Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Laigelhsate Kaihkhopna
Bu Khatna
Zolai Grammar
A Collection of Papers
Volume I
By Taang Zomi
Mailam-a hong suak lai dingte:1
1 Laibu minte pen, a hun taktak ciangin, a tuamdang zong hong hi thei ding
hi.
Zolai Gelhmaan
Bu Khatna
Zolai Grammar
Volume I
By Taang Zomi
Published in commemoration of the J. H.
Cope Centennial Jubilee
(1910-2010)
Prepress:
Editing: Tg. Pau Cin Thang
Proofreading:
Book design: Tg. Pau Cin Thang
Typography:
Production using OpenOffice.org Writer 3.2.1
Cover Design: Tg. Nang Sawm Piang
Book consultants: Tg. Raymond Pau Lian Mang, Tg. Nang Sawm Piang
Conversion: OpenOffice.org Writer to PDF, and PrimoPDF
Printing:
Offset printing done in Yangon, Myanmar by
Shwe Sabai Sarpay,
368 First Floor (Right), Maha Bandoola Park Street (Upper),
Kyauktada Township,
Yangon;
Phone: 95-1-377861; Mobile: 01 73031557
Paper: 60 gsm
Cover: 10 pt C1S, four-color, lay-flat gloss film lamination
Binding: Perfect-bound (adhesive, softcover)
Book publication:
Zomi Linguistics Research Group, Atlanta, GA, USA
Book sponsoring:
Zomi Innkuan Singapore, Singapore
Book distribution:
Zomi Christian Literature Society, Kalaymyo, Sagaing Division,
Myanmar
Zolai Gelhmaan
A Sung-a Om Thute
Table of Contents
Copyright Page ..........................................................4
Colophon.....................................................................5
A Sung-a Om Thute....................................................7
Acknowledgments ....................................................11
Thumasa (Foreword):..............................................15
Kohnop Lungdamhuai Thu............................................15
By Rev. Dr. Tg. S.Pau Khan En .................................15
Thupatna (Introduction):........................................19
Hih Laibu A Kibawlna A Hang, A Kibawl Zia, cihte....19
Tomlaakna (Abbreviation).....................................117
Tomlaak (Abbreviation) zat zia....................................119
Zolai Awbulte..........................................................267
Index........................................................................281
Thu Ciaptehna........................................................287
Page 10 of 288
Zolai Gelhmaan
Acknowledgments
I would like to express my thanks:
To Rev. Dr. Tg. Kam Khaw Thang, for translating The Child's
Story Bible by Catherine F. Vos (Lai Siangtho Tangthu Naupang
T’a), the reading of which launched me into studying the Bible,
and for translating the whole Bible;
6. To my third cousin, the late Sia Tg. S. L. Hang Khan Pau (Tg.
Paupu), for teaching me diligence in handwriting, spelling,
punctuation and pronunciation in my fifth standard (middle
school); and
7. To Rev. Dr. Tg. Simon Enno (Tg. Pau Khan En), for inviting
me to attend the founding meeting of Zomi Christian Literature
Society (ZCLS), and to participate in its research activities; and
Page 12 of 288
Zolai Gelhmaan
10. To Tg. Pau Lian Nun (Tg. Nunpi) for giving me many of his
books and magazines for use in my research;
13. To my son Tg. Kam Sian Tung (Tg. Tungpi) for helping me
acquire my own laptop computer;
Page 13 of 288
Zolai Gelhmaan
printing and publishing this book;
and
17. To friends and family, and fellow language lovers, far and
near.
Taang Zomi
ZolaiGelhmaan@gmail.com
ZokamLinguistics@gmail.com
13 SEP 10 MON
Page 14 of 288
Zolai Gelhmaan
Thumasa (Foreword):
Page 16 of 288
Zolai Gelhmaan
humopin thupha pia henla, laigelh mi khempeuh’ lungsim
khoihin laigelh lai-at a siam mi tampi hong pholhkhia-in Ama’
minthan’ nadingin hong zatsak hoh hen, ci-in ka thu ka khum hi.
Kipak takin,
June 2, 2010
Page 17 of 288
Zolai Gelhmaan
Page 18 of 288
Zolai Gelhmaan
08 SEP 10 WED
Thupatna (Introduction):
Page 19 of 288
Zolai Gelhmaan
5.1 A thu a khial kha tawmtawm longal, ahi bang lian-in
kisuaksak hi.
Page 20 of 288
Zolai Gelhmaan
ZolaiGelhmaan@gmail.com
ZokamLinguistics@gmail.com
11. Hih laibu pen, Zolai a thei nai lo khat in a theih nading
ngimna tawh a gelh ka hi kei-a, a thei khinsa khat in a maan-a a
theih nading ngimna tawh a gelh, ka hi hi. Zolai Tan IV ciang a
zo khin-a Kawllai le Manglai a kilawm ciang khat a thei khin
(high school a’ihk’eh college a zo khin)-te’ aading-a ka gelh,
ahi hi.
12. Hih laibu pen, a sim nop ding, a zaak nop ding-in, ka gelh
kei-a, a maan, a kician a kitheih nadingin ka gelh hi. Beautiful
Page 21 of 288
Zolai Gelhmaan
Zolai dingin ka gelh kei-a, Correct Zolai dingin, ka gelh hi.
13. A zaak nop ding-a a kigelh hi lo, ngaihsut ding le sin (study)
ding-a a kigelh ahih man-in, sim (read) ziau lo-in, laidal le
laikung zangh-in, ciapteh ding, sin ding, ahi hi. Computer a
zanghte in, computer mai-ah tu pah-in, kisin (practise) ding, ahi
hi. Tua hi kei leh, tel mun meel om lo-in, lai sim thaman om lo
thei ding hi.
14. Topa Pasian in, hih laibu tungtawn-in, Zolai a maan-in gelh
theihna hong piangsak hen.
Page 22 of 288
Zolai Gelhmaan
Khenpi I (Part I)
Thupatna: Zolai Telkan Un!
Mahatma Gandhi in, “Lai a nei lo minam a om leh
mangthang ding hi,” ci hi. Tua ahih leh ei Zomite i mangthang
ding hiam? Kimangthang lo ding hi. Bang hang hiam cih leh,
ei’n lai nei hi hang. Tua ahih leh, tua i lai neih a kicing hiam?
Kicing nai lo hi. A kicin’ na’ng-a tavuan nei kuate hiam?
Minam dangte hi lo-in, Zomite mah hi pah hi.
Khenpi II
Pawfi Zatna (The Use of the
Apostrophe)
Khawkpi I (Chapter I)
Thupatna
Manglai bek-ah hi lo-in, Zolai-ah zong, Kamzepna
(Punctuation) i nei hi. Tua Kamzepnate (Punctuations) in, lai i
atna-ah, i cihnopna hong kicingsak hi; hong kilangsak hi; hong
kitelsak hi. Tua ahih manin, kamzepnate in, thu a pawlcingsak,
a zeem, a puah hong suak hi. Kamzepna om lo-in, lai i at leh, i
cihnopna kitel lo ding hi. Theih pak na’ngin gen ni ci leeng, lai i
atnate-ah, kamtawpna (full stop) zang kei leeng, bang suak-in
na um hiam? Kamtawpna in zong kamzepnate sungah khat ahi
hi.
Khawkpi II
Theihding Bulpite (Basic Rules)
1. Pawfi (Apostrophe) pen kammal (word) khat ahih kei leh
kammalte sung-a om laimal (letter) khat ahih kei leh laimalte’
Page 25 of 288
Zolai Gelhmaan
taangin, kizang hi.
(The Apostrophe is used to show the omission of a letter or
letters from a word or words.)
Khawkpi III
Namkhenna (Classification)
Hih “Pawfi Zatna” limtak-a, a telkan (research) nuam ta
ding-a, a nuam tuam dingin, Khawkno (Section) sawmli leh giat
(48)-in hong kikhen hi. Tua Khawknote in a nuai-a bang ahi hi.
Page 27 of 288
Zolai Gelhmaan
06 Laimal “-ang” taang-a zatna
07 Laimal “(-ang)(hi)” taang-a zatna
08 Laimal “-angin-” taang-a zatna
09 Laimal “-di-” taang-a zatna
10 Laimal “-e” taang-a zatna
11 Laimal “(-e)(ii)” taang-a zatna
12 Laimal “-eh” taang-a zatna
13 Laimal “-ei” taang-a zatna
14 Laimal “-g” taang-a zatna
15 Laimal “-gi-” taang-a zatna
16 Laimal “-gin-” taang-a zatna
17 Laimal “-h” taang-a zatna
18 Laimal “h-” taang-a zatna
19 Laimal “-h-” taang-a zatna
20 Laimal “(-h)(ii-)” taang-a zatna
21 Laimal “-hi” taang-a zatna
22 Laimal “hi-” taang-a zatna
23 Laimal “(-h)(hi-)” taang-a zatna
24 Laimal “(-h)(i-) taang-a zatna
25 Laimal “-ha-” taang-a zatna
26 Laimal “i-” taang-a zatna
27 Laimal “-i” taang-a zatna
28 Laimal “-i-” taang-a zatna
29 Laimal “(-i))(he-)” taang-a zatna
30 Laimal “(-i)(i-)” taang-a zatna
31 Laimal “(-i)(l-)” taang-a zatna
Page 28 of 288
Zolai Gelhmaan
32 Laimal “-i-a-” taang-a zatna
33 Laimal “-i-i-” taang-a zatna
34 Laimal “-ih” taang-a zatna
35 Laimal “ii” taang-a zatna
36 Laimal “(ii)(i-)” taang-a zatna
37 Laimal “-imi-” taang-a zatna
38 Laimal “(-mah)(ii)” taang-a zatna
39 Laimal “-ng” taang-a zatna
40 Laimal “-ng-” taang-a zatna
41 Laimal “(-ng)(a)” taang-a zatna
42 Laimal “-ng-a” taang-a zatna
43 Laimal “-ng-a-” taang-a zatna
44 Laimal “(-ng)(ah-) taang-a zatna
45 Laimal “-ng” “-h” taang-a zatna
46 Laimal “(-ng) (hi-)” taang-a zatna
47 Laimal “u-” taang-a zatna
48 Laimal Nambat taang-a zatna
Khawkpi IV
Khawknote (Sections)
Khawkno I
“-a”
Page 29 of 288
Zolai Gelhmaan
(2) Na ong = N’ong
(3) Ka hong = K’hong (=K’ong)
(4) Na hong = N’hong (=N’ong)
(5) Ka eek = K’eek
(6) Na eek = N’eek
SINNA
K’ong laibu piak na ngah hiam? N’ong gen thute ka na tel hi.
N’hong pai ding leh n’hong pai loh ding hong zasak in.
K’hong dawn ding hi.
K’eek va tha ning ei. Nang’n n’eek na tha nai maw leh?
Khawkno II
“-a-”
Page 30 of 288
Zolai Gelhmaan
SINNA
Zogam pua’h kuate teeng hiam? I pute’nn’h (awsuah:
puteen) hawh ni. Zomite lak’h om in. Zolai sung’h a haksa
tampi tak om hi. A thadahte’ omna mun’h pai kei in.
Khawkno III
“(-a)(h-)”
Hih pen Khawkno I mah tawh kibang hi. Tua ahih manin,
kamvui (sentence)-in zang leeng, Khawkno I mah tawh kibang
ding hi.
Khawkno IV
“ah-”
SINNA
Zolai ka it hi; tua’ih teh ka telkan ding hi. Zolai i telkan kul hi;
tua’ih mahbangin Zolai Telkan Pawlpi, tha i piak kul hi. Zolai a
baih kei hi; tua’ih ciang’n i hahkat ding hi.
Khawkno V
“-ai”
Nambat 2na-a “o” pen “aw” mah tawh a kibangin, kila hi. Bang
hang hiam cih leh, a nih tuak-un, “p’aw” a suah khop man hi.
SINNA
Hong p’aw, lawm. Lawm, hong p’aw. Hong p’aw, an ne pak ni.
Khawkno VI
“-ang”
SINNA
Khawkno VII
“(-ang)(hi)”
Khawkno VIII
“-angin-”
SINNA
N’ong gen h’ah tel thei ke’ng. Na mawlmawl s’ah na seem zaw
ve.
Khawkno IX
“-di-”
Page 33 of 288
Zolai Gelhmaan
(1) nading = na’ng
Hih mun-ah “nading” leh “-na ding” ci-in nam nih om thei-a,
thuhaksa (problem) piang thei zeel hi. Hihte geel, i telkan
(research) kul hi. I telkan nak leh, a man i mukhia ding hi.
“Nading” pen Manglai-a “to,” “in order to,” “that,” “in order
that,” “so that,” “so as to,” leh “for the purpose of” cihte pawl
ahi hi.
Gt. (1) Tui ka dawn na’ng thu hong pia in. (dawn = tatna)
(2) Hih thu ka dawn’ theih na’ng hun, ka ngah diam?
(dawng = tatna)
(3) Tua mun-a ka om theih na’ngin, hong vaihawmsak in.
(om = tatna)
“-na ding” sung-a “-na” in, kammal khat pepeuh Min (Noun) a
suah theih na’ng-a kisam nungthuap (suffix) hi-a, “ding” in,
mailam hun kawkna-a kizang ahi hi.
Gt. (1) Ka omna ding om lo hi. (“omna” in mun (place) lak hi.)
(2) Ka paina ding hong lak in. (‘paina” in mun lak hi.)
(3) I tui dawnna ding koi lai hiam? (“dawnna” in mun lak
hi.)
SINNA
Zomi i kip na’ngin Zolai i mangthangsak kei ding hi. Zolai a
kicin’ seemseem na’ngin, i telkan (research) ding hi. Tua bang i
ngimna a tangtun’ zawh na’ngin, khat leh khat i kihuh
Page 34 of 288
Zolai Gelhmaan
diamdiam ding hi.
Khawkno X
“-e”
(1) ve aw = v’aw
(2) mate aw = mat’aw
SINNA
Leengthei tui dawn v’aw, dal nelna a’i ve. I Zolai niam lai
mahmah veh aw mat’aw; ahih ke’h, nidang teh thupi mamah
saam na ve.
Khawkno XI
“(-e)(ii)”
(1) te ii a = t’a
Hih mun-ah “t’a” pen “ta” ci-in, pawfi om lo-in zong, ki-at thei
hi.
SINNA
Zolai pen kua t’a hiam? Zolai telkan t’a ding a noptuam dingin,
hih laibu i bawl hi. Zolai pen Zomi t’a hi.
Khawkno XII
“-eh”
SINNA
I Zolai hong hoih seemseem v’aw. Mangkangte khawng,
Kawlte khawng in, amau’ lai ciat uh telkan-a puah uh ahih teh,
ei’n zong i puah ding kul hi v’aw.
