Sunteți pe pagina 1din 198

AENED VIRGILII NASONIS

AENEIDA LIBER I
Arma virvmqve cano, Troiae qvi primvs ab oris
Italiam, fato profvgvs, Laviniaqve venit
litora, mvltvm ille et terris iactatvs et alto
vi svpervm saevae memorem Ivnonis ob iram;
mvlta qvoqve et bello passvs, dvm conderet vrbem, 5
inferretqve deos Latio, genvs vnde Latinvm,
Albaniqve patres, atqve altae moenia Romae.
Mvsa, mihi cavsas memora, qvo nvmine laeso,
qvidve dolens, regina devm tot volvere casvs
insignem pietate virvm, tot adire labores 10
impvlerit. Tantaene animis caelestibvs irae?
Vrbs antiqva fvit, Tyrii tenvere coloni,
Karthago, Italiam contra Tiberinaqve longe
ostia, dives opvm stvdiisqve asperrima belli;
qvam Ivno fertvr terris magis omnibvs vnam 15
posthabita colvisse Samo; hic illivs arma,
hic cvrrvs fvit; hoc regnvm dea gentibvs esse,
si qva fata sinant, iam tvm tenditqve fovetqve.
Progeniem sed enim Troiano a sangvine dvci
avdierat, Tyrias olim qvae verteret arces; 20
hinc popvlvm late regem belloqve svperbvm
ventvrvm excidio Libyae: sic volvere Parcas.
Id metvens, veterisqve memor Satvrnia belli,
prima qvod ad Troiam pro caris gesserat Argis—
necdvm etiam cavsae irarvm saeviqve dolores 25
exciderant animo: manet alta mente repostvm
ivdicivm Paridis spretaeqve inivria formae,
et genvs invisvm, et rapti Ganymedis honores.
His accensa svper, iactatos aeqvore toto
Troas, reliqvias Danavm atqve immitis Achilli, 30
arcebat longe Latio, mvltosqve per annos
errabant, acti fatis, maria omnia circvm.
Tantae molis erat Romanam condere gentem!
Vix e conspectv Sicvlae tellvris in altvm
vela dabant laeti, et spvmas salis aere rvebant, 35
cvm Ivno, aeternvm servans svb pectore volnvs,
haec secvm: 'Mene incepto desistere victam,
nec posse Italia Tevcrorvm avertere regem?
Qvippe vetor fatis. Pallasne exvrere classem
Argivom atqve ipsos potvit svbmergere ponto, 40
vnivs ob noxam et fvrias Aiacis Oilei?
Ipsa, Iovis rapidvm iacvlata e nvbibvs ignem,
disiecitqve rates evertitqve aeqvora ventis,
illvm expirantem transfixo pectore flammas
tvrbine corripvit scopvloqve infixit acvto. 45
Ast ego, qvae divom incedo regina, Iovisqve
et soror et conivnx, vna cvm gente tot annos
bella gero! Et qvisqvam nvmen Ivnonis adoret
praeterea, avt svpplex aris imponet honorem?'
Talia flammato secvm dea corde volvtans 50
nimborvm in patriam, loca feta fvrentibvs avstris,
Aeoliam venit. Hic vasto rex Aeolvs antro
lvctantes ventos tempestatesqve sonoras
imperio premit ac vinclis et carcere frenat.
Illi indignantes magno cvm mvrmvre montis 55
circvm clavstra fremvnt; celsa sedet Aeolvs arce
sceptra tenens, mollitqve animos et temperat iras.
Ni faciat, maria ac terras caelvmqve profvndvm
qvippe ferant rapidi secvm verrantqve per avras.
Sed pater omnipotens spelvncis abdidit atris, 60
hoc metvens, molemqve et montis insvper altos
imposvit, regemqve dedit, qvi foedere certo
et premere et laxas sciret dare ivssvs habenas.
Ad qvem tvm Ivno svpplex his vocibvs vsa est:
'Aeole, namqve tibi divom pater atqve hominvm rex 65
et mvlcere dedit flvctvs et tollere vento,
gens inimica mihi Tyrrhenvm navigat aeqvor,
Ilivm in Italiam portans victosqve Penates:
incvte vim ventis svbmersasqve obrve pvppes,
avt age diversos et disiice corpora ponto. 70
Svnt mihi bis septem praestanti corpore nymphae,
qvarvm qvae forma pvlcherrima Deiopea,
convbio ivngam stabili propriamqve dicabo,
omnis vt tecvm meritis pro talibvs annos
exigat, et pvlchra faciat te prole parentem.' 75
Aeolvs haec contra: 'Tvvs, O regina, qvid optes
explorare labor; mihi ivssa capessere fas est.
Tv mihi, qvodcvmqve hoc regni, tv sceptra Iovemqve
concilias, tv das epvlis accvmbere divom,
nimborvmqve facis tempestatvmqve potentem.' 80
Haec vbi dicta, cavvm conversa cvspide montem
impvlit in latvs: ac venti, velvt agmine facto,
qva data porta, rvvnt et terras tvrbine perflant.
Incvbvere mari, totvmqve a sedibvs imis
vna Evrvsqve Notvsqve rvvnt creberqve procellis 85
Africvs, et vastos volvvnt ad litora flvctvs.
Inseqvitvr clamorqve virvm stridorqve rvdentvm.
Eripivnt svbito nvbes caelvmqve diemqve
Tevcrorvm ex ocvlis; ponto nox incvbat atra.
Intonvere poli, et crebris micat ignibvs aether, 90
praesentemqve viris intentant omnia mortem.
Extemplo Aeneae solvvntvr frigore membra:
ingemit, et dvplicis tendens ad sidera palmas
talia voce refert: 'O terqve qvaterqve beati,
qvis ante ora patrvm Troiae svb moenibvs altis 95
contigit oppetere! O Danavm fortissime gentis
Tydide! Mene Iliacis occvmbere campis
non potvisse, tvaqve animam hanc effvndere dextra,
saevvs vbi Aeacidae telo iacet Hector, vbi ingens
Sarpedon, vbi tot Simois correpta svb vndis 100
scvta virvm galeasqve et fortia corpora volvit?'
Talia iactanti stridens Aqvilone procella
velvm adversa ferit, flvctvsqve ad sidera tollit.
Frangvntvr remi; tvm prora avertit, et vndis
dat latvs; inseqvitvr cvmvlo praervptvs aqvae mons. 105
Hi svmmo in flvcta pendent; his vnda dehiscens
terram inter flvctvs aperit; fvrit aestvs harenis.
Tris Notvs abreptas in saxa latentia torqvet—
saxa vocant Itali mediis qvae in flvctibvs aras—
dorsvm immane mari svmmo; tris Evrvs ab alto 110
in brevia et Syrtis vrgvet, miserabile visv,
inliditqve vadis atqve aggere cingit harenae.
Vnam, qvae Lycios fidvmqve vehebat Oronten,
ipsivs ante ocvlos ingens a vertice pontvs
in pvppim ferit: excvtitvr pronvsqve magister 115
volvitvr in capvt; ast illam ter flvctvs ibidem
torqvet agens circvm, et rapidvs vorat aeqvore vortex.
Adparent rari nantes in gvrgite vasto,
arma virvm, tabvlaeqve, et Troia gaza per vndas.
Iam validam Ilionei navem, iam fortis Achati, 120
et qva vectvs Abas, et qva grandaevvs Aletes,
vicit hiems; laxis latervm compagibvs omnes
accipivnt inimicvm imbrem, rimisqve fatiscvnt.
Interea magno misceri mvrmvre pontvm,
emissamqve hiemem sensit Neptvnvs, et imis 125
stagna refvsa vadis, graviter commotvs; et alto
prospiciens, svmma placidvm capvt extvlit vnda.
Disiectam Aeneae, toto videt aeqvore classem,
flvctibvs oppressos Troas caeliqve rvina,
nec latvere doli fratrem Ivnonis et irae. 130
Evrvm ad se Zephyrvmqve vocat, dehinc talia fatvr:
'Tantane vos generis tenvit fidvcia vestri?
Iam caelvm terramqve meo sine nvmine, venti,
miscere, et tantas avdetis tollere moles?
Qvos ego—sed motos praestat componere flvctvs. 135
Post mihi non simili poena commissa lvetis.
Matvrate fvgam, regiqve haec dicite vestro:
non illi imperivm pelagi saevvmqve tridentem,
sed mihi sorte datvm. Tenet ille immania saxa,
vestras, Evre, domos; illa se iactet in avla 140
Aeolvs, et clavso ventorvm carcere regnet.'
Sic ait, et dicto citivs tvmida aeqvora placat,
collectasqve fvgat nvbes, solemqve redvcit.
Cymothoe simvl et Triton adnixvs acvto
detrvdvnt navis scopvlo; levat ipse tridenti; 145
et vastas aperit syrtis, et temperat aeqvor,
atqve rotis svmmas levibvs perlabitvr vndas.
Ac velvti magno in popvlo cvm saepe coorta est
seditio, saevitqve animis ignobile volgvs,
iamqve faces et saxa volant—fvror arma ministrat; 150
tvm, pietate gravem ac meritis si forte virvm qvem
conspexere, silent, arrectisqve avribvs adstant;
ille regit dictis animos, et pectora mvlcet,—
sic cvnctvs pelagi cecidit fragor, aeqvora postqvam
prospiciens genitor caeloqve invectvs aperto 155
flectit eqvos, cvrrvqve volans dat lora secvndo.
Defessi Aeneadae, qvae proxima litora, cvrsv
contendvnt petere, et Libyae vertvntvr ad oras.
Est in secessv longo locvs: insvla portvm
efficit obiectv latervm, qvibvs omnis ab alto 160
frangitvr inqve sinvs scindit sese vnda redvctos.
