mana ¿Imarayku?
chinkapuchkanman?
Mana chakmaypaq yachaykunata

yachanchikñachu.
Ayllu yachaykunata qunqapuchkanchik.
Pachanchikmanta t’aqakapunchik.
23

3. Kimsa ruray
Tapukuypi willawasqanchikta chaninchasunchik.
Yachachiqninchikwan kuchka yachaykuna machkhamusqanchikwan
hunt’achisunchik.
chinkapuchkanman?
Tayta Mana
mama/ chakmaypaq Ayllu yachaykunata Pachanchikmanta ¿Imarayku?
yachaq yachaykunata qunqapuchkanchik t’aqakapunchik.
yachanchikñachu.
Arí Mana Arí Mana Arí Mana
Tayta
mama 1
Tayta
mama 2
Yachaq 1
Yachaq 2
4. Tawa ruray
Tapumusqanchik qhawarisqakuna.
Chaninchay
¿Imanaptintaq chakmaypaq yachaykuna Yupasunchik
yupaq
chinkapuchkanman?
Arí Mana Arí Mana
Hayk’ataq nisqa: Mana chakmaypaq yachaykunata
yachanchikñachu.
Hayk’ataq nisqa. Ayllu yachaykunata

qunqapuchkanchik.
Hayk’ataq nisqa. Pachanchikmanta t’aqakapunchik.
Arí
¿Imarayku?
Mana
Tukuchay yuyay.
Ñawpasqa yuyay ch’uyanchasqa tukuchay yuyayta qillqay.
1.
2.
3.
24

5. Pichqa ruray
Llapamanta rimanakusunchik, rurasqanchikta ñiqichaspa qillqay.
Yachay t’aqwiypi rurasqanchikta yuyarisunchik.
1.
2.
3.
4.
5.
¿Ima sasachakuykunataq llamk’asqanchikpi tarinchik?
Huk kayhina llamk’anapaq. ¿Imatataq allinta rurasunman?
Yachay tarimusqanchikta willasunchik, riqsichisunchik.

Chaypaqqa yachachiqpa yanapasqan huk mapa semántico
nisqapi qillqasunman.
¿Imanaptintaq chakmaypaq yachaykuna chinkapuchkanman?
Mana chakmaypaq Ayllu yachaykunata Pachanchikmanta
yachaykunata qunqapuchkanchik. t’aqakapunchik.
yachanchikñachu.
Yachaywasipi yachaqaq irqimasinchikkuna ñawinchananpaq, hatun

qillqana raphipi huk willakuyta qillqasunman.
Yuyaychakusunchik ¿ima yuyaykunawantaq qillqasunman?
1.
2.
3.
Kunanqa yachaykuna tarimusqanchikta willasunchik, riqsichisunchik.
Willakuspaqa willanayki, Yachay machkhasqaykipi

tarimusqaykita, imaynachus tapukuykunapi tarisqaykiman
hina, manan qampa yuyaykukusqaykichu.
25

Ruraspa yachasqayta riqsichini
Wakichisqa:
Papa chakrapaq ayllu hampikunata rikuchisunchik.
1 ¿Imarayku, imapaqtaq rurasunchik?

Awichunchikunaqa yachanku imaymanawan chakra unquy
hampiyta, chay yachaykuna chinkapuchkan, chayrayku
rurasunchik chakra hampinapaq hampita. Hinaspa
rikuchisunchik.
2 ¿Imaynata rurasunchik?
Rurasunchik huk yachaqwan yanapachikuspa. Chaypaqqa
ñawpaqta yachaqpa wasinta purisunchik tapukamusunchik
imayna ruranata, ima ruranakunata, imakunatataq ruranapaq
allichakunanchik.
Kimsamanta kimsa
huñunakusunchik.
Kutipasunchik ñawinchaspa
1 t’aqapi yacha
musqanchikta.
Allichakusunchik
imaymanata chakra hampi
ruranapaq.
Huk willana raphita
rurakusunchik chaypi hampi ruranapaq willakuyta qillqasunchik.
Hampita rurasqata churasunchik allin chiqasman rikuchinapaq.
3 ¿Imaynata, pikunaman willasunchik hampi rurasqanchikta?

Llapa rurasqanchikta, yachasqanchikta, tayta
mamakunaman, yachaq masinchikkunaman,
yachachiqkunaman ima rikuchisunchik.
Tapukusqankunata yachasqanchikman hina kutichisunchik.
26

2T’aqa
Ayllunchikpa kawsayninkuna
huqariy
Yachanaykuna
Aymuraypaq pacha yachaymanhina allinchakuymanta
riqsichisaq.
Aymuraypi payllawan llamk'asqamanta
kutichipuymanta willasaq.
Mikhuy muhukuna waqaychanapaq yachaykuna
yachachiymanta willasaq.
27

5 Aymuraypaq allinchakusunchik
Yachana
Aymuray killapi, ayllu
runakuna, imaymana
yachaywan papa hasp’iypaq
allichakunku. Killata,
ch’askata, mallkikunata,
mikhuykunap t’ikanta ima
qhawanku, chayman hina
allinta yuyaychakuspa papa
hasp'iyta qallarinku.
¿Imamantataq qillqasqapi rimasqa?
Tapukusunchik.
Chakra uywaqta tayta mamanchikta tapukusunchik.
Chakra aymuranapaq. ¿Ima yachaykunawantaq killa,

ch’aska ima rimapayawanchik?
¿Imakunatataq chakra aymuranapaq wakichikuna?
¿Imaynatataq ch’askakunawan rimana?
Llamk’asunchik.
Chakra aymuranapaq yachaykuna tapukamusqanchikmanta,
huk yachayta qillqay.
¿Yacharqankichu?
Huk warmiwan musqhukunchik chayqa Pachamaman yaraqaymanta
rimapayawanchik, ichaqchus chakrata quram pallayta, hallmayta ima
qunqarqunchik.
28

Chakra aymuraypaq yachaykunata ñawinchasunchik.
Chakana iskay Ichaqa yachana

chunka pusaqniyuq ayriway killapi chakana ch’aska
chinkaykapun hina niwanchik, qhawayta. Ñawipi
papa allin puqusqaña qallariy yachayniyuq kana,
haspíyta nispa. kaytam manaraq pacha
paqariyta qhawanku.
Ayllunchikpi chakra uywaqkunata tapurikuspa, aymuraypaq

qutu yachayninta qillqay.
Qutu
Aylluykipi, ¿ima yachaykunataq ch’askakunamanta kan?
Aylluykipi, ¿ima pacha yachaytataq ch’askakuna willawanchik?
¿Yacharqankichu?
Chakanaqa chakra llamk’aypi yanapakuqmi, ayllu runakunata
chakra llamk’aypi yanapan, chaymantapas uywa uywaypi
yanapallawanchiktaq.
29

Ch’askakunamanta yachaspa allinta allinchasunchik.
Imaynatataq qhawanku
Ch’askakuna
ch’askakunata
Manaraq pacha paqarimuyta

hanaqta qhawaspa. kay
chaskakunawanqa chakra
hasp'inapaq, tarpunapaq ima
rimana.
Llaqtapi kawsaq runakunaqa allintam riqsillantaq kay

chaskakunataqa, ichaqa kastilla simipi sutiwan,
Chakanata riqsinku Cruz del Sur nisqa sutiwan.
Llama Ñawita riqsinku Alfa y Beta del Centauro nisqa sutiwan.
Qutu sutinqa kastilla simipi Pléyades wakintaq sutichanku siete
cabrillas nispa.
Kunanqa tayta mamaykita yachaqta tapukuspa,

yuyaychakusun hinaspa tapukuyta kutichisunchik.
Aylluykipi, ¿ima ch’askakunatataq qhawanku?
Ch'askakunapa sutin. ¿Imaynata qhawanku? ¿imapaq?
Yuyaychakuspa tapukuykunata kutichisunchik.

¿Imaynatataq kunan ayllukunapi ch’askakuna rimachkanku?
Ayllunchikpi, ¿pikunataq yachachiwasunman ch'askakuna
qhawayta? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Ayllu runakunaqa, kay ch’askakunatan qhawanku: Pacha
paqariy ch’aska, qhutu, llama ñawi, hanaq pacha phuyu, killa,
Kuntur, chakana, hanaqpacha mayuta, lluthuta, hamp’atuta ima.
Chaytam hatunchus, huch’uychus, sinchi khulluchus kasqanta,
lliphipisqanta ima qhawanku.
30

Yachamusqanchikta chaninchasunchik.
¿Ima yachaykunapiwantaq chakra aymuraypaq kan?
Huk yachayta sapankamanta qillqay.
Uywamanta yachay Quramanta yachay
Runamanta yachay Ch’askamanta yachay
Tapukuykunata allin yuyaychakuspa kutichiy.

¿Imataq kanman mana yachaykunata
qhawaspa aymuraptinchik?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Imataq kanman ch’askaq yachayninkuna yachachiqman ima
chinkapuptin? ¿imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Chakra aymuranapaqqa imaymana yachaykunata qhawana, kanmi
yachaykuna musqhuymanta, uywakunamanta, qurakunamanta,
ch’askakunamanta, wak’akunamanta ima.
31

6 Aymuraypaq llamk'anakuna
Yachana
Ñawinchasunchik.
Ayllu runakunaqa aymuray killa
chayamuptin llamk’anakunata
sumaqta rimapayaspa,
llamk’aypi imapas
mana allin kananpaq wakichinku.
“Kunanqa rikchariy chakra
uywaypi llamk’aqmasillay,
chakra uywasqanchik
waqyamuwachkanchik”.
Wiñuwan, aqhawan ch’allanku,
kuka k’intuta akullichinku, llama
untuwan sumaq llamp’u kananpaq hawinku.
Tapukusunchik.
Aymuraypaq llamk’anakuna riqsiq, yachaqpa wasinta risunchik.
Aymuraypaq, ¿ima llamk’anakunataq kan?
¿Chakra aymuranapaq. ¿Imatataq llamk’anakunata allin
llamk’ananpaq ruranku?
Aylluykipi. ¿Ima llamk’anakunawantaq chakrata aymuranku?
Llamk’asunchik.
Aymuranapaq llamk’anakuna riqsimusqanchikmanta,
yachay wasipi rimasunchik.
Aylluykipi, aymuraypaq llamk’anakunapa sutinta qillqay.
Llamk’anakuna
¿Yacharqankichu?
Perú Mama llaqta ayllukunapi kawsaq runakunaqa, yaqapas kimsa
waranqa pichqa pachak rikch’akuq papakunatam uywanku.
32

Ñawinchasunchik, hinaspa tapukuykunata kutichiy.
Aymuraypaq llamk’anakunaqa khuyakuyta,

munakuyta kawsaq runahina chaskiyta munanku,
llapan kay ayllupi kawsaqkunamanta.
Aymuraypi llamk’anakunaqa, chakitaklla, rawk’ana,
yunta huk kunapiwan kanku. Kallantaq yanapakuq
llamk’anakuna, lliklla, wachkha, kustal, mikhuy q’ipiq
uywakuna. Runawan kuchka allin
purinanpaq, sumaq sutita sapanka
llamk'anakunaman churanku.
Aylluykipi, llamk’anakunata, llamk’aypi yanapakuq llamk’anakuna

ima, pikunataq imaynatataq apaykachanku, chaymanta qillqay.
Aymuray Llamk’aypi ¿Pikunataq apaykachan? ¿Imaynata

yanapakuq llamk’anakuna apaykachan?
Rawk’ana
Chakitaklla
Yunta
Lliklla
Kustal
Wachkha
Mikhuy q’ipiq uywakuna
Wakin ayllukunapi, ¿imawantaq

aymuraypi llamk’anku, ima yanapakuq
llamk’anakunawantaq?
¿Imawan rurasqataq chay llamk’anakurari Kutichisqaykikunata
kanman? yachaqaq
masiykikunaman,
¿Yacharqankichu? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
Kanmi llamk’anakuna qhari apaykachananpaq, allinchana kaptinqa
kallantaq warmipa apanaqanan, ichaqa allinchay.
kallantaqmi llamk’anakuna qhari warmi
apaykachanam.
33

Musuq llamk’anakunamanta ñawinchasunchik.
Huñukuspa rimaspa yuyaychakusunchik. Hinaspa rikch’akuyninta,
hukhina kayninta qillqasunchik.
Chala ayllukunapiqa manañam

ñuqanchikpa llamk’anapi
yanapakuqkunataqa
apanaqankuchu, paykunaqqa
huk llamk’anakuna kan.
Hatuchachaq fabrica nisqapi
rurasqa llamk’anakunawanmi
yanapachikunku, ayllunchikpiqa
llamk’anchik ñuqanchikpaq rurasqa
llamk’anakunallawan.
Chalapi chakra llamk'aq

runakunaqa, manañam
mikhuykunataqa
ñuqanchikhinachu aymuranku,
hatuchachaq tractor nisqata
llamk’achinku, q’ipichinku
ima. Manañam uywawanchu
q’ipichimunku, aswanpas siq'a
nisqa sutiyuq kustalkunapi
karru q’ipimunku.
¿Ima mikhuykunatataq siqa nisq'a kustalpi q’ipinku?
¿Imapitaq, imaynata mikhuykunata chakramanta wasiman

astanku? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Musuq llamk’anakunaqa utqhay amuranapaq rurasqa,
chaymantapas achkha hatun chakrakunata utqhaylla
aymurarparin, ichaqa gasolina nisqawan purin.
34

Ayllunchikpiqa, ayllunchik llamk’anakunawan, hawa
llamk’anakunawan ima chakrata aymuranchik. Ichaqa chay
llamk’anakunaqa mana kikin rurasqachu.
Lliklla/manta/q’ipiña.
Ayllunchik lliklla Llaqta lliklla
¿Imawan rurasqataq?
¿Pitaq ruran?
¿Imapaqtaq llamk’achinku?
¿Imaynataq kanku?
kustal
Ayllunchik kustal Llaqta kustal
¿Pitaq ruran?
¿Imaynataq kanku?
wachkha
Ayllunchik wachkha Llaqta wachkha
¿Pitaq ruran?
¿Imaynataq kanku?
¿Yacharqankichu?
Kunan watakunapiqa ayllukunapi iskaynin rikch’aq
llamk’anakunawanmi chakrata aymuranku. Musuq
llamk’anakunataqa allin qullqillayuqmi apanaqan, imaraykuchus
manam chaytaqa ayllu runaqa atinchu rurayta.
35

7 Mikhuykuna huqariy
Yachana
Ñawinchasunchik/rimasunchik.
Kawsay huqariy qallarinapaq
huk haywakuyta
Pachamamaman rurana.
Pachamamata sumaqta
rimapayaspa: Mamay kunanqa
wathiyata hinaraq papata
hasp’iykachiway nispa.
Hasp’iypi yanapakuqmanqa
imaymanapim payllata qupunku, qullqinpi, miñiypi, aynipi,
papa payllapi ima,
Tapukusunchik.
Mikhuy uywaqpaqta yanapakuq risunchik, chaypi
tapukamusunchik.
¿Mikhuy huqariypi imawantaq payllakunku?

¿Imawantaq chaninchanku payllanapaq?
Papa aymuraypi, qañiwa huqariypi ¿Kikinchu payllanakuy
kanman?
Llamk’asunchik.
Mikhuy huqariypi payllanakuymanta yachay wasipi rimasunchik:
Aylluykipi mikhuy huqariypi. ¿Imaynatataq payllanakunku?
Papa, ulluku, uqa, añu Kinuwa, qañiwa, siwara, riwu,

aymuraypi payllanakuykuna aymuraypi payllakuna
¿Yacharqankichu?
Huk ayllupiqa paylla papataqa qhachun nispa uywanku. Kay papam
sumaqta uywankuhina allinta urin, mana hinaqa huk aylluman sumaq
munakuywan uywaqman ripun.
36

Mikhuy huqariypi yachaykunamanta ñawinchasunchik.
Mikhuy huqariypaqqa kanmi

achkha yachaykuna, chay
yachaymanhina chakra
yanapakuqman payllanta
qupunku.
Aymuraypi wakin yanapakuqqa
aynipi purin. Ayniña kaptinpas
payllantaqa qupullankupuni,
chakrayuq huk llikllata hap’ispa
papa phinamanta papata
sunqun kamachisqanmanhina
yanapakuqman qupun.
Ayllukunapiqa chakra yanapakuqman paylla qupuymanta

rimasunchik, hinaspa qillqaspa hunt’achisunchik.
Aylluykipi ¿Imaynatataq chakra aymuraypi yanapakuqman payllata

qupunku? Qillqay.
Tapukuykunata ñawinchaspa, allinta yuyaychakuspa kutichiy.

Aylluykipi. ¿Imaynatataq chaninchanku chakra aymuraypi
yanapakuqman payllanta qunankupaq?
¿Pitaq payllata chakra yanapakuqman chaninchan?
¿Yacharqankichu?
Mikhuykuna huqariypi yanapakuqmanqa payllanta tukuy sunqu ama
mich’akuspa qupuna, manahinaqa papa aymurasqanchik mana
yuyayllapi tukuqrakapun.
37

Mikhuy huqariypi payllanakuymanta astawan rimasunchik.
Wachunpi payllay Qullqinpi payllay

Wakin ayllupiqa Wakin chakra
chakra aymuray yanapakuqqa
yanapakuqmanqa payllata munanku
huk papa qullqipi. Chay
wachuta qullqitaqa
qupunku: chaninchanku
-Chay wachuta huk p’unchaw
hasp’irqukuy llamk’aypi
-nispa. Chakra chaninchasqaman
yanapakuq chay hina. Wasimanqa
payllayuq wasita qullqita chayachin,
ripun. manaña mikhuytachu.
Kunanqa tayta mamanchikta tapukusunchik. ¿Mikhuykuna

huqariypi imaynatataq payllata yanapakuqkunaman qupunku?
¿Imarayku? Kutichiwasqanchikta qillqay.
Hasp’iypi paylla
Siq’isqa Qillqasqa
¿Yacharqankichu?
Mikhuypi payllanakuyqa ancha allinmi, imaraykuchus mikhuyta
munakuywan payllanakunchik. Chay mikhuyqa wasiman chayan
animuntin, chayrayku allinta kallpachawanchik. Qullqipi payllanakuyqa
chiri, mana munakuypas kanchu.
38

Yachamusqanchikta chaninchasunchik. Tapukuykunata kutichiy.
¿Pikunataq aymuraypi yanapakuq

aynipi purinku? ¿Imaynata?
¿Ima yachayniyuqtaq paylla qunakuy?
Aylluykipi. ¿Ima yachakunataq

payllamanta kan? Huk yachayta siq’iy,
hinaspa qillqay
Tapukuykunata allinta yuyaychakuspa kutichiy.

