‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬

(‫)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ ـ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺴﺌﻮل‬1‫دﮐﺘﺮ ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي‬

Fundamental Terms and Conceptions in

1391/8/25 :‫درﯾﺎﻓﺖ‬
Physical-Spatial Planning
1391/10/3 :‫ﭘﺬﯾﺮش‬ (Part I)
Received: 15/Nov/2012 Abbas Saidi1
Accepted: 16/Jan/2013

Abstract 2
In recent decade in Iran, there have been
published a vast number of books (compiled or
translated) and scholar articles on different issues in
various branches of geography. Most of these
publications often focus on particular issues, but only
rarely offer an expansive overview of the variety of
terms and concepts in use within the field; Moreover,
the conceptions used are mostly not meaningfully
relevant and in some cases even misleading (it is
especially true in falsities in translating these terms
and conceptions into Persian). Moreover, the new
trends and approaches in modern geography,
especially spatial debates and planning theories are
in some way the most neglected topics in these
publications. In contrary, the most interested fields in
these publications are often students’ thesis-based
case study ones, compiled mostly by students
themselves. So, some problems have been evolved
from insufficient descriptions and lack of sufficient
clear and perceptible definitions. The result has been
not only a growing vagueness of some terms and
definitions, fundamental to applied geographies, but
the misleading of growing number of students of the
field. The main aim of this article is to provide a
relative detailed description and discussion of the
terms and concepts which are central to the
theoretical debate and empirical research in spatial
planning within modern applied geography.
Keywords: Modern Geography; Place; Space;
Spatial System; Spatial Structure; Spatial Function;
Spatial Organization; Physical Planning; Spatial
Planning; Physical-spatial Planning.
1
‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫در دﻫﮥ اﺧﯿﺮ ﺣﺠﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‬
.‫در اﯾﺮان در ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺪرت‬،‫اﻏﻠﺐ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺣﺎوي ﻣﻄﻠﺒﯽ درﺑﺎرة ﺷﺮح و ﺗﺒﯿﯿﻦ اﻧﻮاع ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت اﯾﻦ‬
‫ ﮐﻤﺘﺮ از‬،‫ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ‬،‫ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‬.‫رﺷﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ در ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ و در ﻣﻮاردي ﺣﺘﯽ‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻪوﯾﮋه در ﻣﻮرد ﺧﻄﺎﻫﺎي‬
‫ ﻋﻼوه ﺑﺮ‬.‫وارد ﺷﺪه از راه ﺗﺮﺟﻤﮥ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺻﺎدق اﺳﺖ‬
،‫ آﻧﭽﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮﭼﯿﺰ ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه‬،‫اﯾﻦ‬
‫ ﺑﻮﯾﮋه ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻀﺎﯾﯽ و‬،‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ آﻧﭽﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﻋﻨﺎﯾﺖ‬،‫ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬.‫ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻮردي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن در ﻗﺎﻟﺐ‬،‫ﺑﻮده‬
‫ ﻧﻮﻋﯽ اﺑﻬﺎم در ﺗﺒﯿﯿﻦ و‬،‫ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬.‫ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫ ﺳﺮدرﮔﻤﯽ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن اﯾﻦ‬،‫ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ و اﻓﺰون ﺑﺮ آن‬
‫ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ از اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﮐﻮﺷﺶ در راه‬.‫رﺷﺘﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺷﺮح و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪيِ ﻣﻄﺮح در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﻀﺎ و‬
.‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي اﺳﺖ‬
‫ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ؛ ﻣﮑﺎن؛ ﻓﻀﺎ؛ ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬:‫ﮐﻠﯿﺪواژﮔﺎن‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﮐﺎرﮐﺮد ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي؛‬
.‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬

1. Professor of Human Geography, Faculty of Earth ‫ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬،‫ داﻧﺸﮑﺪة ﻋﻠﻮم زﻣﯿﻦ‬،‫ اﺳﺘﺎد ﮔﺮوه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‬.1
Sciences, University of martyr Beheshti
Email: asaidi@c.e.sbu.ac.ir asaidi@c.e.sbu.ac.ir :‫ﭘﺴﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬ ‫‪10‬‬

‫ﻣﺎﻫﯿﺖ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺗﺎزه و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﯾﺎﻓﺖ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ؛ ﺿﻤﻨﺎً‬
‫ﻫﺎرﺗﺴﻬﻮرن‪1959 ،‬؛ ﺟﺎﻧﺴﺘﻮن‪ ،(1991 ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن را”ﻣﺎدة‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ“ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ )ﺛﺮﯾﻔﺖ‪ .(95 :2009 ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان اواﺳﻂ دﻫﮥ ‪ 1960‬ﻣﯿﻼدي را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫‪8‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺟﻮان و ﭘﯿﺸﺘﺎز آن زﻣﺎن ‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ دوره‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺪﻟﻬﺎ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ )ﻫﮕﺖ و ﭼﯿﺰوﻟﻢ‪ ،9 (1967 ،‬ﺳﺮآﻏﺎزي‬
‫ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد‪ .‬از آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ‬
‫ﻣﻠﮏ ﻃﻠﻖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻧﻮﮔﺮا ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻨﻮز ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن دﯾﮕﺮي‬
‫ﺑﻬﺮاه ﺳﻨﺘﯽ و ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻣﯽدﻫﻨﺪ )ﻟﯿﻮ و‬
‫دﯾﮕﺮان‪2008 ،‬؛ ﺿﻤﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﻣﺴﯽ‪.(1985 ،‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ دوره ﺑﻮد ﮐﻪ »اﻧﻘﻼب ﮐﻤﯽ« از راه رﺳﯿﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﮥ‬
‫ﺳﻮﺟﺎ )‪ (1-1 :2001‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺸﺘﺎزان اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺎﻧﻮن اﺻﻠﯽ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻧﻮﻋﯽ »ﻋﻠﻢ رﯾﺎﺿﯽ‬
‫ﻓﻀﺎ ‪ «10‬اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎم ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي‬
‫ﺗﺠﺮﺑﯽﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽرا ﺑﺮاﺳﺎس »ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﻓﺮﻣﻮلوار ﻓﻀﺎﯾﯽ« ﺗﻮﺻﯿﻒ و‬
‫ﻣﺪلﺳﺎزي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺪف‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻧﻮﻋﯽ ﻫﻨﺪﺳﮥ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﺑﺎﻧﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ ـ‬
‫ﺻﻮرتﺑﻨﺪيﻫﺎ‬ ‫رﯾﺎﺿﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺧﻼﺻﻪ و ﻓﺮﻣﻮلوار‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫و ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را از ﺳﻄﺢ ﻣﺤﻠﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪ ‪.11‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﮕﺬﺷـــﺖ ﮐﻪ اﺻﻄﻼح ﻓﻀﺎ ﺑﻪ ﺳــﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷـــﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﺳــﯿﺎﺳﯽ و ‪ ...‬راه ﯾﺎﻓﺖ‬
‫)ﻫﻮﺑﺎرد‪ (23 : 2012 ،‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘـــــﮥ ﺛﺮﯾﻔﺖ )‪ ،(2008‬دورة ﻓﻀﺎﯾﯽ را‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻃﺮح ﻣﺴﺎﻟﻪ‬
‫از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ وارد ﻣﺮﺣﻠﮥ ﻧﻮﯾﻨﯽ از ﺣﯿﺎت ﺑﺲ دراز ﺧﻮد‬
‫ﺷﺪ و ﻗﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮ ﯾﺎﻓﺖ و اﺻﻄﻼح ”ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﺎرﺑﺮدي“‬
‫)اﺳﺘﻤﭗ‪ 1 (1960،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺮﭼﻤﯽ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺑﺎم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﻌﻨﺎدار‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﻮري ﺗﺎزه ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪي ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺗﺤﻮل ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 2‬را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‬
‫)اوﻟﻤﻦ‪(41-1940،‬؛ ﻫﺎرﺗﺴﻬﻮرن‪1958 ،‬؛ اﯾﺴﺎرد‪1960 ،1949 ،‬؛‬
‫ﺑﺎﻧﺞ‪1962 ،‬؛ ﮐﯿﺰوﻟﻢ‪1962 ،‬؛ ﻓﺮﯾﻤﻦ‪(1967 ،‬؛ درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ از‬
‫ورود ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻀﺎ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﻮﻟﮥ »ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮار ‪ «3‬ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯿﮕﺬﺷﺖ )ﻓﻮن ﺗﻮﻧﻦ‪1842 ،‬؛ زوﻣﺒﺎرت‪1910 ،‬؛ وﺑﺮ‪،‬‬
‫‪1914‬؛ ﮔﺮادﻣﺎن‪4 1925 ،‬؛ ﻫﺘﻨﺮ‪1927 ،‬؛ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ‪ ،(1933 ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ اﻗﺒﺎل ﮔﺴﺘﺮدﻫﺎي روﺑﺮو ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ‪ .5‬ﺷﺎﯾﺪ زﺑﺎن ﺑﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﻣﻔﻬﻮمِ ﻧﻮ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي ﺟﺪﯾﺪ ‪ 6‬و زﺑﺎن‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ راه ﯾﺎﻓﺖ ‪ ،7‬اﻗﺒﺎﻟﯽ ﺗﺎزه ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫و ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺷﭙﺮد )‪ (2007:121‬اﺷﺎره‬
‫دارد‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﮔﻤﺸﺪة ﺧﻮد را ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽ‪-‬‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻨﮕﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﭘﯽِ ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﺷﺎﻟﻮدهاي ﻧﻈﺮي )ﺗﺌﻮرﯾﮏ( ﺑﺮاي داﻧﺶ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن در آن زﻣﺎن ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﯾﺎ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻨﮓ ﺗﻮﺻﯿﻒ‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﯾﺎ ﻋﻨﺼﺮي ﻧﻈﺮي‬
‫و ﮐﺎرآﻣﺪ ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻀﺎ ﭼﻘﺪر و ﭼﮕﻮﻧﻪ در‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬در ﺗﺒﯿﯿﻦ‬