Hinc atqve hinc vastae rvpes geminiqve minantvr
in caelvm scopvli, qvorvm svb vertice late
aeqvora tvta silent; tvm silvis scaena corvscis
desvper horrentiqve atrvm nemvs imminet vmbra. 165
Fronte svb adversa scopvlis pendentibvs antrvm,
intvs aqvae dvlces vivoqve sedilia saxo,
nympharvm domvs: hic fessas non vincvla navis
vlla tenent, vnco non alligat ancora morsv.
Hvc septem Aeneas collectis navibvs omni 170
ex nvmero svbit; ac magno tellvris amore
egressi optata potivntvr Troes harena,
et sale tabentis artvs in litore ponvnt.
Ac primvm silici scintillam excvdit Achates,
svccepitqve ignem foliis, atqve arida circvm 175
nvtrimenta dedit, rapvitqve in fomite flammam.
Tvm Cererem corrvptam vndis Cerealiaqve arma
expedivnt fessi rervm, frvgesqve receptas
et torrere parant flammis et frangere saxo.
Aeneas scopvlvm interea conscendit, et omnem 180
prospectvm late pelago petit, Anthea si qvem
iactatvm vento videat Phrygiasqve biremis,
avt Capyn, avt celsis in pvppibvs arma Caici.
Navem in conspectv nvllam, tris litore cervos
prospicit errantis; hos tota armenta seqvvntvr 185
a tergo, et longvm per vallis pascitvr agmen.
Constitit hic, arcvmqve manv celerisqve sagittas
corripvit, fidvs qvae tela gerebat Achates;
dvctoresqve ipsos primvm, capita alta ferentis
cornibvs arboreis, sternit, tvm volgvs, et omnem 190
miscet agens telis nemora inter frondea tvrbam;
nec privs absistit, qvam septem ingentia victor
corpora fvndat hvmi, et nvmervm cvm navibvs aeqvet.
Hinc portvm petit, et socios partitvr in omnes.
Vina bonvs qvae deinde cadis onerarat Acestes 195
litore Trinacrio dederatqve abevntibvs heros,
dividit, et dictis maerentia pectora mvlcet:
'O socii—neqve enim ignari svmvs ante malorvm—
O passi graviora, dabit devs his qvoqve finem.
Vos et Scyllaeam rabiem penitvsqve sonantis 200
accestis scopvlos, vos et Cyclopea saxa
experti: revocate animos, maestvmqve timorem
mittite: forsan et haec olim meminisse ivvabit.
Per varios casvs, per tot discrimina rervm
tendimvs in Lativm; sedes vbi fata qvietas 205
ostendvnt; illic fas regna resvrgere Troiae.
Dvrate, et vosmet rebvs servate secvndis.'
Talia voce refert, cvrisqve ingentibvs aeger
spem voltv simvlat, premit altvm corde dolorem.
Illi se praedae accingvnt, dapibvsqve fvtvris; 210
tergora deripivnt costis et viscera nvdant;
pars in frvsta secant veribvsqve trementia figvnt;
litore aena locant alii, flammasqve ministrant.
Tvm victv revocant vires, fvsiqve per herbam
implentvr veteris Bacchi pingvisqve ferinae. 215
Postqvam exempta fames epvlis mensaeqve remotae,
amissos longo socios sermone reqvirvnt,
spemqve metvmqve inter dvbii, sev vivere credant,
sive extrema pati nec iam exavdire vocatos.
Praecipve pivs Aeneas nvnc acris Oronti, 220
nvnc Amyci casvm gemit et crvdelia secvm
fata Lyci, fortemqve Gyan, fortemqve Cloanthvm.
Et iam finis erat, cvm Ivppiter aethere svmmo
despiciens mare velivolvm terrasqve iacentis
litoraqve et latos popvlos, sic vertice caeli 225
constitit, et Libyae defixit lvmina regnis.
Atqve illvm talis iactantem pectore cvras
tristior et lacrimis ocvlos svffvsa nitentis
adloqvitvr Venvs: 'O qvi res hominvmqve devmqve
aeternis regis imperiis, et fvlmine terres, 230
qvid mevs Aeneas in te committere tantvm,
qvid Troes potvere, qvibvs, tot fvnera passis,
cvnctvs ob Italiam terrarvm clavditvr orbis?
Certe hinc Romanos olim, volventibvs annis,
hinc fore dvctores, revocato a sangvine Tevcri, 235
qvi mare, qvi terras omni dicione tenerent,
pollicitvs, qvae te, genitor, sententia vertit?
Hoc eqvidem occasvm Troiae tristisqve rvinas
solabar, fatis contraria fata rependens;
nvnc eadem fortvna viros tot casibvs actos 240
inseqvitvr. Qvem das finem, rex magne, laborvm?
Antenor potvit, mediis elapsvs Achivis,
Illyricos penetrare sinvs, atqve intima tvtvs
regna Libvrnorvm, et fontem svperare Timavi,
vnde per ora novem vasto cvm mvrmvre montis 245
it mare prorvptvm et pelago premit arva sonanti.
Hic tamen ille vrbem Patavi sedesqve locavit
Tevcrorvm, et genti nomen dedit, armaqve fixit
Troia; nvnc placida compostvs pace qviescit:
nos, tva progenies, caeli qvibvs adnvis arcem, 250
navibvs (infandvm!) amissis, vnivs ob iram
prodimvr atqve Italis longe disivngimvr oris.
Hic pietatis honos? Sic nos in sceptra reponis?'
Olli svbridens hominvm sator atqve deorvm,
voltv, qvo caelvm tempestatesqve serenat, 255
oscvla libavit natae, dehinc talia fatvr:
'Parce metv, Cytherea: manent immota tvorvm
fata tibi; cernes vrbem et promissa Lavini
moenia, svblimemqve feres ad sidera caeli
magnanimvm Aenean; neqve me sententia vertit. 260
Hic tibi (fabor enim, qvando haec te cvra remordet,
longivs et volvens fatorvm arcana movebo)
bellvm ingens geret Italia, popvlosqve feroces
contvndet, moresqve viris et moenia ponet,
tertia dvm Latio regnantem viderit aestas, 265
ternaqve transierint Rvtvlis hiberna svbactis.
At pver Ascanivs, cvi nvnc cognomen Ivlo
additvr,—Ilvs erat, dvm res stetit Ilia regno,—
triginta magnos volvendis mensibvs orbis
imperio explebit, regnvmqve ab sede Lavini 270
transferet, et longam mvlta vi mvniet Albam.
Hic iam ter centvm totos regnabitvr annos
gente svb Hectorea, donec regina sacerdos,
Marte gravis, geminam partv dabit Ilia prolem.
Inde lvpae fvlvo nvtricis tegmine laetvs 275
Romvlvs excipiet gentem, et Mavortia condet
moenia, Romanosqve svo de nomine dicet.
His ego nec metas rervm nec tempora pono;
imperivm sine fine dedi. Qvin aspera Ivno,
qvae mare nvnc terrasqve metv caelvmqve fatigat, 280
consilia in melivs referet, mecvmqve fovebit
Romanos rervm dominos gentemqve togatam:
sic placitvm. Veniet lvstris labentibvs aetas,
cvm domvs Assaraci Phthiam clarasqve Mycenas
servitio premet, ac victis dominabitvr Argis. 285
Nascetvr pvlchra Troianvs origine Caesar,
imperivm oceano, famam qvi terminet astris,—
Ivlivs, a magno demissvm nomen Ivlo.
Hvnc tv olim caelo, spoliis Orientis onvstvm,
accipies secvra; vocabitvr hic qvoqve votis. 290
Aspera tvm positis mitescent saecvla bellis;
cana Fides, et Vesta, Remo cvm fratre Qvirinvs,
ivra dabvnt; dirae ferro et compagibvs artis
clavdentvr Belli portae; Fvror impivs intvs,
saeva sedens svper arma, et centvm vinctvs aenis 295
post tergvm nodis, fremet horridvs ore crvento.'
Haec ait, et Maia genitvm demittit ab alto,
vt terrae, vtqve novae pateant Karthaginis arces
hospitio Tevcris, ne fati nescia Dido
finibvs arceret: volat ille per aera magnvm 300
remigio alarvm, ac Libyae citvs adstitit oris.
Et iam ivssa facit, ponvntqve ferocia Poeni
corda volente deo; in primis regina qvietvm
accipit in Tevcros animvm mentemqve benignam.
At pivs Aeneas, per noctem plvrima volvens, 305
vt primvm lvx alma data est, exire locosqve
explorare novos, qvas vento accesserit oras,
qvi teneant, nam incvlta videt, hominesne feraene,
qvaerere constitvit, sociisqve exacta referre
Classem in convexo nemorvm svb rvpe cavata 310
arboribvs clavsam circvm atqve horrentibvs vmbris
occvlit; ipse vno graditvr comitatvs Achate,
bina manv lato crispans hastilia ferro.
Cvi mater media sese tvlit obvia silva,
virginis os habitvmqve gerens, et virginis arma 315
Spartanae, vel qvalis eqvos Threissa fatigat
Harpalyce, volvcremqve fvga praevertitvr Hebrvm.
Namqve vmeris de more habilem svspenderat arcvm
venatrix, dederatqve comam diffvndere ventis,
nvda genv, nodoqve sinvs collecta flventis. 320
Ac prior, 'Hevs' inqvit 'ivvenes, monstrate mearvm
vidistis si qvam hic errantem forte sororvm,
svccinctam pharetra et macvlosae tegmine lyncis,
avt spvmantis apri cvrsvm clamore prementem.'