H’aw, la o.
Khawkno XIII
“-ei”
SINNA
Zolai tawh a ki-at laibu peuhmah thaangbawl k’awh. Zomite
sung-ah, “Note in khutdawh ngente na hi uh hi,” hong cite tawh
kikhawl k’on. Ko pai k’ong.
KHAWKNO XIV
“-g-”
Khawkno XV
“-gi-”
SINNA
Bang din’n na neu lai-a Zolai sin lo na hiam? Neek din’n an
hong huan in.
Khawkno XVI
Page 37 of 288
Zolai Gelhmaan
“-gin-”
Zatna leh ciaptehna pen Khawkno XV-a mah tawh kibang hi.
Malgawm tawmcik a kilamdang bek hi lel hi. Kamvui-a i zat
ciangin, “din’n” leh “din’” i deih zawkzawk zat ding ahi hi.
Ahih hangin zat dingin, Khawkno XV-a pen hoih zaw hi. Bang
hang hiam cih leh, Khawkno XVI-a pen kitelkhial thei ding hi;
pawfi pen bang taang-a ding (stand for) hi ding hiam, cih kitel
lo kha thei ding hi.
SINNA
Gen din’ bang na kiging hiam? Zolai sin din’ na lungngai hiam?
Khawkno XVII
“-h”
Nambat 1-a om “o” pen “au” tawh a kibangin kila hi. Nambat 2-
ah, “u’hi” taangin, “uhi” ci-in pawfi om lo-in zong ki-at thei hi.
Nambat 3-ah zong “u’leh” taktak kizang ngei khol lo-a, “uh
leh” mah-in ki-at zaw hi. Nambat 2 leh 3 pen a thu (theory) bek
hi-a, kizangh taktak ngei khol lo hi.
SINNA
Tu’n Zolai telkan ta u’au leh. Bang thu teng gen na hi u’hiam?
Page 38 of 288
Zolai Gelhmaan
Khawkno XVIII
“h-”
1 Ka hi = Ka’i
2 Na hi = Na’i
SINNA
Kei, Siapi ka’i. Nang migi lua na’i. Kei’n Zolai telkan ka’i.
Khawkno XIX
“-h-”
1 Hih-ah = Hi’ah
2 Uh-ah = U’ah
3 Ahi hia? = A’i hia?
4 tanghial = tang’ial (awsuah: ta-ngial)
SINNA
Hi’ah tu in la, pau kei in. Zolai na telkanna u’ah bang haksatna
om hiam? Zolai puah ding kisawm hi; tua a’ih teh, bangci puah
ding i hiam? Tu laitak-a a kigengen bang thu a’i de? Amah
tang’ial hong pai lo mawk maw?
Khawkno XX
“(-h)(ii)”
1 Amah ii = Ama’
2 Keimah ii = Keima’
3 Komah ii = Koma’
4 Kuamah ii = Kuama’
5 Nomah ii = Noma’
SINNA
Ama’ ankuang kitamsak ke’n. Keima’ thu na man’ kul hi.
Koma’ deihna khempeuh k’ong gen ding uh hi. Kuama’ thu-in
gamta kei in. Noma’ van tek na puak uh kul hi.
Khawkno XXI
“-hi”
SINNA
Amah’n thu hong gen a’ hia? Zolai puah ding pen a hoih mah a’
hia?
Khawkno XXII
“hi-”
Page 40 of 288
Zolai Gelhmaan
SINNA
Lai na sim uh’am? Zolai telkan na kipan zo uh’am?
Khawkno XXIII
“(-h)(hi-)”
Zatna leh cihnopna pen Khawkno XXII-a mah tawh kibang hi;
malgawm tawmcik a kilamdang hi bek hi. Zat taktak dingin, tu-
a “u’am” mah hoih zaw hi. Bang hang hiam cih leh, Khawkno
XXII-a “uh’am” pen, awsuah a tuamdang peuh-in kila kha thei
ding hi.
SINNA
Na khanglo nai u’am?
Khawkno XXIV
“(-h)(i-)”
1 Ne uh in = Ne u’n (=un)
2 Pai uh in = Pai u’n (=un)
SINNA
Na seem u’n. Zolai telkan u’n. Zolai Telkan Pawlpi (Zolai
Research Society) phuankhia u’n.
Khawkno XXV
“-ha-”
SINNA
Na seem le’ng thaman i ngah ding hi. Hamciam le’ng
kitangtung ding hi.
Khawkno XXVI
“i-”
Hih Khawkno sung-ah, Pawfi pen laimal “i-” taangin, kizang hi.
Page 42 of 288
Zolai Gelhmaan
6 le ing = le’ng (aw tom)
7 kai in = kai’n (pull it)
8 kum in = kum in (climb down)
9 ta ing = ta’ng (aw tom)
10 pai in = pai’n (go)
11 khia in = khia’n
12 Kuamah = Kuamah’n
13 Keimah in = Keimah’n
14 tua thu in = tua thu’n
15 mite in = mite’n
16 Kei in = Kei’n (Keimah’n)
17 Nang = Nang’n (Nangmah’n)
18 Ei in = Ei’n (Eimah’n)
19 Ko in = K’on (Komah’n)
20 No in = No’n (Nomah’n)
“Ko’n” leh “No’n” (Nambat 19 leh 20) in zong theory bek mah
ahi hi. Nambat 8na-ah, “kum’n) pen sawlna (command) hi-a,
awsuah pen kiheel tuan lo hi. Nambat 7 leh 10-ah, “kai’n” leh
Page 43 of 288
Zolai Gelhmaan
“pai’n” in, “i” aw tawmtawm kihel-a ahih hangin kithei tham lo
hi.
SINNA
Zolai kicin’ ding ut lua ve’ng. Na tha enih zah-in, kai’n. Zogam
a khan’toh mu nuam lua si’ng. Innkhum tung pan manlangin
kum’n. Na khua’h va pai’n in la, sum va lawh in. N’ong laibu
khak ngah ta’ng. Nipi ni-in sumpi khia’n. Kuamah’n giitlohna
deih kei leh hoih ding hi. Ei’n lo mah kho ni. Ko’n bangnah
seem zo nai kei ung. No’n Zolai na telkan laitak uh maw?
Taangpi taangta’n bang ngaihsun hiam?
Khawkno XXVII
“-i”
SINNA
Ko Zolai telkan ta n’ung. Lo kho ta n’ung.
Khawkno XXVIII
“-i-”
1 ciangin ciang’n
2 manin man’n
3 hangin hang’n
4 dingin ding’n
5 den-in den’n
6 tu-in tu’n
7 zan-in zan’n (night)
8 zan-in zan’n (yesterday)
9 hoih-in teh hoih’n teh
10 na-in teh na’n teh
11 kei-in teh ke’n teh
SINNA
Zolai i telkan khit ciang’n, laibu-in bawl zo leeng, hoih’n teh,
ci-in i ngaihsut man’n, tu mahmah’n i hanciam ding kisam hi.
Tu’n i sep pah kei leh, hoih ke’n teh. Hong pian na’n teh, ci-a i
tuttut hang’n phattuamna om lo ding hi.
Khawkno XXIX
“(-i)(he-)”
SINNA
Page 45 of 288
Zolai Gelhmaan
Kei’n nang hong the’t ke’ng. Nang’n kei hong the’t lo maw?
Khawkno XXX
“(-i)(i-)”
SINNA
Zogam peuhmah zuak nuam het ke’ng. Zolai simmawh bawl
peuhmah ke’ng. Kumpi thu nial ke’n. Nasep kipan nai ke’ng.
Khawkno XXXI
“(-i)(l-)”
SINNA
Zolai i telkan kul hi; tua a’ih ke’h i minam mahmah-in i
mangthang ding hi. Na lawmpa a’ih ke’h na galpa kua it zaw na
hi hiam?
Khawkno XXXII
“-i-a-”
Page 46 of 288
Zolai Gelhmaan
(1) Koi-ah = Kaw’h
(2) Kawi-ah = Kaw’h
SINNA
K’awh pai ding na hiam? K’awh om ding na hiam?
Khawkno XXXIII
“-i-i-”
SINNA
Zolai i telkan kei leh hoih ke’n teh. Minam dangte’n, hong pai
diildeel-in, hong puahsak ke’n teh.
Khawkno XXXIV
“-ih”
SINNA
A — “Pai ta ve ni e.”
B — “Koi d’oh, tawmcik na khawl pak oh.”
A — “Hih naungek kapkap si e.”
B — “Koi d’aw, tawi pak dih ni.”
Khawkno XXXV
“ii”
Hih Khawkno sung-ah, Pawfi pen laimal “ii” taangin, kizang hi.
SINNA
Ama’ ngiimna in, ei’ ngiimna mah tawh kibang hi. Mite’ deihna
in bang ahi hiam? Eite’ deihna in, Zolai telkan ding, ahi hi. Hih
thu’ kipatna koi lai hiam?
Page 48 of 288
Zolai Gelhmaan
Khawkno XXXVI
“(ii)(i-)”
SINNA
I pute’nn pai ni. I panote’nn’h hawh ni. I lawmten’nn’h laibu
en ni.
Khawkno XXXVII
“-imi-”
SINNA
Va’m leh gataam huan ung e, ne dih ni. V’am leh gataam mah
nene ni.
Khawkno XXXVIII
“(-mah)(ii)”
Page 49 of 288
Zolai Gelhmaan
Hih Khawkno sung-ah, Pawfi pen laimal “(-mah)(ii)” taangin,
kizang hi.
(1) Amah ii = A’
(2) Komah ii = Ko’
(3) Nomah ii = No’
Hih a tung-a thumte ban-ah, a nuai-a teng zong, kihel thei hi.
A diakdiak-in Nambat 1 thupi peen hi. Bang hang hiam cih leh,
“A” pen amah guak ding (stand) tawm thei lo hi.A dangte pen
amau’ thu-in om trhei hi.
Ahih hangin,
Page 50 of 288
Zolai Gelhmaan
kici thei lo hi. Bang hang hiam cih leh, bawlpa (subject) nei lo
hi.
Theih ding khat-ah, “A” a kizat leh “Amah” taangin kila thei hi.
“A pai hi,” ci leeng, kua pai hiam, cih kithei lo hi. Ahi zongin,
“A” pen “mi khat pepeuh” (someone) taangin la leeng, “A” pen
bawlpa (subject) hong suak thei-a, i kamvui (sentence) zat pen
maan pah hi.
SINNA
A’ tapa gol ta hi. Ko’ gam in Zogam ahi hi. No’ pilna k’ong
deihgawh kei uh hi. A’ hanciamna taangtung hi. Ko’ laibute
hoih mahmah hi. No’ laikung hoih mah si e.
Khawkno XXXIX
“-ng”
SINNA
Ba’a na gen? Na gelh ba’a?
Khawkno XL
“(-ng-)”
SINNA
Kei’ telkan nu’a a telkan ding mi khat kisam hi. Bang di’a
nang’n zong, Zolai telkan lo na hiam? Zolai su’ah thu manpha
tampi om hi.
Khawkno XLI
“(-ng)(a)”
“Ba’ ci-a?” sangin, “Bang ci-a?” ci-in kizang zaw hi. Tua ban-
ah “ci-a” sangin, “cia” ci-in, kamkhenna (hyphen) om lo-in,
kizang thei hi.
SINNA
Ba’ ci-a hong pai lo na hi hiam? Ba’ cia hong pai lo na hi hiam?
Khawkno XLII
“-ng-a”
Page 52 of 288
Zolai Gelhmaan
Hih mun-ah “h” kibehlap hi.
SINNA
Bang ha’h Zolai telkan nuam lo na hi hiam? Bang ha’h na
seem nuam lo na hi hiam? Amah hong pai ha’h kei hong pai kei
ning.
Khawkno XLIII
“-ang-a-”
SINNA
Inn khaw’h om lel ning. Khua lam khaw’h ciah zeel lo maw?
Khawkno XLIV
“(-ng)(ah-)”
SINNA
Tu-a na gen ba’i? Ba’i na gelhgelh? Ba’i tu-a na telkan?
Khawkno XLV
“-ng”“-h”
Page 53 of 288
Zolai Gelhmaan
Hih mun-ah, “-ng” leh “-h” ci-in, laimal nih om hi. Hih laimal
nihte’taangin Pawfi nih kizang hi. Tu-a Khawkno XLV pen a
tuampian khat hi. A dang Khawknote-ah, laimal a om zahzah’
taangin, pawfi khat bek kizang hi. Tu-a Khawkno-ah Pawfi nih
kizang ahih manin, a dangte tawh kilamdang hi. Khawkno II,
Nambat 6, Kawkno XXXVI, Nambat 3, 4-te tawh enkaak in.
SINNA
Zolai telkan leeng, hoih mahmah di’a’i ve. Kikepna tawh na
gamtat kei leh, lauhuai di’a’i maw.
Khawkno XLVI
“(-ng)(hi-)”
SINNA
Zolai telkan leeng i khial di’am? Na lawmpa hong pai di’a?
Ngaihsut kik ding a kilawm di’am? Kilawm mah lo di’a?
Khawkno XLVII
“u-”
Page 54 of 288
Zolai Gelhmaan
(2) Pai taw ung = Pai taw’ng (Teizang)
Nambat 1-an-ah, “ta um” pen, a tam (plural) tawh kizang hi.
“Ta’m” pen a’ awsuah “tam” hong suak hi. Ahih hangin, “tam”
(pawfi om lo) pen, khat guak (singular) tawh kizang hi. Tua
ahih manin, “ta’m” in, a thu (theory) bek mah ahi hi.
SINNA
Zolai na telkan ta’m? Note, kum bang zah na pha ta’m maw?
Amaute, Zolai telkan ding a ut uh ta’m?
Khawkno XLVIII
Simmal
SINNA
’66 kum pan-a Zolai telkan ka kipat, ’69 kum ciang dong, hoih
takin na seem thei ing. Tu’n m’74 kum hong hi ta-a, kilim pat
kik sawm ing.
Khawkpi V
Thukhupna (Conclusion)
Hih Pawfi zatnate sung-ah, zat ding-a a hoih lote in, a nuai-ate
ahi hi.
Page 55 of 288
Zolai Gelhmaan
(4) Khawkno XXII, Nambat 1
(5) Khawkno XXVI, Nambta 6
(6) Khawkno XLVII, Nambat 1
Hih mun-ah, “-h” leh “-ile” ci-in, laimal nih om hi. Hih laimal
nihte’taangin Pawfi nih kizang hi. Khawkno XLV sung-ah zong
laimal nih taangin Pawfi nih kizang hi.