‫‪ .8‬از ﺑﯿﻦ اﯾﺸﺎن ﻣﯿﺘﻮان از ﭘﯿﺘﺮ ﻫﮕﺖ‪ ،‬رﯾﭽﺎرد ﭼﻮرﻟﯽ‪ ،‬دﯾﻮﯾﺪ ﻫﺎروي‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺎن ﺑﺮي‪،‬‬
‫‪ .1‬ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻋﯽ ﮐﺘﺎب اﺳﺘﻤﭗ ﺣﺎوي ﭘﺮﺳﺸﯽ ﺳﺎده‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﮐﺎرﺑﺮدي ﺑﻮد‪” :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫دﯾﻮﯾﺪ اﺳﺘﻮدارت‪ ،‬ري ﭘﺎل و دﯾﻮﯾﺪ ﮔﺮﯾﮓ ﻧﺎم ﺑﺮد‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎي اﻣﺮوﯾﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ و در‬
‫‪ .9‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻣﺪﻟﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺪﻟﻬﺎي‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي آﯾﻨﺪة آن ﺑﻪ ﯾﺎري آﯾﺪ؟“‬
‫ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﻣﺪﻟﻬﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و اﻃﻼﻋﺎت در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ؛ اﯾﻦ ‪ 3‬ﮐﺘﺎب در ﺳﺎل ‪2012‬‬
‫‪ .2‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ)‪] (Raumplanung‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪،:[spatial planning‬‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ‪ aménagement du territoire‬ﺗﻌﺒﯿﺮ و‬
‫‪ .10‬ﻟﻔﺒﻮر )‪ (1991‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ داﻧﺶ را ﻋﻠﻢ ﻓﻀﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﺟﺮﯾﺎن‪ ،‬ورﻟﻦ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬از ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ »آﻣﺎﯾﺶ ﺳﺮزﻣﯿﻦ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ )ﺿﻤﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫)‪ ،(2 :1993‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان ﻣﺨﺎﻟﻒ دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬اﺻﻞ ﻗﻀﯿﻪ را ﺑﻪزﯾﺮ ﺳﺌﻮال ﻣﯽﺑﺮد و‬
‫ﺳﻌﯿﺪي‪.(1391 ،‬‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻋﻠﻢ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؟« و در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﯾﻦ را‬
‫)‪3. Standort (Location‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻄﺎي ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاران ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ آﻟﻔﺮد ﻫﺘﻨﺮ و ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻢ او‬
‫‪ .4‬ﮔﺮادﻣﺎن اﺳﺘﺎد ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ اﯾﺪة اﺻﻠﯽ ﺗﺌﻮري ﻣﮑﺎن ﻣﺮﮐﺰي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺛﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺎﻧﺖ ]ﻓﯿﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﯽ[ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد«‪.‬‬
‫از آن او ﺑﻮد )ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ‪ :1933 ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ(‬
‫‪ .11‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﻮﺟﺎ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬در آن زﻣﺎن )دﻫﮥ ‪ 1960‬ﻣﯿﻼدي( اﯾﻦ‬
‫‪ .5‬ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ راﺗﺴﻞ )‪] (1904-1844‬در ﻓﺎرﺳﯽ‪ :‬راﺗﺰل[ را ﯾﮑﯽ از ﺳﺮﺷﻨﺎﺳﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﺗﺼﻮر در ﺑﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﭘﯿﺸﺮو ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺑﺎ ﮐﻤ‪‬ﯽ ﮐﺮدن ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ و‬
‫اﻓﺮادي داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ‪ 1200‬ﮐﺘﺎب و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه )ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آرﺷﯿﻮﻫﺎ‬
‫ﺟﺎﻫﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺼﯿﺐ داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺻﻒ »ﻋﻠﻮم واﻗﻌﯽ« ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ(‪ ،‬ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳﯽ در ﻃﺮح ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻓﻀﺎ و ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ روﯾﮑﺮد ﻓﻀﺎﯾﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺣﺪود ‪ 50‬ﺳﺎل‪ ،‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ -‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي اﺧﯿﺮ‪-‬‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻧﺎﺗﺮ )‪ (171 :2005‬ﻣﯿﻨﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬آﺛﺎر او ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎآﺷﻨﺎﯾﯽ اﻏﻠﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬
‫در ﺑﯿﻦ ﺑﻌﻀﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺟﻮان اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻮرد ﺗﻘﻠﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻋﺪه ﺗﺼﻮر‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮥ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﯿﻄﯽ‪ -‬اﮐﻮﻟﻮژﯾﮏ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺑﻪ‬
‫‪ .6‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺎرﺗﺴﻬﻮرن )‪] (1959‬در اﯾﺮان‪ :‬ﻫﺎرﺗﺸﻮرن[ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻤﮥ ﻣﻌﺮﻓﺖ و اﻧﺪﯾﺸﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﻣﯿﺘﻮان ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل و ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺳﺎدﻫﺸﺪه درﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﻣﻌﺮﻓﯽ و ﭘﺮاﮐﻨﺪن دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻀﺎﯾﯽ راﯾﺞ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي آﻟﻤﺎن و‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻧﻮﯾﻦ و آزاد اﺳﺖ درﺑﺎرة ﮐﻨﺸﻬﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ در اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ زﺑﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ داﺷﺖ‬
‫و ﻧﻘﺶﭘﺬﯾﺮي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎﻫﺎ )ﮔﺮﯾﮕﻮري و اﯾﻮري‪1985 ،‬؛ ﺳﻮﺟﺎ‪1990 ،‬؛ ﻫﺎروي‪،‬‬
‫)ﺿﻤﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪ :‬ﺟﺎﻧﺴﺘﻮن‪ 1991 ،‬و ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺨﺸﻬﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺳﻂ‬
‫‪2009 ،2005 ،2001 ،2000 ،1992 ،1990‬؛ اﺳﻤﯿﺖ‪1990 ،‬؛ ﻣﺴﯽ‪2005 ،‬؛ ﺛﺮﯾﻔﺖ‪،2008 ،‬‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه(‬
‫‪2009‬؛ و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ‪ (...‬و ﻧﻪ اﺳﯿﺮﺷﺪن در ﻗﺎﻟﺒﻬﺎي ﺗﻨﮓ از ﭘﯿﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪة ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﯽ‬ ‫)‪7. Space (n); Spatial (adv.‬‬
‫‪11‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺧﺎرج از ﻋﺮﺻﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﻀﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮرد راﺑﻄﮥ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﯿﻦ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻓﻀﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در اﺛﺮﮔﺬاري ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ دﺧﯿﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼ ﺗﻌﺎرضِ ﻣﺮﮐﺰ و ﭘﯿﺮاﻣﻮن‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ در ﻓﻀﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮزﯾﻊ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در ﻓﻀﺎي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ«)ص ‪ .(743‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﮐﺎرﺑﺮديﺷﺪن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺳﭙﺲ‬
‫ورود ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ‪ ،6‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺗﺎزهﺗﺮي را ﺑﻪارﻣﻐﺎن‬
‫آورد ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﻮد )ﻟﻮﯾﺪ و دﯾﮑﻦ‪،‬‬
‫‪ .(1990‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻃﺮح ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻮ و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از آﻧﻬﺎ‬
‫در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎ و ﺗﻌﺒﯿﺮﻫﺎي‬
‫ﺗﺎزهﺗﺮي ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در ﮔﺬر زﻣﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎي ﺗﺎزهاي ﻧﯿﺰ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ‪ ،7‬ﺑﺎ آﻧﭽﻨﺎن ﮔﺴﺘﺮهاي از ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫درﮔﯿﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻤﮑﻢ ﺑﻪ واژهاي »ﺳﺎده‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻨﮓ« ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫)اﺳﻤﯿﺖ‪92 :1990 ،‬؛ ﻫﻮﺑﺎرد‪ (23 :2012 ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﻧﮕﺎري ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮان‬
‫از اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در »ﺑﺮج ﺑﺎﺑِﻞ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ‪ ...‬و ﮔﻮﯾﺎ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭽﮑﺲ‪ ،‬ﭼﻪ در درون ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﭼﻪ در دﯾﮕﺮ ﻋﺮﺻﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﯿﺎديﺗﺮﯾﻦ ﻋﻠﺘﻬﺎي اﯾﻦ ”ﺳﺮدرﮔﻤﯽ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ“ ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮة درك ﻣﺎ از داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎز ﻣﯽ‪-‬‬
‫‪8‬‬
‫ﮔﺮدد ‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬در راه ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﻮﯾﻦ و ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ درﺳﺖ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫راه‪ ،‬ﻧﮕﺮش ﺑﻪ اﯾﻦ داﻧﺶ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻤﻮﻣﯽ »ﺷﻨﺎﺧﺖ رواﺑﻂ‬
‫اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﯿﻂ« و ﺑﺤﺚ ﻣﮑﺮر درﺑﺎرة ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻠﯽ اﻧﺴﺎن و‬
‫ﻣﺤﯿﻂ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻨﻄﻘﯽ ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺑﺰاري‬
‫ﭘﯿﺸﺒﺮد ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻀﺎﯾﯽ در ﻋﺮﺻﮥ اﻗﺘﺼﺎد ﻓﻀﺎ ﻧﻘﺶ ارزﻧﺪهاي داﺷﺘﻪاﻧﺪ )اﯾﺴﺎرد‪1960 ،‬؛‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي درﮔﯿﺮﺷﺪن ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺒﺘﻼﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪﺣﺴﺎب‬
‫ﻟﻮﯾﺪ و دﯾﮑﻦ‪1990،‬؛ ﻣﺮﯾﻤﻦ‪ (7 :2012،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚاوﻟﯿﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫آﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﮔﺎمﻧﻬﺎدن در ﻣﺴﯿﺮ ﻧﻮﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﺎزﻧﮕﺮي‬
‫ﺟﺪ‪‬ي در ﭼﺎرﭼﻮﺑﻪﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﭘﯿﺸﯿﻦ و ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺳﺎده‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺧﻮد‪ ‬ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻗﻮﻣﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ در ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ"‪.‬‬
‫‪ .6‬ﮐﺘﺎب ﻓﺮﯾﻤﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم”ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي“ )‪ (1967‬ﻇﺎﻫﺮا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺘﺎب در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ اﺳﺖ‬
‫‪ .7‬ﭘﻬﻨﮥ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﻬﺎ ﻫﻨﻮز رو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش دارد؛ ﺗﺮﮐﯿﺒﻬﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻓﻀﺎي ﻧﺎﺣﯿﻪاي‪،‬‬
‫ﻓﻀﺎي ﺷﺨﺼﯽ؛ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؛ ﻓﻀﺎي ﻫﻮﯾﺖ؛ ﻓﻀﺎي ﺳﺎﺧﺖوﺳﺎز؛ ﻓﻀﺎي ﻋﯿﻨﯽ؛ ﻓﻀﺎي‬
‫ﺷﻬﺮي؛ ﻓﻀﺎي ﮐﻨﺶ؛ ﻓﻀﺎي ﺟﻨﺴﯿﺘﯽ؛ ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي؛ ﻓﻀﺎي ﺑﺪن )ﭘﯿﮑﺮ(؛ ﻓﻀﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ؛‬
‫ﻓﻀﺎي ﻗﻮﻣﯽ؛ ﻓﻀﺎي ﺗﺒﻌﯿﺾ؛ ﻓﻀﺎي ﺣﺬف )اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ( و‪...‬‬
‫‪ .8‬ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺗﺎزه از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﺑﻮﻧ‪‬ﺖ )‪» :(6 :2008‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮐﻮﺷﺸﯽ اﺳﺖ در راه ﯾﺎﻓﺘﻦ و اﻋﻤﺎلِ ﻧﻈﻢ در دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﺷﻔﺘﻪ‬
‫و ﺑﯿﻨﻈﻢ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﮐﻮﺷﺸﯽ ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺪرن و ﻣﺎﻗﺒﻞ ﻣﺪرن‪ ،‬و ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ و ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آورد ‪) 1‬ﺿﻤﻨﺎ‪ :‬وارف و آرﯾﺎس‪ .2 (2009 ،‬ﻓﻮﮐﻮ )‪،(23 :1986‬‬
‫ﻓﯿﻠﺴﻮف و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮداز اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﯾﻦ دوره را ﺳﺮآﻏﺎز ﺳﺪة ﺑﯿﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﯿﻼدي ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻃﯽ آن‪” ،‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
‫اﺳﺘﻘﺮاري را ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﯽ ‪ ،3‬ﻫﻢﭘﯿﻮﻧﺪي ‪ 4‬و ﺷﺒﮑﻪﻫﺎي رواﺑﻂ را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﮥ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ“‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬راﻫﯿﺎﺑﯽ‬
‫اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از آن‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ دوﮔﺎﻧﻪ و ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺘﻌﺎرض ﺑﻪﻫﻤﺮاه داﺷﺖ‪ :‬از ﯾﮏﺳﻮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻓﻀﺎ ﯾﺎري رﺳﺎﻧﺪ و از دﯾﮕﺮﺳﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﮕﯽ و‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ آن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﻓﻌﮥ‬
‫ﺗﺨﺼﺼﯽ در ﺑﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ‬
‫)ﻟﻔﺒﻮر‪1984 ،‬؛ ورﻟﻦ‪1988 ،‬؛ ﻫﺎروي‪1984 ،‬؛ ﺳﻮﺟﺎ‪ (1990 ،‬و ﺣﺘﯽ‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻨﮑﺮ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﮐﻪ ﻣﺒﺘﮑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻣﺜﻼ ﻓﺮاﻧﺴﻮا‬
‫ﭘﺮو )‪ ،(1950‬در ﻗﺎﻟﺐ ﻓﻬﻢ ﺧﻮد از ﻓﻀﺎ‪ ،‬و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﮐﻢاﻃﻼﻋﯽ از‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻮﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه در آﻟﻤﺎن‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن را‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﮥ ورود ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽ داﻧﺴﺖ!‬
‫ﺑﺴﯿﺎري ﺣﺘﯽ ﺗﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻋﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺴﺘﺮ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮ ﺑﻮردﯾﻮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ و‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮداز ﻣﺸﻬﻮر )‪ 2002‬ـ ‪ ،(1930‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ »ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫دراﺻﻞ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ]ﻋﻠﻢ[ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ »ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ ﯾﮏ ﻓﻀﺎ )ﺑﺎ اﺑﻌﺎدي ﻣﺘﻌﺪد( ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد؛ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ‬
‫اﺻﻮل ﺗﻔﺎوت ﯾﺎ ﺗﻮزﯾﻊِ ﻣﺘﺎﺛﺮ از وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي اﺛﺮﮔﺬار در ﺟﻬﺎن‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ« )‪ .5 (724-723 :1985‬او ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن اﻏﻠﺐ‬
‫‪1. Spatial Turn‬‬
‫‪ .2‬ﻻزم ﺑﻪﯾﺎدآوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ اﻗﺘﺼﺎدداﻧﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺴﺎرد )‪ ،(2010-1919‬در‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻗﺘﺼﺎدي در آﻟﻤﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪ؛ واﻟﺘﺮ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ )‪ (1933‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﺧﻮد را در ﺑﺎره ﻧﻈﺮﯾﮥ ﻣﮑﺎن ﻣﺮﮐﺰي در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‬
‫)ﺿﻤﻨﺎ‪ :‬ﯾﻮواﻧﻮﯾﭻ‪(2009 ،‬‬
‫‪3. Simultaneity‬‬
‫‪4. Juxtaposition‬‬
‫‪ .5‬ﺑﻮردﯾﻮ )‪ (726 :1985‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﺳﺨﻦ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬در ﺑﺎرة ﺑﻨﯿﺎدﻫﺎي ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﮔﺮوﻫﻬﺎ‬
‫در ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪" :‬ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ‬
‫و ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺻﻮل ﻣﺘﻔﺎوت ﺗﺼﻮر و ﺗﻘﺴﯿﻢ )ﻣﺜﻼ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻗﻮﻣﯿﺘﯽ( ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﻃﻮر ﻋﯿﻨﯽ ادارك‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮن‪ ،‬و ﺑﻪﻃﻮر ﺟﻤﻌﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﮔﺮوهﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﻀﺎ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻮزﯾﻊ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮا ﭘﺎﯾﺪارﺗﺮ و ﺑﺎدواﻣﺘﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ دﯾﮕﺮ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﮔﺮوهﺑﻨﺪي ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﻣﻌﺮض ازﻫﻢﭘﺎﺷﯿﺪن و ﺗﻌﺎرضِ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﺳﺨﻦ از ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭽﮑﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻮﯾﮋه ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﯾﮏ ﮔﺮوه ﺟﺎي ﮔﯿﺮد اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﮐﺎﻣﻞ اﻣﮑﺎن ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﻮاﻣﻞ را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي دﯾﮕﺮ اﺻﻮل ﺗﻘﺴﯿﻢ ـ ﻣﺜﻼ ﻗﻮﻣﯿﺘﯽ ﯾﺎ ﻣﻠﯽ ـ‬
‫ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻧﻤﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺻﻮل ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﺑﺎ اﺻﻮل ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺮﺟﺢ زﯾﺮ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺳﺎﺧﺘﻬﺎ‪ ،‬روﻧﺪﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫و ﻫﻢﭘﯿﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮐﻠﯿﺘﯽ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ‪ ،‬دﺳﺖﻫﺎي از رواﺑﻂ و‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎ را اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎً در ﯾﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺰﯾﯽ از ﯾﮏ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آن ﻧﻈﺎم ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﺰﯾﯽ از‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺰء ﯾﮏ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻧﻈﺎم‬
‫ﻓﺮﻋﯽ آن ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ و ﮐﻠﯿﺖ آن ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻓﺮﻋﯽ ﻧﻈﺎم‬
‫‪6‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ ‪ ...‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ ﺷﮑﻠﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ از ﻋﻨﺎﺻﺮ و‬
‫‪7‬‬
‫اﺟﺰاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪوار ﮐﺎرﮐﺮدي )ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﺸﮑﻞ از اﺟﺰاﯾﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﮐﺎرﮐﺮدي ‪ (8‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت واﺣﺪي ﻫﻤﮕﺮا ‪ 9‬و‬
‫اﺳﺘﻮار ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺧﺎص‪ ،‬در راﺳﺘﺎي ﻫﺪف ﯾﺎ اﻫﺪاف ‪ 10‬ﻣﻌﯿﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻫﻤﮥ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ‬
‫‪12‬‬ ‫‪11‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي از ﺟﻤﻠﮥ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﺑﺎز ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ‪ ،‬ﻫﻢ در درون و‬
‫ﺑﯿﻦ اﺟﺰاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﻫﻢ در ﺑﯿﺮون‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي‬
‫ﻫﻤﺴﺎن و ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻫﻤﺴﺎن در ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ‬
‫‪13‬‬
‫دروﻧﯽ و ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﯿﺮوﻧﯽِ ﻧﻈﺎم ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ در ﻋﺮﺻﻪاي ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻈﺎم ‪ 14‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮدار ‪ ،1‬ﺑﻪﺷﮑﻞ ﺳﺎده‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺗﻮﻟﯿﺪي و ﺣﺮﮐﺖ دوري‬
‫اﺟﺰاي آن را ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ اﺟﺰاي ﻧﻈﺎم ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و‬
‫ﮐﻠﯿ‪‬ﺖ آن در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺎ ﻫﻢآواﯾﯽ و ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ در راﺳﺘﺎي ﻫﺪف ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻫﻢآﻫﻨﮓ ‪ 15‬ﯾﺎ ﻧﻈﺎم ﭘﻮﯾﺎ ‪ 16‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﭘﻮﯾﺎ داﺋﻤﺎ در ﻣﻌﺮض ﺗﺤﻮل ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪،‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﺟﺰاي ﻧﻈﺎم ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ ﻻزم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫آن ﻧﻈﺎم ﻧﺘﻮاﻧﺪ در دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻫﺪف ﯾﺎ اﻫﺪاف ﺧﻮد ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻧﻈﺎم ﻧﺎﻫﻢآﻫﻨﮓ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻧﺎﻫﻢآﻫﻨﮓ را‬
‫‪ .1‬ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي‪ -‬ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮐﺎﻟﺒﺪي‬
‫ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﮐﺎرﺑﺮي زﻣﯿﻦ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود ﺑﻪ ﻫﺮ رو‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻤﯽ اﻏﻤﺎض‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي را‬
‫‪ .2‬ﺑﻌﻀﯽ در اﯾﺮان ﺑﺮاي ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ از ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎﯾﯽ ﺑﺲﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻋﺒﺎرات و ﺟﻤﻼﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ و اﻏﻠﺐ ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در واﻗﻊ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫‪6. Organizational Form‬‬
‫‪7. Functionally Collective Entities‬‬
‫‪8. Functionally Related Group of Elements/Components‬‬
‫‪9. Harmonious Unit‬‬
‫‪10. Goals‬‬
‫‪11. Open System‬‬
‫‪ .12‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﺑﺎز‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي زﻧﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﺤﯿﻄﯽ )ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻈﺎم( ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ در‬
‫ﻣﻌﺮض دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻮد ﺗﻌﺎﻣﻞ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﻫﻤﮥ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻣﺤﯿﻄﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﺑﺎز ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫‪13. Interaction‬‬
‫‪14. System Environment‬‬
‫‪15. Harmonious System‬‬
‫‪16. Dynamic System‬‬
‫‪12‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪﺗﮑﺎﻧﯽ ذﻫﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ و ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﻻزم و ﺑﻞ اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻤﺎن ﭼﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪي‬
‫آن ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدي را در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻣﺸﺨﺺ و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي‪-‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 1‬ﺑﻪراه ﻧﻘﺪ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ‬
‫و ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﻨﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آن‪ ،‬از‬
‫ﯾﮏ ﺳﻮ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ آن‪ ،‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ از ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫ﮔﺮدد در ﭼﻪ ﻗﺎﻟﺒﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و ﻫﻢ ﺧﻂ و ﻣﺮز ﺑﯿﻦ روﯾﮑﺮدي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺳﺎﯾﺮ روﯾﮑﺮدﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد ‪ .2‬از‬
‫اﯾﻦرو‪ ،‬ﺑﯽﺳﺒﺐ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻋﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدي ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻓﻀﺎﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ـ‬
‫‪3‬‬
‫)ﺳﻌﯿﺪي‪ ، (1391،‬زﯾﺮاﮐﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﻣﻮﺟﺰ و‬
‫ﺗﺎزه و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل »ﺗﺨﺼﺼﯽ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ« ﻣﻄﺮح ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ درﮔﯿﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون ادراك درﺳﺖ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎور او‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ در ﮐﻠﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮد ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه راﺳﺘﯿﻦ ﺧﻮد را ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ ‪.4‬‬
‫ﺗﻌﺮﯾﻒ و وﯾﮋﮔﯽ ﻧﻈﺎمﻫﺎ‬
‫‪5‬‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ از ﻧﻈﺎم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻣﺘﺸﮑﻞ‬
‫از اﺟﺰاي ﻣﺮﺗﺒﻂ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻈﺎم را ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﻫﺪﻓﯽ ﻣﻌﯿﻦ اﻧﺘﻈﺎم‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮐﻠﯿﺖ آن ﺑﺮاﺳﺎس ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫)ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ(ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﻮاع ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي زﯾﺮﺳﺎﺧﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي اراﺿﯽ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي‬
‫ﺟﺰﯾﯽ از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد‪.‬‬
‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ اﯾﻨﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺎوي ﭼﻨﺪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﯿﻦ اﺟﺰا‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎز و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﮐﺎرﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ .3‬ورﻟﻦ )‪ (1 :1993‬ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ در‬
‫داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ از ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ او ﻫﺪف ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻫﻤﯿﺖ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻓﻀﺎ ﺑﺮاي ]درك[ روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻓﻀﺎ ﻫﻢ ﻣﻘﻮﻟﮥ‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻫﻢ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻨﺎدار روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و روﻧﺪﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺣﺎوي ﮐﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آرﻧﻮﻟﺪ )‪ (6-5 :1997‬ﺗﻤﺎم ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧﻮﯾﻦ را‬
‫ﮐﻢوﺑﯿﺶ ﯾﮑﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮاﻧﺴﺎن و ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﺎﮐﯿﺪ‬
‫ﻣﯽورزﻧﺪ اﻟﺒﺘﻪ او ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﯿﺖ داﻧﺶﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﭼﻨﺪوﭼﻮن ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺒﺘﻼﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺻﺮار ورزد‪.‬‬
‫‪ system .5‬از واژه ﻻﺗﯿﻨﯽ ‪ systema‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻈﻢ )اﺷﺘﻮواﺳﺮ‪.(501 :2006 ،‬‬
‫‪13‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬

‫ﺗﮑﻠﯿﻔﯽ ‪ 3‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ‪ 4‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺑﺰار‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ‬ ‫ﻧﻤﻮدار ﺷﻤﺎره )‪ :(1‬ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺳﺎده ﺗﻮﻟﯿﺪي و ﭼﺮﺧﻪ آن‬
‫ف ﺳﺎزﻣﺎن در ﻃﯿﻔﯽ از‬
‫آﺷﮑﺎري ﺑﺎ ﻗﺼﺪ و ﻫﺪف دارد و ﻗﺼﺪ و ﻫﺪ ‪‬‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺧﻮدﺑﻪﺧﻮدي ﺗﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ اﯾﻦ‬
‫ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ اﻣﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻬﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ رم‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد )ﻫ‪‬ﺮﻧ‪‬ﺲ‪.(89 :2004 ،‬‬
‫ﻫﺮ ﻧﻈﺎم داراي ﺳﺎزﻣﺎن ﺧﺎص ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺒﯿﻦ ﻧﻈﻢِ‬
‫دروﻧﯽ و ﻧﺤﻮة ﺟﺎيﮔﯿﺮي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ اﺟﺰاي ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺑﺮآوردن ﻧﻘﺸﻬﺎ و وﻇﺎﯾﻒ ﻣﻮردﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎن را در دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي‬
‫اداري‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﯿﺮآن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺗﺸﮑﯿﻼت )ﺗﺸﮑﯿﻼت اداري؛‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻼت اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ؛ ﺗﺸﮑﯿﻼت آﻣﻮزﺷﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن(ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻣﻨﻈﻮر‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي اﯾﺴﺘﺎ ‪ 1‬و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻣﯿﺮا ‪ .2‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺑﺎ‬
‫از آن‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﺎيﮔﯿﺮي اﺟﺰا )ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﯾﺎ ﻧﯿﺮوي اﻧﺴﺎﻧﯽ( ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺣﺪاﻗﻞ ﻫﻤﺂﻫﻨﮕﯽ ﺑﯿﻦ اﺟﺰا و ﻣﺤﯿﻂ اداﻣﻪ ﺣﯿﺎت داده‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺎوﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺪﯾﺮان ﮐﻞ‪،‬‬ ‫و ﺑﻘﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ در ﮔﺬر زﻣﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻮل ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺪﯾﺮان دﻓﺎﺗﺮ‪ ،‬ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن دﻓﺘﺮي‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺳﺎده و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬ ‫ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺤﯿﻂ و ﻧﻬﺎدهﻫﺎي ﻧﻈﺎم دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﺎ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ردهﻫﺎي ﻧﯿﺮوي ﮐﺎرﮐُﻦ در ﺳﺎزﻣﺎن‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ‪-‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻬﯽ اﯾﺠﺎد ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ ،‬ﻧﻈﺎم و اﺟﺰاي آن در دور‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ذاﺗﯽ ﻫﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺑﺪون‬ ‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺎﺑﻞﺗﺼﻮر ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﻬﻮم آن را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﯽ‬ ‫را از دﺳﺖ داده‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻫﺮﭼﻪ ﻧﺎﻫﻢآﻫﻨﮓﺗﺮ درآﻣﺪه و‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﻢ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ و ﻧﺤﻮة ﻗﺮارﮔﯿﺮي اﺟﺰاي ﺳﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﻪﻧﺎﭼﺎر‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ‬
‫‪6‬‬
‫راﻧﻈﻢ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﻈﻢﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽِ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪،‬‬ ‫دور داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﭘﻮﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي‬
‫ﻫﺮ ﻧﻈﺎم از دو ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﺟﻨﺒﮥ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﺟﻨﺒﮥ‬ ‫اﯾﺴﺘﺎ و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻣﯿﺮا ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪،‬‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدي‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﺑﺴﺘﺮ و ﻧﺤﻮة ﻧﻈﻢﭘﺬﯾﺮي‬ ‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﯾﺎ اﺟﺰايزﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽِ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪة آن ﮐﻪ در‬ ‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪيﻫﺎي ﻋﺎم ﺑﺮ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻠﯿ‪‬ﺘﯽ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺗﮏﺗﮏ اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ وﯾﮋﮔﯽﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﯾﺎ اﺟﺰا در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮد ﻫﺮ ﻧﻈﺎم‪،‬‬ ‫ﺗﺤﻮل ﻣﺤﺘﻤﻞ آﻧﻬﺎ را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﻫﻢ اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪيﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ و رواﺑﻄﯽ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫از‪:‬‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺟﺰاي ﻫﺮ ﻧﻈﺎم در ﮐﻠﯿ‪‬ﺖ آن در ﯾﮏ روﻧﺪ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﮐﺎرﮐﺮد ﻫﺮ ﻧﻈﺎم وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از‬ ‫ﮐﻨﺶ ـ واﮐﻨﺶ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﯾﮏ ﺟﺰء‪ ،‬ﻻﺟﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺰاء‬
‫ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري آن ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬ ‫اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽ‪-‬‬
‫‪7‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ و ﺑﺮﻗﺮاري رواﺑﻂ ﻣﻌﯿﻦ را اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ‪.‬‬ ‫دﻫﺪ؛‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺶﭘﺬﯾﺮي ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻧﺤﻮة ﺳﺎزﻣﺎنﺑﻨﺪي و ﻧﻈﻢِ‬ ‫ب‪ -‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻌﺎﻣﻞ دروﻧﯽ و ﺑﺮوﻧﯽ ﻫﺮ ﻧﻈﺎم در ﻣﺤﯿﻂ‪ ‬آن‬
‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺗﺎم دارد ﮐﻪ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻮل در ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻣﯿﻨﮥ‬
‫ﻧﻈﺎم ﻫﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻫﻤﯿﻦ ﺷﺎﻟﻮده‪ ،‬رواﺑﻄﯽ ﺑﯿﻦ اﺟﺰاي ﺳﺎزﻣﺎن‬ ‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﮐﻠﯿ‪‬ﺖ ﻧﻈﺎم را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ از ﺟﻨﺲ رواﺑﻂ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫ﻧﺎﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ دروﻧﯽ و ﺑﺮوﻧﯽ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﯿﺘﻬﺎي دروﻧﯽ و‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﯿﻂ ﻧﻈﺎم ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد )ﺿﻤﻨﺎ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪3. Task System‬‬ ‫ﺳﻌﯿﺪي‪-1390 ،‬اﻟﻒ(‪.‬‬
‫‪ .4‬در اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺪر ‪ organize‬از واژه ﻻﺗﯿﻨﯽ ‪ organum‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺑﺰار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )اﺷﺘﻮواﺳﺮ‪(356 :2006 ،‬‬
‫‪5. Hierarchical Order‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﻈﺎم‪ :‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﮐﺎرﮐﺮد‬
‫‪6. Organizational Order of System‬‬
‫‪ .7‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي آﻧﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎزﻣﺎن در اﺻﻞ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺤﺾ اﺑﺰاريِ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎ و رواﺑﻂ ﺳﺎﻟﻢ ]ﺑﻪﻣﻔﻬﻮم ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎه ﺳﺎﻟﻢ[ و ﮐﺎرﮐﺮدي ]ﺑﻪﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدي[ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻫﻢآواﺳﺎزيِ ﺳﺎﺧﺘﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺣﻘﻮﻗﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺤﯿﻄﯽ ـ ﮐﺎﻟﺒﺪي و اﻗﺘﺼﺎدي ـ ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﻮرد‬
‫‪1. Static Systems‬‬
‫اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ و ﺑﺎﻟﻌﮑﺲ‬ ‫‪2. Dying Systems‬‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬ ‫‪14‬‬

‫ﻧﻘﻄﮥ ﻣﺮﺟﻊ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﻣﻘﯿﺎس ﺑﺪون ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬ ‫رواﺑﻂ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺶﭘﺬﯾﺮي ـ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎم ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﯾﺎ وﻇﺎﯾﻔﯽ را ﮐﻪ‬
‫اﺑﻬﺎم و ﺗﺮدﯾﺪ اﺑﺰار ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن در راﺳﺘﺎي ﻫﺪف ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد ـ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ؛‬
‫درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻪﭼﯿﺰي ﺑﺰرگ و ﭼﻪﭼﯿﺰي ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ و ﭼﻪﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﯾﻦ رواﺑﻂ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ را ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎ )ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫﺎ( ﯾﺎ‬
‫ﮐﺪام ﭼﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏ ﯾﺎ دور اﺳﺖ“‪ .‬ﺟﻮﻧﺰ )‪ (2009‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺎزﻣﺎن ”ﻋﺮﺻﮥ‬
‫ﭘﯿﺶ از ‪ 1950‬ﻣﯿﻼدي را در ﻗﺎﻟﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻨﺶ و ﺗﻌﺎﻣﻞ“ )ﻫﺮﻧﺲ‪ (XVIII:2004 ،‬و ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺤﻘﻖِ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﻗﻠﯿﻤﯽ و ﺑﻌﺪا ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت در ﻗﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآورد )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬از ﺳﻮي‬
‫ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻓﻀﺎ و ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺮﺳﻮل )ﮐﺮﺳﻮل‪ (1-2 :2004 ،‬ﮐﻪ او ﻫﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻋﻠﻢ‬
‫درﺑﺎرة دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ ﺑﺤﺚﻫﺎي زﯾﺎدي ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ ،‬ﻣﮑﺎن را ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺳﺎده‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‬
‫)ﺗﻮان‪1979 ،‬؛ ﭘﺮد‪1984 ،‬؛ ﻣﺮﯾﻔﯿﻠﺪ‪1993 ،‬؛ اﮔﻨﯿﻮ و اﺳﻤﯿﺖ‪2002 ،‬؛‬
‫ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ او ﺑﺮاي ﻣﮑﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ـ‬
‫ﻣﺴﯽ‪2005 ،‬؛ ﺗﺮﯾﻔﺚ‪2009 ،‬؛ وودز‪ .(2011 ،‬آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﺎن‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و آن را ﻣﺘﻔﺎوت از ﻫﺮﻣﻔﻬﻮم دﯾﮕﺮي در‬
‫از ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭼﺸﻢاﻧﺪاز و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫درواﻗﻊ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﮑﺎن ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﺧﻤﯿﺮﻣﺎﯾﮥ اﺻﻠﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺟﺰء ذاﺗﯽ‬
‫ﺟﺎن اﮔﻨﯿﻮ )‪ (1987‬ﻣﮑﺎن را ”ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ]اﺳﺘﻘﺮار[ ﻣﻌﻨﺎﯾﺎﻓﺘﻪ ‪ “4‬ﻣﯽداﻧﺪ‬
‫اﯾﻦ داﻧﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ اﺳﺘﺮاﺑﻮ در دﻫﻪﻫﺎي اوﻟﯿﮥ ﺳﺪة ﻧﺨﺴﺖ‬
‫و ﺑﺮاي آن ‪ 3‬ﺟﻨﺒﮥ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرد‪:‬‬
‫ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻋﻠﻢ ﻣﮑﺎن ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ]اﺳﺘﻘﺮار[؛‬ ‫‪.1‬‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ )اﺳﺘﺮاﺑﻮ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ؛ ﺳﻌﯿﺪي‪-1390 ،‬ب( ‪ .1‬ﺑﺎ اﯾﻦوﺟﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺤﻞ؛ و‬ ‫‪.2‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺣﺘﯽ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن درﺑﺎرة ﻣﻔﻬﻮم و‬
‫ﺣﺲ‪ ‬ﻣﮑﺎن ‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﮑﺎن ﺑﺤﺚ ﻣﯽﺷﻮد )ﻣﺴﯽ‪1991 ،‬؛ دورﯾﺶ‪2006 ،‬؛ اﻧﺪرﺳﻮن‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﮑﺎن در ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺘﻘﺮارﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺎرﯾﺴﻮن‪ .(2010 ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ﻣﮑﺎن ﭼﯿﺴﺖ و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﻓﻀﺎ ﮐﺪام‬
‫و از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻣﮑﺎن در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﻟﻔﻆ ﮐﺠﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ]اﺳﺘﻘﺮاري[ را‬
‫روﯾﮑﺮدﻫﺎﯾﯽ ﻧﻈﯿﺮ روﯾﮑﺮد اﯾﺪهآﻟﯿﺴﻢ ﺗﺠﺮﺑﯽ اﯾﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﮐﺎﻧﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﯿﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻧﻮﻋﯽ ﻗﺎﻟﺐ ﭼﯿﺰﻫﺎ و رﺧﺪادﻫﺎ« در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »ﻣﺤﻞ »ﻋﺮﺻﮥ ﻣﺎدي رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻀﺎي ﻣﻄﻠﻖ ‪2‬؛ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﻈﺮوف )ﮐﺎﻧﺘﯿﻨﺮ( ﻣﻄﻠﻖِ درﺧﻮد‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﮑﻞ ﻋﯿﻨﯽ ﻣﮑﺎن ﮐﻪ آدﻣﻬﺎ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬
‫اﺳﺖ )ﺟﻮﻧﺰ‪ .(3 :2009 ،‬ﻓﻀﺎي ﻣﻄﻠﻖ در اﺻﻞ ﻣﺒﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻓﺮاد‪ ،‬زن‪ ،‬ﻣﺮد‪ ،‬ﺳﯿﺎه‪ ،‬ﺳﻔﯿﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻪ در آن ﻓﻀﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﺮ ﺷﺌﯽ ﯾﺎ راﺑﻄﻪاي ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻘﺮاري ﻣﻌﯿﻦ و ﺑﺮﺧﻮرداري از‬
‫درﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬وﻇﯿﻔﮥ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﻓﻨﻮﻧﯽ ﻧﻈﯿﺮ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﺎدي ﻣﺸﻬﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ آدﻣﯿﺎن و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻧﻬﺎ در ﺗﻮﻟﯿﺪ و‬
‫ﻧﻘﺸﻪﮐﺸﯽ و ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺑﺮاي ﭘ‪‬ﺮﮐﺮدن اﯾﻦ ﻣﻈﺮوف ﺑﺎ دادهﻫﺎ و اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺑﺨﺸﯽ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﮔﻨﯿﻮ از ﺣﺲ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺻﯿﻒوﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻘﻮﻻت اﺳﺖ ‪ .3‬ﮐﺎﻟﻮن و ﻻو )ﮐﺎﻟﻮن و‬
‫ذﻫﻨﯽ و اﺣﺴﺎﺳﯽ آدﻣﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﮑﺎن ]ﻣﻌﯿﻦ[ اﺳﺖ )ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﮐﺮﺳﻮل‪،‬‬
‫ﻻو‪ (3: 2004 ،‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد را ﻧﮕﺮش ﺧﯿﺎﻟﯽ )روﻣﺎﻧﺘﯿﮏ( ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‬
‫‪ .(7-8 :2004‬ﻃﺮح اﯾﻦ ‪ 3‬ﺟﻨﺒﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﮑﺎن از دو‬
‫ﮐﻪ ”ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎ در ﻓﻀﺎ داراي ﺛﺒﺎت ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ دﯾﮕﺮ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻀﺎ و ﭼﺸﻢاﻧﺪاز‪ ،‬ﯾﺎري‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ )ﮐﺮﺳﻮل‪ .(8 :2004،‬ﮐﺮﺳﻮل ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯾﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﺪ‪ .‬او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪” :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎ‬ ‫‪ .1‬اﺳﺘﺮاﺑﻮ در ﮐﺘﺎب ﺳﺘﺮگ ﺧﻮد ﺑﻪﻧﺎم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ دو داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯽ ورزد؛ او داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮاص و ﻋﻮام ﻻزم ﻣﯽﺷﻤﺎرد و ﺣﺘﯽ آن‬
‫را ﻣﻌﻨﺎدار ﻣﯽﺳﺎزد‪ :‬اﺗﺎق ﮐﻮدك‪ ،‬ﭘﺎرك‪ ‬ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺮﺑﺎزاري‪ ،‬ﺷﻬﺮ‬ ‫را داﻧﺶ ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ اﺳﺘﺮاﺑﻮ ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﻮﯾﻮرك‪ ،‬ﮐﺸﻮرﮐﻮزوو‪ ،‬و ]ﮐﺮه[ زﻣﯿﻦ؟ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي آﻧﻬﺎ را‬ ‫وﺻﻒ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺟﻮاﻣﻊاﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂﻃﺒﯿﻌﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ )ﺳﻌﯿﺪي‪-1390 ،‬ب‪،‬‬
‫ﺻﺺ ‪.(104-103‬‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﮑﺎن درﻣﯽآورد و ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎ ﯾﮏ اﺗﺎق‪ ،‬ﯾﮏ ﭘﺎرك‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫‪ Absolute Space .2‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻓﻀﺎيﻣﻄﻠﻖ را ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﺤﻞ‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﮐﺸﻮر ﻧﻮﺑﻨﯿﺎد و ﯾﮏ ﮐﺮة ﻣﺴﮑﻮن؟“ او‬ ‫اﺳﺘﻘﺮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ‪ Abstract Space‬ﮐﻪ ﺑﺎز در ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ آن ﻫﻢ ﻓﻀﺎي ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪” :‬اﯾﻨﻬﺎ ﺗﻤﺎم ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آدﻣﻬﺎ آﻧﻬﺎ را‬ ‫ﯾﮑﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﻌﻀﯽ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻌﻨﺎدار ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ آدمﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ از اﻧﺤﺎء ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﻧﻤﻮدارﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ از ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﻣﻌﯿﻦ اﺳﺖ اﻣﺮوزه‪ ،‬ﻧﺮماﻓﺰارﻫﺎ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ‪ SPSS ،GIS‬و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﮐﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺎﺳﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ‬