Sic Venvs; et Veneris contra sic filivs orsvs: 325
'Nvlla tvarvm avdita mihi neqve visa sororvm—
O qvam te memorem, virgo? Namqve havd tibi voltvs
mortalis, nec vox hominem sonat: O, dea certe—
an Phoebi soror? an nympharvm sangvinis vna?—
sis felix, nostrvmqve leves, qvaecvmqve, laborem, 330
et, qvo svb caelo tandem, qvibvs orbis in oris
iactemvr, doceas. Ignari hominvmqve locorvmqve
erramvs, vento hvc vastis et flvctibvs acti:
mvlta tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.'
Tvm Venvs: 'Havd eqvidem tali me dignor honore; 335
virginibvs Tyriis mos est gestare pharetram,
pvrpvreoqve alte svras vincire cothvrno.
Pvnica regna vides, Tyrios et Agenoris vrbem;
sed fines Libyci, genvs intractabile bello.
Imperivm Dido Tyria regit vrbe profecta, 340
germanvm fvgiens. Longa est inivria, longae
ambages; sed svmma seqvar fastigia rervm.
'Hvic conivnx Sychaevs erat, ditissimvs agri
Phoenicvm, et magno miserae dilectvs amore,
cvi pater intactam dederat, primisqve ivgarat 345
ominibvs. Sed regna Tyri germanvs habebat
Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes.
Qvos inter medivs venit fvror. Ille Sychaevm
impivs ante aras, atqve avri caecvs amore,
clam ferro incavtvm svperat, secvrvs amorvm 350
germanae; factvmqve div celavit, et aegram,
mvlta malvs simvlans, vana spe lvsit amantem.
Ipsa sed in somnis inhvmati venit imago
conivgis, ora modis attollens pallida miris,
crvdeles aras traiectaqve pectora ferro 355
nvdavit, caecvmqve domvs scelvs omne retexit.
Tvm celerare fvgam patriaqve excedere svadet,
avxilivmqve viae veteres tellvre reclvdit
thesavros, ignotvm argenti pondvs et avri.
His commota fvgam Dido sociosqve parabat: 360
convenivnt, qvibvs avt odivm crvdele tyranni
avt metvs acer erat; navis, qvae forte paratae,
corripivnt, onerantqve avro: portantvr avari
Pygmalionis opes pelago; dvx femina facti.
Devenere locos, vbi nvnc ingentia cernis 365
moenia svrgentemqve novae Karthaginis arcem,
mercatiqve solvm, facti de nomine Byrsam,
tavrino qvantvm possent circvmdare tergo.
Sed vos qvi tandem, qvibvs avt venistis ab oris,
qvove tenetis iter? 'Qvaerenti talibvs ille 370
svspirans, imoqve trahens a pectore vocem:
'O dea, si prima repetens ab origine pergam,
et vacet annalis nostrorvm avdire laborvm,
ante diem clavso componat Vesper Olympo.
Nos Troia antiqva, si vestras forte per avris 375
Troiae nomen iit, diversa per aeqvora vectos
forte sva Libycis tempestas adpvlit oris.
Svm pivs Aeneas, raptos qvi ex hoste Penates
classe veho mecvm, fama svper aethera notvs.
Italiam qvaero patriam et genvs ab Iove svmmo. 380
Bis denis Phrygivm conscendi navibvs aeqvor,
matre dea monstrante viam, data fata secvtvs;
vix septem convolsae vndis Evroqve svpersvnt.
Ipse ignotvs, egens, Libyae deserta peragro,
Evropa atqve Asia pvlsvs.' Nec plvra qverentem 385
passa Venvs medio sic interfata dolore est:
'Qvisqvis es, havd, credo, invisvs caelestibvs avras
vitalis carpis, Tyriam qvi adveneris vrbem.
Perge modo, atqve hinc te reginae ad limina perfer,
Namqve tibi redvces socios classemqve relatam 390
nvntio, et in tvtvm versis aqvilonibvs actam,
ni frvstra avgvrivm vani docvere parentes.
Aspice bis senos laetantis agmine cycnos,
aetheria qvos lapsa plaga Iovis ales aperto
tvrbabat caelo; nvnc terras ordine longo 395
avt capere, avt captas iam despectare videntvr:
vt redvces illi lvdvnt stridentibvs alis,
et coetv cinxere polvm, cantvsqve dedere,
havd aliter pvppesqve tvae pvbesqve tvorvm
avt portvm tenet avt pleno svbit ostia velo. 400
Perge modo, et, qva te dvcit via, dirige gressvm.'
Dixit, et avertens rosea cervice refvlsit,
ambrosiaeqve comae divinvm vertice odorem
spiravere, pedes vestis deflvxit ad imos,
et vera incessv patvit dea. Ille vbi matrem 405
adgnovit, tali fvgientem est voce secvtvs:
'Qvid natvm totiens, crvdelis tv qvoqve, falsis
lvdis imaginibvs? Cvr dextrae ivngere dextram
non datvr, ac veras avdire et reddere voces?'
Talibvs incvsat, gressvmqve ad moenia tendit: 410
at Venvs obscvro gradientes aere saepsit,
et mvlto nebvlae circvm dea fvdit amictv,
cernere ne qvis eos, nev qvis contingere posset,
molirive moram, avt veniendi poscere cavsas.
Ipsa Paphvm svblimis abit, sedesqve revisit 415
laeta svas, vbi templvm illi, centvmqve Sabaeo
tvre calent arae, sertisqve recentibvs halant.
Corripvere viam interea, qva semita monstrat.
Iamqve ascendebant collem, qvi plvrimvs vrbi
imminet, adversasqve adspectat desvper arces. 420
Miratvr molem Aeneas, magalia qvondam,
miratvr portas strepitvmqve et strata viarvm.
Instant ardentes Tyrii pars dvcere mvros,
moliriqve arcem et manibvs svbvolvere saxa,
pars optare locvm tecto et conclvdere svlco. 425
[Ivra magistratvsqve legvnt sanctvmqve senatvm;]
hic portvs alii effodivnt; hic alta theatris
fvndamenta locant alii, immanisqve colvmnas
rvpibvs excidvnt, scaenis decora alta fvtvris.
Qvalis apes aestate nova per florea rvra 430
exercet svb sole labor, cvm gentis advltos
edvcvnt fetvs, avt cvm liqventia mella
stipant et dvlci distendvnt nectare cellas,
avt onera accipivnt venientvm, avt agmine facto
ignavom fvcos pecvs a praesepibvs arcent: 435
fervet opvs, redolentqve thymo fragrantia mella.
'O fortvnati, qvorvm iam moenia svrgvnt!'
Aeneas ait, et fastigia svspicit vrbis.
Infert se saeptvs nebvla, mirabile dictv,
per medios, miscetqve viris, neqve cernitvr vlli. 440
Lvcvs in vrbe fvit media, laetissimvs vmbra,
qvo primvm iactati vndis et tvrbine Poeni
effodere loco signvm, qvod regia Ivno
monstrarat, capvt acris eqvi; sic nam fore bello
egregiam et facilem victv per saecvla gentem. 445
Hic templvm Ivnoni ingens Sidonia Dido
condebat, donis opvlentvm et nvmine divae,
aerea cvi gradibvs svrgebant limina, nexaeqve
aere trabes, foribvs cardo stridebat aenis.
Hoc primvm in lvco nova res oblata timorem 450
leniit, hic primvm Aeneas sperare salvtem
avsvs, et adflictis melivs confidere rebvs.
Namqve svb ingenti lvstrat dvm singvla templo,
reginam opperiens, dvm, qvae fortvna sit vrbi,
artificvmqve manvs inter se opervmqve laborem 455
miratvr, videt Iliacas ex ordine pvgnas,
bellaqve iam fama totvm volgata per orbem,
Atridas, Priamvmqve, et saevvm ambobvs Achillem.
Constitit, et lacrimans, 'Qvis iam locvs' inqvit 'Achate,
qvae regio in terris nostri non plena laboris? 460
En Priamvs! Svnt hic etiam sva praemia lavdi;
svnt lacrimae rervm et mentem mortalia tangvnt.
Solve metvs; feret haec aliqvam tibi fama salvtem.'
Sic ait, atqve animvm pictvra pascit inani,
mvlta gemens, largoqve vmectat flvmine voltvm. 465
Namqve videbat, vti bellantes Pergama circvm
hac fvgerent Graii, premeret Troiana ivventvs,
hac Phryges, instaret cvrrv cristatvs Achilles.
Nec procvl hinc Rhesi niveis tentoria velis
adgnoscit lacrimans, primo qvae prodita somno 470
Tydides mvlta vastabat caede crventvs,
ardentisqve avertit eqvos in castra, privs qvam
pabvla gvstassent Troiae Xanthvmqve bibissent.
Parte alia fvgiens amissis Troilvs armis,
infelix pver atqve impar congressvs Achilli, 475
fertvr eqvis, cvrrvqve haeret resvpinvs inani,
lora tenens tamen; hvic cervixqve comaeqve trahvntvr
per terram, et versa pvlvis inscribitvr hasta.
Interea ad templvm non aeqvae Palladis ibant
crinibvs Iliades passis peplvmqve ferebant, 480
svppliciter tristes et tvnsae pectora palmis;
diva solo fixos ocvlos aversa tenebat.
Ter circvm Iliacos raptaverat Hectora mvros,
exanimvmqve avro corpvs vendebat Achilles.
Tvm vero ingentem gemitvm dat pectore ab imo, 485
vt spolia, vt cvrrvs, vtqve ipsvm corpvs amici,
tendentemqve manvs Priamvm conspexit inermis.
Se qvoqve principibvs permixtvm adgnovit Achivis,
Eoasqve acies et nigri Memnonis arma.
Dvcit Amazonidvm lvnatis agmina peltis 490
Penthesilea fvrens, mediisqve in milibvs ardet,
avrea svbnectens exsertae cingvla mammae,
bellatrix, avdetqve viris concvrrere virgo.