Khenpi III
Noun Pian’sakna (Formation of
Nouns)
Khawkpi I
3 Theih beh dang zong om-a, ahih hangin ka ciaptehna lai, inn lam-ah om
ahih manin, hih laibu sung-ah kiguang man lo hi. [17 MAY 2010 MON]
Page 56 of 288
Zolai Gelhmaan
Theih Masak Dingte
1. Kammal Pian’sakna (Formation of Words) nam 4 om hi.
(1) Verbs
(2) Adjectives
(3) Common or Concrete Nouns
(1) Nouns
(2) Adjectives
(1) Nouns
(2) Verbs
(3) Other Adjectives
(1) Adjectives
Khawkpi II
Theihding Bulpite (Basic Rules)
1. Kammal dangte panin, noun i pian’sak nop leh, “-na”
kibehlap hi.
Page 58 of 288
Zolai Gelhmaan
(b) Awsuah bek kikheel hi.
Khawkpi IV en in,
Khawkpi III
Malgawm leh Awsuah Kiheel Lo-a Noun
Pian’sakna
A 2 baih baihna
1 alh = alhna 3 bulh bulhna
= 4 bawh bawhna
=
C
B 1 cih = cihna
1 bah bahna 2 cip = cipna
Page 59 of 288
Zolai Gelhmaan
3 ciah = ciahnana L
1 luh = luhna
2 loh = lohna
D 3 lawh = lawhna
1 dah = dahna
2 deih = deihna 1 M
3 delh = delhna 2 meh = mehna
4 dup = dupna 3 mak = makna
G N
1 gah = gahna 1 neh = nehna
2 nip = nipna
H 3 nolh = nolhna
1 hoih = hoihna
2 heh = hehna O
3 hah = hahna 1 op = opna
4 hap = hapna
P
I 1 pap = papna
1 ik = ikna 2 peh = pehna
3 pop = popna
K 4 pelh = pelhna
1 kah kahna
2 keh kehna S
3 khuh khuhna 1 sah = sahna
4 khih khihna 2 sak = sakna
3 suk = sukna
Page 60 of 288
Zolai Gelhmaan
4 sot = sotna V
1 vul = vulna
T 2 veh = vehna
1 to = tona
2 tap = tapna Z
3 thuah = thuah 1 zep = zepna
Khawkpi IV
Malgawm Kikheel Lo-a Awsuah Bek
Kikheel-a Noun Pian’sakna
A
1 al = alna D
Page 61 of 288
Zolai Gelhmaan
4 gol = golna 4 mak = makna
H N
1 hat = hatna 1 neel = neelna
2 hai = haina 2 niim = niimna
3 haal = haalna 3 neu = neuna
4 hak = hakna 4 nawt = nawtna
I O
1 it = itn 1 ol = olna
2 om = omna
K
1 kum = kumna P
2 kol = kolna 1 pil = pilna
3 kuun = kuunna 2 pai = paina
4 kial = kialna 3 phuum = phuumna
4 phuai = phuaina
L
1 lam = lamna S
2 lei = leina 1 sau = sauna
3 leep = leepna 2 san = sanna
4 lau = launa 3 sawl = sawlna
4 so = sona
M
1 maai = maaina T
2 maap = maapna 1 to = tona
3 muak = muakna 2 tum = tumna
Page 62 of 288
Zolai Gelhmaan
3 thawl = thawlna 1 vaal = vaalna
4 thuap = thuapna 2 vom = vomna
3 veel = veelna
U 4 vil = vilna
1 uum = uumna
2 uap = uapna Z
3 ut = utna 1 zuak = zuakna
4 uuk = uukna 2 zuau = zuauna
3 zin = zinna
V 4 zuut = zuutna
Khawkpi V
Malgawm leh Awsuah Kikheel-a Noun
Pian’sakna
Kammal pawlkhatte, noun i suahsak ciangin, kammal sung-a
om laimal a nunung peen, kikheel-a, awsuah zong kikheel pah
hi. A theih nop dingin, khawkno sawm leh thum (13)-in hong
kikhen hi.
01 vowel → h
02 vowel → k
03 vowel → t
04 i → ih
05 l → lh
06 u → uh
07 k → h
Page 63 of 288
Zolai Gelhmaan
08 p → h
09 t → h
10 m → p
11 n → t
12 ng → n’
13 ng → t
Khawkno I
vowel → h
1 i si → ih 4 khangto = khan’tohna
1 si = hihna
2 hi = cihna 3 o/aw o → aw
3 ci = cihmawhna 1 zo zawhn
Khawkno II
vowel → k
1 a a → ak 4 pakta = pahtaakna
1 la = laakna
2 za = zaakna 2 e e → ek
Page 64 of 288
Zolai Gelhmaan
2 zaw = zawkna
3 i = i → ik
1 bi = bikna 6 ia ia → iak
2 kisi = kisikna 1 pia = piakna
2 bia = biakna
4 u u → uk
1 gu = guukna 7 ua ua → uak
2 zu = zukna 1 pua = puakna
3 su = sukna 2 bua = buakna
4 khu = khukna 3 lua = luakna
4 vua = vuakna
5 aw aw → awk
1 taw = tawkna
Khawkno III
vowel → t
1 a a → at 3 i i → it
1 sa = satna 1 pi = piitna
2 na = natna 2 migi = migiitna
3 gamla = gamlaatna 3 kimisak = kimiitsakna
4 kha = khaatna
4 u u → ut
2 e= e → et 1 ku = kuutna
1 phe = pheetna 2 hu = huutna
2 le = leetna 3 phu = phuutna
3 de = detna 4 tu = tutna
Page 65 of 288
Zolai Gelhmaan
5 ia = ia → iat
1 khia = khiatna 7 ua = ua → uat
4 nusia = nusiatna
8 aw aw → awt
2 phia = pheetna
Khawkno IV
i → ih
Page 66 of 288
Zolai Gelhmaan
Khawkno V
l → lh
1 a al → alh
1 sal = salhna 6 ia ial → ialh
1 khial = khialhna
2 e el → elh 2 kisial = kisialhna
1 beel = belhna 3 kivial = kivialhna
2 peel = pelhna
3 zeel = zelhna 7 ua ual → ualh
1 mual = mualhna
3 i il → ilh 2 kual = kualhna
1 zil = zilhna 3 kigual = kigualhna
Khawkno VI
u → uh
Page 67 of 288
Zolai Gelhmaan
4 ua uau → uauh 1 huau = huauhna
Khawkno VII
k→h
Khawkno VIII
p→h
1 a ap → ah 1 kap = kahna
Page 68 of 288
Zolai Gelhmaan
Khawkno IX
t→h
1 a at → ah 1 mit = mihna
1 that = thahna
4 u ut uh
2 tat = tahna
1 vut = vuhna
2 e et → eh 2 phut = phuhna
1 get = gehna 3 sut = suhna
2 pet = pehna
5 o/aw ot → awh
3 i it → ih 1 bot = bawhna
Khawkno X
m→p
1 a am → ap 3 i im → ip
1 sam = sapna 1 khim = khipna
2 gaam = gapna 2 iim = ipna
3 haam = hapna 3 dim = dipna
4 am = apna 4 zim = zipna
2 e em → ep 4 o om → op
1 keem = kepna 1 zom = zopna
2 geem = gepna 2 bom = bopna
3 hehneem = hehnepna
5 u um → up
Page 69 of 288
Zolai Gelhmaan
1 gum = gupna 7 ia iam → iap
2 sum = supna 1 hiam = hiapna
3 lum = lupna 2 khiam = khiapna
4 um = upna 3 ciam = ciapna
Khawkno XI
n→t
1 a an → at 1 siin = sitna
1 kipan = kipatna 2 khin = khitna
2 baan = batna 3 niin = nitna
3 tankhia = tatkhiatna
4 gaan = gatna 4 o on → ot
1 hon = hotna
2 e en → et
1 en = etna
5 u un → ut
2 leen = letna
1 uun = utna
3 zia-en = zia-etna
2 bun = butna
4 kheen = khetna
3 ngaihsun = ngaihsutna
3 i in → it 4 kisuun = kisutna
Page 70 of 288
Zolai Gelhmaan
6 aw/o awn → ot 1 lian = letna
1 zawn = zotna
2 thawn = thotna 9 ua uan → uat
Khawkno XIII
ng → t
Page 72 of 288
Zolai Gelhmaan
3 long = lotna
4 khong = khotna 7 ia iang → iat
1 piang = piang
5 u ung → ut (transfer)
1 bung = butna
8 ua uang → uat
1 awng = otna
9 iau iaung → iat
2 khawng = khotna
1 piaung = piatna
3 tawng = totna
Khenpi IV
Thukhupna: Hih Lai (Article) Tawh
Kisai)
Mun (space) om loh mani-in, “Pawfi Zatna” leh “Noun
Pian’sakna” — hihhte geel bek, hong kihel hi. Mun kicing hi
leh, a nuai-ate zong hong kihel ding hi.
Page 73 of 288
Zolai Gelhmaan
Khenpi I
Thupatna: Zolai It Un!
Lai leh ngeina (literature and culture) a nei lo minam a om
leh, a sawt lo-in mangthang ding hi. Lai leh ngeina in minam
lahna (national identity) ahi hi.
5 Tg. Pau Cin Thang, “Zolai Bulpite Pawlkhat,” Zomi Magazine 1980,
Rangoon: Zomi Magazine Committee, 1980, pp. 116-123
Page 75 of 288
Zolai Gelhmaan
Page 76 of 288
Zolai Gelhmaan
Khenpi II
Tat-Huh Pian’sakna
(Formation of Adverbs)
I. A Kibang Kammal Nih
Gt. ziazia
ziahziah
Gt. geeugaau
geuhgauh
Page 78 of 288
Zolai Gelhmaan
kisai pen a nuai-a B-ah en in.
(1) a → a
(2) e → e
(3) i → i
(4) o → o
(5) u → u
(6) ia → ia
(7) ua → ua
(i) a → a
No. 3 (a) pen aw-tom hi-a, No. 3 (b) pen aw-sau hi. Tua
mahbangin, No. 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13-te-ah aw-tom leh aw-
sau kilak hi.
(ii) e → e
Hih pen, a tung-a (i)na mahbang-in, sazian bawl leeng, (i) mah
tawh kibang hi.
Page 79 of 288
Zolai Gelhmaan
(iii) i → i
A tung-a (i) bang-in gual suk leeng, No. 3na pen “kii-kii” hong
hi ding hi.
(iv) o → o
(v) u → u
(vi) ia → ia
Page 80 of 288
Zolai Gelhmaan
(vii) ua → ua
(1) e → a
(2) e → aw/o
(3) e → u
(4) e → ua
(5) i → e
(6) i → ia
(7) i → u
(8) ia → ua
(i) e → a
Page 81 of 288
Zolai Gelhmaan
(ii) e → aw/o
(iii) e → u
Hih pen, (i)na mahbangin, sazian bawl leeng, (i)na mawh tawh,
kibang hi.
No. 13 (b)na-ah “u” tam lua ahih man-in, a zat huai lo tawh
kibang hi.
(iv) e → ua
(v) i → e
(vi) i → ia
Page 82 of 288
Zolai Gelhmaan
(vii) i → u
(viii) ia → ua
Khenpi III
Awbul Tawh Kisai Theih-Huai
Pawlkhat
(Some Points on Phonemes)
I. Awbul (Phoneme)
p pen laimal (letter) khat hi-a, /p/ pen awbul (phoneme) khat
hi.
ph pen laimal nih (p leh h) hi-a, ahih hang-in, /ph/ pen awbul
khat ahi hi.
Page 83 of 288
Zolai Gelhmaan
notation) kizang lo hi. (Press pan laimal haksa ahih manin.6)
a, b, c, d, e,
f, g, h, i, k,
l, m, n, o, p,
s, t, u, v, w
z
j, q, r, x, y
6 Tua hun lai (1970-1980)-in, press-ah haaknaw (lead) tawh laimal kibawl
hi. Phoneme notation (/ /) tampi kizangh leh, tua haaknaw tawh a kibawl
font tampi kisam ding-a, sum tam bei hi. Tu lai (2006-2010) hun ciangin,
computer kizangh ahih manin, bangmah bei tuam tuan lo hi.
Page 84 of 288
Zolai Gelhmaan
b, c, ch, d, f
g, h, k, kh, l
lh, m n ng, p
ph, s, t, th, v
w z
a, e, i, o, u, aw
iai, iau
uai, uau
Page 85 of 288
Zolai Gelhmaan
1. Laimungte (Consonants)
Gt. Amah in eek tha thei lo-in om ahih man-in a awng hi.
ia-, ua-
Gt. A dah mi khat pen uap in. Ahi zongin, uang tat lua kei in.
Page 86 of 288
Zolai Gelhmaan
Ciapteh ding: A tung-a (ii)na-a awmung nih-thuap 11-te sung
pan-in, “ia-” leh “ua-” (a tung-a (i) en in) longal, a dang 9-te
pen”-h” tawh a kithuah ciang bek-in, kammal patna-in kizang
thei hi.7 “Ia-” leh “ua-” pen “-h” tawh kithuah leh kithuah kei
leh, kammal patna-in kizang thei hi.
(i) “-h” tawh a kithuah kei leh, kammal patna-in kizang thei lo
hi.
Ciapteh ding: “iai-” pen “-h” tawh thuah leeng “iaih” suak hi.
Ahih hangin, “-h” tawh thuah kei leeng, kammal patna-in
kizang thei lo hi. “Iaip” ciah bang om thei lo hi.
iai-, iau-
uai--, uau-
1– Laimungte (Consonants)
7 aik, aul, awim, awun, eip, eut, etc. cih bang om thei lo, cihna hi.
Page 87 of 288
Zolai Gelhmaan
-a, -e, -i, -o, -u, -aw
Gt. Lam ka siau liailiai uh hi. Tua laitak-in huih nung hiauhiau
hi.
1– Laimungte (Consonants)
Gt. Na pa’ tha na kheek zawh na’ng, hah kat in. (Patna leh
tawpna kithuah)
Page 88 of 288
Zolai Gelhmaan
-a-, -e, -i-, -o-, -u-, -aw-
-ia-, -ua-
Tua sum, mi na pia inla, a om lai teng uang zat ke’n. (Tawpna,
patna)
Taangza na aih vial leh, na hauhna hong bei kha ding hi. (Patna,
a laizang)
4– AwmungThum-thuapte (Triphthongs)
Page 89 of 288
Zolai Gelhmaan
(ii) “-h” tawh a kithuah leh,
-iai-, -iau-
-uai-, -uau-
Khenpi IV
Thukhupna: Ngaihsutna Hong Pia
Un
Hih laipuak (article) sung-a awkaih (tone), laimung
(consonant), laibul (alphabet) cih bang Zolai kammalte pen, Tg.
Ginkhatsuan’ phuah (coin; invent) bang-a ka zat hi-a, kammal
awmung (vowel) (word), laimal (letter; grapheme), awmal
(phone; phoneme) cih bang Zolai kammalte pen kei’ phuah ahi
hi.