‫‪4. Meaningful Location‬‬ ‫ﯾﺎري اﯾﻦ ﻋﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬

‫اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪» ،‬اﮔﺮ ﻓﻀﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻃﯽ آن ﯾﮏ روﻧﺪ‬ ‫ﺧﻮردهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﻔﺒﻮر )ﻟﻔﺒﻮر‪ (16 ،1991 ،‬ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪي ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺮوﮐﺎر دارﯾﻢ‪) «.‬ص‪.(46‬‬ ‫ﮐﺮﺳﻮل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ وﻗﺘﯽ از ﯾﮏ اﺗﺎق در ﯾﮏ‬
‫ﻟﻔﺒﻮر ﻋﻘﯿﺪه دارد ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎوي دو وﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫آﭘﺎرﺗﻤﺎن‪ ،‬از ﮔﻮﺷﮥ ﯾﮏ ﺧﯿﺎﺑﺎن‪ ،‬ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰﺧﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،‬‬
‫ﻫﺮدو ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﺑﺎرِ ﻣﮑﺎﻧﯽ دارﻧﺪ؛ اﯾﻦ دو وﺟﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫ﻣﮑﺎن ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرﻣﺎن ﭼﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫‪5‬‬
‫)‪ (1‬رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ رواﺑﻂ ﺑﯿﻮ ـ ﻓﯿﺰﯾﻮﻟﻮژﯾﮏ‬ ‫واژﮔﺎن ﮔﻔﺘﻤﺎن روزﻣﺮه‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﻌﯿﻦ را ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﯿﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺳﻨﯽوﺟﻨﺴﯽ‪ ،‬در ﻃﻮل ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽﺧﺎصﺧﺎﻧﻮاده؛ و‬ ‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﮐﻞ‪ ،‬ﯾﮏ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را‬ ‫را ﻣﺠﺰا )اﯾﺰوﻟﻪ(‬
‫)‪ (2‬رواﺑﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ ‪ ،6‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر و ﺳﺎزﻣﺎن آن؛ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬ ‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ واژﮔﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدة ﻣﺸﺨﺼﯽ از اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎ و‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ)ص‪.(32‬‬ ‫ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 1‬ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ و ﺣﺎوي آﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺎره دارﻧﺪ و‬
‫ﻟﻔﺒﻮر ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» ،‬اﯾﻦ دو دﺳﺘﻪ رواﺑﻂ‪ ،‬ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﮐﯽ از آﻧﻨﺪ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ‪ 2‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮﻫﺎي ﺧﺎص ﻧﻈﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ ﺑﻪﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮردﻫﺎﻧﺪ‪ :‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮاده‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ «.‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﺮﺳﻮل )ﮐﺮﺳﻮل‪ (5 :2005 ،‬ﻣﮑﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬارده و ﺟﺰﯾﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آن و از آن اﺳﺖ؛ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ و ﮐﻮﺗﺎهﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪» ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻌﻨﺎدار« ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده در ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻓﻀﺎي‬ ‫ﻟﻔﺒﻮر در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﺗﺎق‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺑﺎزار و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﺎﯾﻞ ﺷﻮد ـ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺎر‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺎرِﻣﮑﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪” :‬در اﯾﻨﺠﺎ دو اﻣﮑﺎن وﺟﻮد دارد‪ :‬ﯾﺎ‬
‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﮑﺎﻧﯽﮐﺮدن ‪ 7‬آﻧﻬﺎ« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬ ‫اﯾﻦ واژﮔﺎن ﯾﮏ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آن را ﺑﺎزﺳﺎزي‬
‫‪8‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﺒﻮر )‪ (129 :1991‬ﮐﻪ ﻓﻀﺎ را ﻧﻮﻋﯽ ﺷﯿﻮة ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﻪ‬ ‫و ﺑﻪ واﺳﻄﮥ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﺗﻮﺿﯿﺢ دﻫﯿﻢ؛ ﯾﺎ ﺑﺎزﺗﺎب و ﺗﺠﻠﯽﮔﺎه آﻧﻬﺎ ﻣﺎ را‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورد‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ‬ ‫ﻗﺎدر ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ واژﮔﺎن و ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ا‪‬ﻋﻤﺎل‬
‫‪9‬‬
‫رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﯿﺴﺖ؟ آﯾﺎ اﯾﻦ رواﺑﻂﺟﻮﻫﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 3‬ﺑﺴﺎزﯾﻢ‪ .‬در ﻫﺮ دوﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﮥ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ اﺻﻮﻻ ﻣﻄﻠﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ و در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬رواﺑﻂ‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﯾﮏ ﻧﻈﺎمﻓﻀﺎ ‪ 4‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد“ )ﻟﻔﺒﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﮐﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﻀﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮوز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ اﯾﻦ ]رواﺑﻂ[ ﺑﻪﺷﮑﻞ ﻓﻀﺎ ﺗﺠﻠﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎدار ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮑﺎن ﺑﺴﺘﺮ‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ[ در ﯾﮏ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد آن را ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻖ‬ ‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺪا از ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ«‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻟﻔﺒﻮر ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ ﺣﺎﺻﻞ از اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ‬ ‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛‬ ‫ﻗﺎﺑﻞ ادراك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢﭘﯿﻮﻧﺪ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪﺣﺴﺎب‬
‫از‪:‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺗﻮان )‪ (387 :1979‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﯿﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ ﺑﺮ‬
‫اﻟﻒ ـ ﻋﻤﻞﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﻬﺎي اﺳﺘﻘﺮاري‬ ‫رويﻫﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ‬
‫ﺧﺎصو وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺴﺘﺮﻓﻀﺎﯾﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺻﻮرتﺑﻨﺪيﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻞ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬ ‫ﺑﺪون ﻋﻨﺼﺮ زﻣﺎن ﺑﺮاي ذﻫﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮد )‪(1984‬‬
‫ﺗﺪاوم و ﺗﺎﺣﺪي ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯿﮑﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ‬ ‫ﻫﻢ ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ را ﻣﺪﻏَﻢ و آن را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﮥ روﻧﺪي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﯽآن‬
‫ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﯾﮏ راﺑﻄﮥ ﻣﻌﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ آن ﻓﻀﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﺻﻮرتﺑﻨﺪيﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺻﻮرتﺑﻨﺪي‬
‫ﺳﻄﺢ ﺗﻀﻤﯿﻦﺷﺪهاي از ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي و ﺳﻄﺢﺧﺎﺻﯽ از ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ را زﻣﯿﻨﻪ ﺳﺎزي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺤﻮل ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﯽوﻓﻘﻪ در ﮔﺬر زﻣﺎن درﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽآﻣﯿﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ ﺳﺨﻦ از ﻣﮑﺎن ﯾﺎ ﻓﻀﺎ در ﻣﯿﺎن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ب ـ ﺗﺠﻠﯿﺎت ﻓﻀﺎ ‪ 10‬ﮐﻪ ﺑﺎ رواﺑﻂﺗﻮﻟﯿﺪ و ﻧﻈﻤﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺟﺎري‬
‫ﻋﻨﺼﺮ زﻣﺎن ﮐﺎﺗﺎﻟﯿﺰور ﻓﻬﻢ و ﺗﺼﻮ‪‬ر آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﻣﯿﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﯿﻮﻧﺪ و از ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ داﻧﺶ‪ ،‬ﻋﻼﺋﻢ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و رواﺑﻂ ﭘﯿﺶِ‬
‫رو ‪ 11‬ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﺮﺳﻮل )ﮐﺮﺳﻮل‪ (5 :2004 ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن در‬
‫ج‪ -‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺘﺠﻠﯽ ‪ ،12‬ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪه‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪﺻﻮرت‬ ‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﮔﯿﺘﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي ﻣﮑﺎنﺳﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﭘﻨﻬﺎن ﯾﺎ زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬ ‫ﻟﻔﺒﻮر )‪ 26: 1991‬و ‪ (27‬درﺳﺖ درﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ اﺻﻮﻻ ﻓﻀﺎي‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻨﺮ )ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻬﻨﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻓﻀﺎ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ و ﻓﻀﺎي )اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ( ﯾﮏ ﺗﻮﻟﯿﺪ )اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻔﺒﻮر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ »ﻫﺮ ﻓﻀﺎ ﻣﺴﺘﻠﺰم‪ ،‬ﺣﺎوي و ﻣﻌﺮف‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ« )ﺻﺺ‪ ،(82-83‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﻘﺶ زﻣﺎن‪،‬‬
‫‪5. Social Relations of Reproduction‬‬
‫‪6. Relations of Production‬‬
‫‪7. Localization‬‬
‫‪8. Mode of Production‬‬
‫‪9. Mode of Existence of Social Relations‬‬ ‫‪1. Spatial Practice‬‬
‫‪10. Representations of Space‬‬ ‫‪2. Interrelationships‬‬
‫‪11. Frontal Relations‬‬ ‫‪3. Spatial Code‬‬
‫‪12 . Representational Spaces‬‬ ‫‪4. System of Space‬‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻟﻔﺒﻮر ﺑﻬﺪﻧﺒﺎل ﻧﻈﺮﯾﻬﺎي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﮔﻮﯾﺎي اﯾﻦ‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪،‬‬
‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪” ،‬ﺗﺌﻮري ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ را ﻣﯿﺘﻮان ﺑﻪﺷﯿﻮة‬
‫‪7‬‬
‫ﻗﯿﺎس‪ ،‬ﺗﺌﻮري وﺣﺪت ﻧﺎﻣﯿﺪ!“ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪ .(11‬او در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺪف ﮐﺸﻒ ﯾﺎ ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﯾﮏ “وﺣﺪت ﺗﺌﻮرﯾﮏ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ادراك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ”)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻟﻔﺒﻮر اﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫)‪ (1‬ﻋﺮﺻﮥ ﮐﺎﻟﺒﺪي‪ -‬ﻃﺒﯿﻌﺖ )ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎﻟَﻢ واﻗﻊ(؛‬
‫)‪ (2‬ﻋﺮﺻﮥ ذﻫﻨﯽ )ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺠﺮﯾﺪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ و ﺻﻮري؛ و‬
‫)‪ (3‬ﻋﺮﺻﮥ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻓﻀﺎي ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ -‬ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪،‬‬
‫‪8‬‬
‫ﻓﻀﺎي اﻋﻤﺎل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﻀﺎي اﺷﻐﺎلﺷﺪه از ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺣﺴ‪‬ﯽ ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻮﻟﯿﺪات ﺻﻮرِ ﺧﯿﺎل ‪) 9‬ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.(11-12‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ورﻟﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﻟﻔﺒﻮر”ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺸﺨﺺ ﺧﻮد آﻧﭽﻨﺎن ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را آﺷﮑﺎرا از‬
‫ﻓﻀﺎي روﺣﯽ‪ ،‬از ﯾﮑﺴﻮ و ﻓﻀﺎي ﮐﺎﻟﺒﺪي )ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻋﻤﻠﯽ‪-‬‬
‫ﺣﺴﯽ ‪ 10‬و ادراك ﻃﺒﯿﻌﺖ ‪ (11‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻔﮏ ﺳﺎﺧﺖ« )ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫ص‪(27‬؛ ﭘﺲ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪”،‬ﻓﻀﺎ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬
‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﺳﺖ ”)ﻫﻤﻮ‪ ،‬ﺻﺺ‪ .(83-82‬ﻟﻔﺒﻮر اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻋﺎرﺿﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ‪ 12‬دﻗﯿﻘﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﭘﯿﭽﯿﺪهاي را ﭘﯿﺶ ﻣﯽﻧﻬﺪ‪،‬‬
‫زﯾﺮا اﯾﻦ داﻧﺶ ﭘﯿﮑﺮﻫﺎي ﻧﺎﮐﺎﻣﻞ از داﻧﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎآﮔﺎه از‬
‫ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ از‬
‫ﺑﻄﻦ ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﭘﺮورده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﻀﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺷﻬﺮي‪،‬‬
‫ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮي اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫اﺑﺰار ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮد‪ ‬آن ﻓﻀﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮏ‬
‫‪13‬‬
‫ﭘﯿﺎم و ﺑﺎﺷﻨﺪﮔﺎن آن را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮏ ﺧﻮاﻧﺶ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﺎدﯾﺪهاﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﺑ‪‬ﺮﻫﮥ زﻣﺎﻧﯽِ ﺑﯿﻦ‬
‫ﺳﺪة ‪) 16‬رﻧﺴﺎﻧﺲ و ﺷﻬﺮ رﻧﺴﺎﻧﺴﯽ( و ﺳﺪة ‪ 19‬ﻣﯿﻼدي ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﻧﺒﻮد‬
‫ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﻤﺎراﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮي و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد و زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫داﺷﺖ راﯾﺞ ﺑﯿﻦ روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن و ﺷﻬﺮﯾﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻀﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را ﻣﯿﺪاد ﮐﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺿﻤﻨﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ‪ 14‬ﺷﻮد؟« )ﻟﻔﺒﻮر‪(7 :1991 ،‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﻓﻀﺎ را از ﻋﯿﻨﯿﺖ ﺧﻮد ﺟﺪا‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ذﻫﻨﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻄﻠﻖ ﺑﯿﺎن دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﺘﻮﻧﯽ ﮔﯿﺪﻧﺰ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس و‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖﭘﺮداز ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ‬
‫‪7 . Unitary Theory‬‬
‫‪8 . Sensory Phenomena‬‬
‫‪9 . Imagination‬‬
‫‪10 . Practico-sensory Activity‬‬
‫`‪11 . Perception of `nature‬‬
‫‪12 . Semiology‬‬
‫‪13 . Reading‬‬
‫‪14 . Constructed‬‬
‫‪16‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ ﻧﺸﺎﻧﮥ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺘﺠﻠﯽ ﺑﺮوز ﻧﻤﺎﯾﺪ )در ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺳﺖ‬
‫)ﺻﺺ ‪. (33-31‬‬
‫ورﻟﻦ )‪ (1993‬ﮐﻪ اﺻﻮﻻ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر و ﺑﺎ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻧﻈﺮات ﻟﻔﺒﻮر ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺤﻮة ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ او ﺑﻪ ﭼﯿﺴﺘﯽ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻘﺶ آﻧﻬﺎ در ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎ را از ﺟﻬﺎﺗﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽ داﻧﺪ و ﻣﯿﻨﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻣﻀﻤﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﺗﻮﻟﯿﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ‪ ‬ﺟﻮﻫﺮة اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭽﻮﺟﻪ ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺪ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‬
‫آن ﮐﻪ ﻣﻀﻤﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ ﯾﮏ راﺑﻄﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﺧﺎﺻﯿﺘﯽ ﻣﻌﻨﺎدار ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺘﻬﺎي ﻣﺎدي ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫اﻫﺪاف ﻣﻌﯿﻦ در ﯾﮏ ُﺑﺮﻫﮥ ﻣﻌﯿﻦ و در ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺸﺨﺺ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪-‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ‪.‬اﯾﻦ ﺑ‪‬ﻌﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯿﺖ ‪ 1‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻣﺎدي ﻧﺪارد ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻓﺮﻣﻮﻟﺒﻨﺪي ﻟﻔﺒﻮر آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪”،‬رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ‪...‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻓﻀﺎ ﺗﺠﻠﯽ ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ‪” ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﯾﮏ ﻓﻀﺎيِ از‬
‫ﻗﺒﻞ ﻣﻮﺟﻮد‪ ‬ﻣﺎدﯾﺘﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ج ‪-‬ﯾﮏ راﺑﻄﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻧﻤﯿﺘﻮاﻧﺪ اﺛﺮﮔﺬار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ]راﺑﻄﻪ[ ﺗﻨﻬﺎ در روﻧﺪﻫﺎي ﮐﻨﺶِ ﺗﻮﻟﯿﺪﺷﺪه ﯾﺎ ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪﺷﺪه‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﮐﻨﺸﮕﺮ ‪ 2‬ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ از ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫د‪ -‬ﻓﺮﻣﻮﻟﺒﻨﺪي ﻟﻔﺒﻮر ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻪ ﻣﺎده ﺗﺒﺪﯾﻠﺸﺪن ﯾﺎ ﻣﺎد‪‬ﯾﺖ‬
‫دوﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎدﯾﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﻓﻀﺎ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻣﺎدﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺗﻮﻟﯿﺪ )ورﻟﻦ‪.(4-5 :1993،‬‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻔﺒﻮر ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻓﻀﺎ را‬
‫در ﻣﻨﻔﮑﺪﯾﺪن )اﯾﺰوﻻﺳﯿﻮن(‪ ،‬ﺗﺠﺮﯾﺪي ﺧﺎﻟﯽ ‪ 4‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺮژي و زﻣﺎن« )ﻟﻔﺒﻮر‪ .(12: 1991 ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬او‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺠﺰا ﻣﯿﺪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در ﯾﮏ ﮐﻠﯿ‪‬ﺖ‪ ‬ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ واﺣﺪ ﻧُﻤﻮد ﻣﯿﯿﺎﺑﻨﺪ )ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫ص‪ .(11‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻣﯿﺴﺎزد ﮐﻪ »ﭼﻪ واژﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺗﻔﮑﯿﮏ اﻧﻮاع ﻓﻀﺎ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪﮐﺎرﺑﺮد‪ ،‬ﺑﻬﻨﺤﻮي ﮐﻪ‬
‫ﻓﻀﺎي ﮐﺎﻟﺒﺪي)ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ(‪ ،‬ﻓﻀﺎي روﺣﯽ ‪ ،5‬و ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮن و ﻧﺎﻣﺘﺼﻞ ﻧﮕﺮدﻧﺪ؟ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪. (14‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ واژه ﺑﻪﺧﻮديِﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪارد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻬﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎي اﯾﺪﻫﺂل را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻻت ذﻫﻨﯽ‬
‫)ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ -‬رﯾﺎﺿﯽ( ﺳﺮوﮐﺎر دارد‪ ،‬از ﻓﻀﺎي ﻋﯿﻨﯽ ‪ 6‬ﮐﻪ ﻓﻀﺎي اﻋﻤﺎل‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ .‬درواﻗﻊ‪«،‬اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻓﻀﺎ ﺣﺎوي‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮﺳﺎز و ﭘﯿﺸﺸﺮط دﯾﮕﺮي اﺳﺖ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫‪1 . Sociality‬‬
‫‪2 . Actor‬‬
‫‪3 . Reification‬‬
‫‪4 . Empty Abstraction‬‬
‫‪5 . Mental Space‬‬
‫‪6 . Real Space‬‬
‫‪17‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬
‫ﺣﺘﯽ از ﻻﻣﮑﺎن ‪ ،8‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﯽﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻣﮑﺎنِ ﺑﯽﻣﮑﺎن و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ )ﮔﯿﺮﯾﻦ‪ .(243: 2000 ،‬ﺷﺎﯾﺪ در ﻫﻤﯿﻦ ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻟﻔﺒﻮر )ﻟﻔﺒﻮر‪ (7:1991،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﯽ‬
‫در اﯾﺠﺎد ﺑﺴﺘﺮي ﺑﺮاي داﻧﺸﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬر زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺲ دراز ﮐﻮﺷﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬اﻧﺒﺎﺷﺘﯽ ﺑﺰرگ از ﭘﮋوﻫﺶ و اﻧﺘﺸﺎر‪،‬‬
‫ﺳﺮﺑﺮآورد‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ -‬اﯾﻦ داﻧﺶ‪ ،‬داﻧﺶ ﻓﻀﺎ ﺑﻮده ﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻣﯽﺑﻮد‪ «.‬او ﺑﻪ ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ و ﻧﻮﻋﯽ ﮔﺰﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻤﮥ ﻣﺎ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﺒﺤﺚ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺎل‪،‬‬
‫دروغ و ﺗﻈﺎﻫﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻞ واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺎر ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ”)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ‪» ،‬زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﻤﺎﮐﻨﻮن در‬
‫ﺑﯿﻦ ﮔﺮﻫﻬﺎﯾﯽ در اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﺷﺒﮑﻪ‪ ،‬در ﻃﻮل ﻧﻘﺎط ﻗﺪرت ﯾﺎ ﺗﻘﺎرب ﯾﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺿﺮورﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﺘﺼﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﻠﻮلﻫﺎﯾﯽ از ﻣﮑﺎنﻫﺎ‬
‫در ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻬﺸﻤﺎر ﻣﯿﺮوﻧﺪ‪ :‬ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﺣﺎﺷﯿﮥ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺮوﺷﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﯽ آزادراهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي اداري و‬
‫ﻣﺤﻠﻪﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ‪...‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﺗﺸﺨﺺ ﺧﻮد را از‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪] ،‬ﻋﻨﺼﺮ[ ﻣﮑﺎن ﻋﯿﻨﯿﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﺧﻮد را از ﮐﻒ ﻣﯽ‪-‬‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﻬﺪ؛ ﻧﯿﻮﯾﻮرك ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ ﻓﺸﺮده در ﻻﺳﻮﮔﺎس‪ ،‬در ﮐﻨﺎر اﻫﺮام‬
‫]ﻣﺼﺮ[ و ﺑﺮج اﯾﻔﻞ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯿﯿﺎﺑﺪ و دﯾﺰﻧﯿﻠﻨﺪ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯿﮕﯿﺮد‪)«.‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ‪.‬‬
‫درﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮات‪ ،‬ﺗﺎﻣﺲ ﮔﯿﺮﯾﻦ )ﺗﺎﻣﺲ ﮔﯿﺮﯾﻦ‪،‬‬
‫‪ ،(243 :2000‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس اﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﺴﺘﺮدة‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ )و ﺑﻪﮔﻔﺘﮥ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻏﯿﺮﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ(‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬
‫ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ آﯾﺎ واﻗﻌﺎ »ﻣﮑﺎن دﯾﮕﺮ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪارد؟«‬
‫و ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪» ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﮑﺎن اﻫﻤﯿﺖ دارد؛ ﺑﻪﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﺟِﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﯿﻨﺖ و ﻓﺴﺘﻔﻮود‪ ،‬ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮي از زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ‪.‬ﮔﯿﺮﯾﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن درﺑﺎرة ﻣﮑﺎن ﺑﻪﻧﺪرت در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﮑﺎن‬
‫]ﺑﻪﻣﻔﻬﻮم ﻋﯿﻨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ آن[ ﻗﺎﻟﺐﮔﯿﺮي ﺷﺪه و ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦ‬
‫رو‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آﻧﺎن ﻣﺸﻬﻮد ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻮ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﻋﻼﻗﻪاي ﻧﺪارﻧﺪ‪ -‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﯿﺢ دادهاﻧﺪ آن را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ واﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ وﺣﺸﺖ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺷﯿﻮهﻫﺎي ﺗﺒﯿﯿﻦ آﻧﺎن را از‬
‫اﺳﺘﻘﺮاري ﺷﺮﮐﺘﻬﺎ و اﻓﺮاد‪ ،‬ﮐﻮﺷﺶ در دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزار‪ ،‬اﯾﺠﺎد دﻓﺎﺗﺮ ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺠﺎري ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺷﺮﮐﺘﻬﺎي ﺑﺰرگ در ﻣﮑﺎﻧﻬﺎي ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ روﻧﺪ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﺳﺮﻣﺎﯾﮥ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺮاﻧﯽ‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺘﻬﺎ از ﻣﺤﻮ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺳﻨﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎزﺳﺎﺧﺖ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻧﻬﺎدﻫﺎي‬
‫دوﻟﺘﯽ در اﯾﺠﺎد‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺎزارﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﮐﺎر‪ ،‬ﻓﺮوﺷﮕﺎﻫﻬﺎي ﺑﺰرگ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن اﻃﻼﻋﺎت در اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ را ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از اﻫﻤﯿﺖ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ و دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫‪ . 7‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﻨﻮز ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﺴﺎﻓﺖ و ﻣﮑﺎﻧﮕﺰﯾﻨﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ دارﻧﺪ ﻣﺎرﺗﯿﻦ‬
‫ﻣﯿﺂورﻧﺪ‪.‬‬
‫‪8 . Placeless‬‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﻮﯾﻢ و ﺳﻨﺠﺶ زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻮﺷﺘﻦ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪهاي ﺧﺎص ﺟﻮاﻣﻊ‬
‫ﮐﺸﺎورز )ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن( ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ »در اﯾﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﺳﻨﺠﺶ زﻣﺎن در زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه‪ ،‬ﺑﺮاي اﮐﺜﺮﯾﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﮑﺎن در ﭘﯿﻮﻧﺪ و اﻏﻠﺐ ﻏﯿﺮدﻗﯿﻖ و ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﯿﭽﮑﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ اوﻗﺎت روز را ﺑﺪون ارﺟﺎع ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪-‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﯾﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻪﻣﻮﻗﻊ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ ﮐﺠﺎ و ﯾﺎ ﺑﺎ‬
‫روﯾﺪادﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻮد« )ﮔﯿﺪﻧﺰ‪ .(17 :1996 ،‬ﮔﯿﺪﻧﺰ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﺮاع ﺳﺎﻋﺖ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ در اواﺋﻞ ﺳﺪة‬
‫‪18‬ﻣﯿﻼدي‪ ،‬ﺑ‪‬ﻌﺪ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺖ و ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن داد و زﻣﺎن ﺧﺎﻟﯽ ‪ 1‬را‬
‫ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »زﻣﺎن را از ﻓﻀﺎ ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺖ‪...‬اﻣﺎ ﻫﻨﻮز زﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫ﻓﻀﺎ )و ﻣﮑﺎن( ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺎﻧﯽ ﺳﻨﺠﺶ]زﻣﺎن[ ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻧﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﻣﺎن ‪ 2‬ﻫﻤﺮاه‬
‫ﮔﺸﺖ ‪.‬اﯾﻦ ﺗﺤﻮل زﻣﯿﻨﻬﺴﺎز ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﺪة‬
‫ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﯿﻼدي ﺑﻪﺳﺮاﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪ .(13‬ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﺷﺪن‬
‫زﻣﺎن و ﯾﮑﻨﻮاﺧﺘﯽ ﺗﻘﻮﯾﻢﻫﺎ در ﺳﻄﺢ ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯿﺸﺪن زﻣﺎن ‪،3‬‬
‫ﭘﯿﺸﺸﺮط اﺻﻠﯽ ﺧﺎﻟﯽﺷﺪن ﻓﻀﺎ ‪ 4‬ﺷﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺷﺎﻟﻮدة ﮐﻨﺘﺮل‬
‫ﻓﻀﺎ را ﻓﺮاﻫﻢ آورد« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪. (18‬ﮔﯿﺪﻧﺰ ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪،‬‬
‫“ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎي ﺧﺎﻟﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻓﻀﺎ از ﻣﮑﺎن‬
‫درﯾﺎﻓﺖ« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬دراﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬او ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‬
‫ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم در ﺗﺼﻮرات ذﻫﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯿﺪﻫﺪ”‪:‬اﻟﺒﺘﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﻔﺎوت ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو ﻣﻘﻮﻟﻪ‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ[ را درﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ” و اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪“ ،‬ﻣﮑﺎن‬
‫در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﺪة ﻣﺤﻞ ﮐﻪ ﻣﺒﯿ‪‬ﻦ ﺑﺴﺘﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ”.‬و ﺑﺎز ﺑﻪدﻟﺨﻮاه‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪“ ،‬ﻓﻀﺎ و‬
‫ﻣﮑﺎن در ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪرن ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﻮدﻧﺪ« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬و‬
‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪» ،‬ﻓﺮارﺳﯿﺪن ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺤﻮ ﻣﺘﺰاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري و ﻫﺪاﯾﺖ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ دﯾﮕﺮان ﻏﺎﯾﺐ ‪ 6‬ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻣﮑﺎﻧﯽ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﮥ ﺑﻌﯿﺪ از وﺿﻌﯿﺖ ﺗﻌﺎﻣﻞِ رودررو ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎ را از ﻣﮑﺎن‬
‫ﻣﺠﺰا ﺳﺎﺧﺖ ”)ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪. (19‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻓﻨﺎوراﻧﻪ و ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت )دورﯾﺶ‪ ،(2006 ،‬اﺻﻮﻻ ﻣﻨﮑﺮ ﻣﮑﺎن و اﻫﻤﯿﺖ آن ﻣﯽ‪-‬‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺳﺒﺐ ﺑﯽاﺛﺮ ﺷﺪن‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﺳﺘﻘﺮاري و ﻣﺴﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ ‪ .7‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻋﺪهاي‬
‫‪1 . Empty Time‬‬
‫‪2 . Social Organization of Time‬‬
‫‪3 . Empting of Time‬‬
‫‪4 . Empting of Space‬‬
‫‪5 . Separation of Space from Place‬‬
‫‪6 . Absent Others‬‬
‫و ﻣﯿﻠﺮ )‪ (145 ،2002‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺒﻨﺪي اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻧﻌﻄﺎف روزاﻓﺰون ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬
‫ﻏﯿﺮاﻗﻠﯿﺪﺳﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺬﯾﺮش اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻣﺴﺎﻓﺖ‪ /‬رواﺑﻂ‪ ،‬ﻧﺴﺒﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺤﻮل در ﮔﺬرزﻣﺎن و در ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻀﺎ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﺎ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﻣﺎن ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ وﺿﻌﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ذﻫﻨﯽ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻏﯿﺮﻋﯿﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺷﮑﻠﮕﯿﺮي‬
‫ﻓﻀﺎي واﻗﻌﯽ ﺑﺴﯿﺎر اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻔﺒﻮر )ﻟﻔﺒﻮر‪) 6 :1991 ،‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻓﻀﺎ را ﮔﺎﻫﯽ ﻓﻀﺎي روﺣﯽ ﯾﺎ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻀﺎي ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﺎن و‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺸﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮﻣﯿﺸﻤﺎرد‪ .‬ﻓﻀﺎي روﺣﯽ ‪ 2‬ﯾﺎ ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬آﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻟﻔﺒﻮر‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﻀﺎي ﻋﻤﻠﯽ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﮐﺎر و ﺑﺎ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪﺗﻌﺒﯿﺮي‪ ،‬ﻓﻀﺎي روزﻣﺮه‪ ،‬ﻓﻀﺎي زﻧﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﻓﻀﺎي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻔﺒﻮر ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ »اﯾﻦ دو ﻓﻀﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ :‬ﻓﻀﺎي‬
‫روﺣﯽ و ﻓﻀﺎي واﻗﻌﯽ ‪ .4‬ﻓﻀﺎي واﻗﻌﯽ ﺑﺴﺘﺮي ﻣﯽﺳﺎزد ﺑﯿﻦ ﻋﺮﺻﮥ‬
‫‪5‬‬
‫روﺣﯽ‪ ،‬از ﯾﮑﺴﻮ‪ ،‬و ﻋﺮﺻﮥ ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ( و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ ،‬از‬
‫دﯾﮕﺮﺳﻮ« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ‪.‬‬
‫ﻟﻔﺒﻮر اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪» :‬اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﻀﺎي ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻓﻀﺎي رﯾﺎﺿﯿﺪان و‬
‫ﻓﯿﺰﯾﮑﺪان ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻏﯿﺮاﻗﻠﯿﺪﺳﯽ؛ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﻬﺎرﺑ‪‬ﻌﺪي ﮐﻪ در آن ﺑﺴﯿﺎري روﯾﺪادﻫﺎ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﺎ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ در ﻋﯿﻦ آﻧﮑﻪ روﯾﺪادﻫﺎ ﻓﻀﺎﺳﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎ روﯾﺪادﻫﺎ را ﺳﻤﺖوﺳﻮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ« )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﺳﻨﺘﯽ و ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺑﻪاﺿﺎﻓﮥ ﺑﻌﺪ ﻣﺠﺰاي زﻣﺎن‪ ،‬در‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ادﻏﺎم ﺷﺪه و ﯾﮏ واﺣﺪ ﻣﻨﻔﺮد ﻓﻀﺎزﻣﺎن ‪ 6‬ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺑ‪‬ﻌﺪ را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ در ﻓﻀﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﯾﮏ‬