¿Imanaptintaq wachunpi payllata
payllanku? Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Chakra aymuray mana payllayuq
masiykikunaman,
kanmanchu? ¿Imarayku? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
¿Mikhuypi payllachu, qullqinpi payllachu allinchana kaptinqa
allin? allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa llapan ima yanapakuymi payllayuq, manaña payllata
mañakuptiykipas llamk’achikuqqa qullasunkipuni, payllapim munakuy
purín. Payllasqa mikhuyqa allintam kallpachasunki, imaraykuchus
allin animuyuq.
39

Mikhuykuna akllayta waqaychayta
8 yachasun
Yachana
Kunan watakunapiqa mikhuykunata
manañam ñawpaq hinañachu
waqaychanku.
Chayraykum mikhuy waqaychasqa
utqay tukukapun, mana allin
unquykuna taqiman yaykun. Hinaspa
manaña allinchu kapun mikhunapaq
tarpunapaqpas.
¿Imanaptintaq mikhuykuna waqaychasqa mana allin ukhuripun?
Mikhuykuna akllayta waqaychayta yachasun.
2. ¿Mikhuykunata allin waqaychasqa kananpaq imaynatataq

waqaychasunman?
Rimasunchik, ¿imakunatataq rurasunman mikhuyninchik allin
waqaychasqa kananpaq?
¿Mikhuykunata
allin waqaychasqa Awichunchikkuna hina
kananpaq waqaychananchik.
imaynatataq
waqaychasunman?
Mikhuytaqa mana
allinkuna ayqichiq
hampikunawan
kuchkata
waqaychana
Aylluykipi ¿mikhuykunata imaynatataq waqaychanku?
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpiqa kanmi achkha yachaykuna, mikhuy waqaychanapaq.
Chay yachaykunatam ayllu runakuna qunqapuchkanku, manañam
awichanchikkunapa yachayninwanhinachu mikhuykunata
waqaychanku.
40

3. Mikhuyninchik allin waqaychasqa kananpaq, astawan rimasunchik.
Hinaspa qillqana p’anqapi tapukuykunata kutichisunchik.
a. Awichanchikkunahina waqaychananchik.
Awichunchikkunaqa waqaychaqku:
Taqipi
Phinapi.
Llama Kustalkunapi.
K’anallamanta mankakunapi,
chatukunapi, p’uñukunapi.
Pampapi p’ampaspa ima.
Aylluykipi. ¿Mikhuy allin waqaychasqa kananpaq,

imakunapitaq mikhuyta waqaychanku?
¿Pitaq yuyaychawasunman mikhuy alllin waqaychayta?
¿Imarayku?
ch. Mikhuytaqa mana allinkuna ayqichiq hampikunawan kuchkata

waqaychana.
Awichunchikkunaqa mana allinkuna

ayqichiq hampikunawan kuchka
mikhunata waqaychaqku:
Q’atawi Iwkaliptu
Uchpha Ayara kinuwa
Ahinhu Añu
Muña Rura
Aylluykipi, ¿ima hampikunataq mikhuy waqaychanapaq kan?
Aylluykipi. ¿Imaynatataq mikhuy waqaychanapaq

hampikunatari apanaqanku? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Mikhuy waqaychana wasiman churana ayara kinuwata, imaraykuchus
mikhuykunaq mamanmi, chaymi mikhuyqa mana utqhaychu tukukun.
41

4. Qillqasqata ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik.
Llaqtakunapiqa manam ayllupi hinachu mikhuykunata
waqaychanku. Mikhuykunata, kayhinata waqaychanku.
Mana wayrayuq wayaqaman

winasqa
Mana wayrayuq wayaqaman
winasqa mikhuna waqaychayqa
rurakunmi mikhuy allin
waqaychasqa kananpaq.
Chaytaqa ruranku huk lastiku
wayaqaman mikhuyta mana
ima wayrayuqta winaspa. Chaypi
mikhuyqa allin waqaychasqa
unay mit’a kayta atin.
Ichaqa, kay mana wayrayuq
wayaqaman winasqa
waqaychanapaqqa huk
maquina kanan. Chay
maquinam wayrantapas hurqun,
hinaspa kikin maquinallataq
allinta wayaqapa siminta
wichq'arqapun.
Kallantaqmi hatuchachaq llaqtakunapi runakunapa mikhunanku

chiripi waqaychana, ichaqa manam achkha mikhuytaqa
atinkuchu waqaychayta.
Chay chiriyachiqqa qullqiwan ratisqam, hinapas electricidadwan
llamk’an, mana chayqa manam chiriyachipunñachu.
Tapukuykunata kutichiy, hina hamut’ay.

¿Pitaq yuyaychawasunman mikhuykunata allin waqaychanapaq?
¿Imakunapiwantaq llaqtapi mikhuyta waqaychankuman?
¿Yacharqankichu?
Llaqtapi mikhuykuna waqaychanakuna apanaqayqa yachaypaqmi.
Imaymana mikhuykuna waqaychana apanaqanapaq qillqasqa
yachaykunata allinta ñawincharina, mana chayqa sasachakuymanmi
yaykusunman.
42

Yachaqmasiykikunawan rimanakuspa, qhawariychik ayllupi,
llaqtapi mikhuy waqaychanakunata, hinaspa qillqasunchik.
Allin kaynin Mana allin kaynin
Ayllupi mikhuy
waqaychanakuna.
Llaqtapi mikhuy
waqaychanakuna.

Aylluykipi. ¿Ayllu mikhuna waqaychanachu,
llaqta mikhuna waqaychanachu allin
chaninchasqa? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Qamri mayqin mikhuna waqaychanapitaq yachachiqman ima
waqaychawaq mikhunaykita? ¿Imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Allinchu kanman iskaynin mikhuna

waqaychanapi mikhuykuna waqaychay?
¿Imarayku?
Llaqtapi mikhuykuna waqaychanapaqqa, kunan watakunapiqa,

ayllunchikkunamanqa chayamullantaqmi. Ichaqa, chay mikhuy
waqaychanaqa manam hinalla apanaqanachu, allintam yachana,
chaymantapas qullqip chaninmi.
43

Wakichisqa: Aymuraypi imaymana ruraykunata rikuchinapaq

wakichisunchik.

Ayllukunapiqa imaymana yachaykunawanmi mikhuykunata
aymuranku, ichaqa kunan watakunapi wayna sipaskuna
qunqapuchkanku. Chayrayku wakichisunchik, aymuraypi
yachaykuna, llamk’anakuna apaykachayta, payllanakuyta ima
riqsichinanchikpaq.
Wakichisqa rurananchikpaqqa, aymuraypaq allinchakuyta,
yanapakusqamanta payllanakuyta, mikhuy muhukuna
waqaychanapaq yachaykunata yuyarisunchik.
Kimsamanta kimsa
huñunakusunchik, kimsa t’aqapi
churakusunchik.
Imakunatataq munanchik
rurananchikpaq: hatun
qillqana raphipi qillqanakunata.
k'aschkachinata,
siq’isqakunamanta
yuyaychakusunchik.
Sapanka huñu aymuraymanta riqsichinankupaq allichakunku.
1. Huk huñu riqsichinqa aymuraypaq allinchakuymanta.
2. Huk huñu riqsichinqa yanapakusqamanta payllanakuyta.
3. Huk huñutaq riqsichinqa, mikhuy muhukuna
waqaychanamanta.
Sapanka huñu imaymanawan allinchakusqanta riqsichinan.
3 ¿Imaynata, pikunaman willasunchik hampi rurasqanchikta?

Tapukusqankunata yachasqanchikman hina kutichisunchik.
44

3T’aqa
Ayllunchikkunapi
rayminkunata rurasunchik
Yachaqanaykuna
Allin kawsaypaq ch’uñu ruraymanta willasaq.

Sasachakuypaq huk tecnologia paqarichiymanta
willakusaq.
Allin kawsanapaq mikhuykuna chhalaymanta riqsichisaq.
Musuq wata qallariymanta willasaq.

9 Mikhuykuna ch'akichiy
Yachana
Qasa killakunapi
wakin ayllukunapiqa
yuyasqallatañam qasataqa
suyakunku, paywanmi
ch’uñuta, murayata, khayata
ruranku. Mana qasa kaptinqa
llakikunkum.
Qasa qasananpaq, kusi
kusita qhawanku, sinchus
ch’isiyaykuyta llikanta
pampapi ruran. Chayqa qasa
qasananpaq.
Tapukusunchik.
Muraya, ch’uñu rurana patata puririsunchik, chaypi
tapukamusunchik.
¿Ima yachaykunawantaq ch’uñuta ruranku?
¿Imaynatataq yachasunman qasa qasananta?
¿Ima rikch’aq papataq, ch’uñupaq akllakun?
Llamk’asunchik.
Tapupakuspa. Qasa qasananpaq yachayta qillqay.
¿Yacharqankichu?
Ayllukunapiqa qasataqa runatahina qhawanku, chayrayku qasataqa
sumaqta uywana, qasa millay kaptin kanmi yachaykuna uywanapaq.
46

Qasa chayamunanpaq yachaykunata ñawinchasunchik. Hinaspa
yuyaychakusunchik.
Qasa qasananpaq
Ari, chaymantapas
musqhuyninchik willallawanchik. Wira
mayu chayamun
khuchiwan musqhukunchikhina allin qasa
qaparikuspa, rumitapas
kananpaq. Tullu khuchiwan musqhukunchik
waqachichkanmanhina,
chayqa pisi qasallapaq. Musqhuypi
niwanchik urqu qasa
puñuchkan khuchi chayqa manam qasa
qasanqa nispa.
kanqachu niwanchik.
Ayllunchikpi. ¿Ima yachaykunataq qasa hamunanpaq willawanchik?
Ch’uñu ruraypaq qasa chayamunanpaq yachaykunata qillqay.
Urqu qasamanta yachay China qasamanta yachay

Aylluykipi. ¿Ima mit’apitaq qasa qasamun? ¿Imarayku?
¿Ima mikhuykunatataq qasawan qasachinku? ¿Imarayku?
¿Imaynatataq mikhuykunata qasawan qasachinku?
¿Maypitaq allinta qasa qasan? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Allin ch’uñuqa rurakun urqu qasawan, imaraykuchus allinta chhullunkuspa
papata qasan.
47

Ch’uñu ruraypaq yachaykunata ñawinchasunchik.
Papataqa allin ch’uñu

kananpaq, mana china
qasawanqa qasachinachu;
mana allintachu qasan.
Hina papa waqan, animun
ripun. Chayrayku chay
ch’uñuqa mana sumaqchu
mikhunapaq.
Qutu lluqsimun allin
k’anchayniyuq chayqa
willakun urqu qasa chayamunanpaq. Chayta rikuspa ayllu runaqa
ch’uñunanpaq papata apan, ichaqa uchuyuqta, kachiyuqta
churan saqramanta amachananpaq.
Kunanqa tayta mamanchikta tapukusunchik. ¿Pura killapi

ch’uñuta rurasunmanchu? ¿Imarayku? Qillqay siq’iy ima.
Tapukuykunata ñawinchaspa kutichiy.

Aylluykipi, ¿ima wak yachaykunataq qasaq chayamunanta
willawanchik?
¿Imaynatataq chuñuta ruranku yuraq kananpaq?
¿Imakunatawantaq rurasunman urqu qasawan? ¿Imarayku?
48

Kunanqa ch’uñu ruraymanta rimarquspa, china qasawan, urqu
qasawan imakunatataq rurasunman, chayta qillqay.
¿Imakunatataq china qasa ¿Imakunataq urqu qasa

chayamuptin rurasunman? chayamuptin rurasunman?

Aylluykipi. ¿Imaynatataq ch’uñuta ruranku?
¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchay kaptinqa
Aylluykipi. ¿Ima mikhuykunatataq qasawan allinchay.
qasachinku?
¿Yacharqankichu?
Ch’uñutaqa pura killapiqa manam ruranachu, imaraykuchus pura killa
ch’uñuta ruphan. Chayrayku ch'uñu q'illuyapun; hinaspapas pura killapi
ch’uñu rurasqaqa millay k’arku kan.
49

10 Ch’aki mikhuykuna waqaychanata
rurasun
Yachay
1. Qillqata ñawinchay.
Ñawpa unay watakunapiqa llapam
ayllupi tiyaqmi taqita ruraqku,
chaypim waqaychakuq sara, siwara,
riwu, llapa mikhunakuna. Sapanka
mikhuypaqmi taqitaqa ruraqku.
Kunan lastikumanta p’uñukuna,
purunkukuna, waltikuna,
wayaqakuna ima ukhurimuptin
qunqarqapunchik taqi rurayta.
2. ¿Mikhuy allin waqaychasqa kananpaq imatataq rurasunman?

Mikhuyninchik waqaychanapaq taqita rurasunman.
riwuq chhalla tullunmanta
Imaymana rikch’aq taqikuna kan: t’uturamanta
k’ullu chhaqllamanta
Rimasunchik.
¿Imamanta taqitataq rurasunman?
Riwuq chhalla tullunmanta taqi.
¿Imaraykutaq riwuq tullumantari rurasunman? riwuq chhalla
tulluntaqa utqay tarisunman, chayqa sapanka ayllupim kan.
Imaynataq kanman chay taqi siq’isunchik, hinallataq rimasun.
¿Imapaqtaq kanqa
taqi rurasqanchik?
¿Hatuntachu,
huch’uyllatachu
rurasun?
¿Pitaq yanapawasun?
50

3. Taqi rurananchikpaq chaninchakusunchik.
¿Imakunata ¿Maymantataq ¿Imaynatataq ¿Hayk’aqtaq
munanchik? apamusun? rurasunchikri? rurasun?
¿Pitaq yanapawasunchik?
Machulanchikkunaqa kaykunawanmi rurasqaku:

Riwuq chhalla tullun.
6pas 8pas ñañu q’ichwakuna / llama willmamanta
mismisqa.
6pas 8pas takarpukuna.
Ichhu.
¿Ñuqanchik machulanchikkunapa rurasqanta hinachu

rurasunchik? ¿Imarayku?
Yuyaychakusunchik.
¿Taqita ruraspari maypitaq churasun?
¿Imatataq chay taqipi waqaychasunchik?
51

Taqita rurasunchik.
1. Taqi ruranapaqqa
chhallataqa achkhata
huñuna, hinaspa huk unuyuq
p’uytuman apana. Chaypi
iskay kimsa p’unchaw
chulluchina.
2. Pampaman iskay huñu
takarpukunata chimpasqata
takana. Sapanka iskay
takarpuman huk q’ichwata watana.
3. Taqi awanapaq chhallata q’ichwa pataman churana, chayta
ama t’uquta saqispa allinta awana.
4. Taqita tukuspa, chawpinman huk illata churana ama utqay
mikhunakuna tukukunanpaq. Sapanka pata patapi churana,
iwkaliptu raphita, iskuta ima.
4. Rurasqaña kaptin.
Tayta mamanchikta mink’akamusunchik taqi rurasqanchik
qhawananpaq.
Sumaqta q’apaykuchisunchik.
Mikhuykunata taqipi waqaychasunchik.
¿Ima mikhuykunatataq taqi rurasqanchikmanri waqaychasunman?
Tapunakuspa rimasunchik.
5. Taqi rurasqanchik allin, mana allin kasqanmanta rimasunchik.

Hinaspa chaninchasunchik.
Tayta mamakunata tapurikusunchik yachayninkumanhina
rimapayanawanchikpaq.
Arí Mana ¿Imarayku?
¿Chiqaq ruranakunawanchu
rurasqanchik?
¿Allin puriywanchu
rurasqanchik?
Taqi. ¿Ruranapaq yachaywan
hinachu rurakusqa?
52

6. Kunanqa kay rurasqanchikmanta allin p’uchukayman
chayasqanchikta willanapaq wakichisunchik.
Chaypaqqa huk hatun papil raphipi kay grafico nisqata atisunman
rurayta.
Taqi ruray
Allinchu manachu,
Imayna rurana Imapaq allin
imapin pantakusqa
Kunanqa yuyaychakusun, p’uchukay yuyayta willananchikpaq,

riqsichinanchikpaq.
Rurasqanchikmanta willasunchik:
Yachaqmasinchikkunaman.
Yachaywasipi yachachiqkunaman.
Tayta mamakunaman.
Ayllunchik umalliqkunaman.
¿Yacharqankichu?
Imaymana mikhuytam taqipiqa waqaychasunman. Ichaqa,
mana kurukuna yaykunanpaq q’atawita, ayara kinuwata,
uchphata, ahinhuta, rurata, muñata, iwkaliptu raphita ima
churasunman. Chaytaqa mikhuymanhina churana.
53

11 Mikhuykuna chhalanakuy
Yachana
Ñawinchasunchik.
Ayllukunapiqa runakuna,
mikhuykuna huqariyta
tukurquspa, llamankuman
imaymana mikhuykunata,
rurasqankuta ima
q’ipiykachispa, qhichwa, yunka
ayllukunata chhalaq purinku.
Chhalanakuypiqa sumaqta
rimanarikuspam apasqankuta
qunakunku.
Tapukusunchik.
Yachaqta willanawanchikpaq mink’akamusunchik:
¿Imatataq yachana chhalay ruranapaq?
¿Ayllunchik ima ayllukunawantaq chhalanakun?
¿Huk ayllukunamanta imakunatataq chhalanankupaq
apamunku?
¿Imakunapaqtaq chhalamanta apamusqanchikta
chaninchanchik?
Llamk’asunchik.
Yachaqmasinchikwan huñunakuspanchik yachaqpa
willawasqanchikmanta rimanakusunchik. Hinaspataq
tapukuykunaman hina hunt’achisunchik.
¿Ima
¿Ima killapi ¿Imakunatataq
ayllukunawantaq
chhalayta ruranku? chhalanku?
chhalayta ruranku?
¿Yacharqankichu?
Chhalaqa tukuy sunqu qunakuymi, llapa kay pachapi kawsaqkunan
llamp’u sunqunwan mikhuykunata chhalanakunku, chhalawanqa
llapanmi uywanakunchik, allin kawsay kawsanapaq.
54

Aylluykipi chhalaymanta qillqata ñawinchasunchik.
Chhalaypiqa imaymanawan
chhalanku, mankakunawan,
p’achakunawan.
Imaymanawan atikun
chhalayta. Pata ayllukunapiqa
ayllumasillantinmi mikhuy
chhalayta ruranku. Mayninpitaq
qaylla ayllu masinkuwan, hinallataq yunka, qichwa
ayllukunawanpas chhalanakullankutaq.
¿Tayta mamayki, ima mikhuykunatataq huk aylluwan
chhalananpaq uywan?
Ayllupi imaymana mikhuykuna llamk’asqamanta yuyaychakuspa,

tapukuykunata kutichiy.
¿Imakunatataq
¿Imakunata apanku
Chhalaqkuna chhalaspa
chhalananpaq?
apamunku?
Uywakuna uywaq
runakuna
Mikhuykuna uywaq
runakuna
Rantiq, qhatuq
runakuna.
Tapukuykunata ñawinchaspa kutichiy.

Aylluykipi runakuna. ¿Chhalata
rurachkankuraqchu? ¿Imarayku? Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Imatataq rurasunman mana chhala masiykikunaman,
chinkananpaq? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
Hatuchachaq llaqtakunapi. ¿Chhalata allinchana kaptinqa
ayllurunahina rurankunamchu? ¿Imarayku? allinchay.
¿Yacharqankichu?
Chhalayqa unay watakunamantaraqmi ayllukunaq kawsaynin, chaymi
punamanta yunkaman, qichwaman, chala aylluman ima purirqanku.
55

Qillqasqata ñawinchaspa yuyaychakusunchik, hinaspataq
tapukuykunata kutichiy.
Hatun llaqtakunapiqa manam
kanchu chhalay. Qhatuna
wasikunapi rantikunapaqqa
qullqin kamachin. Qullqiwanmi
imaymana munasqankuta
rantikunku.
Llaqta runaqa mana ayllu
runahinachu chhalanakuspa
mikhuyta huñun. Llaqtapiqa
qullqiwanmi kilunpi, aruwanpi
rantinku. Mana qullqiyuqqa
manam imatapas rurayta atiwaqchu.
Qhatuqa manañam chhalayhinachu, chhalaypi mana kanchu
q’utunakuy.
Qhatuna wasipi, ¿imakunatataq allinta qhatunku? Sutinta qillqay.
P’achakuna Mikhuykuna Pukllanakuna Imaymanakuna
Tapukuykunata ñawinchay, allinta yuyaychakuspa kutichiy.