8 Hih address-te pen maan nawn lo hi. Kizop nopna a neite in,
ZolaiGehmaan@gmail.com, ZokamLinguistics@gmail.com ah kizopna
kibawl thei hi.
Page 90 of 288
Zolai Gelhmaan
Thursday, October 19, 2006
Grammar 2006:
“Sang kihon’ kum” pen, a sau-in gelh leeng, “the year in which
it (= the school) was opened” ahi hi. Tom laak zawdeuh leeng,
“the year it (=the school) was opened” ahi hi. Tom laak
sawnsawn lai leeng, “the year opened” ahi hi. Zam Vung’ gen
pen, a maan, ahi hi.
Preposition (“of”) khit ciangin, object hong pai ding hi. Tua
object pen noun hi ding hi. Noun liinlian a om theih kei leh
Page 91 of 288
Zolai Gelhmaan
noun equivalent khat a kizat kul hi. Gerund (=verbal noun) pen
noun equivalent khat ahi hi. Gerund-ah present participle form
(= “-ing” form) kizangh hi.
Assemblies of God
No. 3 Section
Headquarter
Page 92 of 288
Zolai Gelhmaan
3.2 “Quarter”:
Vangleeng tung panin bomb kikhia thei hi. Tua bang-a bomb
khiatna-a a kizangh vanleeng pen bomber kici hi. Zomi tampi
tak in bomber pen "bom-ber" cih bangin a aw suaksak hi hang.
A maan pen "bom-er" ahi hi. "Bomb" pen "bom" ci-a sim ding
hi-a, "b" aw, suak lo hi. "Bomber" pen "b" aw suaksak lo-a
"Bomer" cih ding ahi hi. Nawh cih leeng, "bo-ma" tawh kibang
dektak ding hi.
Page 93 of 288
Zolai Gelhmaan
4.2 “Sing”, “Singer”:
A maan pen “sing-er” ding ahi hi. “G” (hard G) aw, suahsak
ding hi lo hi. Nawh cih leeng, "Si-nga" tawh hong kibang
dektak ding hi. “Sing” zong, a tawpna-ah hard G aw suahsak
ding hi lo hi.
Page 94 of 288
Zolai Gelhmaan
5.2 Period (=full stop) [.], comma [,], colon [:], semi-colon [;],
close quotation mark [”], close bracket [)], question mark [?]
cihte leh a mai-a om laimal/kammal-te kikaal-ah space om LO
ding hi.
5.3 Period (=full stop) [.], comma [,], colon [:], semi-colon [;],
close quotation mark [”], close bracket [)], question mark [?]
cihte leh a nung-a om laimal/kammal-te kikaal-ah space KHAT
om ding hi. (Space bar khat vei kheen suk in.)
Page 95 of 288
Zolai Gelhmaan
Pasian in thupha hong pia hen.Na hawhna na ciahna-ah daupai
in. [Khial]
Pasian in thupha hong pia hen. Na hawhna na ciahna-ah daupai
in. [Maan]
5.4 Open quotation mark [“], open bracket [(] leh a nung-a om
laimal/kammalte kikaal-ah space om LO ding hi.
Page 96 of 288
Zolai Gelhmaan
Pilna ( wisdom) pen hauhna ( wealth) sangin thupi zaw hi,
kici hi. [Khial]
Pilna (wisdom) pen hauhna (wealth) sangin thupi zaw hi, kici
hi. [Maan]
5.5 Open quotation mark [“], open bracket [(] leh a nung-a om
laimal/kammalte kikaal-ah space om LO ding hi. (A tung-a #13
en in.) Close quotation mark [”], close bracket [)] leh a mai-a
om laimal/kammalte kikaal-ah space om LO ding hi. (A tung-a
#11 en in.)
B.A [Khial]
BA. [Khial]
B.A. [Maan]
Page 97 of 288
Zolai Gelhmaan
B.A., B.L.
BSc., M.Sc., Ph.D.
6.4 A tom-a ih gelh ciangin, period ih zat leh zat suak ding, ih
zat kei leh zat loh suak ding (consistently) ahi hi.
B.A. [Maan]
BA [Maan]
B.A., MA [Khial]
BA, M.A. [Khial]
B.A., M.A. [Maan]
BA, MA [Maan]
Page 98 of 288
Zolai Gelhmaan
Hi bang aa na hanciam na te uh thupi sa mahmah ing.
Na mualsuang uh zong hoih mahmah hi.
Ahi zong in correction khat na bawl ding uh ong muhsak ing.
Tua in YEAR OF OPENED cih hi.
Tua pen YEAR OPENED cih hi zaw leh grammer maan zaw in
um ing.
Deihsak tak in,
Vung
Page 99 of 288
Zolai Gelhmaan
Thursday, March 15, 2007
Zolai Grammar:
Punctuation:
Mun-awng (Space)
by Taang Zomi
1. Khialhna (Error)
Khialhna (Error) pen, hih ka laigelh tawh kisai-in, nam nih-in
khen pak ni:
“Pa sian” cih ding hi lo-in, “Pasian” cih ding, ahi hi. “Mi hing”
hi lo-in “mihing” hi ding hi. “Ta pa” zong “Tapa” cih ding hi. A
tam lahna-a a kizang kammal ahi “te” pen, a vei lam-a om
kammal tawh i kimatsak ding, ahi hi: mihing + te = mihingte.
Neihsa lahna-in apostrophe zat ding ahi hi. Noun pian’sakna-a a
kizangh “na” pen a vei lam-a kammal tawh kimat ding hi. “Ki”
pen a taklam-a kammal tawh kimat ding hi.
En-dash pen hyphen zah nih bang, em-dash pen en-dash zah nih
bang leh hyphen zah li (4) bang sau hi.
- = hyphen
– = en-dash
— = em-dash
3. Punctuation Mark-te
Punctuation mark-te hih a nuai-a-te hi-a a dangdang zong om lai
hi.
10 Hih laibu sung-ah, Comic Sans MS Bold Italic 10 points tawh kilak
hi.
11 Hih laibu sung-ah Times New Roman Bold Italic 12 points tawh kilak hi.
Page 104 of 288
Zolai Gelhmaan
A dangdangte:
apostrophe [x’]
ellipsis points [x . . .]
hyphen [x-y]
en-dash [x–y]
ampersand [x & y]
slash [x/y]
A kisaipih a dangdangte:
Hihte pen punctuation a kicih lian loh hangin,
punctuation tawh a kisaipihte ahi hi:
capitalization [capital letter zatna]
abbreviation [tomlaakna]
space [mun awng]
Pasianinkeihongithi. [Khial]
Pasianinkeihongithi. [Khial]
2. Period (=full stop) [.], comma [,], colon [:], semi-colon [;],
closed quotation mark [”], closed bracket [)], question mark [?],
exclamation point [!] cihte leh a nung-a om laimal/kammal-te
kikaal-ah space KHAT om ding hi. (Space bar khat vei kheen
suk in.)
Period:
Comma:
Vantung-a·om·kote’·Pa·aw,na·min·siangtho·hong·
kiphat·ta· hen. [Khial]
Vantung-a·om·kote’·Pa·aw,·na·min·siangtho·
hong·kiphat·ta·hen. [Maan]
Colon:
Semicolon:
Closed Bracket:
Pilna (wisdom)pen hauhna (wealth) sangin thupi zaw hi, kici hi.
[Khial]
Pilna·(wisdom)pen·hauhna·(wealth)·sangin·thupi·zaw·
hi,·kici·hi. [Khial]
Question Mark:
Exclamation Point:
3. Period (full stop) [.], comma [,], colon [:], semi-colon [;],
closed quotation mark [”], closed bracket [)], question mark [?],
exclamation point [!] cihte leh a mai-a om laimal/kammal-te
kikaal-ah space om LO ding hi.
Period:
Comma:
Page 109 of 288
Zolai Gelhmaan
Colon:
Semicolon:
Closed Bracket:
Pilna (wisdom ) pen hauhna (wealth ) sangin thupi zaw hi, kici
hi. [Khial]
Pilna·(wisdom·)·pen·hauhna·(wealth·)·sangin·thupi
zaw·hi,·kici·hi. [Khial]
Pilna (wisdom) pen hauhna (wealth) sangin thupi zaw hi, kici
hi. [Maan]
Pilna·(wisdom)·pen·hauhna·(wealth)·sangin·thupi·
zaw·hi,·kici·hi. [Maan]
Question Mark:
Exaclamation Point:
Open Bracket:
Pilna ( wisdom) pen hauhna ( wealth) sangin thupi zaw hi, kici
hi. [Khial]
Pilna·(·wisdom)·pen·hauhna·(·wealth)·sangin·thupi·
zaw·hi,·kici·hi. [Khial]
Pilna (wisdom) pen hauhna (wealth) sangin thupi zaw hi, kici
hi. [Maan]
Pilna·(wisdom)·pen·hauhna·(wealth)·sangin·thupi·
zaw·hi,·kici·hi.[Maan]
Space Om LO:
Ka·lawmte·nih—Thang·Ho·leh·Lian·Do·—hong·
hawh·uh·hi. [Khial]
Space OM:
Tomlaakna (Abbreviation)
By Taang Zomi
1. Hih lai pen, Zolai a puah nuam, a khangtosak nuam i om leh,
tua bang mite’ aading-a ka gelh ahi hi.
4. I zat email client program-te khat leh khat kibang lo, i zat
email service-te khat leh khat kibang lo, i zat yahoogroup-te
khat leh khat kibang lo ahih man-in, hih email pen, nang kiang
hong tun’ cianging, kei’ gelh bang-in nang’ email-ah hong suak
lo kha thei ding hi. Gentehna: Na email program-ah RTF (Rich
Text Format) or HTML (Hyper Text Markup Language) a
kizangh thei ding-a na bawl kei leh, hih ka lai sung-a color
tuamtuamte, font size tuamtuamte, na mu thei kei ding hi. Na
email program-ah tua bangin na bawl hangin, tu laitak-in, virus
leh spyware tuamtuam daal nadingin, Chinland yahoogroup leh
Zomikhangthak yahoogroup-ah HTML kiphal lo, attachment
kiphal lo ahih manin, tua yahoogroup pan-a na ngah email-te-
ah, kei’ lai pen, ahi bangin hong suak lo ding hi.
Tua ahih manin, attachment-a k’ong khak pdf na sim zaw un.
Page 117 of 288
Zolai Gelhmaan
=====
Zolai Gelhmaan:
Punctuation:
Tomlaakna (Abbreviation)
By Taang Zomi
Tomlaakna (Abbreviation) pen punctuation ahih pah lian loh
hangin, punctuation tawh a kizangh khawm ahih manin,
punctuation thulu nuai-ah, khat veivei, kihel hi.
1973 leh 1980 kikaal sungin, Zolai a it, a puahte lak-a a kihel
Tg. Ginkhatsuan (Head of Department, Township Department
of Agriculture, Tamu Township) in editor ka sepna magazine
khat-ah article sau leh lai tomno nengneng hong puak hi. Lai
tomnote lak-ah hih nih hong kihel hi:
B.A., B.Ed.
B.A.,B.Ed. [Khial]
B.A.,B.Ed. Khial]
B.A.,B.L.,Ph.D [Khial]
B.A.,·B.L.,·Ph.D [Khial: Ph.D khit teh period a om
ding hi napi om lo]
B.A.,·B.L.,·Ph.D. [Maan]
Hih pen a kikhial thei mahmah khat ahi hi. Tu ni (23 MAR 07
FRI)-in, Director U Tin Yu in a zaih “Moe-koke-set-waing Ko
Kyaw-lun Ywaike” (မိးုကုပ္စက္၀ိုင္း ကို ေက်ာ္လြန္ ၍) (Manglai-
a kei’ tei tawmm: Beyond the Horizon) ka en kha hi. Lwin Moe,
Htun Aeindra Bo, Khaing Thinn Kyi, Myat Kaythi Aung leh
Aung Lwin kihel uh uh hi.
BurmeseClassic.com12
http://www.burmeseclassic.com/display.php?title_str=Friday
%20Movie&asxfile=Day5.asx
http://www.burmeseclassic.com/display.php?title_str=Saturday
%20Movie&asxfile=Day6.asx
Minthila.com13
http://store.minthila.com/lym-114.html
http://store.minthila.com/lym115.html
Youtube.com14
Part 1: http://www.youtube.com/watch?
v=t3mIBkH55iM&feature=related
Part 2: http://www.youtube.com/watch?v=eUaLTjpaRug
Part 3: http://www.youtube.com/watch?v=dSdmOCOsVQM
Part 4 (Final): http://www.youtube.com/watch?
v=_iHg0TJmkWk
Actor Aung Lwin pen Dr. Ohn Myint mun-ah kizaih hi. A
signboard-ah hih bangin kigelh hi.
12 Hih movie pen hih website-ah na om nawn lo hi. [03 JUL 08 THU]
13 Hih movie pen hih website-ah et dingin na om nawn lo-in, advertisement
bek na om hi. [18 APR 10 SUN]
14 Hih movie pen hih website-ah om napi, a signboard kisuan’na pen na om
nawn lo hi. [18 APR 10 SUN]
Page 123 of 288
Zolai Gelhmaan
M.B.B.S. [Maan]
6. A tom-a i gelh ciangin, period i zat leh zat suak ding, i zat kei
leh zat loh suak ding (consistently) ahi hi.
B.A. [Maan]
BA [Maan]
U.S.A. [Maan]
USA [Maan]
Ahih hangin:
John Fitzgerald Kennedy
J.F.Kennedy [Khial]
J.F. Kennedy [Maan thei teei: J.F.·Kennedy]
J. F. Kennedy [Maan: J.·F.·Kennedy]
Jennifer Lopez
J.Lo [Khial:]
J. Lo [Maan: J.·Lo]
J. Lo. [Maan: J.·Lo.]
Thang Do Hang
T.D.Hang [Khial]
T.D. Hang [Maan thei teei: T.D.·Hang]
T. D. Hang [Maan: T.·D.·Hang]
Evan. Do Khup: Amah ka muh ngei loh hangin ama' thu a hoih
lam vive ka za den hi. Ama’ laibu-ah zong, thu hoih vive
gelhkhia hi.
Tg. Sian Cin Zam: Amah pen kei’ khan’gual hi-a, Tg. Singpi’
pa ahi hi. Ama’ cih zah khat-in a teek nung, a guai nung-in
degree nih bang ngah-a, laibu hoih khat hong bawlkhia hi.
Lia Zen Khaw Don: Amah pen ka neu lai-in ka inn tungte hi-a,
STD: “STD” (period om lo) pen maan hi. Ahi zongin, a tung-a
leh a nuai-a om degree-te-ah period kikoih ahih manin,
“S.T.D.”ci-in gelh ding kilawm hi.