Haec dvm Dardanio Aeneae miranda videntvr,
dvm stvpet, obtvtvqve haeret defixvs in vno, 495
regina ad templvm, forma pvlcherrima Dido,
incessit magna ivvenvm stipante caterva.
Qvalis in Evrotae ripis avt per ivga Cynthi
exercet Diana choros, qvam mille secvtae
hinc atqve hinc glomerantvr oreades; illa pharetram 500
fert vmero, gradiensqve deas svpereminet omnis:
Latonae tacitvm pertemptant gavdia pectvs:
talis erat Dido, talem se laeta ferebat
per medios, instans operi regnisqve fvtvris.
Tvm foribvs divae, media testvdine templi, 505
saepta armis, solioqve alte svbnixa resedit.
Ivra dabat legesqve viris, opervmqve laborem
partibvs aeqvabat ivstis, avt sorte trahebat:
cvm svbito Aeneas concvrsv accedere magno
Anthea Sergestvmqve videt fortemqve Cloanthvm, 510
Tevcrorvmqve alios, ater qvos aeqvore tvrbo
dispvlerat penitvsqve alias avexerat oras.
Obstipvit simvl ipse simvl percvlsvs Achates
laetitiaqve metvqve; avidi conivngere dextras
ardebant; sed res animos incognita tvrbat. 515
Dissimvlant, et nvbe cava specvlantvr amicti,
qvae fortvna viris, classem qvo litore linqvant,
qvid veniant; cvnctis nam lecti navibvs ibant,
orantes veniam, et templvm clamore petebant.
Postqvam introgressi et coram data copia fandi, 520
maximvs Ilionevs placido sic pectore coepit:
'O Regina, novam cvi condere Ivppiter vrbem
ivstitiaqve dedit gentis frenare svperbas,
Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,
oramvs, prohibe infandos a navibvs ignis, 525
parce pio generi, et propivs res aspice nostras.
Non nos avt ferro Libycos popvlare Penatis
venimvs, avt raptas ad litora vertere praedas;
non ea vis animo, nec tanta svperbia victis.
Est locvs, Hesperiam Grai cognomine dicvnt, 530
terra antiqva, potens armis atqve vbere glaebae;
Oenotri colvere viri; nvnc fama minores
Italiam dixisse dvcis de nomine gentem.
Hic cvrsvs fvit:
cvm svbito adsvrgens flvctv nimbosvs Orion 535
in vada caeca tvlit, penitvsqve procacibvs avstris
perqve vndas, svperante salo, perqve invia saxa
dispvlit; hvc pavci vestris adnavimvs oris.
Qvod genvs hoc hominvm? Qvaeve hvnc tam barbara morem
permittit patria? Hospitio prohibemvr harenae; 540
bella cient, primaqve vetant consistere terra.
Si genvs hvmanvm et mortalia temnitis arma
at sperate deos memores fandi atqve nefandi.
'Rex erat Aeneas nobis, qvo ivstior alter,
nec pietate fvit, nec bello maior et armis. 545
Qvem si fata virvm servant, si vescitvr avra
aetheria, neqve adhvc crvdelibvs occvbat vmbris,
non metvs; officio nec te certasse priorem
poeniteat. Svnt et Sicvlis regionibvs vrbes
armaqve, Troianoqve a sangvine clarvs Acestes. 550
Qvassatam ventis liceat svbdvcere classem,
et silvis aptare trabes et stringere remos:
si datvr Italiam, sociis et rege recepto,
tendere, vt Italiam laeti Lativmqve petamvs;
sin absvmpta salvs, et te, pater optime Tevcrvm, 555
pontvs habet Libyae, nec spes iam restat Ivli,
at freta Sicaniae saltem sedesqve paratas,
vnde hvc advecti, regemqve petamvs Acesten.'
Talibvs Ilionevs; cvncti simvl ore fremebant
Dardanidae. 560
Tvm breviter Dido, voltvm demissa, profatvr:
'Solvite corde metvm, Tevcri, seclvdite cvras.
Res dvra et regni novitas me talia cogvnt
moliri, et late finis cvstode tveri.
Qvis genvs Aeneadvm, qvis Troiae nesciat vrbem, 565
virtvtesqve virosqve, avt tanti incendia belli?
Non obtvsa adeo gestamvs pectora Poeni,
nec tam aversvs eqvos Tyria Sol ivngit ab vrbe.
Sev vos Hesperiam magnam Satvrniaqve arva,
sive Erycis finis regemqve optatis Acesten, 570
avxilio tvtos dimittam, opibvsqve ivvabo.
Voltis et his mecvm pariter considere regnis;
vrbem qvam statvo vestra est, svbdvcite navis;
Tros Tyrivsqve mihi nvllo discrimine agetvr.
Atqve vtinam rex ipse Noto compvlsvs eodem 575
adforet Aeneas! Eqvidem per litora certos
dimittam et Libyae lvstrare extrema ivbebo,
si qvibvs eiectvs silvis avt vrbibvs errat.'
His animvm arrecti dictis et fortis Achates
et pater Aeneas iamdvdvm ervmpere nvbem 580
ardebant. Prior Aenean compellat Achates:
'Nate dea, qvae nvnc animo sententia svrgit?
omnia tvta vides, classem sociosqve receptos.
Vnvs abest, medio in flvctv qvem vidimvs ipsi
svbmersvm; dictis respondent cetera matris.' 585
Vix ea fatvs erat, cvm circvmfvsa repente
scindit se nvbes et in aethera pvrgat apertvm.
Restitit Aeneas claraqve in lvce refvlsit,
os vmerosqve deo similis; namqve ipsa decoram
caesariem nato genetrix lvmenqve ivventae 590
pvrpvrevm et laetos ocvlis adflarat honores:
qvale manvs addvnt ebori decvs, avt vbi flavo
argentvm Parivsve lapis circvmdatvr avro.
Tvm sic reginam adloqvitvr, cvnctisqve repente
improvisvs ait: 'Coram, qvem qvaeritis, adsvm, 595
Troivs Aeneas, Libycis ereptvs ab vndis.
O sola infandos Troiae miserata labores,
qvae nos, reliqvias Danavm, terraeqve marisqve
omnibvs exhavstos iam casibvs, omnivm egenos,
vrbe, domo, socias, grates persolvere dignas 600
non opis est nostrae, Dido, nec qvicqvid vbiqve est
gentis Dardaniae, magnvm qvae sparsa per orbem.
Di tibi, si qva pios respectant nvmina, si qvid
vsqvam ivstitia est et mens sibi conscia recti,
praemia digna ferant. Qvae te tam laeta tvlervnt 605
saecvla? Qvi tanti talem genvere parentes?
In freta dvm flvvii cvrrent, dvm montibvs vmbrae
lvstrabvnt convexa, polvs dvm sidera pascet,
semper honos nomenqve tvvm lavdesqve manebvnt,
qvae me cvmqve vocant terrae.' Sic fatvs, amicvm 610
Ilionea petit dextra, laevaqve Serestvm,
post alios, fortemqve Gyan fortemqve Cloanthvm.
Obstipvit primo aspectv Sidonia Dido,
casv deinde viri tanto, et sic ore locvta est:
'Qvis te, nate dea, per tanta pericvla casvs 615
inseqvitvr? Qvae vis immanibvs applicat oris?
Tvne ille Aeneas, qvem Dardanio Anchisae
alma Venvs Phrygii genvit Simoentis ad vndam?
Atqve eqvidem Tevcrvm memini Sidona venire
finibvs expvlsvm patriis, nova regna petentem 620
avxilio Beli; genitor tvm Belvs opimam
vastabat Cyprvm, et victor dicione tenebat.
Tempore iam ex illo casvs mihi cognitvs vrbis
Troianae nomenqve tvvm regesqve Pelasgi.
Ipse hostis Tevcros insigni lavde ferebat, 625
seqve ortvm antiqva Tevcrorvm ab stirpe volebat.
Qvare agite, O tectis, ivvenes, svccedite nostris.
Me qvoqve per mvltos similis fortvna labores
iactatam hac demvm volvit consistere terra.
Non ignara mali, miseris svccvrrere disco.' 630
Sic memorat; simvl Aenean in regia dvcit
tecta, simvl divom templis indicit honorem.
Nec minvs interea sociis ad litora mittit
viginti tavros, magnorvm horrentia centvm
terga svvm, pingvis centvm cvm matribvs agnos, 635
mvnera laetitiamqve dii.
At domvs interior regali splendida lvxv
instrvitvr, mediisqve parant convivia tectis:
arte laboratae vestes ostroqve svperbo,
ingens argentvm mensis, caelataqve in avro 640
fortia facta patrvm, series longissima rervm
per tot dvcta viros antiqva ab origine gentis.
Aeneas (neqve enim patrivs consistere mentem
passvs amor) rapidvm ad navis praemittit Achaten,
Ascanio ferat haec, ipsvmqve ad moenia dvcat; 645
omnis in Ascanio cari stat cvra parentis.
Mvnera praeterea, Iliacis erepta rvinis,
ferre ivbet, pallam signis avroqve rigentem,
et circvmtextvm croceo velamen acantho,
ornatvs Argivae Helenae, qvos illa Mycenis, 650
Pergama cvm peteret inconcessosqve hymenaeos,
extvlerat, matris Ledae mirabile donvm:
praeterea sceptrvm, Ilione qvod gesserat olim,
maxima natarvm Priami, colloqve monile
bacatvm, et dvplicem gemmis avroqve coronam. 655
Haec celerans ita ad naves tendebat Achates.
At Cytherea novas artes, nova pectore versat
Consilia, vt faciem mvtatvs et ora Cvpido
pro dvlci Ascanio veniat, donisqve fvrentem
incendat reginam, atqve ossibvs implicet ignem; 660
qvippe domvm timet ambigvam Tyriosqve bilingvis;
vrit atrox Ivno, et svb noctem cvra recvrsat.