¿Hatuchachaq llaqtapi kawsaq runakuna imaynatataq chhala
ruraq runakunata qhawanku? ¿Imarayku?
¿Llaqta runakuna atinkumanchu chhala rurayta? ¿Imarayku?
56

Kunanqa wasinchikpi tayta mamanchikta tapupakusunchik. Allinta
yuyaychakuspa tapukuykunata kutichiy.
Chhalanakuymanta yachasqanchik
Chhalaqkuna
¿Imakunata chhalanku? ¿Imawantaq chhalanku?
Ayllu
runakuna
Llaqta
runakuna
Yachaq masiykikunawan rimay, hinaspa tapukuyta kutichiy.

Aylluykipi. ¿Imaynatataq ñawpa chhalata
ruraqku? ¿Kunan imaynataq? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
¿Ñawpa llaqtakunapi chhalata masiykikunaman,
yachachiqman ima
rurarqankuchu? ¿Imaraykutaq kunan mana riqsichiy, hinaspa
chhalankuchu? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa imaymana rikch’aq mikhuykunata chhalaywan huñunku.
Llaqtapiqa manam chhalataqa rurankuchu. Mikhuykunata huñunku
aruwanpi, kilunpi qullqiwan rantispa. Llaqtapiqa qullqim runata
kamachin.
57

12 Wata qallariy
Yachana
Ayllukunapiqa 21 inti raymi
killapi q’uchurikunku, musuq
watata chaskispa. Chaytaqa
ruranku inti tayta puriyninta
wakmanta qallarisqanta
yuyarispa: -Musuq wata
pacha kutiy -nispa.
Chaymantapas kay killapi
chakra llamk’ay qallarin,
imaraykuchus tayta inti kutimuspa allin k’anchayninwan
Pachamamata chakra ruruchinanpaq q’uñichin.
¿Ayllunchikpi imakunatataq kay p’unchaw ruranku?
Tapukusunchik.
Yachaqta, intimanta yachaykunata willawananchikpaq
mink’akamusunchik.
¿Imarayku kay p’unchawkunapi qunukunchik?
¿Imakunatawantaq kay tutapi ruranchik? ¿Imapaqtaq?
¿Imatataq ayllunchikpi tayta Intita raymichanapaq
ruranku?
Llamk’asunchik.
Yachaq masinchikwan huñupi yuyaychakuspa, intipaq iskay
mañakuyta qillqasunchik.
1.
2.
¿Yacharqankichu?
Tawantinsuyupi kawsaq inka taytanchikkunaqa kimsa hatun
raymikunatam rurarqanku: 1. Inti raymi, iskay chunka hukniyuq inti raymi
killapi. 2. Killa raymi, iskay chunka kimsayuq unu raymi killapi.
3. Warachikuy
Warachikuy, iskay chunka hukniyuq qhapaq raymi killapi.
58

Uwiha raymichaymanta ñawinchasunchik.
Inti raymi p’unchaw huk

ayllukunapiqa uwihata
raymichanku. Allin
kallpayuq uwihakunata
masachachinku
takuwan takuspa.
Sumaq takusqaña
kaptin chiri unuwan
llapan uwihakunata saminchanku chay watapi allin uwiha
mirananpaq, mana uñankunapas wañunanpaq.
Ichaqa ch'isim tuta uwihap kanchan qayllapi qunukunku.
Wayna sipastaq urquta purin qunukuq, ichhukunata
ruphachispa: -Uwihap q’uñi uchhanta tarisun -nispa.
Tarispataq ch’allanku kusisqa: -Uwihanchik miranqa -nispa.
Awichunchikta tapukusunchik ¿Ayllupi imakunatataq Inti Raymi

p’unchawpi ruranku? Hinaspa tapukuykunata kutichiy.
¿Imakunatataq
¿Pikunataq ruran? ¿Maypitaq ruranku?
ruranku?
Tapukuykunata ñawinchasunchik, yuyaychakuspa kutichiy.

Aylluykipi. ¿Imaynatataq yanapanakunku uwiha raymichaypi?
¿Imarayku?
Aylluykipi. ¿Ima mikhuykunatataq uwiha raymichay p’unchaw
wayk’ukunku? ¿Imarayku?
Aylluykipi. ¿Uwihap illanta inti raymi p’unchawpi imaynatataq
raymichanku? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Llaqta runaqa uwiha raymichayta qhawanku yanqa ruray nispa,
ichaqa ayllu runapaqqa manam hinachu. Uwihata raymichanku hinam
uwiha mirarin. Chayrayku tukuy sunqu uywakunataqa raymichana.
59

Inti raymi killapi raymikunamanta ñawinchasunchik.
San Juan unu hampi

San Juan unuwan
hampikunapaq, Inti raymi
killapi, San Juan tuta pura
killawan unuta kallpachachina.
Chaypaqqa unuta tuta
paqariqta saqina. Chaypi
killa unuman kallpanta
hampinta ima churan. Qipantin
tutallamanta manaraq inti
lluqsimuptin huqaripuna.
Chaywantaq imaykichus
nanasunki chayta maqllikuna,
chaymantapas sichus llakisqa
kachkanki hinaqa unuta
pisichallata upyaykuna.
K'irisqa kaptinchiktaq killaq
kallpachasqa unuwan
qhaqukusunman, llapa
kurkunchikta maqllikusunman.
Inti raymi p’unchawkunapi, imaymana ruraymanta rimasunchik.

Aylluykipi. ¿Imakunata inti raymi p’unchaw ruranku?
Tayta mamayki. ¿Ima unquytataq inti raymi p’unchaw hampikun?

¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Ñawpa awichunchikkunaqa inti taytatam allinta samincharqanku,
kunan watakunapiqa qunqapuchkankum. San Juan raymitam allinta
yuyaripunku, chaymi inti raymi p’unchawta chinkachipuchkan.
60

Kunanqa inti raymimanta, San Juan raymimanta, rimasqanchikta
yuyarisunchik, hinaspa hunt’achisunchik.
San Juan
Inti raymipi
raymipi
ruraykuna
ruraykuna
Tapukuykunata ñawinchay, hinaspa yuyaychakuspa kutichiy.

¿Ima unquykunatataq hampikunku inti raymi
p’unchaw?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Killawan kallpachasqa unu imakunapaqtaq yachachiqman ima
allin? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Ayllu runakuna inti raymi p’unchaw yachaykunata allintaraqchu

yachachkanku? ¿Imarayku?
¿San Juan p’unchaw unuwan hampikuchkankuraqchu?

¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Inti raymi killa ukhupi, yunka ayllukunapim San Juan raymita
q’uñirichinku. Qusqu hap’iypiqa intita allinta raymichanku, wakin
ayllupitaq San Juan tuta qunukunku. Yachaq paqukuna allinta
runaq saminta kukapi, titipi ima qhawanku.
61

Wakichisqa: Ayllu yachaykunamanta qillqasqa p'anqachata

rurasunchik.

Ayllunchikpiqa mikhuy ch’akichinapaq, waqaychanapaq,
chhalanapaq ima imaymana yachaykunan kan, ichaqa wakin
ayllu runakuna manañan yachapuchkankuchu. Chayrayku ayllu
yachaykunamanta qillqasqa p'anqachata rurasunchik. Qillqayta
tukuspa riqsichinanchikpaq.
Yachaykuna qillqanapaqqa ayllupi
yachaqta watukuq purispa mikhuy
ch’akichinapaq, waqaychanapaq,
chhalanapaq yachaykunata
tapukamusunchik. Hinaspa
yachaykunata yachay wasipi AYLLUNCHIKPA YACHAYNINKUNA
qillqasunchik. Yachayna sutin ........................................................................................
Ayllu yachaykunamanta Aylluq sutin ............................................. Púnchay ......./......./.......
qillqasqa p'anqachata YACHAYMANTA QILLQA
ruranapaqqa, papil raphipi .....................................................................................................................................
qillqanapaq rurasqapi, huk .....................................................................................................................................
yachayta qillqaspa, siq’ispa ima .................................................................................
hunt’achisunchik. .................................................................................
..................................................................................
Sapanka qillqasqa p'anqachata ..................................................................................
allichasunchik riqsichinapaq. ..................................................................................
Sapanka qillqasqa p'anqachata Willakuq ............................................................................................................
periódico mural nisqaman Yachay qillqaq .........................................................................................
k’achkachisun.
3 ¿Imaynata, pikunaman ayllu yachaykunamanta qillqasqa

p'anqachata rikuchisunchik?
Llapa rurasqanchik, yachasqanchik, tayta mamakunaman,
yachaq masinchikkunaman, yachachiqkunaman ima
rikuchisunchik.
Aylluq yachayninmanta qillqasqanchikta qhawachisunchik,
willasun imayna rurakusqanta.
Tapukusqankunata yachasqanchikmanhina kutichisunchik.
62

4T’aqa
Uywanchikkunata
raymichasunchik
Yachanaykuna
Aylluyuq, mana aylluyuq uywa uywaymanta willakusaq.
Uywakunaq unquynin imaymanawan hampiyta
willapasaq.
Aylluyuq, mana aylluyuq uywakunaq yanapakuyninta,
runa hukman tukuchisqanta riqsichisaq.
63

13 Uywakuna uyway
Yachana
Uywa uywayqa Apukunawan,
Pachamamawan rimanakuymi.
Chay rimanakuytaqa huk
haywarikuywan rurana.
Uywawanqa imaymana
yachaykunawan uywanakunchik,
uywaq yachayninkunam
yanapawanchik, allin kawsay kawsayta.
Ayllupi kawsaq runakunaqa manam aylluyuq uywallatachu
uywanku, hawamanta hamuq uywatapas kay aylluyuq
uywatawan chhaqrusqata uywallantaqmi.
Tapukusunchik.
Sumaq sunqu aparisqa, uywa uywaq runaq wasinta purisunchik,
uywa uywasqanmanta yachaykunata tapukamusunchik.
¿Ima yachaykunatataq uywa uywasqanchikmanta

yachanchik?
¿Imaynatataq uywanchikpaq yachayninwan kawsasunman?
¿Hawamanta hamuq uywakunata uywachkanchikchu?
¿Imapaqtaq?
Llamk’asunchik.
Aylluykipi. ¿Imaynatataq uywakunata uywachkanku?
Chayta qillqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Uywakuna uywanapaqqa kanmi yachaykuna, chaymi wak’akunawan
illakunawan sumaqta rimanakuspa uywata uywana.
64

Uywanchikwan uywanakuy yachaykunamanta ñawinchasunchik.
Uywasqa uywanchikkunaqa, imaymana yachaykunawan
yanapawanchik.
Wik’uñapas
Uwihap kanchanpi willallawanchiktaqmi.
allin hatuchachaq Uray pampakunapi
uchhan kan ikhurimun chayqa
chayqa, allin allin watapaqmi.
mikhuy wata Chakrakuna allinta
kananpaqmi. rurunqa. Wik'uña
Uwihaq willman ikhurisqanqa
phatuyan chayqa apukunap
para parayta saminchamusqanmi.
qallarinanpaqmi.
Machu llamakuna, uña llamakunantin ch’isiyaykuyta ñanpi pukllanku,

chayqa para parayta qallarinqaña niwanchik.
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuspa yuyaychakusunchik,

hinaspa qillqasunchik uywakunapa yachayninta.
¿Waka ima yachayninwantaq

yanapawanchik?
Tapukuykunata ñawinchasunchik, allinta yuyaychakuspa kutichiy.

Aylluykipi. ¿Uywakunata chhaqrusqata uywankuchu? ¿Imarayku?
¿Pikunataq uywakunap yachaynin qhawayta allinta yachan?
¿Imarayku?
Aylluykipi, ¿Imaynatataq runakuna uywakunawan
uywanakuchkanku?
¿Yacharqankichu?
Ayllu runakunaqa uywanchikwan, hawa llaqtamanta hamuq
uywakunawan ima, uywanakuspa kawsanchik. Uywakunata
uywanchik, uywakunataq ñuqanchikta uywawanchik, allin kawsay
kawsananchikpaq.
65

Kay aylluyuq uywanchikkuna yachayninta ñawinchasunchik.
Llama, paqucha ima runaq allin mana allin kawsananpaq
yachaykunata ñawinchasunchik.
Llamatapas paquchatapas
ñak’aspa ch’utinchik hina,
k'aranninpi muyukuna rikukun
chayqa niwanchik, huch’uy
ayllunchik allin qullqiyuq kanqa.
May maypiqa huk k'irip sich'unpas
rikukun chayqa pichari wañukunqa
niwanchik. Ichaqa, hatunchus
huch'uyllachus, chayta qhawana.
Hatun kaptin machu runa
wañukunanpaq, huch’uylla kaptin
irqilla wañunanpaqmi.
Allinta yuyaychakuspa, tapukuykunata kutichiy.

¿Mayqin kay aylluyuq uywanchikkunataq yachayninkunawan
uywawanchik? ¿Imaynata?
¿Wik’uñari ima yachaykunawantaq willawanchik allin mana allin

kananchikpaq?
¿Mana uywakunaq yachayninta yachasunmanchuhina, imataq

kanman?

¿Imaynatataq kunan ayllukunapi llamawan, paquchawan ima
uywanakuchkanchik?
¿Imanaptintaq llamata, paquchata ima uywanallapuni?
¿Kay aylluyuq uywakunata achkhatachu uywanku? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikkunapiqa yachanchikmi achkha uywakunawan uywanakuspa
kawsayta: llamawan, paquchawan, quwiwan, allquwan. Hawa
llaqtamanta hamuq uywakunawanpas allin kawsaytam kawsanchik.
66

Uywanchikkuna allin mirananpaq, ama unquy hap’inanpaq
yachaykunata tapukuspa qillqasunchik.
Kanmi yachaykuna uywa mirananpaq, chichu rikhurinanpaq, mana
unquy hap’inanpaq ima. Yachaqta tapukuspa chay yachaykunata
qillqasunchik.
Uywanchikkunapa allin kawsananpaq yachay
Uywa mirananpaq Uywa chichu Uywa mana unquy

yachay rikhurinanpaq yachay hap’inanpaq yachay

Ayllu rurakuna. ¿Uywakunaq yachayninta
allintaraqchu yachachkanku? ¿Imarayku? Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
Aylluykipi. ¿Hayk’atataq yachanku uywawan allinchay.
uywanakuy yachaymanta? ¿Mayqinkuna?
¿Yacharqankichu?
Uywakuna uywayqa mana uywa munayllachu. Uywaq illanwan,
inqaychuwan, Apukunawan rimanakuymi. Rimanakunaqa huk
haywarikuywanmi, uywanchik chichukama rikhurinanpaq, uywa allin
kawsananpaq ima.
67

14 Uywanchikkunata hampisun
Yachana
Uywanchikkunapa
unquyninqa runakunahina
kay pachapi kawsanku;
uywakunawan
kawsanankupaq watukuq
purikunku. Imaymana uywa
unquyqa kan. Qarachi
khiki unquyqa qhasqupi,
ninripi, wiksapi, wallak’upi
ima hap’ikun. Millayta siqsikuspam uywata manaña
mikhuchinchu, hinaspa uywaqa tulluyapun, chaymantapas
willman pisiyapun. Kay unquyqa huk unqusqa uywamanta
hap'in.
¿Imataq kanman mana khiki unquyta hampiptinchik?
1. ¿Imatataq rurasunman ¡Yuyariy!
qarachi khiki unquy mana Llapamanta rimanakusunchik,
uywanchikkuna hap’inanpaq? chaymanta chaninchasun
mayqinmi qarachi unquy
¿Imaynatataq hampisunman? hampinapaq allinta
yanapawasun.
Kay ruraykunata rurasunman:

Qarachita sumaqta uywana.
Ayllupi hampikunawan sumaqta
hampina.
Aylluykipiri. ¿Ima wak yachaykunapiwantaq qarachi khiki unquy

hampinapaq kan?
¿Imakunatataq rurana ama uywanchikta qarachi unquy
hapinanpaq?
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpi, kanmi achkha imaynatachus qarachi khiki unquy
hampiyqa, awichunchikpa yachayninkunallata yachana.
68

2. Qarachi khiki unquymanta uywanchikkuna hampinamanta
ñawinchasunchik, hinaspa tapukuykunata kutichisunchik.
a. Qarachita sumaqta uywana.
Uywanchikpa unquyninta mana

chiqninanchikchu.
Uywata unquy hap'iptin sumaqta
chaskina kumpariy nispa.
Huk haywarikuywan kacharparipuna.
Aylluykipi. ¿Imaynatataq qarachi khiki unquyta uywanku?

¿Imarayku?
Aylluykipi. ¿imaynatataq haywarikunku unquy ripunanpaq?
ch. Ayllupi hampikunawan sumaqta hampina.
Ahusta kutarquspa qarachi khikita

hawirquna.
Huk ayllukunapiqa uchphawan hampinku.
Wiswi ruphasqawan hawirquna.
Aylluykipi. ¿Ima hampikunataq qarachi

khiki unquy hampinapaq kan?
Kutichisqaykikunata
riqsichiy, yachaqaq
Aylluykipi. ¿Chay hampita imaynatataq masiykikunaman,
yachachiqman ima,
qhawarinku? ¿Imaynata hampinku? hinaspa allinchana
kaptinqa allinchay.
3. Allinta hamut’aspa, tapukuykunata kutichiy.

Aylluykipi. ¿Pikunataq yachanku qarachi unquy hampiyta?
¿Imaynatataq yachasuman qarachi khiki unquypa hampi
kamariyta, imayna hampiyta ima?
¿Qarachi khiki unquy hampinapaq, wak yachaykuna
ayllunchikpa yachayninwan kikinchu kanman? ¿Imarayku?
69

4. Qarachi khikipaq, musuq hampimanta ñawinchasunchik.
Qillqasqata ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik.
Llaqtapiqa hampi kamayuq, qillqa mayt’uta ñawinchaspa
uywakunataqa rantisqa hampiwan hampin, chaymanta
ñawinchasunchik.
Kay
Qarachi hampinapaq rurasunman: hampikunawan
Iskay kutita wañana hampinapaqqa
antisárnico nisqa hampiwan, yachana, hayk’a
qunata, chaypaqmi
10 punchawmanta kutipana ñawinchananchik
qarachiq runtunkuna sipinapaq. imayna hampina
Sarnavet Ivernectina nisqa yachayninkunata.
sutiyuq hampiwan inyectable
nisqata churachina, kanmi
inyectable nisqa, utaq simimanta
hich’aykunapaq.
Qarachi khiki unquy ama uywanchik
hap'inanpaq, sapa kuti desparasitación
nisqata uywanchikta rurana.
5. Tapukuykunata ñawinchay, hinaspa allinta yuyaychakuspa

kutichiy.
¿Pitaq musuq hampikunawan allinta hampiyta yachan?,
¿imarayku?
Qampaq yuyayniykimanta, ¿allinchu aylluykipi kanman,

rantisqa hampiwan qarachi hampiy? ¿imarayku?
¿Hayk’a qullqi chanintaq kanman rastisqa hampiwan uywanchik

hampiy?
¿Musuq hampiq imayna hampina yachayninta, imanaptintaq

allinta ñawinchananchik?
¿Yacharqankichu?
Kunanqa SENASA nisqapi uywa hampiqkuna kanmi. Chaymanmi
willana utqaylla uywanchikpi qarachi khiki unquy ukhuriptin. Paykunam
uywakunataqa utqayta hampinku. Manam huk uywapas unqusqa
kananchu.
70

Yachaq masiykikunawan rimanakuspa, qhawariychik ayllupi,
llaqtapi qarachipaq hampikunata, hinaspa qillqasunchik.
Allin kaynin Mana allin kaynin
Qarachi khiki unquy

hampinapaq ayllu
hampikuna.
Qarachi khiki unquy

hampinapaq llaqta
hampikuna.