D.D: “D” masa khit teh period a om bangmah-in “D” nihna khit
teh period om ding hi.
MA. Ph.D: “M” khit teh period om ding hi. Tua khit teh “A”
hong pai ding-a, “A” khit teh period om ding hi. Period khit teh
space om ding hi. “Ph” khit teh period a om bangmah-in “D”
khit teh period om ding hi.
FRCS: “FRCS” pen maan hi. Ahi zongin, amah tawh a kithuah
degree-ah period i koih leh, tu-a degree-ah zong period koih kul
hi. “F.R.C.S.” hi ding hi.
FRGS, FRAI: Hihte zong maan hi. Ahi zongin, amau tawh a
kthuah degree-ah period om ahih manin, “F.R.G.S.” leh
“F.R.A.I.” ci-in, period zat ding ahi hi. Period i zat kei leh lah, a
vekpiin zat lo ding ahi hi.
(4) Hauhna leh Khansauna Thusim, four pages after the front
cover:
khang lo: “Khang lo” cih ciangin, a ngei-a ngei cihna hi. “Kiam
lo” cih ciangin, a ngei-a ngei cihna mah ahi hi. Ei mihingte pen
i neu lai-in damdam-in i khang hi. I kum hong tam pian ciangin
khang nawn lo hi hang. Pasian in i Zogam pen hong khangsak
ahi hiam? Ahih kei leh hong khang losak ahi hiam?
khanglo: “Khanglo” cih ciangin, ihmu nawn lo, khua phawk ta,
cihna ahi hi. Pasian in hong khanglosak ahi hiam? Ahih kei leh
hong ihmusak ahi hiam?
U.B.B: “U” khit teh period om, “B” masa khit teh period om,
“B” nunung khit teh period om ding hi.
Mual bawl;
Pa Gin Khan Pau
Mual bawl:
Pa Gin Khan Pau
Zam: “Pa Sian Cin Zam” khit ciangin comma om ding hi.
B.Min: “B” khit teh period om ding; “Min” khit teh period om
ding hi.
Rev;Job.Thawngno.Tahan.
Rev;: “Rev” pen a tom-a a kila ahih manin “Rev” khit teh
period om ding hi. Semicolon kizangh lo ding hi. [“Rev.” hi
ding.]
Job.: “Job” pen a tom-a a kila hi lo ahih manin “Job” khit teh
period om lo ding hi. [“Job.” hi lo-in “Job” hi ding hi.]
By Pa Pau Za Mung
“Lia” khit ciangin period om lo ding hi. Tomlahna ahih leh bek
period om ding hi. “Lia” pen a tom-a a kila hi lo hi.
D.BS: “D.B” khit ciangin period om ding-a tua period khit teh
“S” hong pai ding-a “D.B.S.” hi ding hi.
MCS.: “M” leh “C” kikaal-ah period om ding, “C” leh “S”
kikaal-ah period om ding hi.
Degree-te-ah period i koih nop lei leh zong, kikoih lo thei hi.
Lt. Col: “Col” pen a tom-a a kila ahih manin “Col” khit ciangin
period om ding hi.
7. Hih a tung-a-te pen, tua laibute sung leh seminar VCD tung-a
ka muh pakte hi-a, tampi om lai hi. Mai lam-ah kikum toto ni.
Page 142 of 288
Zolai Gelhmaan
Pre-1964:
“Thu I Cih La Hi” by Siapi Mang Za Lian (Pu Suan Pum’ tapa),
Sukte Chronicle XII, November
2006, pp. 29, 30, 28
==
Zolai Grammar:
Zolai Orthography:
By Taang Zomi
Thupatna
Thu Masa
Khialhna
Computer leh Word Processing Program zangh-a lai
gelhna [pages 3-4]
Nungthuap
A. Thupatna
1. Thu Masa
4. I zat email client program-te khat leh khat kibang lo, i zat
email service-te khat leh khat kibang lo, i zat yahoogroup-te
khat leh khat kibang lo ahih man-in, hih email pen, nang kiang
hong tun’ cianging, kei’ gelh bang-in nang’ email-ah hong suak
lo kha thei ding hi. Gentehna: Na email program-ah RTF (Rich
Text Format) or HTML (Hyper Text Markup Language) a
kizangh thei ding-a na bawl kei leh, hih ka lai sung-a color
tuamtuamte, font size tuamtuamte, na mu thei kei ding hi. Na
email program-ah tua bangin na bawl hangin, tu laitak-in, virus
leh spyware tuamtuam daal nadingin, Zomikhangthak
yahoogroup-ah HTML kiphal lo, attachment kiphal lo ahih
manin, tua yahoogroup pan-a na ngah email-te-ah, kei’ lai pen,
ahi bangin hong suak lo ding hi.
Tua ahih manin, attachment-a k’ong khak pdf na sim zaw un.
2. Khialhna (Error)
Khialhna (Error) pen, hih ka laigelh tawh kisai-in, nam nih-in
Page 146 of 288
Zolai Gelhmaan
khen pak ni:
“Pa sian” cih ding hi lo-in, “Pasian” cih ding, ahi hi. “Mi hing”
hi lo-in “mihing” hi ding hi. “Tapa” zong “Tapa” cih ding hi. A
tam lahna-a a kizang kammal ahi “te” pen, a vei lam-a om
kammal tawh i kimatsak ding, ahi hi: mihing + te = mihingte.
Neihsa lahna-in apostrophe zat ding ahi hi. Noun pian’sakna-a a
kizangh “na” pen a vei lam-a kammal tawh kimat ding hi. “Ki”
pen a taklam-a kammal tawh kimat ding hi.
Main keyboard tung-a om Alt key meek inla, khahkhia nai lo-in,
keypad tung-a om 0, 1, 8, 3-te meek in. Tua khit ciangin a vek-
in khahkhia lecin, na screen tung-ah, middle dot hong om ding
hi. Keypad pen, na keyboard a tak lam-ah om hi.
En-dash pen hyphen zah nih bangin sau-a, em-dash pen en-dash
zah nih (2) bang leh hyphen zah li (4) bang sau hi.
- = hyphen
– = en-dash
— = em-dash
REVTGKHUPZAGOINVAHUIMAGAZINE2006LAIMAI44V
EILAMKHAWKAHHIHBANGINGELHHIMIKANGKUMPI
03. Hih a tung-a lai pen, na sim thei kha ahi zongin, a sim dan
nuam khol lo ding hi.
04. Nidang pek lai-in, Greek pen hih a tung-a bangin na gelh
ngei uh hi. Tu dong mahin Hebrew leh Kawllai pen hih a tung-a
bang pian-in kigelh lai hi.
ak, be, ci, dawn, en, go, hau, inn, khua, lui, min, neu, ol, pil,
siam, tui, ui, vui, zo
khuaivalikaap
Hih kammal pen, Pu Tg. Lian Khan Mung kiang pan, 23 MAY
07 WED ni-a ka ngah, ahi hi.
Hih beh minte pen, J. Thang Lian Pau in ZoNet sung-a 30 SEP
2004 THU ni-a a gelh “Zomi beh le phung kaikhopna” sung
pan-a ka laak hi.
i
15. Para #01 sung-a lai pen, mat zeizai nawn lo-in, awmal khat
teh kammal khat suah-in a tuam ciat-in gual leeuleeu ve ni e:
REV TG KHUP ZA GO IN VA HUI MA GA ZINE 2006 LAI
MAI 44 VEI LAM KHAWK AH HIH BANG IN GELH HI MI
KANG KUM PI HONG KHANG A TUA TAWH KI TON IN
KHRIS TIAN BIAK NA MA KAI TE ZONG ZO GAM HONG
TUNG UH HI TUA HUN LAI IN ZO MI TE IN LAI NEI NAI
LO UH HI ZO PAU TAM PI OM HI CIH A THEIH CIANG
UN KOI PEEN TAWH LAI BAWL LENG PHA PEEN DING
HIAM CI IN KUM PI LAM PAN HI TA LEH BIAK NA LAM
PAN HI TA LEH A VAI HAWM UH HI TUA THU TAWH KI
SAI IN KAWL GAM LAI SIANG THO THU VAN PI REV
SHER RATT ZO GAM AH A ZIN KAWI KAWI HI SHER
RATT IN LON DON LAI SIANG THO ZUM AH THU A
PUAK NA LAI JULY 7 1913 SUNG AH KUM PI LAM PAN
17. Para #01 leh Para #15 na etkaak ciangin, Para #15 pen baih
zaw na sa ding hi.
18. Tua in bang lak hiam cih leh, kammalte tampi a kimat
ngeeingaai pen, sim hak hi. A kimat ding, a kigamla ding, na
theih kei leh, na kimatsak sangin kigamla sak lecin, tel nop zaw
hi.
Bang thu om ta leh, ka upna ka khiam kei ding hi. Topa lam
maingat-in thu ka ngen ding hi.
Bang·thu·om·ta·leh,·ka·upna·ka·khiam·kei·ding·
hi.·Topa·lam·maingatin·thu·ka·ngen·ding·hi.
19.04 Rev. Dr. Joseph Herbert Cope leh Rev. Tg. Sukte
Tualhang Hau Go pan Rev. Dr. Tg. Kam Khaw Thang leh Pi Lia
Luan Za Cing dong-a a kizangh suakte sung-ah, “ki” pen a
taklam-a om kammal tawh kimatsak hi.
Mite in Zeisu that uh hi. Zeisu in thahna thuak hi. Zeisu kithat
hi.
Zeisu·kithat·hi.
19.05 Tua bang-a a kizang suakte sung-ah, “te” pen a vei lam-a
kammal tawh kimat hi.
19.06 Tua bang-a a kizangh suakte sung-ah, “na” pen a vei lam-
a om kammal tawh kimat hi.
19.07.1
Tho in. An huan in. An na neek khit ciangin zum-ah pai in.
Tho·in.·An·huan·in.·An·na·neek·khit·ciangin·
zum-ah·pai·in.
19.09.1
Kei ka hau hi. (First Person Singular)
Ei i hau hi. (First Person Plural Inclusive)
Ko ka hau uh hi. (First Person Plural Exclusive)
Amah·a·hau·hi.
19.09.2
Taanglai pek-a kipan tuni ciang dong ki-itna i nei hi. Ciimnuai-
a i teen’ lai na thei hia?
Taanglai·pek-a·kipan·tuni·ciang·dong·ki-itna·i·nei·
Page 158 of 288
Zolai Gelhmaan
hi.·Ciimnuai-a·i·teen’·lai·na·thei·hia?
Taanglai pek a kipan tuni ciang dong ki-itna i nei hi. Ciimnuai a
i teen’ lai na thei hia?
[“pek”, “ciimnuai” cihte leh “a” kikaal-ah space om: Khial]
Taanglai·pek·a·kipan·tuni·ciang·dong·ki-itna·i·
nei·hi.·Ciimnuai·a·i·teen’·lai·na·thei·hia?
[“pek”, “ciimnuai” cihte leh “a” kikaal-ah space om:
Khial]
Amah’n lai sim sim hi. A lawmpa pen mawl mawl hi.
[“sim” leh “sim” kikaal, “mawl” leh “mawl” kikaal-te-ah space
om: Khial]
Amah’n·lai·sim·sim·hi.·A·lawmpa·pen·mawl·mawl·
hi.
[“sim” leh “sim” kikaal, “mawl” leh “mawl” kikaal-te-
ah space om: Khial]
19.13.1
Amah pil mahmah hi. (Adverb of Degree)
Amah·pil·mahmah·hi. (Adverb of Degree)
19.13.2
Amah’n la sa hiauhiau hi. (Adverb of Manner)
Amah’n·la·sa·hiauhiau·hi. (Adverb of Manner)
C. Nungthuap (Appendix)
Draft
Zomi Orthography:
By Taang Zomi
1. Most of Zomi words are monosyllabic.
A Aisan khat
Aklui Aksi
Aalu Akpa Akthei
Ai-eng Akpi Amah
Ailam Akpitangawnn Amau
Aisa = a kung nam Ankam
Page 162 of 288
Zolai Gelhmaan
Ankamlum Bikhalaap Deihgawh
Ansingteh Bilbah Dektak
Anthuul Bilngong Dokdawn
Anzoteh = Bengngong Dolho
Awle Bilpi Duhhop
Bipak Dumde
B Bokthok E
= Vokthok
Baaklawng Buluh Eimah
Baibek Eimau
Balsan C Ek-awng
Balsau
Bangkua Cialkhau G
Banla Ciammui
Banpi = Ciamnui Gamdaai
Banpuang Ciamnui Gamla
Batsam = Ciammui Gamlak
Bawlung Ciikpi Gamlum
Bawngpi Cimawh Gammaang
Bawngtal Cimbilik Gampalak
Begul Cinghpi Gamsai
Behiang Citak Ganhing
= Besiang Cithei Gataam
Be-ik Gelsing
Bekan D Genthei
Belawi Geukang
Beleng Daaideek Giautau
Beli Daidawng Giitta
Bengngong = Solnol; Gilkial
= Bilngong = Kawldawng Gilo
Bepi Damiah Gilphan
Bepum Dangka Gilsan
Besan Dangtaak Gilvah
Besiang Dawhdan Gina
= Behiang Dawhkaan Golhguuk
Bikha Deidan Gualheeu
Laigelhte’ min malgawm zia pen, amau’ zat dan mah kizui hi.
Zolai-ah “J” laimal <j> nei lo, Zopau-ah J awsuah /ʤ/ nei lo i
hih hangin, Zasuan cihsak lo-in, amau’ deih ahi Jasuan
kizatsak hi.
F pen Teizang kam-ah i zangh hi. “W” bel “A” khit ciangng i
zangh-a, kammal patna-in bel i zangh kei hi. [Topa aw, awm
natna a neite awng zo lo uh hi. Tua natna sung-ah awk den-a a
om ding uh, awi na hi hiam? Ko lam-ah hong awn suk inla,
amaute damsak in. Amaute a dam loh uh pen nawngkaai
mahmah hi.]
Tiddim, Tedim
Tiddim pen Mangte’ hong lawhna hi-a, ei leh ei Tedim kici i
hih manin, Tedim kizangh zaw hi.
Zomi, Chin
Kawlte leh Mangte in “Chin” ci-a hong theih uh ahi ei minam
pen, ei leh ei Zomi kici i hih manin, “Zomi” kizangh hi. A
minam neite’ deih min, a kizatpih ahi hi.
“ki” khit-a hong pai kammal (word) a patna laimal (letter) pen
vowel ahih leh, “ki” leh tua vowel kikaal-ah hyphen om ding hi:
ki-itna, ki-etna, ki-apna
-a
tua huna kipan; tua muna i inn lam bel nuam saam ei.