‫رﺧﺪاد ﯾﺎ ﻋﻨﺼﺮي ﺟﺰء در ﻓﻀﺎزﻣﺎن ﺟﻠﻮهﻣﯽﮔﺮدد )ﺟﻮﻧﺰ‪،2009 ،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻠﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ و‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ؛ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ روﯾﮑﺮد ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﺑﻪواﺳﻄﮥ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﮑﺎنﻫﺎ‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و درﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﺤﻠﯽﺷﺪن را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‬
‫)ﮐﺎﻟﻮن و ﻟﻮو‪. (4-3 :2004 ،‬‬
‫ﻣﺴﯽ )ﻣﺴﯽ‪ (130: 2005 ،‬در راﺳﺘﺎي ﻓﻬﻢ ﻣﻄﻠﻖ از ﻣﮑﺎن و‬
‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» ،‬ﯾﮏ راه دﯾﺪن ﻣﮑﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﮕﺎهﮐﺮدن ﺑﻪ ﻧﻘﺸﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ و )اﮔﺮاﻧﮕﺸﺘﻤﺎن را دور ﯾﮏ ﻣﺤﺪوده ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ(‬
‫اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻧﺠﺎﺳﺖ‪ ...‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺗﺼﻮر از ﻓﻀﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﯾﮏ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر از ﻣﮑﺎن را ﻫﻢ رﻫﺎ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻀﺎ‬
‫ﻣﺘﺮادف ﻫﺮآﻧﭽﻪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ آن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ[ ﻣﻔﺼﻞﺑﻨﺪي ﻫﻨﺪﺳﮥ ﻗﺪرت وﺳﯿﻊﺗﺮ ﻓﻀﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮﺷﺖ آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺼﻮل اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻣﻼت در آن ﻋﺮﺻﮥ‬
‫ب‪ -‬ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ راﺑﻄﮥ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒﺷﺪه ﯾﺎ ﺛﺎﺑﺘﯽ ﺑﺮاي‬
‫‪2. Mental Sphere‬‬
‫‪3. Practical Space‬‬
‫‪4. Real Space‬‬
‫‪5. Physical and Social Sphere‬‬
‫‪6. Spacetime‬‬
‫‪18‬‬
‫ﮐﻔﺸﺎن ﺑﺮﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﮕﺮان آن ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻋﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺒﺎدا ﺗﺼﻮرات ﮐﻠﯿﻨﮕﺮ و ﻣﻄﻠﻘﮕﺮاي آﻧﺎن را در داﻧﺶ ﺗﺨﺼﺼﯿﺸﺎن‬
‫ﺑﻪﻣﺨﺎﻃﺮه اﻧﺪازد« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪ .(464‬ﮔﯿﺮﯾﻦ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود ﮐﻪ‬
‫ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي درك درﺳﺖ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﮑﺎنﻣﺤﻮر داﻣﻦ زﻧﺪ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﻫ‪‬ﺮﻧ‪‬ﺲ )ﻫ‪‬ﺮﻧ‪‬ﺲ‪ (63: 2004 ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ادﻋﺎي ﺑﻌﻀﯽ در زﻣﯿﻨﮥ ﮐﺎﻫﺶ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﮑﺎن‬
‫و ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﮐﺎر در ﺷﺒﮑﻪﻫﺎ و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ رﺳﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ‪ ،‬در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦ اﻣﺮ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺎﻣﻼ ﻣﺘﻌﺎرض ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪاي ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ اﻧﻄﺒﺎق را ﺑﺎ اﯾﺪة‬
‫ﻓﻀﺎ دارد‪ ،‬ﺟﻨﺒﮥ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺷﺒﮑﻪﻫﺎ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺧﻄﯽ و روﻧﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﯿﺪﻧﺰ )‪ (1996‬از‬
‫»ﺟﺪاﯾﯽ زﻣﺎن از ﻣﮑﺎن« و ﻧﯿﺰ”ﺟﺪاﯾﯽ ﻓﻀﺎ از ﻣﮑﺎن« ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﺗﺠﺮﯾﺪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻄﻠﻖﺳﺎزي ﻓﻀﺎ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬او‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬زﻣﺎن را ﺑﻪ ﺳﻨﺠﺶ »اوﻗﺎت« و »ﺗﻘﻮﯾﻢ« ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ و‬
‫ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ را در ﮔﺬر زﻣﺎن )ﺗﺎرﯾﺨﯽ( ﻧﺎدﯾﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﯿﺪﻧﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ را از ﻋﯿﻨﯿﺖ ﺗﻬﯽ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد و ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ‬ﺷﺪن را از آﻧﻬﺎ ﻏﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽ‪-‬‬
‫دارد‪ .‬واﻗﻌﯿﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﺮي ﺑﺴﺘﻪ و ﻻﯾﺘﻐﯿﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪﺳﺎز ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻪ اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮﺻﮥ ﺑﺸﺮي‬
‫ﺑﺎز و در ﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ و راﺑﻄﮥ ﻇﺮﯾﻒ و دﻗﯿﻘﯽ ﺑﯿﻦ ﻋﯿﻨﯿﺎت و‬
‫ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﻓﻀﺎﯾﯽ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﺟﺮﯾﺎن و ﭘﻮﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬درك اﯾﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﮕﻔﺘﮥ اﮔﻨﯿﻮ و ﮐﻮﺑﺮﯾﺞ )اﮔﻨﯿﻮ و‬
‫ﮐﻮﺑﺮﯾﺞ‪“ ،(14-13: 2003،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم درك ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي درﺣﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ ”‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺑﺤﺜﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻓﻀﺎي ﻣﻄﻠﻖ ‪ 1‬وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﺻﻮﻻ ﻫﯿﭻ ﭘﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﻋﯿﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮدن آن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﻀﺎي ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﻧﺴﺒﯽ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﺑﺮ دو ﻓﺮض ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ‬
‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﻀﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﯿﻨﯿﺘﻬﺎ ﯾﺎ روﻧﺪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺎﻟﺐ‬
‫ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﮔﺮدد؛ و‬
‫ﻣﮑﺎنﮔﺰﯾﻨﯽ ﯾﺎ اﺳﺘﻘﺮار ﭼﯿﺰﻫﺎ ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﯾﺎ ﻣﻨﻈﺮ‬
‫‪1. Abstract Space‬‬
‫‪19‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬
‫د ‪-‬ﻓﻀﺎي ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻓﻀﺎي ﻣﮑﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 6‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﺎن‬
‫ادراك ﻣﯿﺸﻮد؛ ﻣﮑﺎن ﺑﻪ روﻧﺪي ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻃﯽ آن‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ اﻧﺘﻈﺎم ﻣﯿﯿﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﻬﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪ و اﺛﺮﮔﺬار ]ﻣﮑﺎن[ در آن ﺗﺠﻠﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ )ﺛﺮﯾﻔﺖ‪. (104: 2009 ،‬‬
‫ﺛﺮﯾﻔﺖ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻣﯿﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺳﻬﻮﻟﺖ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺠﺰا در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻬﺸﺪﻫﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻧﻮع‬
‫ﻓﻀﺎ در ﻋﻤﻞ ﺑﻬﺼﻮرﺗﯽ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﻣﻄﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬اﺳﻤﯿﺖ )اﺳﻤﯿﺖ‪ (92 ،49 :1990،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ واﻗﻌﯿﺘﯽ ﺟﺪا از ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ »ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ‪ «.‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮد ﻧﺘﯿﺠﮥ »آﻧﺘﯿﺘﺰ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪي اﻧﺴﺎن« در روﻧﺪ اﻧﺒﺎﺷﺖ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﯾﻮواﻧﻮوﯾﭻ )‪(2009‬‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﮑﺎن ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪“ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﮑﺎن در ﮔﺬر زﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه آن در اﻗﺘﺼﺎد ﻓﻀﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ ‪”.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ را‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺎرﺗﯿﻦ و ﻣﯿﻠﺮ )‪ (2002‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﻧﺤﺎء ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻄﺮح و در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺖ ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﻀﺎ ﺑﻬﻌﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮ‪ -‬ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ -‬در ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎي ﻓﻀﺎﯾﯽ؛‬
‫ب‪ -‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪﯾﻬﺎي ﻣﮑﺎﻧﻤﺤﻮر ﻫﻮﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﻫﻮﯾﺖ ﻣﻠﯽ‬
‫ﯾﺎ ﻫﻮﯾﺖ ﻣﺤﻠﻬﺎي‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪيﻫﺎي ﻏﯿﺮﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺟﻨﺴﯿﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ ﯾﺎ ﻧﮋاد؛ و‬
‫ج‪ -‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎي ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪيﻫﺎي وﯾﮋة‬
‫ﻋﻤﻠﮑﺮدي ﯾﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ )ﻣﺎرﺗﯿﻦ و ﻣﯿﻠﺮ‪.(144 ،2002 ،‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ‪ ،‬در ﺟﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻓﻀﺎ و ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﺮدد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮاي آن‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﻮﺟﺎ )‪(2001‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬دو ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎﯾﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻧﭽﻨﺎن درﻫﻢﺗﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻤﻼ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﻫﻤﯿﻦ ﭘﺎﯾﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺎرﺗﯿﻦ و ﻣﯿﻠﺮ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪” ،‬ﺳﺨﻦ از اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ روﻧﺪﻫﺎ ﻏﯿﺮﻓﻀﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ روﻧﺪﻫﺎ ﻏﯿﺮﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻬﺸﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ“‬
‫)ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪ .‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﺗﻤﺎم روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻓﻀﺎ روي ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ در ﮔﺬر زﻣﺎن ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻀﻤﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ دارد و ﺗﺠﻠﯿﮕﺎه آن ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ در ﺑﺴﺘﺮ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﻮﻟﮥ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ در ردة ﭘﺎﯾﯿﻨﺘﺮ ﻗﺮار ﻣﯿﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺮوﮐﺎر دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻋﯿﻨﯿﺖ و در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬اوﻟﻮﯾﺖ ﻧﻈﺮي‬
‫‪6. Place Space‬‬
‫وﺳﯿﻌﺘﺮ و آﻧﭽﻪ از آﻧﻬﺎ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬و اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪،‬‬
‫]ﻣﺤﺼﻮل[ ﭘﺪﯾﺪﻧﯿﺎﻣﺪهﻫﺎ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺑﺮﻗﺮارﻧﺸﺪه و ﺣﺬﻓﯿﺎت در اﯾﻦ روﻧﺪ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ در ﺧﺼﻮﺻﯿﺖﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻣﮑﺎن‬
‫ﺳﻬﻤﯽ ﺑﺮﻋﻬﺪه دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﮑﺎنﻫﺎ ﻧﻘﺎط و‬
‫ﻣﺤﺪودهﻫﺎي روي ﻧﻘﺸﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻠﻔﯿﻘﯽ از ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ »رﺧﺪادﻫﺎي ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ -‬زﻣﺎﻧﯽ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬او ﻫﻢ ﻣﮑﺎن را‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻓﻀﺎ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽآورد )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ(‪.‬‬
‫آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﺎنﻫﺎ و ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻫﻨﻮز ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﺎ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻓﺮاﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﻣﻄﻠﻖ ﻃﺒﻘﻪ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯿﺖ ﯾﺎ ﺳﻠﻄﮥ‬
‫ﺑﯽﭼﻮن وﭼﺮا ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﯿﺮوﻫﺎ در ﺻﻮر ﻣﺠﺎزي‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﯿﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪزﺑﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺗﺠﻠﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻫﻤﯿﺖ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮي ﮐﻪ در آن روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺎم و‬
‫ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ ﻻﯾﻪﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬دوﻟﺖﺳﺎزي و ﺳﻠﻄﻪﮔﺮي‬
‫اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ در ﻓﻀﺎ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎ اﻫﻤﯿﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻓﻀﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺸﺮوط اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻻزم‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺒﯿﯿﻦ رواﺑﻂ ﻻزم ﺑﯿﻦ ﻋﯿﻨﯿﺎت ﻣﻨﻄﻘﯽ )دوﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن(‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮﻟﻪﮐﺮدن ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﻄﻠﻖ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺣﺴﺎب آوردن‬
‫ﺷﺮوط ﻧﻈﻢ وﺗﺮﺗﯿﺒﺎت ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 1‬اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ‬
‫دﺳﺖﻧﺨﻮرده ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ )اﮔﻨﯿﻮ و ﮐﻮﺑﺮﯾﺞ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ( ‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺛﺮﯾﻔﺖ )ﺛﺮﯾﻔﺖ‪ (104-96 :2009 ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﯽ ﺑﻮدن ﻓﻀﺎ‪ 4 ،‬ﻧﻮع ﻓﻀﺎ را ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺳﺮوﮐﺎر‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺳﺎزد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻓﻀﺎي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺗﺠﺮﺑﯽ ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻓﻀﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر‬
‫روزﻣﺮه و ﺑﺎﻓﺖ دﻧﯿﻮي ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ روزاﻧﻪ ﺑﺮ آن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﺿﻤﻨﺎ ﻣﯽﺗﻮان از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﻀﺎي اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ‪ 3‬ﯾﺎد‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﮏ ﺷﻬﺮ از ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫وﻗﺖ )زﻣﺎن(؛‬
‫‪4‬‬
‫ب‪ -‬ﻓﻀﺎي دوم‪ :‬ﻓﻀﺎي ﻧﺎﺑﺴﺘﻪ ‪.‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﻓﻀﺎ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ و‬
‫ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ دﻻﻟﺖ دارد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬از ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﺑﯽﺧﺎﻧﻤﺎن در‬
‫ﻃﻮل ﯾﮏ ﺧﯿﺎﺑﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺟﺮﯾﺎن ﮔﺮدﺷﮕﺮان در ﺳﻄﺢ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ؛‬
‫ج‪ -‬ﻓﻀﺎي ﺳﻮم‪ :‬ﻓﻀﺎي ﺗﺼﻮر ‪ .5‬اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﺑﻪ روﻧﺪي ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﮐﻪ ﻃﯽ آن‪ ،‬ﺗﻌﺪد ﺗﺼﺎوﯾﺮ‪ ،‬ادراك ﺗﺎزﻫﺎي از ﻓﻀﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و‬
‫‪1 . Spatial Arrangements‬‬
‫‪2. Empirical Constructions‬‬
‫‪3. Space of Measurement‬‬
‫‪4. Unblocking Space‬‬
‫‪5. Image Space‬‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﻨﺶ و ﻋﻤﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﻧﻮن ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﺪ ‪. 5‬‬
‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﮐﯿﺪ دارد ﮐﻪ »ﻫﺪف از‬
‫ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ]ﻧﮑﺘﻪ[ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﺟﻠﻮهدادن ﻓﻀﺎ در ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ]ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ[ رواﺑﻂ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﭘﯿﺶﺷﺮط ﺗﺒﯿﯿﻦ ﯾﮏ ﺗﺌﻮري اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﺘﺮ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬دﯾﻮﯾﺪ ﻫﺎروي ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ از او ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮ‬
‫ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن ﻫﺮ دو اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻋﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺰود ﮐﻪ‬
‫روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ازﺟﻤﻠﻪ ﺗﻌﺎرضﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ( ﻧﯿﺰ در ﻋﯿﻨﯿﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ« )‪.(422 :1990‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ورﻟﻦ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب درﺳﯽ ﺧﻮد ﺑﻬﻨﺎم‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،(2008 :‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﻣﻮزاﯾﯿﮑﯽ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬او در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻫﺴﺘﮥ ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﻓﻀﺎي زﻣﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ﻓﻀﺎ در ﺣﯿﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﻪ ﻧﻘﺸﯽ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ اﯾﻦ دو‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﭘﺮﺳﺶ )ورﻟﻦ‪.(11 :2008 ،‬‬
‫ورﻟﻦ در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﯿﮥ ﻣﮑﺮر ﺑﺮ ﻋﺒﻮر از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻓﻀﺎﻣﺤﻮر ‪ 6‬ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮐﻨﺶﻣﺤﻮر و ﺗﺎﯾﯿﺪ اﯾﻨﮑﻪ »اﻏﻠﺐ ﻣﺴﺎﯾﻞ و‬
‫روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺎوي ﺟﺰﯾﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪،‬‬
‫»اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺎﯾﻞ و روﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﮑﻞﻫﺎ و روﻧﺪﻫﺎي ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮرﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺎ از اﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺘﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬ﻓﻀﺎﯾﯽ را اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﮑﯽ ﮔﺮدد )‪:2005‬‬
‫‪.(47‬‬
‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ورﻟﻦ‪ ،‬اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﯾﮏ‬
‫ﺷﯿﻮه ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﻔﺎوتﮔﺬاري ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﺮﺟﻊ ﮐﻨﺶ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ‪ .‬او از دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد‪،‬‬
‫وﻇﺎﯾﻒ اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرد‪:‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﯿﺎن‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ( ﮐﻨﺶﻫﺎ و ﻧﺸﺎﻧﻪاي ]اﺳﺖ[ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﯾﻞ و اﻣﮑﺎﻧﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻧﺤﻮة ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽدارد؛ او ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫)‪ (performance‬در ﻋﺮﺻﮥ ﻃﺒﯿﻌﯽ )ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ(” )‪.(3 :1993‬‬
‫‪ .5‬ﻣﻨﻈﻮر ورﻟﻦ از ﻋﻤﻞ )‪ (Act‬اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب ﮐﻨﺶ )‪ (Action‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي رﻓﺘﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ واﮐﻨﺸﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﺒﮥ اﻧﮕﯿﺰﺷﯽ )‪ (Intentionality‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮي ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻨﺶ در ﻧﻈﺮ او ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﯽ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و‬
‫ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻞ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﮥ ﻏﯿﺮﺟﺒﺮي در ﺟﻬﺖ ﻫﺪف‬
‫ﻣﺸﺨﺺ اﯾﻦ ﮐﻨﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻓﻌﺎل و ﻣﻮﺛﺮ )ﻧﻪ ﻓﻘﻂ واﮐﻨﺸﯽ(‪ ،‬دروﻧﯽ )ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ذﻫﻨﯽ( و ﯾﺎ‬
‫‪ .4‬ورﻟﻦ ﻓﻀﺎ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻓﻀﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺗﺠﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ‬
‫ﺑﺮوﻧﯽ )ﮐﺎر ﺑﺪﻧﯽ ﻣﺸﻬﻮد( ﺑﺎﺷﺪ‬
‫‪6. Space-centred Geography‬‬
‫‪20‬‬
‫)ﺗﺌﻮرﯾﮏ( آن را ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ )آرﻧﻮﻟﺪ‪ .(4: 1997 ،‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮ روي‬
‫ﮐﺮةﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺪون ﺑ‪‬ﻌﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آرﻧﻮﻟﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را‬
‫ﺑﻪآن دﺳﺘﻪ از ﻓﻀﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ ﻫﻢ ﺗﻌﻤﯿﻢ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ )ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ .(1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ و ﺑﻪ ﺳﺨﻦ روﺷﻦ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻀﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺟﺰاي زﯾﺮ ﺗﺒﯿﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ ﻣﺎدي‪ -‬ﻃﺒﯿﻌﯽ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺸﮑﻞ از‬
‫ﮐﻨﺶ ﻋﯿﻨﯽ اﻧﺴﺎن و زﯾﺴﺖﮐﺮه؛‬
‫ب‪ -‬ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهﺑﺮداري و ﺗﻤﻠﮏ ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻀﺎ‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﻘﺎت؛‬
‫ج‪ -‬ﻧﻈﺎم ﻧﻈﻢدﻫﻨﺪة ﻗﺎﻟﺐ ﭘﺬﯾﺮش و ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را‬
‫ﺑﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺎدي ﻓﻀﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺳﺎزد‪،‬‬
‫د‪ -‬ﯾﮏ ﻧﺸﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ و ﻧﻈﺎم ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺮ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﻣﺎدي ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮏ ﻧﺤﻮة ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎر ﻓﻀﺎﯾﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را‬
‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﻓﻀﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ آن را در ﺗﺼﺮف ﺧﻮد درآورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ‬
‫ﻣﻌﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﮏ ﻓﻀﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻤﻞ ﻣﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ را‬
‫ﻣﻮرد ﺑﻬﺮهﺑﺮداري و ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ ﻗﺮارﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻃﺒﯿﻌﺖ را آﻧﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻫﻢ ﻣﯽآﻣﯿﺰد ﮐﻪ در‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ آﻧﻬﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﺮي از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ )آرﻧﻮﻟﺪ‪،‬‬
‫‪6-5 ،1997‬؛ ﺿﻤﻨﺎ ﺛﺮﯾﻔﺖ‪ .(104 :2009 ،‬در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺑﺎز ﺳﺨﻦ ﻣﮑﺮر‬
‫ﻟﻔﺒﻮر )‪ (68 :1991‬ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ »ﻓﻀﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ داراي واﻗﻌﯿﺖ‬
‫ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪواﺳﻄﮥ رواﺑﻂ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ «.‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﮥ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎ ﺑﺨﺶ ﯾﮑﭙﺎرﭼﮥ ﺗﻤﺎم زﻧﺪﮔﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺑﺮ ﮐﻨﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺛﺮ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻫﻢ از آن‬
‫ﻣﺘﺎﺛﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺴﯽ )ﻣﺴﯽ‪ (251 :1994 ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬ﻓﻀﺎ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺤﻮرﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪواﺳﻄﮥ آن ﺟﻬﺎن را ﺗﺠﺮﺑﻪ و ادراك‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻨﻮ ورﻟﻦ )ورﻟﻦ‪،(139-140 :1993،‬‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان ﺳﻮﺋﯿﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﺨﺎﻟﻒ دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ ﮐﻨﺶﻣﺤﻮر ‪ ،3‬ﺑﺮاﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺻﺮار ﻣﯽورزد ‪ 4‬ﮐﻪ در‬
‫‪ .1‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ درﺑﺎره »ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎ« ﺑﯿﺎن‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﻮد)ﺳﻌﯿﺪي‪.(1377 ،‬‬
‫‪2. Substratum‬‬
‫‪3. Action-oriented Social Geography‬‬
‫ﺷﮑﻠﯽ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي )‪ (classificatory‬اﺳﺖ اﯾﻦ ]ﻓﻀﺎ[ ﻗﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫‪21‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬
‫از ﺳﺎﺧﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﺷﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻮع آبوﻫﻮا‪ ،‬ﺟﻨﺲ ﺧﺎك و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آن‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﻋﺎﻣﻞ اﺛﺮﮔﺬار اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ و ﻧﯿﺮوﻫﺎ در ﻧﮕﺎه اول ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز اﻧﺴﺎﻧﯽ )ﯾﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﯾﮏ روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﻧﺎﺣﯿﻪ( از‬
‫اﺟﺰاي ﻣﺤﯿﻄﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫اﺟﺰاي دﺧﯿﻞ و ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪة آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻨﻮع و ﺳﺮﺷﺖ‬
‫ﻫﻢاﻓﺰاﯾﯽ ‪ ،4‬ﺑﻪ آﺳﺎﻧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﻫﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺳﺎده و ﻫﻢ ﻋﻠﻤﯽ‪،‬‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )ﺳﻌﯿﺪي‪.(1377 ،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﯾﮑﯽ از اﺑﻌﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎري ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﺮدي ﻧﻈﺎم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را‬
‫اﺑﻌﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي ]ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻗﯿﺪ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ[ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽ آورﯾﻢ‪ ،‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎدﯾﺖﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﺑﺴﺎ ﻣﻨﺸﺎء ذﻫﻨﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻧﻈﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را در رﻓﺘﺎر و اﻧﻮاع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﺴﺘﺘﺮﯾﺎﻓﺘﻪ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬رﻧﮓ و ﺑﻮﯾﯽ ﻣﺎدي دارد؛ واﻻ رواﺑﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺻﻮﻻ از ﺟﻨﺲ ﻣﺎدي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪﺧﻮديﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﺮوز ﻋﯿﻨﯽ آﻧﻬﺎ و »ﻧﺸﺎﻧﻪ«ﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺠﻠﯽ آﻧﻬﺎ‪ .‬ﺗﺠﻠﯽِ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺷﮑﻞ ﻓﻀﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﺎدي‪ -‬ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺑﺮوز ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ ﻣﻘﻮﻟﮥ اﺻﻠﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي اﻣﺮوزﯾﻦ ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺪهاي در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻓﻀﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪ ﮔﺴﺘﺮدهاي در ﺑﺎرة ﺳﺎزﻣﺎن اراﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫)ﻫ‪‬ﺮﻧ‪‬ﺲ‪. (62 :2004 ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺮ ﺷﮑﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺸﮑﯿﻼﺗﯽ اﺳﺖ ﻣﺘﺸﮑﻞ از اﺟﺰاي ﻣﺮﺗﺒﻂ؛ اﺟﺰاي ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫ﻓﻀﺎﯾﯽ؛ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ )‪ (1933‬اﺷﺎره دارد‪ ،‬ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﮥ ﻣﻌﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺷﻬﺮي ﯾﺎ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻀﻮي از‬
‫اﻋﻀﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪة اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺘﻘﺮار‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﻧﯿﺎي واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم‬
‫اﺟﺰاي آن‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﮐﺎرﮐﺮد )ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻫﻤﺸﮑﻞ و‬
‫ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ اﺟﺰا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻧﻮن ﺷﻬﺮي‬
‫ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﮐﺎﻧﻮن ﮐﻼﻧﺸﻬﺮي و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻋﻢ از‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﮥ ﻣﻌﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺷﻬﺮي ﯾﺎ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻀﻮي از‬
‫اﻋﻀﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪة اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﮥ ﻣﻌﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1. Microspaces‬‬
‫‪2. Simultaneity‬‬
‫‪4. Synergistic Effect‬‬
‫اﻟﻒ ‪-‬درك و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﻨﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ؛ و‬
‫ب‪ -‬آﺷﮑﺎرﺳﺎزي راﺑﻄﮥ ﮐﻨﺸﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻬﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫و ﻃﺒﯿﻌﯽ )‪. (140: 1993‬‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺻﻮرتﺑﻨﺪي ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎﻧﯽﻫﺎ را‬
‫آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﯿﺎن اﻣﮑﺎن ﺗﻌﺪدﻫﺎ؛‬
‫ب‪ -‬ﺑﻪ اﻣﮑﺎن ﺑﺮﻫﻢاﻓﺘﺎدﮔﯽ و رواﺑﻂ دوﺳﻮﯾﻪ اﺷﺎره دارﻧﺪ؛ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪،‬‬
‫ج‪ -‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺻﻮرﺗﺒﻨﺪيﻫﺎي آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎز و ﻧﺎﻣﺤﺪود‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ‪ ،‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ )ﺳﻄﺢ ﻣﻠﯽ( ﺗﺎ ﺧﺮده‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ‪ 1‬زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد )ﻟﻮو‪.(26-25 ،2008 ،‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﺤﺼﻮل ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﻋﺮﺻﻪﻫﺎ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺪاﻧﯿﻢ )آرﻧﻮﻟﺪ‪،(3 :1997 ،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺎﮐﯿﺪ ورزﯾﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم رواﺑﻂ و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺟﺎري‬
‫در ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻋﺮﺻﮥ ﻣﻌﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ زﯾﺮ ﺗﺎﺛﯿﺮ اﻟﺰاﻣﺎت ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻓﻀﺎ را دﮔﺮﮔﻮن و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺗﺎزهاي ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎزد ‪.‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬
‫ﻟﻮو )ﻟﻮو‪ (25 :2008 ،‬اﺷﺎره دارد‪ ،‬ﻓﻀﺎ ﻣﻮاد ﺧﺎم ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪورزي در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪارﻣﻐﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻟﺤﺎظ )ﮐﺮدن( ﻧﻈﺮي ﻓﻀﺎ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن در ﺑﺎرة ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻈﻢﯾﺎﺑﯽِ‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎﻧﯽ ‪ 2‬را ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﻓﻀﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﮐﻨﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻠﯿﻞ در ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ 3‬و ﻣﺮاﮐﺰ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﭼﻪ‬
‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺮ ﭘﺪﯾﺪة ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻋﻮاﻣﻞ و ﻧﯿﺮوﻫﺎ ﻧﺸﺎت ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ داﯾﻤﺎ در‬
‫ﻣﻌﺮض دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ دو ﺟﻨﺒﮥ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ از اﺟﺰاﯾﯽ ﺑﺮآﻣﺪه از ﻋﻮاﻣﻞ و‬
‫ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﯾﻦ اﺟﺰا ﭘﯿﻮﻧﺪي‬
‫ﺟﻮﻫﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ آﻧﺎن را در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻫﻢاﻓﺰا ﺑﻪﻫﻢ ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ اﺟﺰا ﻃﺒﻌﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﺗﻌﺎﻣﻞ داﺋﻤﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ‬
‫ﻣﻌﺮف ﭘﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺷﮑﻞ و ﻫﻢ ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬اﺟﺰاي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪة ﭘﺪﯾﺪه ﺑﻌﻀﺎ ﻗﺎﺑﻞ روﯾﺖ و‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﭘﻨﻬﺎن از دﯾﺪ ﻣﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﯾﮏ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺳﺎده )ﯾﮏ دﺷﺖ‪ ،‬ﯾﮏ داﻣﻨﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﯾﮏ ﮐﻮه(‪ ،‬از اﺟﺰاﯾﯽ ﻣﺘﺎﺛﺮ‬
‫‪3. Spatial Organization‬‬
 ‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ(‬ ‫‪22‬‬