Aylluykipi qarachi khiki hampinapaq.
¿Ayllu hampichu, llaqta hampichu allin
chaninchasqa? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
riqsichiy, yachaqaq
masiykikunaman,
¿Qamri ima hampiwantaq qarachi unquyta yachachiqman ima,
hampiwaq? ¿Imarayku? hinaspa allinchana
kaptinqa allinchay.
¿Mayqinkaq hampitaq pachanchikta allinta khuyapayan?

¿Imarayku?
¿Allinchu kanman iskaynin rikch’aq hampiwan uywa hampiy?

¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Qarachi khiki, imaymana unquy hampinapaqqa, ayllunchikpi pisi
qullqillapaq hampikuna kanmi. Ichaqa, musuq hampikuna kallantaq
veterinaria nisqamanta rantinapaq. Chay hampiwanqa huk veterinario
nisqa yachayniyuqmi allinta yachan hampiyta.
71

15 Uywakunawan yanapanakuy
Yachana
Ñawinchasunchik.
Ayllupiqa imaymana rikch’aq
uywatam uywanchik,
uywanchiktaq ñuqanchikta
uywawanchik. Ichaqa
munakuywan kusisqa uywana,
manahinaqa uywanchikpa
animun huk ayllukunaman
ripunman, uywanchik tukukapunman.
Ayllu runaqa uywantaqa tawa pakiyuq chakra nispa
sutichanku, imaraykuchus uywa mikhunata quwanchik,
p’achata churawanchik, chaywan llapan huch’uy aylluntin
kawsanchik.
Tapukusunchik.
Tayta mamanchikta mink'akamusunchik tapukunanchikpaq.
¿Imaynatataq ayllupi runakuna uywankuwan uywanakunku?
Ayllunchikpi. ¿Ñawpaq ima uywallawantaq runa
uywanakuqku? ¿Imarayku?
¿Kunan mit’akunapi ima uywataq allinta runata uywan?
¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
Uywanchikmanta yachamusqanchikta qillqasunchik.
¿Imakunatataq uywanchikkuna quwanchik? Qillqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Kay Perú Mama llaqtanchikmanqa wakata, uwihata, wallpata, kawalluta,
khuchita, kawrata ima Europa karu llaqtakunamanta apamusqaku.
72

Uywakunap allin kayninmanta ñawinchasun.
Kay aylluyuq, wak ayllumanta apamusqa uywakunaq allinninmanta
astawan rimasunchik, ñawinchasunchik.
Llapan ayllupi uywasqa

uywakunam ñuqanchikta
uywallawanchiktaq,
chaymi munakuspa
kusisqa uywana, chayman
hina allinta uywawanchik.
Ayllu runaqa uywata
sumaqta rimapayanku,
quri mina, qullqi mina,
sullpay, qanrayku
wiraqucha, mama quya niwanku, qam rayku mikhusqa,
p’achasqa kawsani nispa.
Uywanchikkuna imakunatataq quwanchik, chayta qillqaspa

hunt’achiy.
Waka Aychata, qarata, ñukñuta …
Khuchi
Llama
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
Uwiha masiykikunaman,
yachachiqman ima
Paqucha riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
Quwi
Allqu

¿Ima uywakunawantaq inkakunap mit’anmantapacha allinta
uywanakunchik? ¿Imarayku?
¿Ima uywakunawantaq español mistikuna chayamusqam
mit’anmantapacha allinta uywanakunchik? ¿Imarayku?
Lamar qucha qaylla patapi kawsaq runakunari, ¿ima
uywakunawantaq uywanakunku?
73

Lamar quchapi kawsaq uywakunamanta ñawinchasunchik.
Lamar qucha mamapi

imaymana rikch’aq uywakuna
kawsan. Kay uywakunataqa
hap’inku; uywakunaq runakunaq
mikhunanpaq. Chaymantapas
botica nisqapi warmikunaq uyanku
sumaq kananpaq llimp’ikuna
ruranapaq.
Yachachiqpa yanapasqanwan rimasunchik. Lamar quchamamapi

kawsaq uywakuna quwasqanchikmanta qillqay.
Lamar qucha mamapi ¿Imakunata quwanchik? ¿Maypitaq

kawsaq uywakuna. chay quwasqanchikta tarisunman?

¿Lamar qucha mamapi kawsaq uywakunata imaynatataq
hap’inku?
¿Lamar qucha mamapi kawsaq kaqninkunari imaynataq
ñuqanchikman chayamuwanchik? ¿Imapi waqaychasqataq
hamun?
¿Hayk’a unay watamantañataq lamar qucha uywakunata
hap’inkuman?
¿Yacharqankichu?
Ñawpa watakunamantaña, lamar qucha mamaq uywankunata
mikhunchik, mana chalapi kawsaq runakunallamanchu, puna
urqukunapi kawsaq runakunapas mikhullantaqmi. Chaskikunapas lamar
quchamanta challwata apamurqanku inkakunapa mikhunanpaq.
74

Huñukuspa uywanchikkuna imaymana quwasqachikmanta
rimasunchik, hinaspa allinta yuyaychakuspa mañakuyninmanhinam
kutichiy.
Lamar qucha mamapi Ayllunchikpi kawsaq

kawsaq uywakuna uywakuna
¿Imatataq quwanchik?
¿Ima mikhuykunamanmi
tikranku?
¿Hayk’aqmanta?
¿Ayllukunata
imakunapitaq yanapan?
Yachaq masiykikunawan rimay. Hinaspa tapukuyta kutichiy.

Aylluykipi. ¿Ñawpaq ima uywakunatataq uywarqanku?
¿Kunanri ima uywakunatawantaq uywanku? ¿Imarayku?
¿Ima mit’amantataq mama qucha patapi Kutichisqaykikunata

kawsaq phuruyuq uywakunap wanun riqsichiy, yachaqaq
pisiyapun? masiykikunaman,
yachachiqman ima,
hinaspa allinchana
kaptinqa allinchay.
¿Hayk’a watamantataq kay aylluyuq uywata pisita

uywapunchik? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Uywanchikkunaqa unay watamantaña, kawsayninwan uywawanchik,

kunanqa transformado nisqata mikhuchiwanchik.
75

Wakichisqa: Ayllu uywakuna unquynin hampinapaq, ayllu

hampikunata rikuchisunchik.

Aylluyuq uywa uywaqkunaqa yachanku imaymanawan uywa
unquy hampiyta. Chay yachaykuna chinkapuchkan, chayrayku
rurasunchik ayllu hampikunata. Aylluyuq uywakuna unquynin
hampinapaq, hinaspa rikuchisunchik.
Ayllunchikpi huk uywa uywaq
yachaqta tapukusunchik. Uywa
uywaymanta yachaykunata,
imayna uywa unquynin
hampiyta, imapitaq uywa
yanapawanchik chaykunata
tapukusunchik.
Huñukusunchik kimsamanta
kimsa, sapanka huñu huk yachaqta tapumunqa.
1. Uywa uywaymanta yachaykunata.
2. Imayna uywa unquynin hampiyta.
3. Imapitaq uywam yanapawanchik.
Kay 4 t’aqapi yachamusqanchikta kutipasunchik.
Yachaqpa willakusqanmanhina, huk hatun papil raphipi
qillqasunchik.
Allichakusunchik uywa unquy hampinapaq hampi ruranapaq.
Uywamanta yachaykunata, uywaq yanapakusqanta, uywa
hampi rurasqata ima, rikuchinapaq allinchasunchik.
3 ¿Imaynata, pikunaman rikuchisunchik yachasqanchikta?

yachachiqkunaman ima, willana raphipi qillqasqanchikta
rikuchisunchik.
76

5T’aqa
Ayllunchikkunapa rurayninkunata
chaninchasunchik
Yachanaykuna
Aylluypi chakra mit’apaq uywakunapa
yachayninkunata riqsichisaq.
Wasikuna ruranapaq chiqap yuyaykunamanta willasaq.
Wasikuna wasichaypi ñawpa, kunan haywarikuykunata
willasaq.
77

16 Pacha yachaykuna qhaway
Yachana
Kay pachapiqa, uywasqa
uywakuna, sallqa uywakuna,
mallkikuna, ch’askakuna
llapanmi yachayniyuq
kanku. Yachaykunataqa
watantinmi qhawanku,
chakra llamk’anapaq, uywa
uywanapaq, runakuna allin
mana allin puriyninpaq ima.
Uywanchikkunam
yachayninwan sapanka ayllupi yanapawanchik, chaymi
uywakunapa yachayninta qhawaspa kawsananchik.
Tapukusunchik.
Yachaqwan uywakunaq yachaynin qhawaq purisunchik.
¿Ima yachaykunatataq ayllu uywakunamanta tarisunman?

¿Imapaqtaq ayllu uywakunapa yachaynin allin?
¿Ayllu runakuna yachachkanraqchu ayllu uywawan rimayta?
¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
Yachaq tapumusqanchikmanta, huk yachayta qillqay, siq’iy ima.
¿Yacharqankichu?
Kukachanchikpas yachanmi. Tarpuy qallarinapaq kuka akulliypi, misk’i
kaptin allinpaq, haya kaptintaq mana allinpaq.
78

Ayllu k'ita uywakunapa yachayninta ñawinchasunchik.
Ayllunchikpiqa achkha k'ita uywakuna kan. Kay uywakunam ayllu runata,
chakra uywayta, uywa uywayta ima yachayninwan yanapan.
Qaraywa: Qaraywa uñata chakra k’upay

pachapi qhawanku. Allin ari chupayuq
kaptin, para wata kananpaqmi. Chupan
qasap hap’isqam withu kan chayqa ch’aki
watapaqmi. Qhawallankutaq qaranta. Uqi
tuta kan chayqa papa, ulluku, añu, uqa
wata kananpaqmi. Sut’i uqi kaptin niwanchik muru mikhuy
wata kanqa nispa. Chaymantapas ñawpa wata kananpaq
ñawpataña ikhurin.
Qanlli: Qanllita qhawanku chakra pachapi.

Rumita huqariptinchik hatuchachaq qanllita
rikunchik chayqa: -Kikillantaq kanqa papa
-nispa niwanchik. Mayninpiqa achkha
runtuyuq kan, allin papa rurunanpaq.
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuspa, huk k’ita uywaq yachayninta

qillqay, siq’iy ima.

Aylluykipi. ¿Wayna sipaskuna k'ita uywaq yachayninta
yachachkankuraqchu? ¿Imarayku?
¿Pikunataq allinta yachan ayllupi k'ita uywakunaq yachaynin
qhawayta? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
K’ita uywakunaqa Pachamamap, Apukunap uywanmin, chaymi
yachayninwan allin kawsaypaq willawanchik. Chayrayku sumaqta
manchakuywan, munakuywan qhawananchik.
79

Runapa allin mana allin kawsananpa, sallqa uywakunapa
yachayninkunata ñawinchasunchik.
Huk’ucha: Wasipi, imaymana

kaqninchikta k’utunaqan chayqa,
wasiyuq ripunanpaq.
Qisan ichhuwan rurasqa kan, chayqa
papa wata kananpaq. Qisanpi willma,
q’aytu, p’acha ima tarikun chayqa
chakrata qasananpaq.
Papa taqi wasipi papa muhuta mankatahina mikhun chayqa
muchuy wata kananpaq.
K’illichu: Purisqaykipi k'illichuwan tupanki,

chayqa sami, purisqaykipi imaymana
rurasqayki allin kananpaq.

Aylluykipi. ¿Ima uywakunataq yachayninwan allin mana allin
kananchikpaq willawanchik? Siq’iy, hinaspa qillqay.
Uywa Uywapa yachayninta qillqay

¿Imaynatataq kunan ayllukunapi sallqa uywawan runa
rimachkan?
¿Imanaptintaq sallqa uywaq yachaynita qunqapuchkanchikri?
¿Pikunataq sallqa uywaq yachayninta yachachkankuraq?
80

Kunanqa ayllunchikpi uywakunapa yachayninkunamanta
yacharquspaqa, allinta hamut’asunchik, hinaspa huk yachaywan
hunt’achisunchik.
Uywanchikkunapa yachayninkuna
Para parananpaq Runa allin mana allin Uywa uywanapaq

yachay. kananpaq yachay. yachay.

Aylluykipi. ¿Sallqa uywakunapa yachayninta allintaraqchu
yachachkanku? ¿Imarayku?
¿Imayna allintaq kunan watakuna k’ita

uywakunawan rimanakuy? Kutichisqaykikunata
riqsichiy, yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima,
hinaspa allinchana
kaptinqa allinchay.
¿Imatataq rurasunman k’ita uywakunawan
allin uywanakunapaq?
¿Yacharqankichu?
Ayllukunapi yachaykunaqa manam kikinchu, ayllumanta ayllum wakhina
yachaynin. Chayrayku llapam ayllupaqqa manam huk yachay kikin
kayta atinchu.
81

17 Wasi ruranapaq yuyaychakusun
Yachana
Kunan watakunapiqa,
wasi ruraypi, sinchitam
sasachakuykuna llakikuykuna
kachkan. May maypiqa wasi
ruraq urmaykamun, wañunku
ima, unu lluqlla, wayra ima
wasita apan. Chay wasi
rurasqapas urmaykapun,
mayninpitaq wasiyuq ripun,
wasi wikch’usqa qhipapun.
¿Imanaptintaq kay sasachakuykuna kanman?
2. ¿Wasi ruraypi mana sasachakuykuna kananpaq, imatataq
rurasunman?
Rimasunchik. ¿Sasachakuykuna mana kananpaq imakunatataq
wasichakuypi rurasunman?
Wasitaqa allinta
yuyaychakuspa,
¿Imakunatataq allin chiqaspi rurakuna.
wasichakuypi
rurasunman,
sasachakuykuna
mana kananpaq?
Wasita rurakuna
Pachamamaman
Apukunaman
haywarikuspa.
Aylluykipi. ¿Wasi wasichakuypi mana sasachakuykuna kananpaq,

imatataq ruranku?
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpiqa kanmi achkha yachaykuna, wasichakuypi mana
sasachakuy kananpaq. Chaypaqqa allinta munanakuspa llapan kay
pachapi kawsaqkunawan kawsana.
82

3. Wasi ruraypi mana sasachakuykuna kananpaq, astawan
rimasunchik. Hinaspa allinta yuyaychakuspa tapukuykunata
kutichisunchik.
a. Wasitaqa allinta yuyaychakuspa, allin chiqaspi rurakuna.
Muqu patapi, ama lluqlla

apaykunanpaq.
Mayumanta karupi, ama mayu
apananpaq.
Ama wayraq ñanñinpiqa, chayqa
wayra wasita apanman.
Aylluykipi. ¿Ima wak yachaykunatataq yachanku wasi allin

chiqaspi ruranankupaq?
¿Pitaq yuyaychawasunman wasi allin chiqaspi ruranapaq?
ch. Wasita rurakuna Pachamamaman Apukunaman haywarikuspa.
Chaypaqqa huk paquta mink’akamuna.

Paqupa mañakusqanmanhina
Pachamamapa mikhuyninta rantimuna.
Paquwan sumaqta wasi rurana pampata
picharqachina.
¿Pikunamantaq haywarikusunman wasi ruranapaq?
Aylluykipi. ¿Ima mañarikuykunataq wasi ruranapaq kan?
¿Yacharqankichu?
Wasichakunaqa, allin p’uchawpi quyllur, ch’aska, k’uychi
p’unchawkunapi, allinta uywanawanchikpaq, utqhay wasichakuy
tukukunanpaq.
83

Qillqasqata ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik.
Wasi ruraypi mana sasachakuykuna kananpaq, hatun
llaqtakunapiqa wasi ruranankupaq kaykunatam hunt’anku.
Imaymana ruraykuna
Pampa allpaqa allin

k’uskisqa kanan.
Llamk’ana chiqaskunaqa
allin ch’ikurisqa kanan.
Wasichanakuna, wasi
ruraqpaq imaymanakuna
allin rurasqa kanam,
llamk’aqkunapas allin
casco nisqayuq kananku.
Allin yachayniyuq
ingeniero nisqata
mink’akuna.
Wasi ruraqkuna allin

yachachisqa kananku.
Tapukuykunata kutichiy, allinta hamut’aspa.

¿Pitaq yuyaychawasunman wasi ruraypi Kutichisqaykikunata
mana sasachakuykuna kananpaq? yachaqaq
masiykikunaman,
¿Imakunatawantaq wasi ruraypi rurakunman? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Llapa imaymana: wasikuna, chakakuna, ñankuna ruraykunapaqqa
imaymana yachaykunata qhawarina, mana chayqa wanay
k'aminakuymi kanman wasi rurachikuqpaq, llamk’aqkunapaq ima.
84

Wasi ruraypi, mana llallichikuqkunata, llallichikuqkunata ima allinta
yuyaychakuspa hunt’achisunchik.
Mana llallichikuqkuna Llallichikuqkuna
Wasi ruraypi mana Yachaqkuna Mink’api, aynipi

sasachakuykuna manañam yanapanakuy.
kananpaq, ayllu kapunkuchu.
yachaykuna
Wasi ruraypi mana Qullqi pisi kaptin. Musuq yachaykuna.

sasachakuykuna
kananpaq,
llaqta yachaykuna

Aylluykipi wasi ruraypaq. ¿Ayllu yachaychu,
llaqta yachaychu allin chaninchasqa?
¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Qamri ima yachaywantaq wasiykita yachachiqman ima
rurawaq? ¿Imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Hayk’a qullqi chanintaq kanman llaqta

yachaykunawan ayllunchikpi wasi ruray?
¿Yacharqankichu?
Wasi ruraypaq yachaykunaqa ayllu yachaywan, llaqta yachaywan
mana kikinchu. Ichaqa atisunmanmi iskaynin yachaykunawan wasi
rurayta, mana sasachakuykuna kananpaq.
85

18 Llaqtakunapi wasichakuy
Yachana
Ñawinchasunchik.
Ayllukunapi wasichakuyqa
mana yanqa ruraychu.
Qhari warmi wawakunantin
tiyananpaq ruranku. Chay
wasim chiriptin, q’uñiptin, allin
kawsaypi uywawasunchik;
kusikuypi llapallam
yanapanakuspa. Chayrayku
ayllunchikkunapiqa
munayta takikuspa,
tusukuspa, sumaqta ch’allaspa, ichhuwanpas, tihawanpas,
calaminawanpas qataspa wasichakunchik. Wasichakuyqa
ancha kusikuymi.
Tapukusunchik.
Wasichakuqta yachaywasiman mink'akamusunchik..
¿Kunan mit’akunapi imawantaq wasita wasichanku?