Ergo his aligervm dictis adfatvr Amorem:
'Nate, meae vires, mea magna potentia solvs,
nate, patris svmmi qvi tela Typhoia temnis, 665
ad te confvgio et svpplex tva nvmina posco.
Frater vt Aeneas pelago tvvs omnia circvm
litora iactetvr odiis Ivnonis iniqvae,
nota tibi, et nostro dolvisti saepe dolore.
Hvnc Phoenissa tenet Dido blandisqve moratvr 670
vocibvs; et vereor, qvo se Ivnonia vertant
hospitia; havd tanto cessabit cardine rervm.
Qvocirca capere ante dolis et cingere flamma
reginam meditor, ne qvo se nvmine mvtet,
sed magno Aeneae mecvm teneatvr amore. 675
Qva facere id possis, nostram nvnc accipe mentem.
Regivs accitv cari genitoris ad vrbem
Sidoniam pver ire parat, mea maxima cvra,
dona ferens, pelago et flammis restantia Troiae:
hvnc ego sopitvm somno svper alta Cythera 680
avt svper Idalivm sacrata sede recondam,
ne qva scire dolos medivsve occvrrere possit.
Tv faciem illivs noctem non amplivs vnam
falle dolo, et notos pveri pver indve voltvs,
vt, cvm te gremio accipiet laetissima Dido 685
regalis inter mensas laticemqve Lyaevm,
cvm dabit amplexvs atqve oscvla dvlcia figet,
occvltvm inspires ignem fallasqve veneno.'
Paret Amor dictis carae genetricis, et alas
exvit, et gressv gavdens incedit Ivli. 690
At Venvs Ascanio placidam per membra qvietem
inrigat, et fotvm gremio dea tollit in altos
Idaliae lvcos, vbi mollis amaracvs illvm
floribvs et dvlci adspirans complectitvr vmbra.
Iamqve ibat dicto parens et dona Cvpido 695
regia portabat Tyriis, dvce laetvs Achate.
Cvm venit, avlaeis iam se regina svperbis
avrea composvit sponda mediamqve locavit.
Iam pater Aeneas et iam Troiana ivventvs
convenivnt, stratoqve svper discvmbitvr ostro. 700
Dant famvli manibvs lymphas, Cereremqve canistris
expedivnt, tonsisqve fervnt mantelia villis.
Qvinqvaginta intvs famvlae, qvibvs ordine longam
cvra penvm strvere, et flammis adolere Penatis;
centvm aliae totidemqve pares aetate ministri, 705
qvi dapibvs mensas onerent et pocvla ponant.
Nec non et Tyrii per limina laeta freqventes
convenere, toris ivssi discvmbere pictis.
Mirantvr dona Aeneae, mirantvr Ivlvm
flagrantisqve dei voltvs simvlataqve verba, 710
[pallamqve et pictvm croceo velamen acantho.]
Praecipve infelix, pesti devota fvtvrae,
expleri mentem neqvit ardescitqve tvendo
Phoenissa, et pariter pvero donisqve movetvr.
Ille vbi complexv Aeneae colloqve pependit 715
et magnvm falsi implevit genitoris amorem,
reginam petit haec ocvlis, haec pectore toto
haeret et interdvm gremio fovet, inscia Dido,
insidat qvantvs miserae devs; at memor ille
matris Acidaliae pavlatim abolere Sychaevm 720
incipit, et vivo temptat praevertere amore
iam pridem resides animos desvetaqve corda.
Postqvam prima qvies epvlis, mensaeqve remotae,
crateras magnos statvvnt et vina coronant.
Fit strepitvs tectis, vocemqve per ampla volvtant 725
atria; dependent lychni laqvearibvs avreis
incensi, et noctem flammis fvnalia vincvnt.
Hic regina gravem gemmis avroqve poposcit
implevitqve mero pateram, qvam Belvs et omnes
a Belo soliti; tvm facta silentia tectis: 730
'Ivppiter, hospitibvs nam te dare ivra loqvvntvr,
hvnc laetvm Tyriisqve diem Troiaqve profectis
esse velis, nostrosqve hvivs meminisse minores.
Adsit laetitiae Bacchvs dator, et bona Ivno;
et vos, O, coetvm, Tyrii, celebrate faventes.' 735
Dixit, et in mensam laticvm libavit honorem,
primaqve, libato, svmmo tenvs attigit ore,
tvm Bitiae dedit increpitans; ille impiger havsit
spvmantem pateram, et pleno se prolvit avro
post alii proceres. Cithara crinitvs Iopas 740
personat avrata, docvit qvem maximvs Atlas.
Hic canit errantem lvnam solisqve labores;
vnde hominvm genvs et pecvdes; vnde imber et ignes;
Arctvrvm plvviasqve Hyadas geminosqve Triones;
qvid tantvm Oceano properent se tingvere soles 745
hiberni, vel qvae tardis mora noctibvs obstet.
Ingeminant plavsv Tyrii, Troesqve seqvvntvr.
Nec non et vario noctem sermone trahebat
infelix Dido, longvmqve bibebat amorem,
mvlta svper Priamo rogitans, svper Hectore mvlta; 750
nvnc qvibvs Avrorae venisset filivs armis,
nvnc qvales Diomedis eqvi, nvnc qvantvs Achilles.
'Immo age, et a prima dic, hospes, origine nobis
insidias,' inqvit, 'Danavm, casvsqve tvorvm,
erroresqve tvos; nam te iam septima portat 755
omnibvs errantem terris et flvctibvs aestas.'
AENEIDA LIBER II
Conticvere omnes intentiqve ora tenebant
inde toro pater Aeneas sic orsvs ab alto:
Infandvm, regina, ivbes renovare dolorem,
Troianas vt opes et lamentabile regnvm
erverint Danai, qvaeqve ipse miserrima vidi 5
et qvorvm pars magna fvi. qvis talia fando
Myrmidonvm Dolopvmve avt dvri miles Vlixi
temperet a lacrimis? et iam nox vmida caelo
praecipitat svadentqve cadentia sidera somnos.
sed si tantvs amor casvs cognoscere nostros 10
et breviter Troiae svpremvm avdire laborem,
qvamqvam animvs meminisse horret lvctvqve refvgit,
incipiam. fracti bello fatisqve repvlsi
dvctores Danavm tot iam labentibvs annis
instar montis eqvvm divina Palladis arte 15
aedificant, sectaqve intexvnt abiete costas;
votvm pro reditv simvlant; ea fama vagatvr.
hvc delecta virvm sortiti corpora fvrtim
inclvdvnt caeco lateri penitvsqve cavernas
ingentis vtervmqve armato milite complent. 20
est in conspectv Tenedos, notissima fama
insvla, dives opvm Priami dvm regna manebant,
nvnc tantvm sinvs et statio male fida carinis:
hvc se provecti deserto in litore condvnt;
nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas. 25
ergo omnis longo solvit se Tevcria lvctv;
pandvntvr portae, ivvat ire et Dorica castra
desertosqve videre locos litvsqve relictvm:
hic Dolopvm manvs, hic saevvs tendebat Achilles;
classibvs hic locvs, hic acie certare solebant. 30
pars stvpet innvptae donvm exitiale Minervae
et molem mirantvr eqvi; primvsqve Thymoetes
dvci intra mvros hortatvr et arce locari,
sive dolo sev iam Troiae sic fata ferebant.
at Capys, et qvorvm melior sententia menti, 35
avt pelago Danavm insidias svspectaqve dona
praecipitare ivbent svbiectisqve vrere flammis,
avt terebrare cavas vteri et temptare latebras.
scinditvr incertvm stvdia in contraria vvlgvs.
Primvs ibi ante omnis magna comitante caterva 40
Laocoon ardens svmma decvrrit ab arce,
et procvl 'o miseri, qvae tanta insania, cives?
creditis avectos hostis? avt vlla pvtatis
dona carere dolis Danavm? sic notvs Vlixes?
avt hoc inclvsi ligno occvltantvr Achivi, 45
avt haec in nostros fabricata est machina mvros,
inspectvra domos ventvraqve desvper vrbi,
avt aliqvis latet error; eqvo ne credite, Tevcri.
qvidqvid id est, timeo Danaos et dona ferentis.'
sic fatvs validis ingentem viribvs hastam 50
in latvs inqve feri cvrvam compagibvs alvvm
contorsit. stetit illa tremens, vteroqve recvsso
insonvere cavae gemitvmqve dedere cavernae.
et, si fata devm, si mens non laeva fvisset,
impvlerat ferro Argolicas foedare latebras, 55
Troiaqve nvnc staret, Priamiqve arx alta maneres.