‫ﻋﺮﺻﻪ ﻣﻌﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .1‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺷﻬﺮي ﯾﺎ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻀﻮي از اﻋﻀﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪة اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ 2‬اﺳﺘﻘﺮار ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.3‬‬
‫در دﻧﯿﺎي واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﺟﺰاي آن‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﮐﺎرﮐﺮد )ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﻫﻤﺸﮑﻞ و ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در‬
‫واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﻦ اﺟﺰا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻧﻮن ﺷﻬﺮي ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﮐﺎﻧﻮن ﮐﻼﻧﺸﻬﺮي و ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻋﻢ از روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﯿﺎﻧﯽ و‬
‫ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻫﻢآﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ اﺟﺰا‪ ،‬ﻧﻘﺸﯽ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ ‪.‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﻘﺶﭘﺬﯾﺮي‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اوﻟﯿﮥ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،4‬ﺑﺮ دو ﭘﺎﯾﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎه ﮐﻪ وﺳﻌﺖ آن ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد؛ و‬
‫‪ -2‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت و ﺗﺎﺳﯿﺴﺎت ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎه‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﯾﻦ دو ﻣﻌﯿﺎر‪ ،‬از رﺗﺒﻪ‪ 5‬وﯾﮋهاي در ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﯾﮏ ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رﺗﺒﮥ ﺧﻮد و در ﮐﻨﺎر رﺗﺒﮥ دﯾﮕﺮ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎﻫﯽ‪ 6‬را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮدار ﺷﻤﺎره )‪ :(2‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﻌﺎﻣﻠﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ‬