Ayllunchikpi. ¿Ñawpaq imawantaq wasita wasichaqku?
¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
Wasichakuymanta yachamusqanchikta qillqasunchik.
¿Imatataq ruranku wasi wasichayta tukuspa? Qillqay, siq’iy ima.
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa wasita ruranku, allin haywarikuywanmi, manchakuywan
sumaq munakuywan, wasi pataman, may maypiqa huk p’uñuta
imaymana mikhuykuna muhuntawan churanku.
86

Ñawinchasunchik, hinaspa siq’imanhina tapukuykunata kutichiy.
Ayllunchikkunapiqa
wasichakuyta tukuspa sumaqta,
aqhawan, winuwan ima
ch’allaykunku.
Wasichakuq huk padrino
nisqata wasipaq maskhapun.
Padrino t’urumanta masantin wakata, chakatatawan
wasipataman churachin.
Llapa wasi ruraqkuna uraykamuptintaq,

wasichakuq qhari warmi huk
yayaq uyanta churaykuspa, wilata
k’anchaykuchinku, chaymanta sumaqta
wasita q’apaykuchinku.
Hinaspa huk haywarikuyta Pachamamaman,

Apukunaman ima ruranku, musuq wasipi
q’uñi munanakuy kananpaq, mana imapas
pisinanpaq.
Achuqalla tusuyta tusunku qharipas warmipas
sapan qipananpaq, aswanpas astawan wasi
rurananpaq.
Tapukuykunata ñawinchaspa, allinta

yuyaychakuspa kutichiy.
Aylluykipi. ¿Wasichakuyta tukuspa, Kutichisqaykikunata
imakunatataq ruranku? yachaqaq
masiykikunaman,
Hawa llaqtakunapi, ¿yunka Shawi ayllu yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
runakuna ñuqanchik hinallataqchu allinchana kaptinqa
wasichakuyta rurankuman? allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ñuqanchikqa kukawan, winuwan, aqhawan, imaymana Pachamama
Apukunaq mikhunankunawan ima haywarikuyta ruranchik. Wasichakuy
ruraykunaqa llaqtakunapi manam kikinchu, llaqtamanta llaqtam wak
rikch'ayniyuq.
87

Shawi ayllu runakunaq wasichakuyninmanta ñawinchasunchik.
Yunka ayllupi kawsaq shawi runakunapas
wasita rurallankutaqmi, paykunaqa
k’ullumanta wasitan ruranku.
Wasi rurayta tukuspam wasi ukhuman
huk yayaq uyanta churanku, hinaspam
saramanta aqhawan sumaqta
ch’allanku.
Hinaspa masatuta upyaspa qallarinku
tusuyta, musuq wasita kusichinku.
Yachachiqpa yanapasqam rimasunchik, hinaspa allinta

yuyaychakuspa, llamk’asunchik, shawi ayllupi wasichakuyninmanta
qillqay
¿Shawi ayllupi wasikunata imaynatataq

Shawi ayllupi wasi rurankuman? ¿Imakunawan?
¿Imata mikhunku?

¿Shawi ayllupi kawsaq runakuna imaynatataq wasichakuyta
tukuspa kusikunkuman?
¿Shawi ayllu runakunaq wasin, imayna rikch’aq wasitaq

kanman? ¿Imamanta rurasqataq kanman?
¿Hayk’a unaymantañataq chayhinata wasichakunkuman?
¿Yacharqankichu?
Shawi ayllu runakunaqa ayllunkupi wiñaq imaymana mikhuykunatam
mikhunku. Ichaqa kunan watakunapiqa ñan rantisqa mikhuykunata
riqsinkuñam.
88

Huñukuspa rimasunchik wasichakuy tukuspa saminchakuymanta.
hinaspa allinta yuyaychakuspa hunt’achiy mañakuyninmanhina.
Shawi ayllupi Ayllunchikpi
¿Wasita ruraspa Masatuwan, Aqhawan, winuwan

imatataq upyanku? aqhawan
¿Imawan ch’allanku?
¿Wasipataman
imatataq churanku?
¿Ima yayakunata
musuq wasiman
churanku?
Yachaq masiykikunawan rimay, hinaspa tapukuyta kutichiy.

Aylluykipi. ¿Imawantaq ñawpaq wasita
wasicharqanku? ¿Kunanri imawantaq?
¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
¿Ñawpaq wasichakuypi imaynatataq allinchana kaptinqa
allinchay.
haywarikuyta runakuna ruraqku? ¿Kunanri
imaynatataq ruranku?, ¿imarayku?
¿Yacharqankichu?
Ñawpaqqa allin manchakuywanmi haywarikuytaqa ruraqku.
Kunanqa manam kikinñachu, rurachkanku ichaqa haywarikuyta
hunt’anallankupaqña. Manañam aqhawanchu ch’allanku, cerveza
nisqawanmi llapa runa ch’allanku.
89

Wakichisqa: Wasi ruraypi imaymana ruraykunata rikuchinapaq

wakichisunchik.

Wasi ruraypi kunan watakunapiqa imaymana sasachakuykuna
llakikuna kachkan, wasichakuypi mana chaykuna kananpaq kay
wakichisqata rurasunchik.
Kay wakichisqataqa rurasunchik
huk wasi ruraqpa yanapasqam,
chaymantapas kay t’aqapi
yachamusqanchikta ñawinchaspa
kutipasunchik. Hinaspa
yachaykunata qillqasunchik.
Huñukusunchik kimsamanta kimsa,
sapanka huñu huk tapukuymanta
yuyaychakamunqa.
1. ¿Wasichakuypi, sasachakuykuna mana kananpaq
imakunatataq rurasunman?
2. ¿Huk ayllukunapi imaynatataq wasikunata ruranku?
Sapanka huñu hatun qillqana raphipi qillqanan
tapukuymanhina yachaykunata, chaypaqqa yachaqta
tapukusunman, chaymantapas, 5 t’aqapi yachamusqanchikta
allinta yachaykunata kutipaspas yuyarinanchik.
Maypichus yachasqanchikta rikuchisun chaypi
allichakusunchik, raphipi qillqasqakunata k’askachisunchik
allinta wakichispa rikuchinanchikpaq.
3 ¿Imaynata, pikunaman wasi ruraypi imaymana ruraykunata

wakichisqanchikta rikuchisunchik?
Llapa rurasqanchikta, yachasqanchikta, tayta mamakunaman,
rikuchisunchik.
90

6T’aqa
Ayllunchikkunapa yachayninkunata
chaninchasunchik
Yachanaykuna
Allin kawsaypaq lliklla qhipucha ruranapaq
yuyaychakuykunata riqsichisaq.
Awasqa p'achap allin yanapakuyninmanta
tapupakusqata willakusaq.
Qhatupi awasqa p'achakuna qullqichasqamanta,
chaninchasqamanta willasaq.
91

19 Awaypa rurayninkuna huñuy
Yachana
Lliklla, khipucha
awaypaqqa, allinta
wakirichikuna.
Q’aytunchikpaq llimp’inkuna
llapanñachu huk llikllapaq,
maypitaq awanqaku, ima
mikhunatataq mikhunqaku.
Ima p’unchawtaq
qallarinqa awayta,
Pachamamaman haywarikunapaq imakunam kanan.
Awaqpas allichakullantaq, awanakuna hunt’asqachu icha
manachus kachkan, mana kaptinqa hunt’apanam.
Tapukusunchik.
Away yachaq warmita mink'akamusunchik, tapukunanchikpaq.
¿Lliklla, khipucha awanapaq imakunatataq allichakunanchik?

¿Imakunataq away qallarinapaq kanan?
¿Llikllata, khipuchata, ima willmawantaq awana? ¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
Yachaq tapumusqanchikmanta, huk yachayta siq’isun,
qillqasun ima.
¿Yacharqankichu?
Awaytaqa huk haywarikuywan qallarina. Ayllupiqa pisi qullqillawanmi
awanku, ichaqa ayniwan, mink’awan ima sumaqta yanapanakunku.
92

Lliklla, khipucha awanapaq imakunataq kanan. Ñawinchasunchik.
Awanapaq llamk’anakuna
Takarpukuna
Wich’uña
Tuquru
Wachkha
Ruk'i
Uran k’aspi
Awanapaq imaymanakuna
Q’aytu imaymana limp’iyuq
Rumi
Allwiypi yanapakuq runa
Kuka
Winu
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuspa, allinta

yuyaychakusunchik imaynatataq lliklla, khipucha awanapaq
imaymanakunata allinchakunku.
¿Mañakuspachu ayllupi
¿Imakunatataq rantinku?
huqarisqachu?
¿Imaynatataq
lliklla, khipucha
awanapaq
imaymanakunata
allinchakunku?
Tapukuykunata ñawinchasunchik, yuyaychakuspa tapukuykunata

kutichiy.
Aylluykipi. ¿Imaynatataq yanapanakunku lliklla khipucha
awanapaq? ¿imarayku?
Aylluykipi. ¿Pikunallataq llikllata, khipuchata ima awachkanku?
¿Imanaptin?
¿Yacharqankichu?
Qichwa ayllukunapiqa manam hayk’aqpas sapallankuqa
awankuchu, llapamanta yanapanakuspam aynipi, mink’api awanku.
93

Lliklla, khipucha awanapaq yachaykuna.
Allwina q’aytukunatam
ñawpaqtaqa mana utqayllata
tukukunanpaq puñuchina.
Intichaw p’unchawta, tayta
Santiago, San Andres, Santa
Ines, Santa Bárbara raymi
p’unchawkuna mana awanachu.
Paykunaqa illapayuq kanku,
qasayuq ima. Illapapas qasapas
hap’iwasunman. Awasqanchik utqaylla thantarqakapunman,
chinkapunman ima.
Allinta yuyaychakuspa, tapukuykunata kutichiy. Siq’iy ima.
¿Imanaptintaq awaqman watukuspa rumintin

chayana?
¿Hayk’a p’unchawpitaq huk llikllata awanku?
¿Aylluykipi runa masinchikkuna imayna rikch’aq

llikllakunatataq rantinku? ¿Maymanta?

¿Kunan ayllukunapi imayna llikllata, khipuchatataq
apanaqanku?
¿Imanaptintaq ayllupi awasqa llikllata, khipuchata ima manaña
apanaqankuchu?
¿Pikunataq lliklla, khipucha awayta yachachkankuraq?
¿Yacharqankichu?
Kunan mit’akunapiqa pisitam awanku, imaraykuchus ayllu runakuna
pisita awachikunku, chayrayku awaqkunapaq manaña awana
kapunchu.
94

Kunanqa ayllunchikpi lliklla, khipucha awaypaq allichakuymanta
yuyarisunchik, allinta hamut’aspa tapukuyta kutichisunchik.
¿Ima ¿Imaynatataq
ruranapaqtaq maypitaq
chaninchanku? tarisunman?
Q’aytu
Takarpu
Kuka
Winu
Tapukuykunata kutichiy, allinta yuyaychakuspa.

¿Ayllu runakuna llikllata, khipuchata
allintaraqchu qhatuman apanku? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
¿Imayna llikllataq achkha qullqi chaninniyuq? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Awaypi samaspa manam awananchikta sapanta saqinachu. Hukta
saqina, mana chaytaq huk rumita, q’ipita, muntiratapas runamanta
sayaykunanpaq saqina. Mana chayqa saqra awayta qallarinman.
95

20 Awaypa yachayninkuna
Yachana
Ñawinchasunchik.
Ayllukunapi llikllata,
khipuchata imaqa
awanku, tawa takarpuyuq
awanapi. Llikllakuna,
khipuchakunaqa paqucha,
llama, uwiha willma sumaq
llimp’isqamanta ruranku,
imaymana rikch’aq
pallayniyuqta. Awaqqa
manam yanqa runachu, awaq makiyuqmi kanan. Awasqam
sumaq allin tukusqa kaptin, chay runa allin manchana.
Warmi kaptin qhachunpaq allin qhawarisqakan.
Tapukusunchik.
Away yachaqpa wasinta risunchik, chaypi tapukamusunchik.
¿Imaynatataq awaq, awayta yachanman karqan?
¿Kunan mit’akunapi ima pallayniyuqtataq llikllata
awachkanku?
Llamk’asunchik.
Allinta yuyaychakuspa. Llikllapi, khipuchapi pallaykunaq
sutinta qillqay.
Ch’iñi puytu
¿Yacharqankichu?
Pura killapiqa manam awanachu imaraykuchus kay killaqa awasqakunata
ruphan. Chay awasqanchik mana unaychu ñuqanchikwan takyanman.
96

Awaqkunaqa pachanchikwan
rimanakuspam awanku, chayrayku
pallaykunapi suyukunata, chakrakunata,
ch'askakunata, uywakunata, ñanta,
qhututa, chakanata ima tarisunman.
Pallaykunaqa ñawpa kawsayta, kunan
kawsaytawan riqsichin, pallaykunaqa
manam yanqa churaychu, awaqpa
sunqunman makimanhinam.
¿Paqucha pallayniyuq llikllatari pikunataq

apanaqan? ¿Imapaq?
Aylluykipi tayta mamaykita tapuy. ¿Atinkuchu

llikllata, khipuchata awayta? ¿Imarayku?

Aylluykipi. ¿Tayta mamayki ayllupi awasqa Kutichisqaykikunata
llikllatachu apanaqanku? ¿Imarayku? yachaqaq
masiykikunaman,
Hawa llaqtakunapi, ¿Lambayeque llaqtapi yachachiqman ima
Inkawasi, kañari runakunari ñuqanchik riqsichiy, hinaspa
hinachu llikllankuna, khipuchankuta ima allinchana kaptinqa
allinchay.
awankuman?
¿Yacharqankichu?
Uywakuna chakuy ikhurisqanmanta pacha away llamk’ayqa
ikhurisqa, uywa chakuqkuna uywaq willmanta rutuspa, p’achata
rurakusqaku ichaqa mana allinllata, chaymantañas allinta phuchkaspa,
pallaykunayuqta awaqku.
97

Lambayeque llaqtapi Inkawasi, Kañari runakuna llikllankuna
awasqankumanta ñawinchasunchik.
Lambayeque hatun llaqtapi, Inkawasi Kañari ayllu runakunaqa

llikllakunata awallankutaqmi, ichaqa pisi pallayllayuqta. Llikllakunataqa
awanku warmikuna wiqawman awata watarukuspa.
Manam sapan
warmiqa tawa
Llikllataqa k’uchuyuq
ruranku k’anchaq pallayniyuq llikllataqa
llimp’ikunawan: puka, apanaqanmanchu.
qillu, yuraq qumir, Apanaqanman
anqas, puka qillu, chayqa
yuraq anqaswan ima. mach’aqwan
Llimp’inkunataqa masachasqa
munasqankumanhina ikhurinman.
churanku. Qusayuq warmillam
chay llikllataqa
apanaqanan.
Yayaq wasinpi masachakuq runakunaqa imaymana pallayniyuq llikllata

apanaqanku, imaraykuchus chay llikllaqa allin kawsayta yanapan. Karuta
purinku hinapas chay llikllaqa puriqwan kuchka masachakun.
Siq’isqata allinta qhawaspa, tapukuyta siq’imanhina kutichiy.
¿Inkawasi kañari runakuna ima

pallaykunayuqtataq llikllata ruranku?

¿Inkawasi Kañari ayllupi kawsaq runakuna imaynatataq
pallayniyuq llikllata qhawanku?
¿Inkawasi Kañari ayllu runakuna ñuqanchik hinachu llikllankuta

awanku? ¿Imarayku?
98

Kay siq’isqata allinta qhaway, hinaspa mana kikin kayninta
qillqay.
Llikllamanta tapukuy
Inkawasi kañari ayllupi Ayllunchikpi
¿Ima
llimp’ikunamantataq
ruranku?
¿Pikunataq awam?
¿Imakunapi
rikch’akun?
Yachaq masiykikunawan rimay hinaspa tapukuyta kutichiy.

¿Imaynataq kanman huk ayllu llikllakuna?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
¿Imayna rikch’aq llikllatataq munawaq riqsichiy, hinaspa
rurayta? ¿Imarayku? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Sapanka ayllupa riqsisqa pallaykuna llimp’inkuna kan, chaykunawanmi
riqsichikunku may llaqtamanta kasqankuta, pallaykunaqa manam
kikinchu ayllukunapi.
99

21 Awaykunamanta tapukusun
Yachana
Ayllupi rurasqa pachaqa
¿Ayllupi awasqa imaymanapaqmi allin.
p’achari Chirimanta hark’awanchik,
imakupaqtaq chaymantapas huk llaqtata purinki hina
allin? p’achanchikmanta may ayllumanta
kasqanchikta riqsiwanchik. Hinaspapas
mana allinkunamanta amachawanchik,
unquykunata ima hampikun.
Hamut’asunchik
Kunan mit’akunapiqa qunqakuchkanchik
awasqa p’acha churakuyta, chaymantapas
manam yachanchikñachu imatas niwanchik
pallaykuna chayta. Pallayninmanhina
p’achataqa churakuna. Wakin pallaymi
amachakuq, wakintaq hampikuq ima.
1. Huk ruray
T’aqwiyta qallarisunchik.
Tapukuy kutichinapaq imaymana
yachaykunata maskhananchik. Ama
¿Imanaptintaq awasqa p’achata manaña qunqaychu
tapukuypa
churakapunkuchu? ¿Imataq kaman
kutichiyninta Chaymi
chinkapuptin? kanqa “Ñawpasqa
¿Qhipa watakunaman chinkapunmanchu yuyay” nisqa.
awasqa p’acha churakuy? ¿Imarayku?
Kay tapukuyta kutichisunchik.
¿Awasqa p’achanchikqa riqsichiwanchik,

amachawanchik, hampiwanchik ima, chayta
runakuna yachankuchu? ¿Imarayku?
100

2. Iskay ruray
Wakichisqapi tapukuykunata kutichiy.
¿Imatataq
¿Imatataq ¿Ima ¿Piwan,
munanchik ¿Maypi?
rurasunchik? p’unchaw? pikunawan?
yachanapaq?
Tayta
mamanchikta
tapusunchik.
Tapukunapaq
raphi
Awaqta
tapusunchik.
Wakichinapaq tapukusunchik.
¿Imatataq maskhasqanchik yachanapaq
rurasunman?
Qhawasunman, tapukusunman,
kutichisqakunata qillqasunchik.
Chaymanta allin tapukuykunata
wakirichisunchik.
Tapunapaq qillqa raphikunata rurasunchik.

Tayta mamanchik, away yachaqta ima tapunapaq.
Suti: …………………………………………………………………………………………
¿Awasqa p’achanchikqa riqsichiwanchik, amachawanchik,

hampiwanchik ima, chayta runakuna yachankuchu?
Arí Mana ¿Imarayku?
Chirimanta hark’awanchik
Llaqtakunapi riqsichiwanchik
Hampiwanchik
101

3. Kimsa ruray
Tapukuypi willawasqanchikta chaninchasunchik.
Yachachiqninchikwan kuchka yachaykuna machkhamusqanchikwan
hunt’achisunchik
¿Awasqa p’achanchikqa riqsichiwanchik, amachawanchik,
hampiwanchik ima, chayta runakuna yachankuchu?
Tayta
mama/ Chirimanta Llaqtakunapi ¿Imarayku?
Hampiwanchik
awaq hark’awanchik riqsichiwanchik
Arí Mana Arí Mana Arí Mana
Tayta
mama 1
Tayta
mama 2
Awaq 1
Awaq 2
Awaq 3
4. Tawa ruray
Tapumusqanchik qhawarisqakuna.
¿Awasqa p’achanchikqa riqsichiwanchik, Chaninchay
Yupasunchik
amachawanchik, hampiwanchik ima, chayta yupaq
runakuna yachankuchu? Arí Mana Arí Mana
Hayk’ataq nisqa Chirimanta hark’awanchik.
Hayk’ataq nisqa Llaqtakunapi riqsichiwanchik.
Hayk’ataq nisqa, Mana allinkunamanta,

hampiwanchik.
Arí
¿Imarayku?
Mana
Tukuchay yuyay.
Ñawpasqa yuyay ch’uyanchasqa tukuchay yuyayta qillqay.
1.
2.
3.
102

5. Pichqa ruray
Llapamanta rimanakusunchik, rurasqanchikta ñiqichaspa qillqay.
a. Yachay t’aqwiypi rurasqanchikta yuyarisunchik.
1.
2.
3.
4.
5.
ch. ¿Ima sasachakuykunataq llamk’asqanchikpi tarinchik?
h. Huk kayhina llamk’anapaq. ¿Imatataq allinta rurasunman?
Yachay tarimusqanchikta willanapaq, riqsichinapaq allichakusun.