“a” ma-a hong pai kammal (word) a tawpna laimal (letter) pen
vowel ahih leh, tua vowel leh “a” kikaal-ah hyphen om ding hi:
amah pen pa-a nei; an ne-a; tua hi-a; u-a hong nei na hi hiam,
nau-a hong nei na hi hiam?
-ah
tua munah; i gamah; i innah
“ah” ma-a hong pai kammal (word) a tawpna laimal (letter) pen
vowel ahih leh, tua vowel leh “ah” kikaal-ah hyphen om ding
hi: tua khua-ah; i lo-ah va kuan ning.
-in
tua ahih manin, tua ahih hangin, tua ahih ciangin,
“in” ma-a hong pai kammal (word) a tawpna laimal (letter) pen
vowel ahih leh, tua vowel leh “in” kikaal-ah hyphen om ding hi:
a mit na-in; an ne-in; tu hi-in, um lo-in; Pasian um-in
-na
itna, utna; hehpihna; hamphatna
-pih
mipih, sapih, paipih, dahpih
-te
mite, thute, ute, naute, naupangte, makaite
ke’n; kei’n
pen; peen
pen: Hih pen, Zolai leh Kawllai-ah, subject leh predicate zopna
(copula) ahi hi.
Solomon pen mipil ahi hi.
o, aw
i, ih, ii
“Ei ih pil hi” cih bang-a i gelhna zong om-a, ahi zongin, tu
laitak-in “ih” zangh lo-in “i” kizangh hi.
Ahi zongin, khat veivei, “ii” zangh leeng, a kitel zawkna om hi.
Closed Quotation Mark [”] khit ciangin comma [,] pai pan hi.
American English-ah:
Zomi sung-ah “Tedim,” “Falam,” “Hakha” leh a dangdangte
kihel hi.
Today, I looked for his webpage, and found out that the
webpage no longer existed. I looked for the webpage on the
Internet Archive (http://www.archive.org), but it was not there.
http://web.archive.org/web/20031029234540/home.us.net/~suan
tak/l_tedim.htm
Tedim
ENGLISH Tedim
======== =====
How are you? Dam maw?
Glossary:
======
Word or Definition
Phrase
dam*1 = (adjective or verb) healthy;
be healthy
maw; hia; = end particle used to show
hiam that the sentence is a
question
mah = affirmative particle
nitaak-an = (noun) dinner
an = (noun) food, meal
ne = (verb) eat
khin = (verb to be) present/past
perfect tense
(adverb of frequency)
already
he = (adverb of affirmation) yes
bang = (interrogative pronoun or
interrogative determiner)
what
thu = (noun) news; event; word;
case; matter
om = (verb) exist; be
a*2 = copulative particle used to
refer to third person
singular
na*2 = copulative particle used to
_________________
21 In English, a copula is a verb-to-be (be, is, am. are, was, were, etc.).
Here, I use the word copula to mean, a word used to join two elements. I
call it pronominal prefix elsewhere.
Page 186 of 288
Zolai Gelhmaan
Our special thank goes to Rev. Pau Cin Thang for his
contribution of Tedim dialect.
Back to Dialect
Back to Rammawi
By Taang Zomi
K'ong it USA Thupuak Editor aw,
22 Siapi Vul Za Thang le J. Gin Za Twang in bel “Tua a laibu” cih bang-ah
“a” pen article hi, ci uh hi. A ngaihsut huai thu khat ahi hi.
Vul Za Thang and J. Gin Za Twang, Chin-English Dictionary (Tiddim
Chin), Tiddim: self-published, 1975, (the dictionary portion, which is the
second portion of the book) pp. 1,3
http://www.geocities.com/Athens/Acropolis/1470/chap-2-4-
2.html
http://homepage.ntlworld.com/vivian.c/Linguistics/LinguisticsG
lossary.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Word_order
Plural Ei
Eimah
i pai (uh)27 hi.
Eimau
Eite
Ko
Komah
ka pai uh hi.
Komau
Kote
Second Nang
Person na pai hi.
Nangmah
No
Nomah
na pai uh hi.
Nomau
Note
27 Hih mun-ah pluralizing verbal suffix pen kikoih khin khol lo hi.
Page 194 of 288
Zolai Gelhmaan
3.2 Pronominal Prefix (“Ka, na, a”) tawh a form kibang napi, a
zatna tuamdang khat om leeuleeu-a, tua pen Possessive
Adjective ahi hi.
Per- Num- Poss- Noun Plu- Pro- Tran- In- Plu- As-
son ber essive ral- nomi sitive tran- ral- sert-
Ad- izing nal Verb sitive izing ive
ject- Nom- Pre- Verb Verb- End
ive inal fix (Ad- al Affix
Suf- jectiv Suffix
fix e)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)
3.3 “Kei ka pai hi,” hi zaw maw, “Kei kapai hi,” hi zaw maw,
cih tawh kisai-in, “Kei ka pai hi,” cih ding hoih zaw ka sa hi.
Dr. Joseph Herbert Cope’ hun, Rev. Sukte T. Hau Go’ hun, Rev.
Kam Khaw Thang’ hun-te-ah, “Kei ka pai hi,” cih dan mah
kizangh hi.
3.4 Kammal a kimat-a gelh ding dan tawh kisai-in, a beisa hun
(May 24, 2007 ni)-in, “Bang Kammalte Kinaaisak Ding? (1)”
[“Which Words are to be Written Solid? (1)”] cih khat, ka gelh
ngei hi.
Ihkipat a kipan tuciang dong a haksa khat pen i Zolai gelh dan
nahi hi. Gelh dan tuamtuamte kaet koikoi ciangin hoih thei napi,
kasan’ zawh lohna pawlkhat om pahpah mawk hi. Zopau leh
Mangpau gualh dan kilehbulh keii napi, Mangte’ grammar
Hih teng zat dan akibang hi. ( ‘a’ ‘ka’ ‘na’ ‘i.’)
Gentehna:-
(1) Thunget ding i phawk hiam?
(2) Thunget ding ihphawk leh thu ngen ni.
(3) Thunget ding na ut hiam?
(4) Thunget ding na-ut leh thu nangen in.
Lungdamna tawh,
1.2 Gentehna-in:
1.2.1 Mimal: Tg. Cin Sian Pau, Tg. H. Gin En Cin, Rev. Tg.
Khup Za Go, Dr. Tg. H. Kam Khen Thang, etc.
2.1 A gelh ngeisate’ gelhna sung-ah a hel khak loh uh, a phawk
khak loh uh, leh thu neuno khat-a ngaihsut khak uh thute pan-in,
ka kipan hi.
2.2 Gentehna-in:
2.2.4 Kammal Kinaai ding leh Kigamla Ding tawh kisai pen,
hoih tak-a a kigelhna om nai lo hi. “Pasian in hong it mahmah
hi,” cih ding pen “Pa sian in hong it mah mah hi,” ci kha;
“Pasianin hongit mah mahhi,” ci kha.
3. Mailam Thu
3.4 Hun ka ngah teh ka gelh nop thute: The Polygeny (or
Polygenesis) of Koine Tedim; The Endangerment of Our
Language in the Face of Assimilation; etc.
4.1 Hih thute, khat guak’ sep dingin, baih pak lo ding hi.
4.2 Zolai khan’toh ding a lunggulh khempeuh in ma pang
khawm ni.
I am Proud of Zomi
I am Proud of a Zomi
I am Proud of Being a Zomi
By Taang Zomi
Hih bangin, Zomi Nam Ni muakna laimat (sticker) a
kihawmkhiat pen thupi sa ing.
I am Proud of Zomi
I am Proud of a Zomi
I am Proud of Being a Zomi
Tuma kum tam sim lai (1960 ma)-in, Rangoon University Hill-
Chin Student Union (RUHCSU) in motto (thubulphuh) khat
neih ding na vaihawm uh-a,
na ci uh hi.
Zomi khat bang-a suak na hih leh, nang pen Zomi ahi lo zong,
na hi thei hi.
Tua lai hun pen Sia Taang Go Suan Nang, sangnaupang ahih
laitak ahi hi. Ama’ u, Taang Ginkhatsuan in, “Tu-a na lai gelh
uh maan kei. Ei pen Zomi khat bang-a a suak hi lo hi hang.
Zomi ahisa-a a suak hi hang. Ei pen Zomi hi hang. Zomi a bang,
hi lo hi hang. Tua ahih manin, na laigelh uh, hih bangin kheel
un,” ci-in hih a nuai-a bangin, na gelh hi:
02. Tua bang-a a sak a nop lohna pen, i zongsat khitsa khat hong
kikheel ciangin, a thak pen hoih zaw kha phial ta leh, a lui pen
ciapteh nop zaw ahih man, ahi hi.
03. A lui khempeuh hoih lo khin lo-a, a thak khempeuh zong sia
khin lo hi.
04. A lui peuhmah ahih leh hoih lo hi, a’ihke’h a thak peuhmah
ahih leh hoih lo hi, cih ding hi lo hi. Amau’ hoihna, hoih lohna
pen i et cian khit ciangin, khentatna (thukhupna) nei pan leeng,
maan thei peen ding hi.
Tedim La Bu
Page 205 of 288
Zolai Gelhmaan
TBCEU
May 14, 1969
TEDIM LABU
TEDIM HYMN BOOK
Tonic solfa Notation
ZOMI CHRISTIAN LITERATURE SOCIETY
2001
TEDIM LABU
Tonic Solfa Notation, 7th Revised Eition 1999
© Copy Right Reserved ZCLS
1st Reprint 2001
Printed at Swapna Printing Works (P) Ltd, 52, Raja Rammohan
Sarani, Calcutta-700 009
09. I etkaak pak dingin, hih a nuai-a la, k’ong teel hi.
Doh is Eb
SAKKIK:
11. Hih la pen ka neu lai pek-in, ka mu hi. Ka Tan Khat lai, ka
Tan Nih lai pawl hi kha ding hi. Ka neu lai pek mah-in maan ka
sa kei hi. Mi khat pen, a nu’ sung pan-in a suah ciangin, khat vei
a suak, ahi hi. A nu’ sung pan a suah khit teh, “khat vei suak
kik” leh, a kigawm-in nih vei a suak, ahi hi. “Nih vei suak kik”
leh a kigawm-in thum vei a suak, ahi hi.
12. Nicodemus pen khat vei a suaksa ahi hi. Jesus in, “Khat vei
suak kik in,” a ci hi leh-a, amah zong “khat vei suak kik” leh, a
suah pen a kigawm-in nih vei hong hi ding hi. “Nih vei suak kik
in,” Jesus in a ci hi leh-a, Nicodemus zong “nih vei suak kik” hi
leh, a suah pen a kigawm-in thum vei hong hi ding hi.
“Khat vei na suak kik in,” a ci hi leh zong, maan thei teei hi.
“Khat vei a suah” khit ciangin, “khat vei suak kik” leh, a
kigawm-in nih vei a suak, ahi hi.
A tung-a para #12 sung-a ka gen mah bang-in, “Nih vei” cih pen
a kibehlap kha ahi hi.
1. A ruler
once came to Jesus by night
To ask Him the way of salvation and light;
The Master made answer in words true and plain,
“Ye must be born again.”
REFRAIN:
16. Hih la pen John 3:3-7 sung pan a kila hi-a, a thulu pen John
3:7 pan a kila ahi hi. A kilaakna Lai Siangtho pen King James
Version ahi hi:
17. Hih mun-ah “Ye” a cih pen “Nang” (second person singular
nominative) hi lo-in “No” (second person plural nominative) ahi
hi. Nicodemus pen mi khat bek hi na pi-in, Jesus in a hopih
ciangin, “Thou must be born again,” (“Nang na suak kik in”) ci
lo-in “Ye must be born again,” (“Note na suak kik un”) ci hi.
Second person singular accusative pen “Thee” hi-a, second
person plural accusative pen “You” ahi hi. [Nominative
Pronoun–Accusative Pronoun–Possesive Adjective–Possessive
KISIKNA LE KIHEELNA
Key E
SAKKIK:
19. Labu #1 bangmah-in khial lai hi. Ahi zongin, Sakkik Line
#4-ah “Na suah kik loh phamawh,” ci-in, “khat vei,” “nih vei”
kammal zangh lo ahih manin, maan hi. Stanza #3, Line #4-ah,
“Kikheel-in suak kik in,” ci-in, “khat vei,” “nih vei” kammal
zangh lo ahih manin, maan hi.
Dob is Eb
SAKKIK:
“Na suak kik teitei in!
Na suak kik teitei in!
A man tak-a nang kiangah kong gen-in ah,
“Na suak kik teitei in!”
21. Hih Labu #3-ah “Khat vei suak kik” ding lah ci lo, “ Nih vei
suak kik” ding lah ci lo-in “Suak kik” ding bek ci hi.
22. A lui sangin a thak a hoih loh zawkna om thei-a, a lui sangin
a thak a hoih zawkna om thei hi.
2. Noun pen capital letter-a gelh ding cih pen ngaihsutna (idea)
hoih khat ahi hi.
3. German kam-ah noun ahih nak leh capital letter tawh kigelh
hi.
31 http://davidcrystal.com/David_Crystal/biography.htm
http://david-crystal.blogspot.com/
http://www.bangor.ac.uk/linguistics/about/davidcrystal.php.en
http://en.wikipedia.org/wiki/David_Crystal
32 http://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Reading
http://www.reading.ac.uk/
34 beast (small letter) of Carriage: Hih zong noun mah ahih manin, capital
letter hi lo ding hiam, ci-in ka ngaihsun hi. Laimai 39 ka et leh, hih a
tung-a lai ii photocopy om-a, tua sung ka et leh Beast (capital letter) of
Carriage na ci hi. Hih a tung-a lai pen misprint ahi hi.
Page 217 of 288
Zolai Gelhmaan
Guai,
Hong kuppih,
A.Lian
Frankfurt
Zolai Tongphan:
Pawfi pen:
Kei inn
“Kei” le “inn” a cihna suak thei. Kisaina om lo.
Lawmte,
zolai in a nuai a te bang ci igelh tam? Hong kuppih dih ve vua.
Thumanna (thuman'na)? ; truthfulness
thumanna: thuma'nna?; obedience
mentor:
coach:
John Hum
Zolai Tongphan:
By Taang Zomi
1. Zolai-ah kammal i neih beh ding a hoih khat om hi. Tua in,
truthfulness le loyalty a tuam tuaka neih ding, cih ahi hi.
Ngaihsunsun leeng, a pian’ theihna khat hong om ding hi.
3. Hih Paunak 3:3-ah “Do not let love and loyalty leave you”
pen “Thumanna leh itna khahsuah ngei kei in,” ci-a kiletkhia
ahih leh, tua mun pen bang Lai Siangtho pan-a a kiletkhia hi
ding hiam, theih masak huai hi.