Ecce, manvs ivvenem interea post terga revinctvm
pastores magno ad regem clamore trahebant
Dardanidae, qvi se ignotvm venientibvs vltro,
hoc ipsvm vt strveret Troiamqve aperiret Achivis, 60
obtvlerat, fidens animi atqve in vtrvmqve paratvs,
sev versare dolos sev certae occvmbere morti.
vndiqve visendi stvdio Troiana ivventvs
circvmfvsa rvit certantqve inlvdere capto.
accipe nvnc Danavm insidias et crimine ab vno 65
disce omnis.
namqve vt conspectv in medio tvrbatvs, inermis
constitit atqve ocvlis Phrygia agmina circvmspexit,
'hev, qvae nvnc tellvs,' inqvit, 'qvae me aeqvora possvnt
accipere? avt qvid iam misero mihi deniqve restat, 70
cvi neqve apvd Danaos vsqvam locvs, et svper ipsi
Dardanidae infensi poenas cvm sangvine poscvnt?'
qvo gemitv conversi animi compressvs et omnis
impetvs. hortamvr fari qvo sangvine cretvs,
qvidve ferat; memoret qvae sit fidvcia capto. 75
'Cvncta eqvidem tibi, rex, fverit qvodcvmqve, fatebor 77
vera,' inqvit; 'neqve me Argolica de gente negabo.
hoc primvm; nec, si miservm Fortvna Sinonem
finxit, vanvm etiam mendacemqve improba finget. 80
fando aliqvod si forte tvas pervenit ad avris
Belidae nomen Palamedis et inclvta fama
gloria, qvem falsa svb proditione Pelasgi
insontem infando indicio, qvia bella vetabat,
demisere neci, nvnc cassvm lvmine lvgent: 85
illi me comitem et consangvinitate propinqvvm
pavper in arma pater primis hvc misit ab annis.
dvm stabat regno incolvmis regvmqve vigebat
conciliis, et nos aliqvod nomenqve decvsqve
gessimvs. invidia postqvam pellacis Vlixi 90
(havd ignota loqvor) svperis concessit ab oris,
adflictvs vitam in tenebris lvctvqve trahebam
et casvm insontis mecvm indignabar amici.
nec tacvi demens et me, fors si qva tvlisset,
si patrios vmqvam remeassem victor ad Argos, 95
promisi vltorem et verbis odia aspera movi.
hinc mihi prima mali labes, hinc semper Vlixes
criminibvs terrere novis, hinc spargere voces
in vvlgvm ambigvas et qvaerere conscivs arma.
nec reqvievit enim, donec Calchante ministro— 100
sed qvid ego haec avtem neqviqvam ingrata revolvo,
qvidve moror? si omnis vno ordine habetis Achivos,
idqve avdire sat est, iamdvdvm svmite poenas:
hoc Ithacvs velit et magno mercentvr Atridae.'
Tvm vero ardemvs scitari et qvaerere cavsas, 105
ignari scelervm tantorvm artisqve Pelasgae.
proseqvitvr pavitans et ficto pectore fatvr:
'Saepe fvgam Danai Troia cvpiere relicta
moliri et longo fessi discedere bello;
fecissentqve vtinam! saepe illos aspera ponti 110
interclvsit hiems et terrvit Avster evntis.
praecipve cvm iam hic trabibvs contextvs acernis
staret eqvvs, toto sonvervnt aethere nimbi.
svspensi Evrypylvm scitatvm oracvla Phoebi
mittimvs, isqve adytis haec tristia dicta reportat: 115
"sangvine placastis ventos et virgine caesa,
cvm primvm Iliacas, Danai, venistis ad oras;
sangvine qvaerendi reditvs animaqve litandvm
Argolica." vvlgi qvae vox vt venit ad avris,
obstipvere animi gelidvsqve per ima cvcvrrit 120
ossa tremor, cvi fata parent, qvem poscat Apollo.
hic Ithacvs vatem magno Calchanta tvmvltv
protrahit in medios; qvae sint ea nvmina divvm
flagitat. et mihi iam mvlti crvdele canebant
artificis scelvs, et taciti ventvra videbant. 125
bis qvinos silet ille dies tectvsqve recvsat
prodere voce sva qvemqvam avt opponere morti.
vix tandem, magnis Ithaci clamoribvs actvs,
composito rvmpit vocem et me destinat arae.
adsensere omnes et, qvae sibi qvisqve timebat, 130
vnivs in miseri exitivm conversa tvlere.
iamqve dies infanda aderat; mihi sacra parari
et salsae frvges et circvm tempora vittae.
eripvi, fateor, leto me et vincvla rvpi,
limosoqve lacv per noctem obscvrvs in vlva 135
delitvi dvm vela darent, si forte dedissent.
nec mihi iam patriam antiqvam spes vlla videndi
nec dvlcis natos exoptatvmqve parentem,
qvos illi fors et poenas ob nostra reposcent
effvgia, et cvlpam hanc miserorvm morte piabvnt. 140
qvod te per svperos et conscia nvmina veri,
per si qva est qvae restet adhvc mortalibvs vsqvam
intemerata fides, oro, miserere laborvm
tantorvm, miserere animi non digna ferentis.'
His lacrimis vitam damvs et miserescimvs vltro. 145
ipse viro primvs manicas atqve arta levari
vincla ivbet Priamvs dictisqve ita fatvr amicis:
'qvisqvis es, amissos hinc iam obliviscere Graios
(noster eris) mihiqve haec edissere vera roganti:
qvo molem hanc immanis eqvi statvere? qvis avctor? 150
qvidve petvnt? qvae religio? avt qvae machina belli?'
dixerat. ille dolis instrvctvs et arte Pelasga
svstvlit exvtas vinclis ad sidera palmas:
'vos, aeterni ignes, et non violabile vestrvm
testor nvmen,' ait, 'vos arae ensesqve nefandi, 155
qvos fvgi, vittaeqve devm, qvas hostia gessi:
fas mihi Graiorvm sacrata resolvere ivra,
fas odisse viros atqve omnia ferre svb avras,
si qva tegvnt, teneor patriae nec legibvs vllis.
tv modo promissis maneas servataqve serves 160
Troia fidem, si vera feram, si magna rependam.
omnis spes Danavm et coepti fidvcia belli
Palladis avxiliis semper stetit. impivs ex qvo
Tydides sed enim scelervmqve inventor Vlixes,
fatale adgressi sacrato avellere templo 165
Palladivm caesis svmmae cvstodibvs arcis,
corripvere sacram effigiem manibvsqve crventis
virgineas avsi divae contingere vittas,
ex illo flvere ac retro svblapsa referri
spes Danavm, fractae vires, aversa deae mens. 170
nec dvbiis ea signa dedit Tritonia monstris.
vix positvm castris simvlacrvm: arsere corvscae
lvminibvs flammae arrectis, salsvsqve per artvs
svdor iit, terqve ipsa solo (mirabile dictv)
emicvit parmamqve ferens hastamqve trementem. 175
extemplo temptanda fvga canit aeqvora Calchas,
nec posse Argolicis exscindi Pergama telis
omina ni repetant Argis nvmenqve redvcant
qvod pelago et cvrvis secvm avexere carinis.
et nvnc qvod patrias vento petiere Mycenas, 180
arma deosqve parant comites pelagoqve remenso
improvisi adervnt; ita digerit omina Calchas.
hanc pro Palladio moniti, pro nvmine laeso
effigiem statvere, nefas qvae triste piaret.
hanc tamen immensam Calchas attollere molem 185
roboribvs textis caeloqve edvcere ivssit,
ne recipi portis avt dvci in moenia posset,
nev popvlvm antiqva svb religione tveri.
nam si vestra manvs violasset dona Minervae,
tvm magnvm exitivm (qvod di privs omen in ipsvm 190
convertant!) Priami imperio Phrygibvsqve fvtvrvm;
sin manibvs vestris vestram ascendisset in vrbem,
vltro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
ventvram, et nostros ea fata manere nepotes.'
Talibvs insidiis perivriqve arte Sinonis 195
credita res, captiqve dolis lacrimisqve coactis
qvos neqve Tydides nec Larisaevs Achilles,
non anni domvere decem, non mille carinae.
Hic alivd maivs miseris mvltoqve tremendvm
obicitvr magis atqve improvida pectora tvrbat. 200
Laocoon, dvctvs Neptvno sorte sacerdos,
sollemnis tavrvm ingentem mactabat ad aras.
ecce avtem gemini a Tenedo tranqvilla per alta
(horresco referens) immensis orbibvs angves
incvmbvnt pelago pariterqve ad litora tendvnt; 205
pectora qvorvm inter flvctvs arrecta ivbaeqve
sangvineae svperant vndas, pars cetera pontvm
pone legit sinvatqve immensa volvmine terga.
fit sonitvs spvmante salo; iamqve arva tenebant
ardentisqve ocvlos svffecti sangvine et igni 210
sibila lambebant lingvis vibrantibvs ora.
diffvgimvs visv exsangves. illi agmine certo
Laocoonta petvnt; et primvm parva dvorvm
corpora natorvm serpens amplexvs vterqve
implicat et miseros morsv depascitvr artvs; 215
post ipsvm avxilio svbevntem ac tela ferentem
corripivnt spirisqve ligant ingentibvs; et iam
bis medivm amplexi, bis collo sqvamea circvm
terga dati svperant capite et cervicibvs altis.
ille simvl manibvs tendit divellere nodos 220
perfvsvs sanie vittas atroqve veneno,
clamores simvl horrendos ad sidera tollit:
qvalis mvgitvs, fvgit cvm savcivs aram
tavrvs et incertam excvssit cervice secvrim.
at gemini lapsv delvbra ad svmma dracones 225
effvgivnt saevaeqve petvnt Tritonidis arcem,
svb pedibvsqve deae clipeiqve svb orbe tegvntvr.
tvm vero tremefacta novvs per pectora cvnctis
insinvat pavor, et scelvs expendisse merentem
Laocoonta fervnt, sacrvm qvi cvspide robvr 230
laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.
dvcendvm ad sedes simvlacrvm orandaqve divae
nvmina conclamant.
dividimvs mvros et moenia pandimvs vrbis.
accingvnt omnes operi pedibvsqve rotarvm 235
svbicivnt lapsvs, et stvppea vincvla collo
intendvnt; scandit fatalis machina mvros
feta armis. pveri circvm innvptaeqve pvellae
sacra canvnt fvnemqve manv contingere gavdent;
illa svbit mediaeqve minans inlabitvr vrbi. 240
o patria, o divvm domvs Ilivm et inclvta bello
moenia Dardanidvm! qvater ipso in limine portae
svbstitit atqve vtero sonitvm qvater arma dedere;
instamvs tamen immemores caeciqve fvrore
et monstrvm infelix sacrata sistimvs arce. 245
tvnc etiam fatis aperit Cassandra fvtvris
ora dei ivssv non vmqvam credita Tevcris.
nos delvbra devm miseri, qvibvs vltimvs esset
ille dies, festa velamvs fronde per vrbem.