Chaypaqqa yachachiqpa yanapasqam huk mapa semántico
nisqapi qillqasunchik.
¿Awasqa p’achanchikqa riqsichiwanchik, amachawanchik, hampiwanchik ima,
chayta runakuna yachankuchu?
Chirimanta Llaqtakunapi Mana allinkunamanta
hark’awanchik riqsichiwanchik hampiwanchik
Yachaywasipi yachaqaq irqimasinchikkuna ñawinchananpaq, hatun

papel raphipi huk willakuyta qillqasunman.
Yuyaychakusunchik, ¿ima yuyaykunata qillqasunman?
1.
2.
3.
Kunanqa yachaykuna tarimusqanchikta willasunchik, riqsichisunchik.
Willakuspaqa willanayki,
yachay machkhasqaykipi tarimusqaykita,
imaynachus tapukuykunapi tarisqaykiman hina,
manam qampa yuyaykukusqaykichu.
103

22 Awaykuna qhatuy
Yachana
Wakin ayllukunapiqa
awasqa llikllakunataqa
allin chaninmanmi
chhalanku,
chaymantapas
raymikunaman
llikllakuna aparisqa
qhatuq purinku.
Awasqa p’achakunata
llaqta qhatupi qhatunku, chaymanmi llikllata, punchuta,
khipuchata, ch’ulluta, wayaqakunata ima apanku.
Paqucha, llama, uwiha willmawan rurasqata.
Tapukusunchik.
Away yachaqpa wasinta purisunchik, chaypi tapukamusunchik.
¿Hayk’a chanintaq awasqa llikllari kanman?
¿Aylluykipi runakuna, qhatuman llikllata, khipuchata
apankuchu? ¿Imarayku?
¿Pikunataq ayllupi awasqa p’achanchikta achkhata
rantinku? ¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
¿Imayna awasqatataq
¿Pikunataq rantin? ¿Imarayku?
achkhata rantinku?
¿Yacharqankichu?
Kanmi p’achakuna ayllupi awasqa, allin munay rurasqa, chay
p’achakunaqa allin chaninniyuq qhatunapaq. Chaymantapas allin
kawsaq runap awasqanmi.
104

Ayllupi awasqa p’acha sumaq apanaqaymanta yachaykunata
ñawinchasunchik.
Khipucha musuqllaraq kaptin mana

q’uñichkaq quqawita tallinachu,
imaraykuchus chutarakapunman
wist’uyapun.
Musuq llikllata parawan mana
ch’aranyachinachu, imaraykuchus
ch’itirqapun, wist’uyapun.
Ayllupi awasqa p’achataqa mana
hunt’a killapi, musuq killapi t’aqsanachu,
imaraykuchus p'achata ruphapun,
chayrayku utqhay thantarqakapun.
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuspa yuyaychakusunchik,

hinaspa lliklla, khipucha, wayta p’acha sumaq apanaqaymanta
siq’iy qillqay ima.

Aylluykipi. ¿Wayna sipaskuna llikllata, khipuchata rantinkuchu?
¿Imarayku?
¿Pikunataq allinta yachan lliklla, khipucha, waytamanta p’acha
hayk'a chani kasqantari? ¿Imanaptin?
¿Yacharqankichu?
Ayllu runapaqqa awasqa p’achanchikqa ñuqanchikhina runam,
chayrayku mana yanqallatachu churakuspa apanaqana. Aswanpas
sumaq munakuywan manchakuywan apanaqana churakuna, mana
utqay thantakunanpaq.
105

LLiklla, khipucha apanaqaymanta astawan rimasunchik.
Ñawpaq lliklla, khipucha awasqanchiktaqa

mana qhatuman chhalanapaq apanachu,
imaraykuchus away yachasqayki
chinkapunman, awasqa llikllawan kuchka
yachasqayki ripunman.
Lliklla, khipucha awasqaykiqa qampaq
kaqniyki hina, chhalarqapunki chayqa
qamtapas chhalakuchkawaqhina.
Ayllupi awasqa llikllanchikqa tutakuna
ñuqanchikta amachawanchik, mana allin
puriqkunamanta, chaypaqqa ñawikuna
llikllapi pallaynin kanam.
Ayllupi ¿Imapaqtaq ¿Hayk’ataq ¿Pikunataq

awasqakuna allin? chanin qhatupi? rantin?

¿Imaynatataq kunan awasqa llikllakunata qhatupi
chhalachkanku?
¿Imanaptintaq wakin awaqkuna awasqankuta mana allintachu
chaninchanku?
¿Pikunataq yanapawasunman awasqanchik allin chaninman
chhalananchikpaq?
106

Allinta yuyaychakuspa tapukuykunata kutichiy, siq’iy.
¿Ayllu rurakuna lliklla, khipucha awasqata
allintachu qhatunapaq chaninchanku?
¿Imarayku?
¿Hayk’atataq yachanku pallayniyuq

awasqa p'acha chhalayta? ¿Imarayku?
Kunanqa ayllunchikpi llikllakuna, khipuchakuna apanaqaymanta,

chhalaymanta yachasqanchikta allinta hamut’asunchik, hinaspa
hunt’achisunchik.
Llikllakuna, khipuchakuna apanaqaymanta,

chhalaymanta
¿Imakunatataq ¿Imakunatataq
yacharqankiña? yachaqarqunki?
Kutichisqaykikunata
riqsichiy yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima,
hinaspa allinchana
kaptinqa allinchay.
¿Yacharqankichu?
Ayllukunapiqa runataqa awasqanmanhina allinta chaninchanku.
Huk runa allintaña awayta atin, awasqan sumaq rikch’akuyniyuq,
chay awasqanmi chaninchan hunt’asqa runa kasqanta, kawsay
kawsananpaq, masachakuypaq ima.
107

Wakichisqa: Awaypaq yachaykunamanta qhawana p’anqata

rurasunchik.

Ayllunchikpi lliklla qhipucha awaypiqa kanmi yachaykuna, allin
awanapaq, yanapayniyuq kananpaq, allin chaninpi qhatupi
chhalanapaq. Chay yachaykunam pisimanta pisi chinkapuchkan,
chayrayku awaypaq yachaykunamanta qhawana p’anqata
rurasunchik.
Awaypaq imaymana yachayninmanta
qhawana p’anqa rurananchikpaqqa
6 t’aqapi yachamusqanchikta
ñawinchasunchik kutipaspa. Chayman
hina chaninchakusunchik.
Huñukusunchik kimsamanta kimsa,
sapanka huñu huk qhawana
p’anqata ruranqaku.
Awaypa ruranakuna Away rikch’aykuna Away qhatunakuna

Awaypaq yachaykunamanta qhawana p’anqata ruranapaq
siq’ikunata allinchasunchik.
Qhawana p’anqa rurananchikpaq, foto kunata, qillqakunata,
rurasqa p’achakunata ima machkhasunchik, mana kaptinqa
awaypa rurayninta, rikch’akuyninta, qhatunata ima siq’isunchik.
3 ¿Imaynatam, pikunaman awaypaq yachaykunamanta qhawana

p’anqa rurasqanchikta rikuchisunchik?
Qhawana p’anqa rurasqanchikta, yachasqanchikta,
tayta mamakunaman, yachaq masinchikkunaman,
108

7
T’aqa
Hatun tarpuypi
yanapanakusunchik
Yachanaykuna
Tarpuypaq pachamanhina wakichikuykunata willasaq.
Ayllunchikpi kawsanapaq, imaymana rikch’aq allpapi
mikhuy muhu uywaymanta riqsichisaq.
Ayllunchik kawsayninpi, chakra llamka'ypi mikhuykuna
yachaymanta willakusaq.
109

23 Tarpuypaq allinchakuy
Yachana
Mikhuy muhu tarpuyqa,
manam yanqa ruraychu,
tarpuypim Pachamamaq
sunqunman muhuta churanku
Pachamama uywananpaq.
Chayrayku allinta
yuyaychakuna allinchakuna
tarpuy qallarinapaqqa,
uywakunawan, mallkikunawan,
killawan, ch’askakunawan rimanakuspa, chaymanta ima
allpapi tarpuyta yachana, ima llamk’anawan, wanuwan ima.
Tapukusunchik.
Chakra tarpuypaq allinchakuymanta tapukamusunchik.
¿Ima yachaykunataq tarpuy qallarinapaqri kan?

¿Imayna rikch’aq allpakunataq mikhuykuna tarpunapaqri
kanan?
¿Imayna rikch’aq chakra wanutaq kan? ¿Imarayku?
Llamk’asunchik.
Chakra llamk’aq willasqanmanta, huk yachayta tarpuypaq
qillqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Tarpuypaq allichakuypiqa llapan kay pachapi kawsaqkunam
yanapakullantaq, runakunaqa sumaqta sunquntam tupachin tarpuy
qallarinanpaq.
110

Tarpuypaq pacha yachaykunamanta ñawinchasunchik.
Tarpuypaq allichakunapaq yachaykuna.
Atuq: tarpuy mit’api tiyaspalla urqu patapi

qaparin, niwanchik papa urqu patapi allin
kanqa nispa.
Pampapi papa kananpaq mayu
patapi waqan. Chaymantapas atuqqa
willallawanchiktaq, ñawpaq tarpuychus,
qhipa tarpuychus allin kanqa chayta.
Mikhuykuna tarpunapaqqa allinta killawan

ch’askakunawan rimanakuna, chaymanhina
allinchakunapaq.
Musuq killapi mana tarpunachu,
imaraykuchus chakra wiñaylla wiñan mana
allintachu rurun, chaymantapas allpa qanchik
watata mana allinchu kapunman.
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuy ¿Ima yachaywantaq allinchakun

tarpuypaq? Chay yachayta qillqay siq’iy.
Tapukuykunata ñawinchasunchik, yuyaychakuspa tapukuykunata

kutichiy.
Aylluykipi. ¿Imaynatataq tayta mamayki allinchakun tarpuypaq?
¿Imarayku?
Aylluykipi. ¿Pikunataq yuyaychakun allinta, ima killapi tarpunapaq?
¿Yacharqankichu?
Mikhuykuna tarpunapaqqa allichakunallataqmin kukata, winuta,
aqhata, mink’a ayni kunata, takiykunata mikhunakunata mit’amanhina.
111

Mikhuykuna tarpunapaq allpata chaninchakunapaq qillqasqata
ñawinchasunchik.
Tarpuypi ima allpam: papapaq, añupaq, sarapaq, ullukupaq, kinuwapaq,

qañiwapaq, yachana. Imaymana mikhuymi allpamanhina allinta rurun.
Yana allpa = allin Llampù allpa =

qañiwa ruq’i papa
papa tarpunapaq. maka llipimanta allin,
papa llapan mikhuyta
tarwi
tarpusunman.
ulluku isañu
Q’uñi allpa = Kay
uqa
allpaqa utqhayta Miskì allpa = allin
sara kinuwa llakun
wiñachimun wanuyuq, yanaman
raqacha achira
mikhuykunata, rikchàkuq, lliwta
llapanpaq allin. tarpusunman.
Qichwa allpa = Puka allpa Suni allpa Aqu allpa = allin

allin: papa, illaku, = allin uqa, = kinuwa, lliw mikhuykuna
isañu, uqa, sara ulluku, añu qañiwa, maka tarpunapaq,
kiwna, tarwi, tarpunapaq. tarpukunapaq. ichaqa unuta
achita, llakunta mañakun.
ima tarpunku.
Aylluykipiqa, kanmi imaymananmanta chakra allpa wanuy:

1. Uywata chakraman qatiykuspa, 2. Para qallariptin q'upata
apamun chaywan chakrata hich’aspa, 3. Wanuwan wanuspa.
Allinta yuyaychakuspa, tapukuyta kutichiy.

Allpapa sutin ¿Imaynatataq allpa wanuyta ruranku?
Puka allpa
Llamp’u allpa
Aqu allpa

¿Imaynatataq kunan aylluykipi chaninchanku allpata mikhuy
tarpunapaq?
¿Imanaptintaq allpaq kallpan pisiyapuchkanman?
¿Imaynatataq allpakunata kallpachachisunman?
112

Aylluykipi tapupakuy ¿imaynatataq allichakunku tarpuypaq?
Hinaspa tapukuykunata kutichiy.
¿Ima Aylluykipi.
uywakunataq ¿Imaynatataq
yachayninwan chakra
tarpuy allpata
qallarinapaq allinchanku?
willawanchik?
Aylluykipi Aylluykipi
¿Imaynatataq ¿tarpunapaq,
tarpuypaq ima muhukuna,
allinchakunku? hayk'atataq
allinchanku?

Aylluykipi, ¿tarpuypaq allichakuypi
imaynatataq huch’uy ayllu masiyki
yanapakun? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
¿Ima ch’askakunataq yanapawansunman riqsichiy, hinaspa
tarpuypaq yuyaychakuyta? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Ima killapitaq chakra tarpuy qallariy allin? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Tarpuypaq allinchakuypaqqa rurana: Ñawinchana pacha
yachaykunata. Chakra allpata allichana. Qhawarina ima muhuta,
hayk’a chaninta tarpusun. Huch’uy aylluntin wakichikuna,
ñawpaqtaqa Pachamamaman huk haywarikuyta rurana.
113

24 Muhukuna rikch'arichiy
Yachana
Muhuwan warmiwanqa
kikinmi kanku, chayrayku
allinta sunquta tupachinku.
Qhariqa pisitam muhu
wasitaqa yaykun, warmi
sumaqta muhutaqa
taqi wasiman yaykuspa
rikch’arichin, Pachamamapa
sunqu ukhuman churanapaq
chaypi uywasqa kananpaq.
Tapukusunchik.
Muhu uywaq warmita mink'akamusunchik, hinaspa
tapukusunchik.
¿Pikunataq muhuta tarpunapaq rikch’achin?

¿Mikhuy muhukuna rikch’arichinapaq imakunatataq
allichakusunman?
¿Imaynatataq muhuta rikch’arichinku? ¿Imarayku?
¿Ima yachaykunataq muhu rikch’achinapaq kan?
Llamk’asunchik.
Yachaq tapumusqanchikmanta, muhu rikch’arichikmanta
qiilqay, siq’iy.
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhuqa chakrapi wiñaptin wawahinam allin uywana.
T’ikachkanña hinataq pananchik wawqinchik, paywanmi pukllay
killapi tusunchik. Wasinchikpi taqinchikpi kaptintaq ñuqanchikpa
mamanchik uywawanchik mikhuchiwanchik.
114

Muhu rikch'achiymanta qillqasqata ñawinchasunchik.
Huk p’unchaw ñawpaqta manaraq

tarpuq purichkaspa muhuta huk
haywarikuywan rikch’achina,
aqhawan, winuwan ch’allaykuspa,
q’apaykuchikpa, t’ikacharispa. Kuka
k’intuwan mañarikuna apukunaman,
Pachamamaman, unu puhukunaman,
paraman, inqaychuman, awichaman
ima. Hinaspa ancha yuyayllawan
muhuta rikch’achina rimapayaspa:
-Muhu mama paqarin purisun chakrata
Pachamamaq sunqunman churamusayki
uywanawaykipaq -nispa.
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuspa, allinta yuyaychakusunchik

muhu rikch’achiymanta tapukuykunata kutichiy.
¿Warmi imatataq ruran?, ¿Qhari imatataq ruran?,

¿imarayku? ¿imarayku?
Muhuta
tarpunapaq
rikch’achiypi.
Tapukuykunata ñawinchasunchik, allinta yuyaychakuspa kutichiy.

Aylluykipi, ¿imaynatataq muhukunata tarpunapaq rikch’achinku?
¿Imarayku?
Aylluykipiri, ¿runakuna muhu rikch'achinapaq killata
qhawachkankuraqchu?, ¿imarayku?
¿Yacharqankichu?
Muhu, warmi, Pachamamaqa kimsatin kikinmi kanku, mayqinkaqtapas
maqasunman, waqachisunman chayqa kawsaytapas
waqachichkawaqhinam.
115

Muhu rikch’achiymanta yachaykuna.
Mikhuykunataqa qhari chakramanta

wasiman apan, wasipiqa warmi
sumaqta munasqanmanhina
uywan. Wasipi mikhuykuna muhuqa
warmiqmi, chayrayku muhuqa
warmip sunqunwanmi allinta sunquta
tupachinku. Tutamanta muhutaqa
warmim sumaqta rikch’achin.
Killayuq yawar uraqayniyuq warmiqa manam muhu
rikch’achiqqa yaykunmanchu, chaytaqa muhu uywaq warmiqa
allinta yachan.
Allinta yuyaychakuspa, tapukuykunata kutichiy. Qillqay, siq’iy.
Aylluykipi, ¿imaynatataq muhukunata tarpunapaq

rikch’achinku?, ¿imarayku?
¿Qhari mikhuy muhuta tarpunapaq

rikch’achinmanchu?, ¿imarayku?
Aylluykipi, ¿ima muhukunatataq rikch’achinku?

¿Pikunatataq tapukusunman muhu rikch’achiymanta?
Aylluykipi, ¿wayna sipaskuna muhuta rikch’achinkuchu?
¿Imarayku?
¿Imanaptintaq qhari muhu wasiman mana yaykunanchu?
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhuqa warmiwanmi allinta sunquta tupachin, muhuta
ñawpaqta tarpunapaq rikch’achin. Warmi makinwan tarpuypi
Pachamamapa sunqunman churan.
116

Yachachiqninchik yanapasqan. Mikhuy muhu rikch’achiymanta
yachasqanchikta, allinta hamut’aspa tapukuyta kutichisunchik.
¿Imaynatataq muhukunata
rikch'achispa ch’allankuman?
Aylluykipi
Qusqupi
Apurimaqpi
Punupi
Tapukuykunata allinta yuyaychakuspa kutichiy.