(1) “Ngei” pen a kibelap hi ding hi: “... khahsuah ngei kei in.” A
Manglai-ah “Do not” ci-a “Never” ci lo hi. “...khahsuah kei in,”
hi zaw ding hi.
4. Kei’ letkhiat ding bang hi leh bel, loyalty cihte pawl pen
“thumaanna” ci-in, obedience pen “thuman’na” ka ci nuam hi.
Kisaktheihpihna-in = Kisaktheihpina’n
Lawmte aw,
Abeisa a kong dot te, Ka telnop takpi kong dot a hi a, limtak
nong dawn man un ka lungdam hi.
anaui a te zong hong kuppih lai un.
1. Paunak 3:3 ah, laitei pa in" Thumanna leh itna khah suah ngei
kei in" cih pen " Do not let love and loyalty leave you". Hih pen
"thumaanna" cih zawk ding ahia leh. (Pawlkhat te cih dan hi leh
laitei pa-in tei khial ai tam.
2. ( ’ ) apostrophe pen neihsa lah na mun ah ki zangh ci leeng,
gentehna in: Na degree ngah kisak theih pih na'n nei kei in, ci
leeng a ki ci thei na. Ahih kei leh, aw sau ahih teh: "kisak theih
pih naan nei kei in, ci zaw ding maw.( tunai zolai kihawm khia
pawl khat te ah tua ci zat ziau ka muh man hi)
Attachments:
(1) Lungdampih Ankuang Uum Khopna [Puahphatna].pdf.
(2) Bang Kammalte Kinaaisak Ding (1).pdf
By Taang Zomi
K’ong it Tawi Lun’ Pa,
I pau pen puah theih ahih hangin, puah thei luat om lo-a, i lai
bel puah tohtoh ding, ahi hi.
5. Zan lam deuh-a n’ong lai khak zong, k’ong thuh zawh teh
hong thuk ning. Tone vai hi-a, tu laitak, ka uuk mahmah khat hi.
[Hih laikhak a tawpna lam-ah tawm hong maleep ing.]
pen
pen
pen
ding hi zaw.
Na hai [haái] tawh tui suak in. Hih laimal na kheel [kheél] a
hia? Ka pa’ [paá] laibu a sim hi ve’ng [veéng] aw [áw].
Hih Partial pen tone li pha lo-in thum bek pha hi.
Glottal Stop/Creaky
Hih mun-ah, peuh le ngah pen Short hi lo-in Creaky ahi hi.
8.3 Tone pen li nei hang-a, tonemic 16 nei hi hang. Ahi zongin,
a tung-a i muh mah bangin, 14 bek a taktak ahi hi. 2 pen a thu
bek hi-a a taktak-ah kizang thei lo hi.
8.5.1 Hih mun-ah aw tom ahih lam pen vowel khat tawh kilak
hi. Van [Vàn] = goods. Aw sau ahih lam vowel a kibang nih
tawh kilak hi. Van [Vaàn] = sky
8.5.2 Hih mun-a a kizang terminology pen i gen thu a kitel pak
nading cihna hi-a, mai lam-ah a hoih zaw, a maan zaw i muh
ciangin, a kikheel thei ding, ahi hi.
` [U+0060]
à [0224] [U+00E0]
è [0232] [U+00E8]
ì [0236] [U+00EC]
ò [0242] [U+00F2]
ù [0249] [U+00F9]
2A. pheipai
¯ [0175] [U+00AF]
Page 235 of 288
Zolai Gelhmaan
ā [U+0101]
ē [U+0113]]
ī [U+0128]
ō [U+014D]
ū [U+016B]
or
2B. pheipai
¨ [0168] [U+00A8]
ä [0228] [U+00E4]
ë [0235] [U+00EB]
ï [0239] [U+00EF]
ö [0246] [U+00F6]
ü [0252] [U+00FC]
´ [0180] [U+00B4]
á [0225] [U+00E1]
é [0233] [U+00E9]
í [0237] [U+00ED]
ó [0243] [U+00F3]
ú [0250] [U+00FA]
ˇ [U+02C7]
ǎ [U+01CE]
ě [U+011B]
ǐ [U+01D0]
ŏ [U+014F]
ǔ [U+01D4]
Page 236 of 288
Zolai Gelhmaan
Diagrams
Tables
Table 1: Theoretically 16 Tonemes
Pitch
(1) (2) (3) (4)
Falling-Rising (04) tǎ (08) tǎh (12) tǎng (16) taǎng
Rising (03) tá (07) táh (11) táng (15) taáng
Level (02) tā (06) tāh (10) tāng (14) taāng
Falling (01) tà (05) tàh (09) tàng (13) taàng
Pitch
(1) (2) (3) (4)
Falling-Rising (03) tǎ (06) tǎh (10) tǎng (14) taǎng
tá táh
Rising (09) táng (13) taáng
Level (02) tā (05) tāh (08) tāng (12) taāng
Falling (01) tà (04) tàh (07) tàng (11) taàng
Dam maw? HIh lai nagelhna ah color tawh kahihnate na-et pak
sak ve. Uumkhopna (avekpi kizom) aci zaw dan mah hi ni teh
maw. Tuaciang, ankuang uum cih zangh leng zu umm cih dan in
zangh maw, a tuam khat zangh nahia? Khatveivei, kigelh khial
thei-in, tua lamsang a gen nuam hi keng. Nagelh dan athei nuam
hi zaw ing.
Tawilun'pa
==
==xxooxx==
Dear Tg Zomi,
Hih bangin veina lianpi tawh thu n'ong kup kik pen nakpi takin
manpha leh lungdam huai sa ing. Na lungsim sung a om
bangbang, sit nei lo in n'ong suut khiat den ding pen aki
lunggulh den hi. Nacih nopna zong ong theih pih ing. Thupi leh
kician mahmah hi. Tutung kei' cih nopna pen tuam pai pian in
mi a tam zaw in sang zo lo ding in lamen ing. Kei' muh dan
akicing zaw in na-et kik sak phawtphawt in.
Thuletpi ding
(1) Leitung ah Zopau lian bek mi khempeuh in pau ziahziah,
Mangpau, Kawlpau cih bang om vet lo cih dan in ngaih sun
phawtphawt ding. ( Pau nam tuamtuam tawh meh lo ding cihna)
(2) Tua Zopau pen mantak in akicih kik theihna dingin
Alphabets ( a-z) leh punctuation teng ciang suakta takin zangh
Page 240 of 288
Zolai Gelhmaan
ding.
(3) Zolai tawh kisai buaina a-om simin Zopau bulphuh in puah
kik ding.
HIh a tung a thum teng kei ma letpi thu khat hi. Bang hang hiam
cih leh Manglai leh ei lai kibang lo lua kisa in, zong kilehbulh
lo lai hi. Kisai vet lo i ci diam maw. Zolai siamna dingin
Manglai siam phawt zong kisam lo hi. Zopau siam phawt ding
kisam hi. Ih Zolai pen Mangte' ong phuah sak ahih manin,
aphawk khak loh uh na tampi om pah hi.
Gentehna:
Thunget ding i phawk hiam? Thunget ding ihphawk leh
thu ngen ni.
(Sak) cih kammal pen amah guak omsak ding maw, amah guak
om tawntung sak lo ding maw. Natheih bangbang, ong thei kik
pahpah sak in...., cih dan hi.
( Zopau bulphuh in ong kum kik in.) Hih tawh kisai kakan san
laitak hi.
Editor
USA Thupuak
Zolai Gelhmaan:
==
[01]
Sanggamte aw,
xxxxxxxxxx
Tg. Lian
Gauhati
==
[02]
By Taang Zomi
Tg. Ngaih Lian Swante ci-a ih theih ih lawm Ngaih Lian in,
Andersonville Theological Seminary, Camilla, Georgia panin,
Doctor of Ministry (D. Min.) degree hong ngah ahih manin,
lungdampih-in ih aangtan’pih hi.
Dr. Neng Ngiah Lian in M.R.E. zong a ngahsa ahi hi. Oakland
Park, Florida-a a om sung-in, M.R.E. ngah-in, tua khit ciangin,
D. Min. sin to hi. D. Min. a ngah ma-in, India-ah va ciah hi.
Amah pen, Rev. Khup Za Go’ sanggampa’ tapa ahi hi. Mipil
innkuan hi uh ei!
==
[03]
Re: x x x x x x x x x x
----- Original Message -----
From: Neng Lian <neng_lian@yahoo.com>
To: Taang Zomi News Relay Service
Sent: Saturday, September 23, 2006 4:52 AM
Subject: Re: x x x x x x x x x x
Page 245 of 288
Zolai Gelhmaan
Sia Thangbawi,
==
[04]
Dr. Tg. Ngaih Lian Swante
----- Original Message -----
From: Zomi News Relay Service <ThuphaZomi@aim.com>
To: Neng Lian <neng_lian@yahoo.com>
Cc: ThuphaZomi@aim.com ; ZomiTaktak@gmail.com
Sent: Sunday, September 24, 2006 1:58 PM
Subject: Dr. Tg. Ngaih Lian Swante
(Hih bel, ordained pastor na suah leh, zat ding, ahi hi.)
(Hih bel, ordained pastor na hih kei leh, zat theih, ahi hi.)
Lia leh Taang, Nu leh Pa, Pi leh Pu Thu Gentel Kikna (1)
By Taang Zomi
http://groups.yahoo.com/group/zomi/message/17387
Lia leh Taang, Nu leh Pa, Pi leh Pu Thu Gentel Kikna (2)
By Taang Zomi
http://groups.yahoo.com/group/zomi/message/17390
Lia leh Taang, Nu leh Pa, Pi leh Pu Thu Gentel Kikna (3)
By Taang Zomi
http://groups.yahoo.com/group/zomi/message/17392
Lia leh Taang, Nu leh Pa, Pi leh Pu Thu Gentel Kikna (4)
By Taang Zomi
http://groups.yahoo.com/group/zomi/message/17393
Lia leh Taang, Nu leh Pa, Pi leh Pu Thu Gentel Kikna (4)
[Correction; please discard the previous posting]
By Taang Zomi
http://groups.yahoo.com/group/zomi/message/17394
N'ong it,
Thang Bawi
==
[05]
Re: x x x x x x x x x
----- Original Message -----
From: Neng Lian <neng_lian@yahoo.com>
To: Zomi News Relay Service <ThuphaZomi@aim.com>
Sent: Monday, September 25, 2006 2:23 AM
Subject: Re: x x x x x x x x x
Sia Thangbawi,
xxxxxxxxxx
==
[06]
Sia Thangbawi
Suggestion hoihtak nong pia a, nuam ing. Dr. Tg. Ngaih Lian in
na gelh ning.
==
[07]
Page 251 of 288
Zolai Gelhmaan
Title (Rev., Dr., Prof., etc.) leh Degree (B.A., M.A., Ph.D. , etc.)
suan’ zia tawh kisai, ka gelhsa khat, k’ong piak ding mangngilh
kha ka hih manin, hih mun-ah hong pia ing.
http://groups.yahoo.com/group/zomi/message/14325
http://zocia.org/forum/viewtopic.php?t=270
http://zocia.org/forum/viewtopic.php?t=270&highlight=rev+
+prof
http://www.zogam.com/modules.php?
name=Forums&file=viewtopic&t=1598
http://www.zogam.com/modules.php?
Page 252 of 288
Zolai Gelhmaan
name=Forums&file=viewtopic&t=1598&highlight=rev++prof
N’ong it,
Thang Bawi
==
[08]
Sia Thangbawi
==
[09]
Page 253 of 288
Zolai Gelhmaan
2. Apostrophe Zatna
Thu k’ong gen hi. = Thu ka ong gen hi. = Thu ka hong gen hi.
Thupha n’ong pia hi. = Thupha na ong pia hi. = Thupha na
hong pia hi.
Hih mun-ah:
Ko’ng
No’ng
ci-a a gelh ding hi lehang, apostrophe pen bang laimal taang-a a
kizangh hi ding?
N’ong it,
Thang Bawi
==
[10]
Sia Thangbawi
xxxxxxxxxx
3.3 Suahsak ding-a ka sawm nai loh ahih hangin, Zomi Personal
Names (draft) hong khahkhia ing. A kiman hi nai lo hi. Behlap
nopna, laakkhiat nopna a neite in, hong huh thei ding cih
lametna tawh, k’ong khahkhiat hi.
4.1 Lakam “Lia” pen, min mai-ah i koih ciangin, a tam zaw in,
Page 258 of 288
Zolai Gelhmaan
nungak’ min mai-ah koih uh hi. Pasal (husband) a neih uh
ciangin, a min mai uah “Lia” koih nawn lo uh hi. Bang hang
hiam cih leh, “Lia” pen nungak a cihna kisa kha ahih man hi.
Tua mah bangin “Taang” pen, min mai-ah i koih ciangin, a tam
zaw in, tangval’ min mai-ah koih uh hi. Zi a neih uh ciangin, a
min mai uah “Taang” koih nawn lo uh hi. Bang hang hiam cih
leh, “Taang” pen tangval a cihna kisa kha ahih man hi. “Lia”
pen numei cihna hi-a, “Taang” pen pasal cihna ahi hi. Kum tam,
kum tawm tawh kisai lo, pasal/zi neih leh neih loh tawh kisai lo,
ta/tu neih leh neih loh tawh kisai lo hi.
ciin = u
lia = nu; numei
ciin lia = unu, u numei
4.2.2 Tua Hauzel Beh Lapi sung-a om Ton’ La-ah hih bangin na
om hi:36
tuai = nau
lia = nu; numei
tuai lia = naunu; nau numei
4.2.3 Tua hun pawl mah-a a kiphuak Dousel Beh Lapi sung-a
om Tanu Khaakna La-ah hih bangin na om hi:37
ciin = u
lia = nu; numei
ciin lia = unu; u numei
von = ta
lia = nu; numei
von lia = tanu; ta numei
37 Ibid, p. 104
Page 260 of 288
Zolai Gelhmaan
Wednesday, June 13, 2007
Minpite
A D
Gawh
Ai Dah Gen
Aih Dai Giah
Al Daih Giak
Alh Dal Gin [=Gin’]
Am Dam Ging
Awi Deih Go
Awih = Oih Deng Goih
Awn Diah Gul
Awt = Ot Din
Dim (awphei) H
B Dim (nuaikiat)
Do (awphei) Hang
Bawi Do (aw nuaikiat) Hau
Beel (nuaikiat) Don Hauh
Bia Dong Heh
Biak Dot Hen
Hil
C E Ho
Hon
Ciang El Hong
Ciin En Hua = Haw
Cin [=Cin’] Eng Huai
Cing Eu (kahto) Huam
Cingh (nuaikiat) Huat
G Hum = Vum
Minnote
Diminutives
A G Lek
Leuh San
B Gaw (pheipai) Sau
M Sen
Bawi H
Bawk Meengg T
Beu Hoih
Beuh N Ta
Boih I Tal
Buah Neu Tawii (awkahto)
Buai K Ngek Tawng
No Teu
C Kaang (pheipai) Nu Teuh
Kaang (kahto0 Tom
Ciai Kawi O
Ciau Kek U
Keengh P
D Khek V
Dawng Kok Pi
(pheipai) Kuak Pu Vom
Pumm (kahto)
E L Z
S
Compounds
Bawinu Nuno Piteuh
Keenghno Pabawi Pivom
Khekno Pakaang (awphei) Puno
Kheknu Pakaang (awkah) Sanno
Kuaknu Pakeeng Santa
Lano Patawng Senno
Ngekno Pipi Sennu
Ngeekta Pisan Tabawi
Nukaang Pitawng Tano
Special
Cicin Khakhai Siasian
Cicing Lalam Suasuan
Dadang Lialian Thawthawn
Didim Lulun Gia Mung
Gigin Maman Cia Thawn
Hahau Mamang Tha Pau
Non-Standard Diminutives
Pulun (numei) Suumthang (pasal) Putheen (pasal)
Linguistics (Phonemics):
Draft:
Zolai Awbulte
(Zolai Phonemes)
By Taang Zomi
(Hih pen draft hi pan hi. Zo nai lo ban-ah, kheel ding tampi
om lai ding hi. Na muhna uh, hong zasak un.)