Vertitvr interea caelvm et rvit Oceano nox 250
involvens vmbra magna terramqve polvmqve
Myrmidonvmqve dolos; fvsi per moenia Tevcri
conticvere; sopor fessos complectitvr artvs.
et iam Argiva phalanx instrvctis navibvs ibat
a Tenedo tacitae per amica silentia lvnae 255
litora nota petens, flammas cvm regia pvppis
extvlerat, fatisqve devm defensvs iniqvis
inclvsos vtero Danaos et pinea fvrtim
laxat clavstra Sinon. illos patefactvs ad avras
reddit eqvvs laetiqve cavo se robore promvnt 260
Thessandrvs Sthenelvsqve dvces et dirvs Vlixes,
demissvm lapsi per fvnem, Acamasqve Thoasqve
Pelidesqve Neoptolemvs primvsqve Machaon
et Menelavs et ipse doli fabricator Epeos.
invadvnt vrbem somno vinoqve sepvltam; 265
caedvntvr vigiles, portisqve patentibvs omnis
accipivnt socios atqve agmina conscia ivngvnt.
Tempvs erat qvo prima qvies mortalibvs aegris
incipit et dono divvm gratissima serpit.
in somnis, ecce, ante ocvlos maestissimvs Hector 270
visvs adesse mihi largosqve effvndere fletvs,
raptatvs bigis vt qvondam, aterqve crvento
pvlvere perqve pedes traiectvs lora tvmentis.
ei mihi, qvalis erat, qvantvm mvtatvs ab illo
Hectore qvi redit exvvias indvtvs Achilli 275
vel Danavm Phrygios iacvlatvs pvppibvs ignis!
sqvalentem barbam et concretos sangvine crinis
vvlneraqve illa gerens, qvae circvm plvrima mvros
accepit patrios. vltro flens ipse videbar
compellare virvm et maestas expromere voces: 280
'o lvx Dardaniae, spes o fidissima Tevcrvm,
qvae tantae tenvere morae? qvibvs Hector ab oris
exspectate venis? vt te post mvlta tvorvm
fvnera, post varios hominvmqve vrbisqve labores
defessi aspicimvs! qvae cavsa indigna serenos 285
foedavit vvltvs? avt cvr haec vvlnera cerno?'
ille nihil, nec me qvaerentem vana moratvr,
sed graviter gemitvs imo de pectore dvcens,
'hev fvge, nate dea, teqve his' ait 'eripe flammis.
hostis habet mvros; rvit alto a cvlmine Troia. 290
sat patriae Priamoqve datvm: si Pergama dextra
defendi possent, etiam hac defensa fvissent.
sacra svosqve tibi commendat Troia penatis;
hos cape fatorvm comites, his moenia qvaere
magna pererrato statves qvae deniqve ponto.' 295
sic ait et manibvs vittas Vestamqve potentem
aeternvmqve adytis effert penetralibvs ignem.
Diverso interea miscentvr moenia lvctv,
et magis atqve magis, qvamqvam secreta parentis
Anchisae domvs arboribvsqve obtecta recessit, 300
clarescvnt sonitvs armorvmqve ingrvit horror.
excvtior somno et svmmi fastigia tecti
ascensv svpero atqve arrectis avribvs asto:
in segetem velvti cvm flamma fvrentibvs Avstris
incidit, avt rapidvs montano flvmine torrens 305
sternit agros, sternit sata laeta bovmqve labores
praecipitisqve trahit silvas; stvpet inscivs alto
accipiens sonitvm saxi de vertice pastor.
tvm vero manifesta fides, Danavmqve patescvnt
insidiae. iam Deiphobi dedit ampla rvinam 310
Volcano svperante domvs, iam proximvs ardet
Vcalegon; Sigea igni freta lata relvcent.
exoritvr clamorqve virvm clangorqve tvbarvm.
arma amens capio; nec sat rationis in armis,
sed glomerare manvm bello et concvrrere in arcem 315
cvm sociis ardent animi; fvror iraqve mentem
praecipitat, pvlchrvmqve mori svccvrrit in armis.
Ecce avtem telis Panthvs elapsvs Achivvm,
Panthvs Othryades, arcis Phoebiqve sacerdos,
sacra manv victosqve deos parvvmqve nepotem 320
ipse trahit cvrsvqve amens ad limina tendit.
'qvo res svmma loco, Panthv? qvam prendimvs arcem?'
vix ea fatvs eram gemitv cvm talia reddit:
'venit svmma dies et inelvctabile tempvs
Dardaniae. fvimvs Troes, fvit Ilivm et ingens 325
gloria Tevcrorvm; fervs omnia Ivppiter Argos
transtvlit; incensa Danai dominantvr in vrbe.
ardvvs armatos mediis in moenibvs astans
fvndit eqvvs victorqve Sinon incendia miscet
insvltans. portis alii bipatentibvs adsvnt, 330
milia qvot magnis vmqvam venere Mycenis;
obsedere alii telis angvsta viarvm
oppositis; stat ferri acies mvcrone corvsco
stricta, parata neci; vix primi proelia temptant
portarvm vigiles et caeco Marte resistvnt.' 335
talibvs Othryadae dictis et nvmine divvm
in flammas et in arma feror, qvo tristis Erinys,
qvo fremitvs vocat et svblatvs ad aethera clamor.
addvnt se socios Rhipevs et maximvs armis
Epytvs, oblati per lvnam, Hypanisqve Dymasqve 340
et lateri adglomerant nostro, ivvenisqve Coroebvs
Mygdonides—illis ad Troiam forte diebvs
venerat insano Cassandrae incensvs amore
et gener avxilivm Priamo Phrygibvsqve ferebat,
infelix qvi non sponsae praecepta fvrentis 345
avdierit!
qvos vbi confertos ardere in proelia vidi,
incipio svper his: 'ivvenes, fortissima frvstra
pectora, si vobis avdentem extrema cvpido
certa seqvi, qvae sit rebvs fortvna videtis: 350
excessere omnes adytis arisqve relictis
di qvibvs imperivm hoc steterat; svccvrritis vrbi
incensae. moriamvr et in media arma rvamvs.
vna salvs victis nvllam sperare salvtem.'
sic animis ivvenvm fvror additvs. inde, lvpi cev 355
raptores atra in nebvla, qvos improba ventris
exegit caecos rabies catvliqve relicti
favcibvs exspectant siccis, per tela, per hostis
vadimvs havd dvbiam in mortem mediaeqve tenemvs
vrbis iter; nox atra cava circvmvolat vmbra. 360
qvis cladem illivs noctis, qvis fvnera fando
explicet avt possit lacrimis aeqvare labores?
vrbs antiqva rvit mvltos dominata per annos;
plvrima perqve vias sternvntvr inertia passim
corpora perqve domos et religiosa deorvm 365
limina. nec soli poenas dant sangvine Tevcri;
qvondam etiam victis redit in praecordia virtvs
victoresqve cadvnt Danai. crvdelis vbiqve
lvctvs, vbiqve pavor et plvrima mortis imago.
Primvs se Danavm magna comitante caterva 370
Androgeos offert nobis, socia agmina credens
inscivs, atqve vltro verbis compellat amicis:
'festinate, viri! nam qvae tam sera moratvr
segnities? alii rapivnt incensa fervntqve
Pergama: vos celsis nvnc primvm a navibvs itis?' 375
dixit, et extemplo (neqve enim responsa dabantvr
fida satis) sensit medios delapsvs in hostis.
obstipvit retroqve pedem cvm voce repressit.
improvisvm aspris velvti qvi sentibvs angvem
pressit hvmi nitens trepidvsqve repente refvgit 380
attollentem iras et caervla colla tvmentem,
havd secvs Androgeos visv tremefactvs abibat.
inrvimvs densis et circvmfvndimvr armis,
ignarosqve loci passim et formidine captos
sternimvs; aspirat primo Fortvna labori. 385
atqve hic svccessv exsvltans animisqve Coroebvs
'o socii, qva prima' inqvit 'Fortvna salvtis
monstrat iter, qvaqve ostendit se dextra, seqvamvr:
mvtemvs clipeos Danavmqve insignia nobis
aptemvs. dolvs an virtvs, qvis in hoste reqvirat? 390
arma dabvnt ipsi.' sic fatvs deinde comantem
Androgei galeam clipeiqve insigne decorvm
indvitvr lateriqve Argivvm accommodat ensem.
hoc Rhipevs, hoc ipse Dymas omnisqve ivventvs
laeta facit: spoliis se qvisqve recentibvs armat. 395
vadimvs immixti Danais havd nvmine nostro
mvltaqve per caecam congressi proelia noctem
conserimvs, mvltos Danavm demittimvs Orco.
diffvgivnt alii ad navis et litora cvrsv
fida petvnt; pars ingentem formidine tvrpi 400
scandvnt rvrsvs eqvvm et nota condvntvr in alvo.