¿Imayna uywasqa muhutaq achkhata
rurunman? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
¿Qamri munawaqchu muhuta rikch’achispa yachachiqman ima
tarpuyta? ¿Imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Mikhuy muhu uywayqa allin yachaypaqmi, yupaychaspa munakuspa
uywana, mana hinaqa waqaspa ripun. Muhup animunqa manam
qhatupichu qullqiwanchu purin, allin munakuywan yupaychaywanmi
purin.
117

25 Hatun tarpuy
Yachana
Uqata, añuta, ullukutaqa
tarpunku qhini papa qallpapi.
Kimsantinku huñu sumaqta
munanakuspa kawsanku.
Sinchi huch’uy llukllu sunqum
kanku; mana munarinkichuhina
waqanku unquykapunku ima.
Ayllunchikpiqa pisi qallpallapim
tarpunku, ichaqa achkatam rurun. ¿Aylluykipi imakunatam
tarpunku?
Tapukusunchik.
Tayta mamachikta tapukusunchik.
¿Imanaptintaq papa qallpapi ullukuta, añuta, uqata ima
tarpunku?
¿Imaraykutaq ullukutari, uqatawan, añutawan kuchka
tarpunku?
¿Imaraykutaq ullukuta, uqata, añuta ima unu mikhuy nispa
sutiyanku?
Llamk’asunchik.
Allinta yuyaychakuspa uray siq’isqapi qillqaspa
hunt’achisunchik.
¿Imaraykutaq ullukuta, uqata,

añutawan kuska tarpunku?
¿Imaraykutaq ullukuta, uqata,

añuta pisillata tarpunku?
¿Yacharqankichu?
Ullukutaqa manam hayk’aqpas sapallanta tarpunachu. Sinchita qasata
manchakun chaymi añutawan, uqatawan kuska tarpuna. Ichaqa allinta
chikchiwan tupan, urqu qhatapi mana pampapiqa tarpunachu.
118

Ulluku, uqa, añu uywaymanta astawan yachaykunata ñawinchasunchik.
Ulluku, uqa, añuqa ch’umpi

allpapi, puka allpapipas
tarpusqam allinta rurun.
Ulluku uywayqa yachanapaqmi.
Ulluku sinchi huch’uy llukllu sunqu,
llimphu makiyuqmi tarpuna.
Mana kay mikhuykunataqa,
laranha, latanu, aycha hap’isqa
makiwanqa hap’inanchu.
Yanqallamanta ismurqapun, wakinkunaman utqaylla samaykapun.
Aylluykita siq’iy llapa imaymanantinta, hinaspa riqsichiy

mañakusqakunata.
Siq’isqaykipi
llimp’iy sapaqta
llimp’ikunawan.
1. Wasiykita.
2. Yachaywasita.
3. Añu, ulluku, uqa
chakrata.
4. Puka allpa qallpata.
5. Aqu allpa qallpata.
6. Rumi rumi allpata.

Kutichisqaykikunata
Aylluykipi. ¿Uqa, ulluku, añu maypitaq yachaqaq
tarpusqa kachkan? ¿Imarayku? masiykikunaman,
yachachiqman ima
Perú suyuq ayllunkunapi. ¿Ima riqsichiy, hinaspa
llaqtakunapitaq uqata, ullukuta, añuta ima allinchana kaptinqa
allinchay.
uywankuman?
¿Yacharqankichu?
Inka awichunchikkunaqa allpataqa tawaman rakisqaku: Antisuyu,
Quntisuyu, Chinchaysuyu, Qullasuyu. Tawantinsuyukuna sumaq
kuchkachasqapi tiyaqku, mana hinaqa manam allin kawsay kanmanchu.
119

Perú suyup mapa
nisqata qhawasunchik,
¿May llaqtakunapitaq
unu mikhuyta
uywasqaku?.
Ullukuta, añuta, uqata

tarpunku 2000 – 4000
kama urqu qhatakunapi,
Suni, Qichwa
hap'iykunapi.
Yachachiqpaq yanapasqan rimasunchik, hinaspa allinta Peru suyu

llaqtakunantin mapata qhawaspa yuyaychakuspa, qillqasunchik.
May llaqtakunapitaq tarpunku

Uqata Ullukuta Añuta

¿Kahamarka llaqtapi uqa, ulluku, añuta ima tarpusqakuchu?
¿Yunkapi unu mikhukunata tarpunkumanchu? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Perú suyupiqa kanmi chala, puna, yunka suyukuna, chaymantapas
kallantaq achkha pachakuna. Sapanka suyupi, mikhuykunata, uqa,
ulluku, añuta ima urqu patakunapi uywanku.
120

Huñukuspa rimasunchik, Peru suyu llaqtakunantin mapata
qhawaspa yuyaychakuspa, ura siq’isqata hunt’achisunchik.
¿Tarpunkuchu ulluku, añu,
Llaqtakuna uqata ima? ¿Imarayku?
Mana Ari
Amazonas
Áncash
Apurímac
Arequipa
Ayacucho
Cajamarca
Cusco
Huancavelica
Huánuco
Ica
Junín
La Libertad
Lambayeque
Lima
Loreto
Madre de Dios
Moquegua
Pasco
Piura
Puno
San Martín
Tacna
Tumbes
Ucayali
Yachaqmasiykikunawam rimay. Hinaspa

tapukuyta kutichiy.
¿Imaynataq chala, puna, yunka suyukunaq Kutichisqaykikunata
yachaqaq
allpankuna? masiykikunaman,
¿Chala, puna, yunka allpakunapi ima yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
mikhuy tarpunapaqtaq allin? ¿Imarayku? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Yacharqankichu?
Chala, puna, yunka allpakunataqa riqsiyta atisunman: 1. Ayllunchik
yachaqkunawan watukuq purispa riqsisunman, chaymantapas
awichunchikkunapa willasqan. 2. Musuq kawsay yachaykunawan
croquis, mapas, planos nisqakunawan riqsiyta atinchik.
121

26 Tarpuy pachapi mikhunakunata
ruray
Yachana
Sapanka mikhuymi animayuq
chaymi ukhunchikta kallpachan;
ichaqa mikhuy mikhuyqa mana
yanqachu, yachana sapanka
pachapi ima mikhuy mikhuyta.
Kunan watakunaqa tarpuypi
manaña ñawpaq hinachu
mikhunata mikhunku, chayrayku
chakra manaña ñawpa hinachu
rurun. ¿Imanaptintaq tarpuypi manaña tarpuy mikhuyta
mikhunkuñachu?
2. ¿Mikhuyta pachamanhina mikhunapaq, imatataq rurasunman?
Rimasunchik.
¿Ima mikhuykunatataq tarpuypi mikhunanchik?
Chakra patapi
¿Imaynata, maypitaq ima mikhuy
mikhuykunata tarpuypi tarpusqanchikman
mikhunachik? hinam mikhuna.
Manam
ñuqallanchikchu
mikhunanchik.
Yuyariy: llapamanta
yuyaychakunachik,
chaninchananchik
mayqinmi allin
sasachakuy
ch’uyanchanapaq.
Aylluykipi. ¿Mikhuykuna tarpuypi ima mikhuytataq mikhunku?
¿Yacharqankichu?
Mikhunapaqqa watantinpi mikhuy kanmi. Hayk’aq imayna mikhuynin,
puriyninmanhinam, killamanta killa, llamk’aymanta llamk’ay mikhuna.
122

Tarpuypi mikhuykunamanta astawan rimasunchik. Hinaspa allinta
yuyaychakuspa tapukuykunata kutichisunchik
a. Chakra patapi ima mikhuy tarpusqanchikmanhina mikhuna.
Ima mikhuytataq tarpuchkanchik, chaymanhina mikhuytaqa
mikhuna, papa tarpuypi papayuq mikhuyta mikhuna, llamp’u
susihuwan ama utqhayqa
sapallapas.
Kinuwa tarpuypi
kinuwamanta mikhuyta
mikhuna.
Chakranchikpa rurusqantam
mikhunanchik, sunquwan
munaspa wayk’usqata.
Aylluykipi, ¿ima wak yachaykunatataq yachanku chakra

tarpuypi mikhunapaq?
¿Pitaq yuyaychawasunman chakra tarpuypi mikhunakuna

mikhuyta?
ch. Manam ñuqallanchikchu mikhunanchik.
Tarpuypiqa llapanmi mikhunanku, Apu,

Pachamama. Wak’akunap mikhunanta
haywarinallataq, mikhunanchikta phukurina.
Uywakunamanpas qurinallataq.
Ñan puriqmanpas haywarina.
¿Imanaptintaq llapari tarpuypi mikhunanku?
Aylluykipi, ¿imaynatataq tarpuypi mikhunata mikhunku?
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa, aymuraypi achkhatachus pisillatachus huqarinchik
chaymanhinam mikhuytaqa mikhuna. Manam uywasqanchik
mikhuyllatachu mikhuna, huk mikhuykunatawan yanapachinanchik.
123

Qillqasqata ñawinchaspa tapukuykunata kutichisunchik
¿Llaqta runakuna imatataq, imaynatataq tarpuypi mikhunku?
Musuq mikhunakuna
Qhatumanta
mikhuykunata mikhunku.
Proteínas, grasas, vitaminas
nisqayuqta rantikamunku.
Chakraman apanku latapi

mikhunakunata.
Qilla wayk’ukuypaq
kapunku.
Tarpuypi imatapas
mikhullanku, allinchus
manachu chay mikhuy
kasqanta mana
yachankuchu.
Unu ch’akiypaq gaseosa

nisqata uhanku.
Tapukuykunata kutichiy, allinta hamut’aspa.

¿Maypi wayk’usqataq qhatupi rantinapaq
mikhuykuna?
Kutichisqaykikunata
Ayllunchikman. ¿Imaynatataq qhatupi yachaqaq
rantisqa mikhuykuna chayamun? masiykikunaman,
yachachiqman ima
Huch’uy ayllu masinchik. ¿Mayqinkaq riqsichiy, hinaspa
rastisqa mikhuytataq achkhata mikhunku? allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Qhatupi rantisqa mikhunakunaqa achkham plástico nisqawan

ch’uwisqa, mikhuyta tukuspa manam chakraman saqinachu.
124

Tarpuypi ayllu runapa mikhusqanta, llaqta runapa mikhusqantawan
tupanachispa hunt’achisunchik.
Ayllupi chakramanta
Qhatupi rantisqa mikhuy
ruruchikqa mikhuy
Tarpuypi ayllu runapa

mikhuy mikhusqam.
Tarpuypi llaqta
runapa mikhuy
mikhusqam.
Aylluykipi mikhuy tarpunapaq, ¿ayllu mikhuychu, llaqta

mikhuychu allin chaninchasqa? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
¿Qam ima mikhuykunatataq tarpuypi yachaqaq
masiykikunaman,
mikhuwaq? ¿Imarayku? yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
¿Hayk’a qullqi chanintaq kanman tarpuypaq qhatumanta

rantisqa mikhuy?
¿Yacharqankichu?
Ayllu mikhuyqa llapanmanmi taripan, munasqanchikta mana
mich’akuspa wayk’urikunchik. Rantisqa mikhuyqa pisillam, yupasqa
runallapaq rantimunku, manam llapanmanqa taripanchu.
125

Wakichisqa: Tarpuypi imaymana ruraykunata rikuchinapaq

wakichisunchik.

Ayllunchikkunapiqa tarpuq purinapaqqa imaymanatam
allichakunku, mukhuta rikch’achinku, mikhunakunata wayk’ukunku,
tarpuypi imaymana ruraykuna wakichisqanchikta rikuchisunchik.
Tarpuypi imaymana
ruraykuna rikuchinapaq allinta
wakichinakusunchik.
kimsa, sapanka huñu huk
tarpuypi ruraykunamanta
yuyaychakamunqa.
Tarpuypaq Tarpuypaq muhu Tarpuypaq mikhunakuna

allinchakuymanta rikch’achiymanta wayk’uymanta
Tarpuypi imaymana ruraykuna rikuchinapaq 7 t’aqapi

yachamusqanchikta ñawinchasunchik kutipaspa.
Chaymanhina chaninchakusunchik.
Sapanka huñu hatun qillqana raphipi qillqanan tarpuypi
ruraykunata, chaypaqqa yachaqta tapukuyta atisunman.
allichakusunchik, raphipi qillqasqakunata k’askachisunchik
allinta, yachaq masinchikkuna, yachachiqkuna, tayta
mamanchikkuna rikunanpaq.
3 ¿Imaynata, pikunaman tarpuypi imaymana ruraykuna

wakichikqanchikta rikuchisunchik?
rikuchisunchik.
126

8
T’aqa
Apunchikkunawan
uywanakusunchik
Yachanaykuna
Ayllunchikpi wañuqninchikkunawan tinkuypi imaymana
rikch’aq yanapakusqamanta willasaq.
Ayllunchikpi allin kawsaypaq umalliqkuna hayk’a wata
kamachikusqankumanta willakusaq.
Ayllunchikpi tiqsi kamasqa pachawan allin
kawsaymanta willakusaq.
127

27 Santupaq allinchakusun
Yatiqa
Sapa wata almakunapa p’unchawnin
qayllata, qhatuqkuna t’anta wawap uyanta
ruranku, imaymanamanta, pachasmanta,
chili hak’umanta ima.
Ñawpa unay watakunaqa t’anta wawap
uyantaqa kinuwa hak’umantas ruraqku.
T’anta wawa uya ruraqqa qhatuq purispa
chanin qullqita chaskin. Ichaqa manam sasachu t’anta wawa uya
rurayqa. Atisunmanmi rurayta.
2. ¿Imatataq rurasunman t’anta wawauya Kallantaqmi

ruranapaq? t’anta wawa
uyakunaqa: Riwu
hak’umanta,
T’anta wawa uyata. pachamanta ima.
Chili hak’umanta
rurasunman.
Rimasunchik.
¿Imamanta t’anta wawa uyata rurasunman?
¿Imaraykutaq chili hak’umantari rurasunman?
Imaynataq chay t’anta wawa uya kanman, siq’isunchik,

hinallataq rimasun
¿T’anta wawa uya

rurasqanchik imapaqtaq
kanqa?
¿Hatuntachu,
huch’uyllatachu
rurasunchik?
¿Pitaq yanapawasun?
128

3. T’anta wawa uya rurananchikpaq chaninchakusunchik.
¿ Imakunata ¿Maymantataq ¿Imaynatataq

munanchik? apamusun? rurasunchikri?
¿Pitaq
yanapawasunchik?
Qhatuqkunaqa
kaykunawanmi t’anta wawa
uyata ruranku:
Chili hak’u.
Kawchumanta muñik’a
uma.
Siwara hak’up chhapan.
Llimp’ikuna.
Llimp’iwan llimp’inakuna.
¿Ñuqanchik qhatuqkuna rurasqanta hinachu rurasunchik?

¿Imarayku?
¿Imakunatawantaq t’anta wawa uyata rurasunman?
Kunanqa rimanakusunchik, yuyaychakusunchik.

¿Imaynatataq imakunachus kanan chayta huñusunchik?
¿Maypitaq, hak’aqtaq rurasunchik?
¿Imapaqtaq t’anta wawa uyata rurasunchik?
129

T’anta wawa uyata rurasunchik.
1. Muñik’a umata kuchkanmanta
phasmina, uyanmanhina
ruranapaq.
2. Chili hak’uta ch’akita
masachana.
3. Hak’uq chhapantapas cha'kita
masachana.
4. Kawchu wawa uyaman
llut’asunchik, chaymanta
yapasunchik chhapamanta
masachasqawan, hinaspa ch’akichisunchik.
5. Ch'akiña kaptin, llimp’ikunawan llimp'isunchik.
4. Rurasqaña kaptin.
Tayta mamanchikta mink’akamusunchik t’anta wawa uya
rurasqanchik qhawananpaq.
Sapanka tayta mamaman willasunchik imayna rurasqanchikta.
Tayta mamachikwan kuchka t’anta wawata rurasunchik, t’anta
wawa uya rurasqanchikwan.
5. T’anta wawapa uyan rurasqanchik allin, mana allin kasqanmanta

rimasunchik. Hinaspa chaninchasunchik.
Tayta mamakunata tapurikusunchik yachayninkuman hina
rimapayanawanchikpaq.
Rurasqakuna Ari Mana ¿Imarayku?
¿Chiqaq ruranakunawanchu
rurasqanchik?
¿Allin puriywanchu
rurasqanchik?
¿Sumaqchu kachkan t’anta

wawa uya rurasqayku?
130

6. Kunanqa kay rurasqanchikmanta allin p’uchukayman
chayasqanchikta willanapaq wakichisunchik.
Chaypaqqa atisunman rurayta kay gráfico nisqata huk hatun
papel raphipi.
T’anta wawa uya
Allinchu manachu,
Imayna rurana Imapaq allin imapin pantakusqa
Kunanqa yuyaychakusun, p’uchukay yuyayta willananchikpaq,

riqsichinanchikpaq.
Rurasqanchikmanta willasunchik:
Yachaq masinchikkunaman.
Yachay wasipi
yachachiqkunaman.
Tayta mamakunaman.
Ayllunchik umalliqkunaman.
¿Yacharqankichu?
Imapas ruranapaqqa imatachus rurasun chayta qhawarina,
imachus ayllunchikpi mana kachkanchu chaymanhina,
imakunawantaq, pikunawan. Hinaspa chaninchana chaymanta
p’uchukay yuyayta hurquna.
131

28 Wañuqninchikkunawan tinkuy
Yachana
Aya marq’a killa qallariy
p’unchawta kawsaqkunapa
p’unchawnin. Kay p’unchaw
allinta wayk’ukunku.
Wañuqkunapa almanta
kuchka p’unchawta
misata mast’aspa suyanku.
Chayamuptin llapanlla
wañusqakunata sumaq saminchaywan, taytachamanta
mañarikuspa, q’apaykuchikpa chaskinku, hinaspa tinkusunchik
wañuqninchikkunawan nispa mikhunku, aqhata upyanku.
Tapukusunchik.
Yachaqta yachay wasiman mink’akamusunchik, chaypi
tapukusunchik.
Ayllunchikpi ¿imakunatataq alma mast’aykunapaq ruranku?

¿Pikunataq mikhuyta wayk’unku? ¿Pikunataq almapaq
mast’anku?
¿Imaynatataq alma kacharpariyta ruranchik?
Llamk’asunchik.
Aylluykipi ñawpa wañuqninchikkunawan tinkunapaq
imakunatataq ruranku, chayta qillqay.
Mikhuykuna Alma mast’aypi churakun
¿Yacharqankichu?
Perú suyupiqa, ayllunchikpi ñawpa wañuqninchikkunawan tinkuy,

achkha raymikunam imakan. Chaymi yuyarinku achkha kusikuywan.
132

Alma chaskiymanta ñawinchasunchik.
Imakunatataq ñawpa wañuqninchikkunawan tinkunapaq ruranku.
Wañuqninchikkunawan tinkunapaq wañuqpa wasinta allichanku,

pichanku, llimp’inku ima.
Wañuqninchik
chayamunan punchaw,
imaymana rikch’aq
mikhunakunata
wayk’ukunku.
Huk runam misaman purin.
Chay misamanta wasiman
almakunata pusamun.
Misaman puriq runa kuchka p’unchawta wasiman almakunata
chayachimun. Wasipi suyaq runataq sumaq saminchakuywan
chaskin, q’apaykachin. Chay almaman sayaykuq runata allinkachun
nispa uqllanku, chayamusqanmanta allin tiyanapi tiyachinku,
mikhunata mikhuchinku. Almaqa chay p’unchawqa sapallanpas
wasiman hamullanmi.
Aylluykipi imakunatataq ruranku ñawpa wañuqninchikkunawan

tinkunapaq.
¿Imakunatataq
¿Pikunataq ruran? ¿Maypitaq ruranku?
ruranku?

Aylluykipi, ¿imaynatataq yanapanakunku wañuqninchikkunawan
tinkunapaq? ¿Imarayku?
Aylluykipiri, ¿ima mikhuykunatataq wayk’ukunku
wañuqninchikkunawan tinkunapaq? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Santuspi imaymana ruraykunapiqa awichunchikkunam
yuyaychawanchik. Warmikuna wayk’unku, qharikunataq almapaq
mast’anku, irqikunataq yanapakuspa yachanku.
133

Almakunawan tinkuymanta ñawinchasunchik.
Ñawpa wañuqninchikkunap almanpaq mast’asqamanta
rimasunchik.
Wañuqninchikkunaqa sapa
wata kutimun ñuqanchikwan
tinkuq, chaypaqmi imaymana
munasqam mikhuykunata
suyachina. Chayrayku almapaq
mast’asqa pataman churanku:
T'anta wawakunata,
t’antamanta: killa, inti,
wichana, llamakuna, sach’a,
wiskuchuyluta, sara t’antata,
misk’ikuna, uhanakuna, wayk’usqa mikhunakuna, t’ikakuna, qispi
qirupi unu.
Almaqa unu ch’akiymantas, yarqaymantas chayamun, wilata
k’anchaykuspa almapaq mast’asqawan, kuchka llapam huch’uy
allyu masikuna kusisqa saminchanku. Yayaman mañarikuspa,
qhipantin p’unchawkama, hinaspa sumaqta kacharparipunku.
Aylluykipi, tayta mamaykita tapukuspa, tapukuykunata kutichiy.