‫‪6 5 4 3 2 1‬‬
‫ﻣﺎﺧﺬ‪ :‬ﺳﻌﯿﺪي‬

‫‪ .1‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺎﻣﻞ دﯾﮕﺮ ﺗﺎﺳﯿﺴﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺎرج از ﻋﺮﺻﻪﻫﺎي ﺷﻬﺮي ﯾﺎ روﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ واﺣﺪﻫﺎي ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺎﮐﯿﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2 . Spatial Sphere‬‬
‫‪ .3‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ واژة ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ﻣﺮﮐﺰ روﺳﺘﺎﯾﯽ را ﺑﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت اداري‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬اﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ را ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺋﻮاﻟﺘﺮ ﮐﺮﯾﺴﺘﺎﻟﺮ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻈﻢ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ ﺳﮑﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ ﻧﮕﺎه ﺷﻮد ﺑﻪ‪... :‬‬
‫‪5. Rank‬‬
‫‪6. Settlrment Hierarchy‬‬
‫‪23‬‬ ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن ‪(1391‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد و از ﻫﻤﯿﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻣﺮﺗﺒﻂ‬ ‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎري ‪-‬ﮐﺎرﮐﺮدي‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﺟﺰء ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ )ﻧﻤﻮدار ﺷﻤﺎره ‪.(2‬‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﻫﻤﮥ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻈﺎم ﻓﻀﺎﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎري ‪-‬ﮐﺎرﮐﺮدي در ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﺎﮐﯿﺪ‬ ‫ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ دروﻧﯽ اﺟﺰاي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺑﺮآن در اﻧﺘﻈﺎم ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﮥ ﻓﻀﺎ و اﺟﺰاي آن ﺑﺮاي ﺑﺮآوردن ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬ ‫و ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻫﺮ ﻧﻈﺎم ﻧﻮﻋﯽ ﻫﻢﭘﯿﻮﻧﺪي و ﻫﻤﻨﻮاﯾﯽ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻬﻢ از دﯾﺮﺑﺎز ﮐﻢ و‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻫﻤﻨﻮاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﭘﻮﯾﺶ دروﻧﯽ در‬
‫ﺑﯿﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺎﯾﺰر )ﮐﺎﯾﺰر‪(2-1 :2011 ،‬‬ ‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻧﻈﺎم ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ اﺟﺰاي آن را‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪ ،‬در ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺷﺒﮑﮥ ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي رم ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰان‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺒﮑﻪاي از اﺗﺼﺎﻻت‪ ،‬ﺑﻪﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺳﺎزد )ﺳﻌﯿﺪي‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﮐﺎرﮔﺰاران ﺑﺨﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎﮐﻨﺎن و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪان از ﺷﺒﮑﮥ‬ ‫‪ .(1389‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺰءﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﺟﺰءﮐﺎرﮐﺮدي ﺧﻮد و‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ‪ ،‬در ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﻫﻤﮑﺎري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﯿﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و‬ ‫رواﺑﻂ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آن را اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﯾﺎ ﭘﺪﯾﺪار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﯿﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻫﺮﭼﻪ ﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮ ﺑﺮﭘﺎ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﯿﺐ زﻣﯿﻦ و ﯾﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺤﯿﻄﯽ ـ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻌﺎﺑﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻃﺮاﺣﯽ و اﺟﺮا ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫اﮐﻮﻟﻮژﯾﮏ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي ﻣﺤﯿﻄﯽ‪-‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻞ ﺷﻬﺮ را ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯿﺴﺮ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫اﮐﻮﻟﻮژﯾﮏ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼ از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ)ﺗﻐﯿﯿﺮ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر(‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ )ﮐﺎرﮐﺮد( را ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺣﺎل اﮔﺮ از ﺑﯿﻦ‬
‫رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﯿﺐ ﻫﻤﺮاه ﮔﺮدد )ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺤﯿﻄﯽ(‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎ )ﮐﺎرﮐﺮد( ﺷﺴﺘﻪﺷﺪﮔﯽ و از ﺑﯿﻦرﻓﺘﻦ ﺧﺎك‬
‫را ﺗﺸﺪﯾﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎز از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﯾﮏ ﺟﺰء‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺰاي ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻫﻢ اﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺬارد )اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮات(‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫اﻣﮑﺎن ﺑﻬﺮهﺑﺮداري اﻗﺘﺼﺎدي از ﺧﺎك و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ و ﯾﺎ ﮐﺸﺖ و‬
‫ورز را ﻣﻨﺘﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از‬
‫ﺧﺎك و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﯿﺎﻫﯽ و ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﯿﻄﯽ‪ -‬اﮐﻮﻟﻮژﯾﮏ‪ ،‬اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﯽ و وﺿﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و‬
‫ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺿﺮوري ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮ در رﻓﺘﺎرﻫﺎ‬
‫ﻣﻄﺮح ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺗﺎ آﺧﺮ‪....‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﯾﮏ ﺟﺰء‪ ،‬ﺑﻪ واﺳﻄﮥ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﭙﯿﻮﻧﺪي ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ -‬ﮐﺎرﮐﺮدي و اﺗﺼﺎﻻت درون ﺷﺒﮑﮥ اﺟﺰاي ﻧﻈﺎم‪،‬‬
‫ﻗﺎﻋﺪﺗﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ آﻧﭽﻨﺎن ﺳﻨﺠﯿﺪه و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺒﻌﺎت اﺛﺮﮔﺬار‬
‫آن در ﺳﺎﯾﺮ اﺟﺰا‪ ،‬اﻋﻢ از اﺟﺰاي ﺳﺎﺧﺘﺎري ﯾﺎ ﮐﺎرﮐﺮدي‪ ،‬ﺑﻬﺪرﺳﺘﯽ‬
‫ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﭼﺎرﭼﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺒﮑﮥ‬
‫ﻣﻌﺎﺑﺮ روﺳﺘﺎﻫﺎ را ﺑﻪ ﺻﻮرت راﯾﺞ در ﻃﺮحﻫﺎي ﻫﺎدي ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺷﮑﻞ و ﻓﺮم ﻣﺴﮑﻦ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ ﺑﺎﻓﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ روﺳﺘﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﮥ آن ﺣﺘﯽ در ﻋﺮﺻﮥ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎي اﻗﺘﺼﺎدي و رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺑﻪﻧﺎﭼﺎر ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪ .1‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﯾﺎد ﺑﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺟﺰء‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮد وﯾﮋة ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه رواﺑﻂ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﻣﯽ ﺳﺎزد‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﺟﺰاي ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﮐﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰء ﯾﺎ اﺟﺰاي ﻫﻢﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮد در‬