3.2. Tua ahih manin, hih a nuai-a laimal 6-te a nei lo i hi hi:
f j q r x
y
3.3. Tua laimal 20 sung pan-in, hih a nuai-a laimal 15 teng pen
Laimung (Consonant) ahi hi:
b c d g h
k l m n p
s t v w z
a e i o u
aw
Hih a tung-a teng pen sang-a a kisin Zolai Sim Bu (Dr. Cope’
bawl peen) leh 1974 khit lam pawl-a a kibawl Zolai Sim Bu-te-
ah kizangh hi.
a b c d e
f g h i k
l m n o p
s t u v w
z
4.04 Consonants:
b c ch d f
g h k kh l
lh m n ng p
ph s t th v
w z
Ahi zongin,
(1) “W” pen consonant-in kizangh lo hi. Vowel pian’sakna-ah
kizangh-a, tua zong “A” khit ciang bek-in kizang hi. Gtn. AW.
(2) “Ch” pen a kizatna tam lo hi.
(3) “F” zong a kizatna tam lo hi.
Tua ahih manin, hih thum teng pen consonant sazian pan
phiatkhia leeng, consonant 19 pha ding hi.
4.05 Tua hun lai-a ama’ muhna-ah Awmung (Vowel) i cih pen
“laimal” (letter) hi lo-in, aw (sound) hi-a “laimal” (letter) tawh a
kigelh ahi hi, cih thu ahi hi. Vowel zong nam thum kinei hi, cih
mukhia hi.
4.06 Vowels:
(1) Monophthongs:
a e i — u
[o]
aw
“O” pen laimal khat bek ahih hangin “OU” aw suak ahih manin
diphthong ahi hi.
Page 270 of 288
Zolai Gelhmaan
“AW” pen laimal nih ahih hangin aw khat bek suak ahih manin
monophthong ahi hi.
(2) Dipththongs:
ai ei ii oi ui
awi
au eu iu ou uu
awu
ia ua
“Awi” le “Awu” pen laimal thum ahih hangin diphthong ahi hi.
“Ii” le “Uu” pen lawh hak mahmah hi.
Hih laibu na sim ngiingeei o!
Amah khuamial sung-ah pai khuukhuu hi.
(3) Triphthongs:
iai uai
iau uau
4.08 Hih hun sung-in Taang Zomi in linguistics thu, laibu hoih
pawlkhat tungtawn-in le Internet tungtawn-in, sim kha thei hi.
x x- -x -x-
01 b- /b/ 01 b- /b/
02 c- /ts/ 02 c- /ts/
03 ch- /tʃ/ 03 ch- /tʃ/
04 d- /d/ 04 d- /d/
05 f- /f/ 05 f- /f/
06 g- /ɡ/ 06 g- /ɡ/
07 h- /h/ 07 h- /h/
08 -h /ʔ/ 1 -h /ʔ/
09 -k- /k/ 08 k- /k/ 2 -k /k/ 1 -k- /k/
10 kh- /x/ 09 kh- /x/
11 -l- /l/ 10 l- /l/ 3 -l /l/ 2 -l- /l/
12 -lh /lˀ/ 4 -lh /lˀ/
13 -m- /m/ 11 m- /m/ 5 -m /m/ 3 -m- /m/
14 -n- /n/ 12 n- /m/ 6 -n /m/ 4 -n- /n/
15 -ng- /ŋ/ 13 ng- /ŋ/ 7 -ng /ŋ/ 5 -ng- /ŋ/
16 -p- /p/ 14 p- /p/ 8 -p /p/ 6 -p- /p/
17 ph- /pʰ/ 15 ph- /pʰ/
18 s- /s/ 16 s- /s/
19 -t- /t/ 17 t- /t/ 9 -t /t/ 7 -t- /t/
20 th- /tʰ/ 18 th- /tʰ/
21 v- /v/ 19 v- /v/
22 z- /z/ 20 z- /z/
22 20 9 7
4.12.2 Vowels
1a 2e 3i 4o 5u
Monophthongs
01 S. a /ʌ/ e /ɛ/ i /ɪ/ o /ɒ/ u /ʊ/ 5
02 L. aa /ɑː/ ee /e:/ ii /iː/ aw /ɔː/ uu /uː/ 5
Diphthongs
03 S. ai /ʌɪ/ ei /ɛɪ/ ii /ɪɪ/ oi /ɒɪ/ ui /ʊɪ/ 5
04 L. aai /ɑːi/ eei /e:i/ iii /iːi/ awi /ɔːi/ uui /uːi/ 5
05 S. au /ʌʊ/ eu /ɛʊ/ iu /ɪʊ/ ou /ɒʊ/ uu /ʊʊ/ 5
06 L. aau /ɑːu/ eeu /e:u/ iiu /iːu/ awu /ɔːu/ uuu /uːu/ 5
07 S. ia /ɪʌ/ ua /ʊʌ/ 2
08 L. iia /iːɑ// uua /uːɑ/ 2
Triphthongs
09 S. iai /ɪʌɪ/ uai /ʊʌɪ/ 2
10 L. iiai /iːɑːi/ uuai /uːɑːi/ 2
11 S. iau /ɪʌʊ/ uau /ʊʌʊ/ 2
12 L. iiau /iːɑːu/ uuau /uːɑːu/ 2
12 42
4.12.3
Lai-awn [/] le lai-awn [/] kikaal-a laimal pen awbul (phoneme)
lahna ahi hi. Gtn. /b/, /ŋ/, /tʃ/, /ɑː/
5. Tehkaakna
6.1 Consonant sung-ah “ch” /tʃ/ le “f” /f/ hel huai maw, hel huai
lo?
6.2 Consonant lak-ah “w” /w/ hel huai maw, hel huai lo?
6.3 Vowel lak-ah “w” /w/ hel huai maw, hel huai lo?
6.7 “lh” pen consonant lak-ah hel huai mah maw? Phonetic
alphabet bang zang ding? /lʔ/ maw, /lˀ/?
English Phonemes
Consonants Vowels
01 /p/ pig Monophthongs
̥02 /b/ big 01 /ə/ waiter
03 /t/ tea 02 /iː/ seat, she
04 /d/ din 03 /ɪ/ sit
05 /k/ kin 04 /e/ set
06 /ɡ/ gap 05 /a/ sat
07 /h/ hen 06 /ʌ/ cut
08 /m/ men 07 /ɑː/ cart
09 /n/ nap 08 /ɒ/ cot
10 /ŋ/ sing 09 /ɔː/ caught
11 /l/ lid 10 /ʊ/ pull
12 /r/ red 11 /uː/ pool
13 /w/ wed 12 /ɜː/ pearl
14 /j/ you Diphthongs
15 /tʃ/ chin 13 /eɪ/ day
16 /dʒ/ gin 14 /aɪ/ die
17 /f/ fat 15 /ɔɪ/ boy
18 /v/ vat 16 /əʊ/ toe
19 /θ/ heath, thin 17 /ɑʊ/ how
20 /ð/ though, 18 /ɪə/ near, tear
then (noun)
21 /s/ bus 19 /ɛə/ tear (verb)
22 /z/ buzz 20 /ʊə/ tour
23 /ʃ/ shoe
24 /ʒ/ confusion
Post-Alveolar
Retroflex
Bilabial
Dental
Palatal
Glottal
Alveolar
Velar
Labio-dental
P.A.
M.A.
(1) Plosive
or Stop:
vl.unas. pပ tတ tဋ kက h အ
/p/ /t/ /ʈ/ /k/ /ʔ/
vl. asp. ph ဖ th, ht, th, ht kh ခ
/pʰ/ ထ ဌ
/kʰ/
/tʰ/ /ʈʰ/
vd. unas. b ဗ dဒ dဍ gဂ
/b/ /d/ /ɖ/ /ɡ/
vd. asp. b, bh d, dh ဓ d, dh g, gh
ဘ /dʰ/ ဎ ဃ
/bʰ/ /ɖʰ/ /ɡʰ/
(2)
Affricate:
vl. c, ky ch ခ်
က် /ʧ/
/ʦ/
vd. gy ဂ်
/ʤ/
(3)
Fricative:
vl. unas. f th s စ sh ရွ kh hဟ
/f/ သ /s/ /ʃ/ /x/ /h/
/θ/
vl. asp. hs ဆ
Palatal
Alveolar
Post-Alveolar
Velar
Retroflex
Bilabial
Labio-dental
Dental
Glottal
P.A.
M.A.
/sʰ/
vd. unas. v th zဇ
/v/ သ /z/
/ð/
vd. asp. z, zh စ်
/zʰ/
(4) Nasal:
vl. hm မွ hn ႏွ hn ဏွ hny hng ငွ
/m̥/ ညွ /ŋ¡/
/n̥/ /ɳ¡/
/ɲ¡/
vd. mမ nန nဏ ny ည ng င
/m/ /n/ /ɳ/ /ɲ/ /ŋ/
(5)
Lateral:
vl. hl လွ
/l̥ /
vd. lလ
/l/
(6) Semi-
vowel
vl. hw ဝွ
/w̥/
vd. wဝ rရ yယ
/w/ /r/ /j/
Other remark:
Color Code: Retroflex = Cerebral
red = exclusively Tedim Zomi
blue = exclusively Burmese Absent from this chart:
black = common to both Tedim Zomi w /w/ in Tedim Zomi phonemics is
and Burmese considered to be a component of a
gray background = of Sanskrit, Pali monophthong /ɔ/ (aw) rather than
or Hindi origin; rarely a separate consonant.
pronounced as such in
modern Burmese. ဆ (hsa-lein), the seventh letter of
the Burmese Alphabet, has not yet
Abbreviation: been assigned a phonetic symbol.
P.A. = Place of Articulation
M.A. = Manner of Articulation
စ် (zha-myin-sway), the ninth letter
vl. = voicless of the Burmese Alphabet, has not
vd. = voiced been assigned a phonetic symbol.
asp. = aspirated
http://zomilibrary.com/main/archive/files/zokam-consonants_8a1ed4aace.pdf
http://www.scribd.com/doc/15908187/Zokam-Consonants
http://zomilibrary.com/main/archive/files/kawlkam-
consonants_46037e1d02.pdf
http://www.scribd.com/doc/15908671/Kawlkam-Consonants
http://zomilibrary.com/main/archive/files/zokam-and-kawlkam-consonant-
phonemes_6b0d75af2a.pdf
http://www.scribd.com/doc/15908733/Zokam-and-Kawlkam-Consonant-
Phonemes
Index
Laimai (page) khat sung-ah kammal khat pen khat vei bek mah
a om leh a laimai nambat bek kilak hi.
en-dash: 100, 102
Laimai (page) khat sung-ah kammal khat pen nih vei leh a
tungsiah a om leh, tua laimai nambat khi teh “p” kikoih hi:
em-dash: 100p., 110
Alphabetical Index
Abbreviation.................................................................97, 117pp.
Acute Accent.............................................................................25
Adverb..................................................................................160p.
Adverb of Degree....................................................................160
Adverb of Manner...................................................................161
ampersand...............................................................................105
apostrophe....24pp., 102, 105, 118, 146p., 178, 219p., 223, 228,
243, 254p.
asterisk......................................................................................24
Asterism....................................................................................25
Awmal (syllable).....................................................................151
awmung..............................................................................156pp.
Brace.........................................................................................25
Breve.........................................................................................25
capitalization ..........................................................................105
Caret..........................................................................................25
Cedilla.......................................................................................25
Circumflex................................................................................25
closed bracket............................................24, 104, 106, 109, 112
closed quotation mark.......................................24, 104, 106, 109
Colin Brown..............................................................................12
Page 281 of 288
Zolai Gelhmaan
colon............................................24, 95, 104, 106, 109, 150, 231
Colophon.....................................................................................5
comma....24, 95, 97p., 104, 106, 109, 120pp., 124, 132pp., 142,
150, 178
Conjunction.............................................................................158
dash......................................................24, 103pp., 114, 149, 281
Diaeresis....................................................................................25
Disciple Kap Sian......................................................................13
Disyllabic or Bisyllabic Words...............................................151
Double Dagger..........................................................................25
Ellipsis.......................................................................................25
ellipsis points...........................................................................105
Elohim.......................................................................................11
em-dash........................................................................103p., 114
en-dash............................................................................103, 105
exclamation point..............................................24, 104, 106, 109
First Person Plural Exclusive..................................................158
First Person Plural Inclusive...................................................158
First Person Singular...............................................................158
Fist.............................................................................................25
full stop...............................................................24, 95, 106, 109
Gelhmaan..................................................................1, 3p., 117p.
Grave Accent.............................................................................25
hyphen................................24, 52, 103, 105, 149p., 156pp., 174
Index..................................................................................25, 281
interrogation point.....................................................................24
Joseph Herbert Cope.................................11, 155, 196, 264, 267
Kamvui.........................................................................153p., 162
Kamzepna..................................................................................24
Lia Luan Za Cing....................................................................155
Lia Niang Za Dim.....................................................................11
Macron......................................................................................25
Manglai....................................................................91, 93, 123p.
Min...........................................................................26p., 34, 248
Monosyllabic Words...............................................................151
Mun-awng...............................................................................101
SGD SGD
Thu Ciaptehna
Hih laibu sung-a thute ciapteh nop a om leh ciapteh na’ng mun
Thu Laimai