¿Ima mikhuykunatataq
¿Imakunatataq almapaq
wayk’ukunku almawan kuchka
mast’asqaman churanku?
mikhunankupaq?

Aylluykipi, ¿imaynatataq ñawpa wañuqninchikkunawan
tinkunapaq suyanku?
Aylluykipi, ¿imakunatataq ruran ayllumasikuna, umalliqkuna
wañuqninchikkunawan tinkunapaq?
¿Yacharqankichu?
Ñawpa wañuqninchikkunawan tinkuyqa, Perú suyunchikpi rurasqaku:
muchi, aymara, qichwa, chanka, wari ayllukunapi kawsaq runakuna.
134

Almap mikhunankunamanta qillqasunchik.
Kunanqa ayllunchikpi wañuqninchikkunapaq mast’asqapi
imaymananmanta yuyarisunchik, imanaptintaq churanku almapaq
nispa. Tayta mamanchikta tapukuspa qillqasunchik.
T’antamanta ¿Imanaptintaq churanku?
wawa
Llama
killa
inti
Sach’a
Kawallu
Qispi qirupi unu
Tapukuykunata kutichiy, allinta yuyaychakuspa.

Aylluykipi, ¿rurachkankuraqchu t’anta
wawata, llamata, killata, intita ima? ¿Icha
rantinkuchu? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
Aylluykipi, ¿imaynatataq allinchakunku riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
wañuqninchikkunawan tinkunankupaq? allinchay.
¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Santus raymiqa, huk hatun tinkuymi; ñawpaqta kawsaq pura,
chaymantataq kawsaqwan wañuqwan. Chaypim llapa ayllu
masinchikkuna, umalliqkuna, wak kawsaqkuna ima tinkunku.
135

29 Apunchikkunata riqsisun
Yachana
Ayllukunapiqa, kanmi manchana
urqukuna, kay urqukunam ayllu
runata sumaqta kallpachaspa, allinta
qhawaspa purichin. Imaymana
sutiwanmi sapanka ayllupi riqsinku:
Apu, Wamani, Achachila, Awichu,
Mallku, Awki. Kaykunaqa urqukunap
nunanmi, rit’i urqukunapa,
quchakunapa, mayukunapa, willka
chiqaskunap sunqunpim kawsanku.
Ayllu runaqa allintam sumaq sutinta
churaspa riqsin.
Tapukusunchik.
Awichunchik watukuq purisunchik, chaypi tapukamusunchik.
¿Imaynatataq Apukunawan tupasunman?

¿Pikunataq Apukunawan allinta tupayta yachanku?
¿Apunchikkuna ima allin kaqniyuqtaq kanku?
Llamk’asunchik.
Ayllunchikpi apunchikkunap sutinta qillqasunchik.
Apunchikkuna
¿Yacharqankichu?
Sapankanchik maypichus kay pachaman paqarimusqanchikman hina,
huk Apum suti taytanyuq kanchis. Chay apumanmi mañarikunanchik
ima rurananchikpaqpas, paymi allinta yanapawasun.
136

Apunchikwan uywanakuymanta ñawinchasunchik. Hinaspa
tapukuyta kutichiy.
Ayllunchikpiqa llapan: urqukuna,

pampakuna, mayukuna,
quchakuna, sutiyuq kama kanku,
chayrayku may maypiqa runa
uyayuq ima rikukun. Apukunaqa
manam yanqa tiyanapichu
tiyanku, willka k’itin tiyanankuqa.
Apukunaqa ñuqanchikhina runam, mikhuna mikhuq, unu

ch’akiyniyuq. Chayrayku runakunaqa Apukunaman tukuy sunqu
apunpa mikhunankunata, uhanankunata wakirichispa haywarikunku.
Aylluykipi tayta mamaykita tapukuspa yuyaychakuysi,

Apunchikkunaman haywarikunapaq imakunatataq allinchakuna.
Siq'iy
¿Imakunataq ¿Imakunataq
Apukunapa mikhunam? Apukunapa uhanam?

¿Pikunatataq ninku altu misayuq nispa? ¿Imanaptin?
Ayllupi, ¿altu misayuq yachaq runakuna kachkanraqchu?
¿Imarayku?
Aylluykipi, ¿maykunapitaq apukunawan rimanakusunman?
¿Yacharqankichu?
Kay pachapiqa llapanmi chinantin urquntin. Apukunaqpas kallantaqmi
china Apu, paykunam uywanku uywakunata, mallkikunata. Urqukunap
ukhunpim kawsallankutaq. Yachaq waqyan hinaqa Pachamamapa
ukhumantam hamun.
137

Maypitaq Apunchikkunawan tinkusunman, chaymanta
ñawinchasunchik.
Apukunaqa urqukunap nunanmi,

chaymanta llapan kay pachapi
kawsaqta yanapamun,
amachamun uywamun ima.
Apukunawan tinkunapaqqa
huk altumisayuq yachaqta
mink’akamuna, paymi
yachan imaynata apukunata
urqukunapi, mayupatapi,
quchapi, mawk’a llaqtakunapi
ima waqyayta.
Awichunchik inkakunaqa Apukunawan willk’a chiqam usnupi
tinkuqku.
¿Ima willk’a chiqankunataq ¿Imapaqtaq chaypi rurachkanku

aylluykipi kachkanraq? kunan? ¿Imarayku?

¿Imaynatataq runakuna kunan apukunata yupaychanku?
¿Imarayku?
¿Pikunataq yanapawasunman apunchikkunata allin
yupaychanapaq?
¿Yacharqankichu?
Ima munasqanchik allin rurakunanpaqqa Apukunaman watukuq
purinanchik, urqukunaman, quchakunaman, wak’akunaman, willk’a
saminchana chiqasman; chaypi manchakuywan, munakuywan huk
harwarikuyta rurana.
138

Allinta yuyaychakuspa tapukuykunata kutichiy, siq’iy.
¿Huk willk’a saminchanata siq’iy, hinaspa
imayna kasqanta qillqay?
¿Willk’a saminchanata imaynatataq

runakuna uywachkan? ¿Imarayku?
Kutichisqaykikunata
yachaqaq
masiykikunaman,
yachachiqman ima
riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
allinchay.
Apukunaqa mikhuqmi, kanmi mikhunankuna, tapupakuspa

tapukuyta kutichiy.
¿Ima ¿Imaynatataq
ruranapaqtaq maypitaq
chaninchanku? tarisunman?
Llama sullu
kuka
Llama untu
Q’inti
¿Yacharqankichu?
Llapam ayllukunapim apukuna kawsan, sapanka apum imaymanapaq
atipayniyuq. Apukunaq ima atipayniyuq kasqantaqa altumisayuq
yachaq paqum allinta yachan. Paymi sumaqta waqyaspa
mink’apuwanchik, imaymana mañakusqanchikta yanapanawanchikpaq.
139

30 Kamachikuqkuna
Yachana
Ayllukunapiqa umalliqtaqa
qhawarinku, allin
munakuyniyuq, imaymana
ruray atiqta, yachayniyuq,
manchakuyniyuqta, allin
kawsay machkhaqta,
uywakuyniyuqta ima.
Apukunam, runa
umalliqtaqa allinta
kallpachan, allin kawsay machkhananpaq.
Tapukusunchik.
Ayllu ñawpa umalliqpa wasinta purisunchik, chaypi
tapukamusunchik.
¿Imakunatam yachananchik ayllu umalliq kanapaq?

¿Hayk’a watamantataq ayllu umalliqta akllanku?, ¿imarayku?
¿Ayllunchikpi ima umalliqkunataq akllanku?
Llamk’asunchik.
Tapukamusqanchikwan yuyachakuspa, ayllunchikpi
umalliqkunata qillqasunchik.
Warayuq
Ayllunchikpi
umalliqkuna
Arariwa
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikpaqqa allin umalliqkunata akllananchik, chaypaq
qhawarinanchik: allin runachus, chaninniyuqchus, llamk’aysapachus,
chaykunata.
140

Umalliqkunaqa
huntasqa runam kanan,
masachasqa, huk sapam
qhariqa manaraqmi
hunt’asqachu.
Kanmi warayuq ayllu
umalliqkuna, chakra
umalliq (arariwakuna,
qullanakuna, chakra
alkaltikuna, warayuq)
raymi umallikuna: (alferado, mayordomo) llamp’usunquyuq
umalliqkuna: (hampiqkuna, paqukuna, mikhuna wayk'uqkuna).
Aylluykipi, ¿hayk’a mit’ataq huk arariwa

ayllunpaq llamk’an? ¿Imarayku?
Aylluykipi, ¿hayk’a watataq chakra alkalti/

warayuq umalliq kanan? ¿Imarayku?

¿Ayllu runata pitaq yachachin ayllu umalliq
Kutichisqaykikunata
kananpaq? yachaqaq
masiykikunaman,
Ayllupi, ¿hayk’a watataq paqukuna kanku? yachachiqman ima
¿Imarayku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
Llaqtapi, ¿hayk’a watataq umalliqkuna allinchay.
llaqtanpaq llamk’anman?
¿Yacharqankichu?
Ayllunchikkunapiqa: Arariwa umallin chakra t’ikariymanta, aymuray
tukunam kamalla; qullana umallin chakra llamk’ana p’unchawlla,
warayuq/chakra alkalti umallin huk watata.
141

Imaynatataq llaqtapi kawsaq runakuna umalliqninkuta akllanku,
chaymanta ñawinchasunchik.
Llaqtapiqa: Perú suyu umalliqta, Punu suyu suntur

wasipi kamachikuqta, huch’uy suyu umalliqta, llaqta
umalliqta, llaqta kamayuqta ima votación nisqawan
akllanku.
Wakin umalliqkunataqa akllanku huk llallinakuywan:
UGEL umalliq, MINSA umalliq ima.
Umalliqta akllallankutaqmi política nisqa ukhupi
yanapakuqta paykunam kanku: gobernador, juez,
teniente gobernador, hukkunapiwan.
Umalliqkunaqa kamachikuyta qallarinku credencial
nisqata chaskispa.
Yachachiqpa yanapasqam rimasunchik, hinaspa allinta

yuyaychakuspa, llamk’asunchik.
¿Hayk’aqmanta ¿Hayk’a watataq ¿Hayk'aqtaq

Umalliqkuna
qallarin llamk’ayta? llamk’an? tukun llamk’ayta?
Llaqta umalliq
Gobernador
UGEL umalliq

¿UGEL umalliqkunata, yachay wasi umalliqkunata, hayk’a
watapaqtaq akllanku? ¿Imarayku?
¿Perú suyu umalliq, Punu suyu suntur wasipi kamachikuqkunata,
hayk’a watapaqtaq akllanku? ¿Imarayku?
Llaqta umalliqta, huch’uy suyu umalliqta ima, hayk’a
watapaqtaq akllanku? ¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Umalliqkunaqa qallarinku llamk’ayta credencial nisqata chaskispa,
ichaqa: Mana allinta kamachikuptin, wañupuptin, kamachikuynin
tukukapun.
142

Huñukuspa rimasunchik ayllu umalliqkuna akllaymanta yuyarisunchik.
Hinaspa allinta yuyaychakuspa llaqta umalliq akllaywan, kikinchus
icha manachus chayta qillqay.
Umalliqkunamanta
Ayllu umalliqkuna Llaqtapi umalliqkuna
tapukuy
¿Imaynatataq akllanku?
¿Pipaq
kamachikusqantataq
kasunku akllanankupaq?
¿Hayk’a watataq umalliq

kanku?
¿Atikunmanchu
wakmanta kutiykuyta
umalliq kananpaq?
Yachaqmasiykikunawan rimay. Hinaspa tapukuyta kutichiy.

¿Imapitaq mana kikinchu, imapitaq
rikch’akun, umalliqkunaq llamk’asqanku
wata? ¿Imarayku?
Qampaq qhawariyniykimanta, ¿hayk’a
watataq umalliqkuna llamk’anman? Kutichisqaykikunata
¿Imarayku? yachaqaq
masiykikunaman,
¿Imanaptintaq ayllupi umalliqkuna mana yachachiqman ima
qullqillapaq llamk’anku? riqsichiy, hinaspa
allinchana kaptinqa
¿Qamri ayllupi umalliq kayta munawaqchu? allinchay.
¿Imarayku?
¿Yacharqankichu?
Ayllupiqa umalliqtaqa akllanku allin munakuyniyuq, manchakuyniyuqta,
allin kawsay machkhaqta.
Llaqta umalliqkunataqa partido político nisqa ukhupi qullqirayku akllanku.
143

Wakichisqa: Aya marq’a killapi, raymipi ruraykunata rikuchinapaq

wakichisunchik.

Sapanka ayllupi aya marq’a killapi imaymanata ruranku
wañuqkunawan tinkunankupaq t’anta wawata runaku, misata
mast’anku, chaymantapas apukunaman haywarikunku, ayllu
umalliqta ima akllanku. Chaykunata rikuchisunchik.
kimsa, sapanka huñu huk aya
marq’a killapi ruraykunamanta
yuyaychakamunqa.
8 t’aqapi yachamusqanchikta
wakmanta kutipay
ñawinchaspa.
Sapanka huñu hatun
qillqana raphipi qillqanan
yachamusqanchikta.
Wañuqkunawan Apukunaman
Umalliqkuna akllaymanta
tinkuymanta haywarikuymanta
Allin rurasqa kananpaq huk yachaqta tapukamusunchik.

allichakusunchik, t’anta wawa uya rurasqakunata allinta
churasunchik. raphipi qillqasqakunata allinta k’askachiksunchik.
Yachasqanchik rikuchinapaq llapa yachasqata rimana.
3 ¿Imaynata, pikunaman aya marq’a killapi, raymipi ruraykunata

wakichikqanchikta rikuchisunchik?.
rikuchisunchik.
144

Musuq simikuna
qhiswa simipi castilla simipi
allay escarbar, cosecha de papas.
arariwa autoridad chacarera que se encarga del
cuidado de la chacra.
allichakuy/ allinchakuy reparar/alistar.
apu/wamani/achachila/pukara cerros sagrados.
chakana = chakata cruz cuadrada.
chakmay/t’ayay/yapuy roturación de terreno para la chacra.
chhalay intercambio de productos. trueque.
hallmay aporque de papa
hallp’a/allpa tierra de cultivo.
illaku/ulluku tubérculo comestible.
inqaychu/illa amuletos para la procreación del ganado.
isanu/añu tubérculo comestible.
istalla/unkhuña, qhipucha manta pequeña
kuraka autoridad carismática que armoniza al ayllu.
kawiltu casa / morada.
kutama/kustal costal hecho de lana de alpaca o llama.
khiki/qaracha sarna.
llamk’anakuna herramienta de trabajo.
maqllikuy/armakuy persona que se asea. bañarse. lavarse.
millwa/willma lana de animal.
muhuchay/akllay selección de semilla de papa u otros productos.
nuna/anima alma.
ñawpa pacha/qaynaraq tiempo pasado.
phina/taqi lugar donde se guardan los productos.
qatati juego en la cosecha de papas.
qullana autoridad principal del día en la labor agrícola.
qhutu/qullqa pléyades o siete cabrillas.
qhutu/tawqa montón de alguna cosa u objetos.
ranphi ranphi/pacha paqariy temprano, antes que salga el sol.
Rikhurimun Persona u objeto que aparece.
sallqa lo que existe en la naturaleza.
takarpu estaca grande de palo.

Takuy Señalar o pintar con tierra color rojizo.
uchpha ceniza
Wak’a/apu Lugar sagrado venerable. Deidad

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que

Sumaq Kawsay 4
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Sumaq
CORO
4
Somos libres, seámoslo siempre,
y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
ka w sa y
que la Patria al Eterno elevó.
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Kuskalla yachasunchik
Declaración Universal de los Derechos Humanos
Quechua variante Collao

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Qichwa
Qullaw

Cuaderno de Trabajo
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA PERÚ Ministerio
de Educación

PSCT 4 Quechua Collao PDF

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

PSCT 4 Quechua Collao PDF

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Sumaq Kawsay 4

BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO

Quechua variante Collao

Personal Social-Ciencia y Tecnología 4

Caratula Quechua Collao 4.indd 1 2/11/19 16:46

Caratula Quechua Collao 4.indd 2 2/11/19 16:46

Personal Social-Ciencia y Tecnología 4

Interiores Quechua Collao 4.indd 1 2/11/19 15:28

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Sumaq Kawsay 4 - Quechua collao

©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

2019 watapi qispichisqa

Mayt’ukuna allinchaypi yanapakuq

DEIB nisqamanta Llapan llamk’aypi yanapaq (Digeibira-DEIB)

2019-15830 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa.

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-15830

Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Interiores Quechua Collao 4.indd 2 2/11/19 15:28

Interiores Quechua Collao 4.indd 3 2/11/19 15:28

Interiores Quechua Collao 4.indd 5 2/11/19 15:28

2. Qhulla mikhuykuna malliy 14

4. Chakra chakmaypi tapukusun 22

Ruraspa yachasqayta riqsichini 26

2 T'aqa Ayllunchikpa kawsayninkuna huqariy

8. Mikhuykuna akllayta waqaychayta yachasun 40

Ruraspa yachasqayta riqsichini 44

3 T'aqa Ayllunchikkunapi rayminkunata rurasunchik

10. Ch’aki mikhuykuna waqaychanata rurasun 50

11. Mikhuykuna chhalanakuy 54

12. Wata qallariy 58

Ruraspa yachasqayta riqsichini 62

4 T'aqa Uywanchikkunata raymichasunchik

13. Uywakuna uyway 64

14. Uywanchikkunata hampisun 68

15. Uywakunawan yanapanakuy 72

Ruraspa yachasqayta riqsichini 76

Interiores Quechua Collao 4.indd 6 2/11/19 15:28

16. Pacha yachaykuna qhaway 78

17. Wasi ruranapaq yuyaychakusun 82

18. Llaqtakunapi wasichakuy 86

Ruraspa yachasqayta riqsichini 90

6 T'aqa Ayllunchikkunapa yachayninkunata chaninchasunchik

19. Awaypa rurayninkuna huñuy 92

20. Awaypa yachayninkuna 96

21. Awaykunamanta tapukusun 100

22. Awaykuna qhatuy 104

Ruraspa yachasqayta riqsichini 108

7 T'aqa Hatun tarpuypi yanapanakusunchik

23. Tarpuypaq allinchakuy 110

24. Muhukuna rikch'arichiy 114

25. Hatun tarpuy 118

26. Tarpuy pachapi mikhunakunata ruray 122

Ruraspa yachasqayta riqsichini 126

8 T'aqa Apunchikkunawan uywanakusunchik

27. Santupaq allinchakusun 128

28. Wañuqninchikkunawan tinkuy 132

29 Apunchikkunata riqsisun 136

30. Kamachikuqkuna 140

Ruraspa yachasqayta riqsichini 144

Interiores Quechua Collao 4.indd 7 2/11/19 15:28

Interiores Quechua Collao 4.indd 9 2/11/19 15:28

Interiores Quechua Collao 4.indd 10 2/11/19 15:29

Chakrata chikchi chikchirquptin,

Huk kayhina llamk’anapaq. ¿Imatataq allinta rurasunman?