‫‪ .1‬ﺑﻌﻀﯽ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﻫﻤﮥ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺣﺎﺻﻞ از دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ -‬ﮐﺎﻟﺒﺪي‬

‫روﺳﺘﺎﻫﺎ را ﺑﻪ ﮔﺮدن اﻟﮕﻮﺑﺮداري روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن از زﻧﺪﮔﯽ و رواﺑﻂ ﺷﻬﺮي ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
 (‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‬
- Chorley, J. Richard and Haggett, peter
(eds.)(1967), Socio-economic models in geography,
Methuen, London;
- Chorley, J. Richard and Haggett, peter
(eds.)(1967), Physical and Information Models in
Geography, Methuen, London;
- Chorley, J. Richard and Haggett, peter
(eds.)(1967), integrated Models in Geography,
Methuen, London;
- Cresswell, Tom (2004), place – A Short
Introduction, Blackwell Publishing, Oxford;
- Dourish, Paul (2006), “Re-Space-ing Place:
“Place” and “Space” Ten Years On”, CSCW
(Computer Supported Cooperative Work) 06,
November 4-8, Banff, Alberta, Canada;
- Foucault, Michel (1986), “Of Other Spaces”,
Diacritics, Vol. 16, No. 1 (Spring), PP. 22-27;
- Freeman, Walter Thomas (1967), Geography
and planning, Hutchinson, London;
- Giddens, Anthony (1996), The Consequences of
Modernity, reprinted, Polity Press, Cambridge;
- Gieryn, F. Thomas (2000), “A Space for Place
in Sociology”, Annual Review of Sociology, Vol.
26, PP. 463–496;
- Gradmann, Robert (1925), «Das Ländliche
Siedlungswesen des Konigsreichs württemberg». In:
Forschungen zur deutschen Landes – und
Volkeskunde, 21. Bd., Heft. 1. 2. Auflage, stuttgart;
- Gregory, D. and Urry, J (eds.)(1985), Social
relations and Spatial Structures, MacMillan, London;
- Hartshorne, R. (1958), «The Concept of
Geography as a Science of Space», in: Annals of the
Association of American Geographers, 48;
- Hartshorn, Richard (1959), Perspective on the
Nature of Geography, The Association of American
Geographers, USA;
- Harvey, David (1990), “Between Space and
Time: Reflections on the Geographical Imagination”,
Annals of the Association of American Geographers,
Vol. 80, No. 3 (Sep.), pp. 418-434;
- Harvey, David (1992), The Conditions of
Postmodernity, An Enquiry into the Origins of
Cultural Change, Blackwell, Cambridge;
- Harvey, David (2000), Spaces of Hope,
Edinburgh University Press, Edinburgh;
- Harvey, David (2001), Spaces of Capital,
Towards a Critical Geography, Routledge, New
York;
- Harvey, David (2005), Spaces of
neoliberalization: towards a theory of uneven
geographical development, Franz Steiner Verlag,
Wiesbaden;
- Harvey, David (2009), Cosmopolitanism and
the Geographies of Freedom, Columbia University
Press, New York;
- Hernes, Tor (2004), The spatial construction of
organization, John Benjamins Publishing Company,
Amsterdam;
- Hettner,A.(1927) Die Geographie. Ihre
Geschichte, ihr Wesen, ihre Methoden,Ferdinand
Hirt, Breslau;
24
(‫ﻣﻨﺎﺑﻊ )ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ اﻧﺘﺸﺎرات‬،‫ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ‬،(1377) ‫ ﻋﺒﺎس‬،‫ ﺳﻌﯿﺪي‬-
‫ ﺗﻬﺮان )ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ(؛‬،‫ﺳﻤﺖ‬
‫ ﺑﺤﺜﯽ در‬-‫ ﻓﻀﺎ و ﺗﻮﺳﻌﻪ‬،‫ »ﻣﺤﯿﻂ‬،(1989) ‫ ﻋﺒﺎس‬،‫ ﺳﻌﯿﺪي‬-
،‫ ﻣﺴﮑﻦ و ﻣﺤﯿﻂ روﺳﺘﺎ‬،«‫ ﺷﻬﺮي‬-‫ﺿﺮورت ﺗﻮﺳﻌﮥ ﯾﮑﭙﺎرﭼﮥ روﺳﺘﺎﯾﯽ‬
‫؛‬12-3 ،131 ‫ ﺷﻤﺎره‬،‫ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‬
- ‫ ﮐﺎرﮐﺮدي‬-‫ »ﭘﻮﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﺎري‬،(‫اﻟﻒ‬-1390) ‫ ﻋﺒﺎس‬،‫ ﺳﻌﯿﺪي‬-
‫ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ‬،‫ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬،«‫ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬-‫روﯾﮑﺮدي ﻧﻈﺎﻣﻮار در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﮑﺎﻧﯽ‬
،‫ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،29 ‫ ﺷﻤﺎره‬،‫ ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‬،‫ ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﯾﺮان‬-‫ﻋﻠﻤﯽ‬
‫؛‬16-7
-‫ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﺛﺎر اﯾﺮاﻧﯽ‬:‫ در‬،«‫ »ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬،(‫ب‬-1390) ‫ ﻋﺒﺎس‬،‫ ﺳﻌﯿﺪي‬-
‫؛‬105-103‫ ﺻﺺ‬،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش‬،‫ ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‬،‫اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ روﯾﮑﺮدي‬:‫ ﮐﺎرﮐﺮدي‬-‫ »ﭘﻮﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﺎري‬،(1391) ‫ ﻋﺒﺎس‬،‫ ﺳﻌﯿﺪي‬-
،‫ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ اﻗﺘﺼﺎد ﻓﻀﺎ و ﻧﻮﺳﻌﮥ روﺳﺘﺎﯾﯽ‬،«‫ﺑﺪﯾﻞ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻬﺮﯾﺰي ﻓﻀﺎﯾﯽ‬
‫؛‬10-1 ،‫ ﭘﺎﯾﯿﺰ‬،1 ‫ ﺷﻤﺎرة‬،‫ﺳﺎل ﯾﮑﻢ‬
‫ ﺗﺮﺟﻤﮥ‬،«‫ »ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬،(1370-73) ‫ روﻧﺎﻟﺪ‬،‫ ﺟﺎﻧﺴﺘﻮن‬-
‫؛‬30،1371 ‫؛‬28،1370‫ ﺷﻤﺎرﻫﻬﺎي‬،‫ رﺷﺪ آﻣﻮزش ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬،‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي‬
‫؛‬37،1372 ‫؛‬1372 ،36 ‫؛‬35،1372 ‫؛‬33،1372 ‫؛‬32،1371 ‫؛‬31،1371
‫؛‬40،1373 ‫؛‬39،1373 ‫؛‬38،1373
- Agnew, John A. and Smith, J. M.(eds,)(2002),
American Space /American Place;Geographies of the
Contemporary United States, Edinburgh University
Press, Edinburgh;
- Agnew, John A. and Corbridge, Stuart (2003),
Mastering Space - Hegemony, territory and
international, political economy, Routledge, London
– New York;
- Anderson, B. and Harrison, P. (eds,)(2010),
Taking-Place: Non-Representational Theories and
Geography, Ashgate, Farnham (UK);
- Arnold, H. (1997), Gesellschaften-Räume-
Geographien; Zur Auseinandersetzung mit aktuellen
sozialen und räumlichen Ungleichheiten,
Schriftenreihe des Zentrums für europäische Studien,
Universität Trier, Trier;
- Bonnett, Alastair (2008), What is Geography?
Sage Publications, London;
- Bourdieu, Pierre (1985), “The Social Space and
the Genesis of Groups”, Theory and Society, Vol.
14, No. 6 (Nov.), pp. 723-744;
- Bunge, W. (1962), Theoretical Geography,
Lund;
- Castree, Noel and Gregory, Derek (2007),
David Harvey: A Critical Reader, Blackwell
Publishing Ltd, Oxford;
- Callon, M. and Law, J. (2004), “Guest
editorial”, Environment and Planning: Society and
Space, Vol. 22, PP. 3-11;
- Christaller, walter (1933), Die zentralen Orte in
Suddeutschland, Jena;
- Chisholm, M. (1962), Rural Settlements and
Land Use, London;
25 (1391 ‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﺳﺎل اول ـ ﺷﻤﺎره اول ـ زﻣﺴﺘﺎن‬
- Hubbard, Phil (2012), “Thinking spaces,
differently?”, Dialogues in Human Geography, 2,
PP. 23-26;
- Isard, Walter (1949), “The General Theory of
Location and Space-Economy”,The Quarterly
Journal of Economics, Vol. 63, No. 4 (Nov.), pp.
476-506;
- Isard, D.W. (1960), Methods of Regional
Analysis, MIT Press;
- Johnston, R. (1991), Geography and
Geographers, Anglo-American Human Geography
since 1945, 4th Edition, Edward Arnold, London;
- Jones, Martin (2009), “Phase space: geography,
relational thinking, and beyond”, Progress in Human
Geography, (Online first published on March 13),
pp. 1–20;
- Jovanović, Miroslav N.(2009), Evolutionary
Economic Geography - Location of production and
the European Union, Routledge, London – New
York;
- Kaiser, Alan (2011), Roman Urban Street
Networks, Routledge, London and New York;
- Lefebvre, Henri (1991), The Production of
Space, Transl. by D. Nicholson-Smith, Blackwell,
Oxford;
- Lew,A.A., Hall, C.M., and Timothy, D.J.
(2008), World Geography of Travel and Tourism, A
Regional Approach, Elsevier Inc., Oxford;
- Löw, Martina (2008), “The Constitution of
Space, The Structuration of Spaces Through the
Simultaneity of Effect and Perception”, European
Journal of Social Theory, 11(1), PP. 25–49;
- Lloyd, P. E. and Dicken, P. (1990), Location in
space - A Theoretical Approach to Economic
Geography, 3rd edition, Harper & Row, London;
- Martin, Deborah G. and Miller, Byron (2002),
“Space and Contentious Politics”, Mobilization: An
International Journal, 8(2), PP. 143-156;
- Massey, Doreen (1985), “New Directions in
Space”, in: Gregory, D. and Urry, J. (eds.), Social
Relations and Spatial Structures, MacMillan,
London;
- Massey, Doreen (1991), “A Global Sense of
Place”, Marxism Today, June;
- Massey, Doreen (2005), For Space, Sage
Publications Ltd, London;
- Mehigan, Tim (ed.)(2008), Frameworks,
Artworks, Place- The Space of Perception in the
Modern World, Rodopi, Amsterdam - New York;
- Merrifield, A. (1993), “Place and Space: A
Lefebvrian Reconciliation”, Transactions of the
Institute of British Geographers, New Series, Vol.
18, No. 4., pp.516-531.
- Merriman, Peter et al. (2012), “Space and
spatiality in theory”, Dialogues in Human
Geography, 2, PP. 3-22;
- Natter, Wolfgang (2005), “Identities of
Disciplinary Space and its Borders Between the
Anthropo- and Political Geography of Germany and
the United States”, in: van Houtum, H., Kramsch, O.,
and Zierhofer, W. (eds.), B/ordering Space, Ashgate
Publ. Ltd., Aldershot, PP.171-187;
- Perroux, Francois (1950), «Economic Space:
Theory and Applications.» In: Quarterly Journal of
Economics, 64;
- Pred, Allan (1984), “Place as Historically
Contingent Process: Structuration and the Time-
Geography of Becoming Places”, Annals of the
Association of American Geographers, Vol. 74, No.
2. (Jun., 1984), pp. 279-297;
- Scheiner, Joachim (2002),“Verkehr(ter) Raum.
Does space matter? Ein Disput”, geographische
revue, Zeitschrift für Literatur und Diskussion,
Jahrgang 4., Heft 1, S. - ;
- Sheppard, Eric (2007), “David Harvey and
Dialectical Space-time”, in: -Castree, Noel and
Gregory, Derek, David Harvey: A Critical Reader,
Blackwell Publishing Ltd, Oxford;
- Smith, neil (1990), Uneven Development -
Nature, Capital, and the Production of Space, 3rd.
Edition, The University of Georgia Press, Athens
and London;
- Soja, E. W. (1990), Postmodern Geographies,
The Reassertion of Space in Critical Social Theory,
2nd Impression, Verso, London-New York;
- Soja, E. W. (2001), “In Different Spaces -
Interpreting the spatial organization of societies”,
Proceedings of 3rd International Space Syntax
Symposium, Atlanta;
- Soja, E. W. (2005), “Globalization,
Regionalism, and the Postmetropolitan Transition”,
in: van Houtum, H., Kramsch, O., and Zierhofer, W.
(eds.), B/ordering Space, Ashgate Publ. Ltd.,
Aldershot, PP. 33-46;
- Sombart, werner (1930), «Einige Anmerkungen
zur Lehre von standort der Industrien», In: Archive
fur sozialwissenschaften und sozialpolitik, 30;
- Sombart, werner (1930), Die drei
Nationalokonomien. Geschichte und system der
Lehre von der Wirtschaft, Munchen und Leipzig;
- Stamp, Laurence Dudley (1960), Applied
Geography: How the Geographer›s Survey and
Analysis Can Help in Understanding the Britain of
Today and in Planning for Its Future, Penguin
Books,
- Strabo, Geography (The Geography of Strabo),
Transl. by Horace Leonard Jones, 8 Vols., Harvard
University Press, London, 1925;
- Stowasser, J.M., et al. (2006), Lateinisch-
deutsches Woerterbuch, Oldenbourg, Muenchen;
- Thrift Nigel (2008), “Space”, Theory, Culture
and Society, 23(2–3), PP. 139–146;
- Thrift, Nigel (2009), “Space: The Fundamental
Stuff of Geography”, in: -Clifford, N., Holliway, S.,
Rice, S.P., and Valentine, G. (eds.), Key Concepts in
Geography, Sage Pub., London, PP. 95-107;
- VonThuenen, Johann Heinrich (1842), Der
isolierte staat in Beziehung auf Landwirtschaft und
Nationalokonomie, Rostock;
- Tuan, Yi Fu (1979), “Space and Place:
Humanistic Perspective”, in: Gale, Stephen and
Olsson, Gunnar, Philosophy in Geography, D. Reidel
Publishing Co., PP. 387-427;
 (‫ﻋﺒﺎس ﺳﻌﯿﺪي ـ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﺎﻟﺒﺪي ـ ﻓﻀﺎﯾﯽ)ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‬
- Ullman, E.L.(1940-41), «A Theory of Location
for Cities». In: American Journal of Sociology, 46,
pp. 853-864;
- Warf, B. and Arias, S. (eds.)(2009), The Spatial
Turn, Interdisciplinary perspectives, Routledge,
London and New York;
- Weber, Alfred (1914), «Industrielle
standortlehre (Allgemeine und Kapitalistische
Theorie des standorts)», In: Grundriss der
sozialokonomik, 6. Abt. Tubingen;
- Werlen, Benno (1993), Society, Action and
Space - An alternative human geography, Transl. by
26
G. Walls, Ed. by T. Brennan and B. Werlen,
Routledge, London and New York;
- Werlen, Benno (2005), “From a Space-centred
Towards an Action-centred Human Geography”, in:
van Houtum, H., Kramsch, O., and Zierhofer,
W.(eds.), B/ordering Space, Ashgate Publ. Ltd.,
Aldershot, PP. 47-60;
- Werlen, Benno (2008), Sozialgeographie,
3.Auflage, UTB;
- Woods, Michael (2011), Rural, Routledge,
London and New York;