Hev nihil invitis fas qvemqvam fidere divis!
ecce trahebatvr passis Priameia virgo
crinibvs a templo Cassandra adytisqve Minervae
ad caelvm tendens ardentia lvmina frvstra, 405
lvmina, nam teneras arcebant vincvla palmas.
non tvlit hanc speciem fvriata mente Coroebvs
et sese medivm iniecit peritvrvs in agmen;
conseqvimvr cvncti et densis incvrrimvs armis.
hic primvm ex alto delvbri cvlmine telis 410
nostrorvm obrvimvr oritvrqve miserrima caedes
armorvm facie et Graiarvm errore ivbarvm.
tvm Danai gemitv atqve ereptae virginis ira
vndiqve collecti invadvnt, acerrimvs Aiax
et gemini Atridae Dolopvmqve exercitvs omnis: 415
adversi rvpto cev qvondam tvrbine venti
confligvnt, Zephyrvsqve Notvsqve et laetvs Eois
Evrvs eqvis; stridvnt silvae saevitqve tridenti
spvmevs atqve imo Nerevs ciet aeqvora fvndo.
illi etiam, si qvos obscvra nocte per vmbram 420
fvdimvs insidiis totaqve agitavimvs vrbe,
apparent; primi clipeos mentitaqve tela
agnoscvnt atqve ora sono discordia signant.
ilicet obrvimvr nvmero, primvsqve Coroebvs
Penelei dextra divae armipotentis ad aram 425
procvmbit; cadit et Rhipevs, ivstissimvs vnvs
qvi fvit in Tevcris et servantissimvs aeqvi
(dis aliter visvm); perevnt Hypanisqve Dymasqve
confixi a sociis; nec te tva plvrima, Panthv,
labentem pietas nec Apollinis infvla texit. 430
Iliaci cineres et flamma extrema meorvm,
testor, in occasv vestro nec tela nec vllas
vitavisse vices, Danavm et, si fata fvissent
vt caderem, mervisse manv. divellimvr inde,
Iphitvs et Pelias mecvm (qvorvm Iphitvs aevo 435
iam gravior, Pelias et vvlnere tardvs Vlixi),
protinvs ad sedes Priami clamore vocati.
hic vero ingentem pvgnam, cev cetera nvsqvam
bella forent, nvlli tota morerentvr in vrbe,
sic Martem indomitvm Danaosqve ad tecta rventis 440
cernimvs obsessvmqve acta testvdine limen.
haerent parietibvs scalae postisqve svb ipsos
nitvntvr gradibvs clipeosqve ad tela sinistris
protecti obicivnt, prensant fastigia dextris.
Dardanidae contra tvrris ac tota domorvm 445
cvlmina convellvnt; his se, qvando vltima cernvnt,
extrema iam in morte parant defendere telis,
avratasqve trabes, vetervm decora alta parentvm,
devolvvnt; alii strictis mvcronibvs imas
obsedere fores, has servant agmine denso. 450
instavrati animi regis svccvrrere tectis
avxilioqve levare viros vimqve addere victis.
Limen erat caecaeqve fores et pervivs vsvs
tectorvm inter se Priami, postesqve relicti
a tergo, infelix qva se, dvm regna manebant, 455
saepivs Andromache ferre incomitata solebat
ad soceros et avo pvervm Astyanacta trahebat.
evado ad svmmi fastigia cvlminis, vnde
tela manv miseri iactabant inrita Tevcri.
tvrrim in praecipiti stantem svmmisqve svb astra 460
edvctam tectis, vnde omnis Troia videri
et Danavm solitae naves et Achaica castra,
adgressi ferro circvm, qva svmma labantis
ivnctvras tabvlata dabant, convellimvs altis
sedibvs impvlimvsqve; ea lapsa repente rvinam 465
cvm sonitv trahit et Danavm svper agmina late
incidit. ast alii svbevnt, nec saxa nec vllvm
telorvm interea cessat genvs.
Vestibvlvm ante ipsvm primoqve in limine Pyrrhvs
exsvltat telis et lvce corvscvs aena: 470
qvalis vbi in lvcem colvber mala gramina pastvs,
frigida svb terra tvmidvm qvem brvma tegebat,
nvnc, positis novvs exvviis nitidvsqve ivventa,
lvbrica convolvit svblato pectore terga
ardvvs ad solem, et lingvis micat ore trisvlcis. 475
vna ingens Periphas et eqvorvm agitator Achillis,
armiger Avtomedon, vna omnis Scyria pvbes
svccedvnt tecto et flammas ad cvlmina iactant.
ipse inter primos correpta dvra bipenni
limina perrvmpit postisqve a cardine vellit 480
aeratos; iamqve excisa trabe firma cavavit
robora et ingentem lato dedit ore fenestram.
apparet domvs intvs et atria longa patescvnt;
apparent Priami et vetervm penetralia regvm,
armatosqve vident stantis in limine primo. 485
at domvs interior gemitv miseroqve tvmvltv
miscetvr, penitvsqve cavae plangoribvs aedes
femineis vlvlant; ferit avrea sidera clamor.
tvm pavidae tectis matres ingentibvs errant
amplexaeqve tenent postis atqve oscvla figvnt. 490
instat vi patria Pyrrhvs; nec clavstra nec ipsi
cvstodes svfferre valent; labat ariete crebro
ianva, et emoti procvmbvnt cardine postes.
fit via vi; rvmpvnt aditvs primosqve trvcidant
immissi Danai et late loca milite complent. 495
non sic, aggeribvs rvptis cvm spvmevs amnis
exiit oppositasqve evicit gvrgite moles,
fertvr in arva fvrens cvmvlo camposqve per omnis
cvm stabvlis armenta trahit. vidi ipse fvrentem
caede Neoptolemvm geminosqve in limine Atridas, 500
vidi Hecvbam centvmqve nvrvs Priamvmqve per aras
sangvine foedantem qvos ipse sacraverat ignis.
qvinqvaginta illi thalami, spes tanta nepotvm,
barbarico postes avro spoliisqve svperbi
procvbvere; tenent Danai qva deficit ignis. 505
Forsitan et Priami fverint qvae fata reqviras.
vrbis vti captae casvm convvlsaqve vidit
limina tectorvm et medivm in penetralibvs hostem,
arma div senior desveta trementibvs aevo
circvmdat neqviqvam vmeris et invtile ferrvm 510
cingitvr, ac densos fertvr moritvrvs in hostis.
aedibvs in mediis nvdoqve svb aetheris axe
ingens ara fvit ivxtaqve veterrima lavrvs
incvmbens arae atqve vmbra complexa penatis.
hic Hecvba et natae neqviqvam altaria circvm, 515
praecipites atra cev tempestate colvmbae,
condensae et divvm amplexae simvlacra sedebant.
ipsvm avtem svmptis Priamvm ivvenalibvs armis
vt vidit, 'qvae mens tam dira, miserrime conivnx,
impvlit his cingi telis? avt qvo rvis?' inqvit. 520
'non tali avxilio nec defensoribvs istis
tempvs eget; non, si ipse mevs nvnc adforet Hector.
hvc tandem concede; haec ara tvebitvr omnis,
avt moriere simvl.' sic ore effata recepit
ad sese et sacra longaevvm in sede locavit. 525
Ecce avtem elapsvs Pyrrhi de caede Polites,
vnvs natorvm Priami, per tela, per hostis
porticibvs longis fvgit et vacva atria lvstrat
savcivs. illvm ardens infesto vvlnere Pyrrhvs
inseqvitvr, iam iamqve manv tenet et premit hasta. 530
vt tandem ante ocvlos evasit et ora parentvm,
concidit ac mvlto vitam cvm sangvine fvdit.
hic Priamvs, qvamqvam in media iam morte tenetvr,
non tamen abstinvit nec voci iraeqve pepercit:
'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibvs avsis 535
di, si qva est caelo pietas qvae talia cvret,
persolvant grates dignas et praemia reddant
debita, qvi nati coram me cernere letvm
fecisti et patrios foedasti fvnere vvltvs.
at non ille, satvm qvo te mentiris, Achilles 540
talis in hoste fvit Priamo; sed ivra fidemqve
svpplicis ervbvit corpvsqve exsangve sepvlcro
reddidit Hectorevm meqve in mea regna remisit.'
sic fatvs senior telvmqve imbelle sine ictv
coniecit, ravco qvod protinvs aere repvlsvm, 545
et svmmo clipei neqviqvam vmbone pependit.
cvi Pyrrhvs: 'referes ergo haec et nvntivs ibis
Pelidae genitori. illi mea tristia facta
degeneremqve Neoptolemvm narrare memento.
nvnc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 550
traxit et in mvlto lapsantem sangvine nati,
implicvitqve comam laeva, dextraqve corvscvm
extvlit ac lateri capvlo tenvs abdidit ensem.
haec finis Priami fatorvm, hic exitvs illvm
sorte tvlit Troiam incensam et prolapsa videntem 555
Pergama, tot qvondam popvlis terrisqve svperbvm
regnatorem Asiae. iacet ingens litore trvncvs,
avvlsvmqve vmeris capvt et sine nomine corpvs.
At me tvm primvm saevvs circvmstetit horror.
obstipvi; svbiit cari genitoris imago, 560
vt regem aeqvaevvm crvdeli vvlnere vidi
vitam exhalantem, svbiit deserta Crevsa
et direpta domvs et parvi casvs Ivli.
respicio et qvae sit me circvm copia lvstro.
deservere omnes defessi, et corpora saltv 565
ad terram misere avt ignibvs aegra dedere.
[Iamqve adeo svper vnvs eram, cvm limina Vestae
servantem et tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida aspicio; dant claram incendia lvcem
erranti passimqve ocvlos per cvncta ferenti. 570
illa sibi infestos eversa ob Pergama Tevcros
et Danavm poenam et deserti conivgis iras
praemetvens, Troiae et patriae commvnis Erinys,
abdiderat sese atqve aris invisa sedebat.
exarsere ignes animo; svbit ira cadentem 575
vlcisci patriam et sceleratas svmere poenas.
'scilicet haec Spartam incolvmis patriasqve Mycenas
aspiciet, partoqve ibit regina trivmpho?
conivgivmqve domvmqve patris natosqve videbit
Iliadvm tvrba et Phrygiis comitata ministris? 580
occiderit ferro Priamvs? Troia arserit igni?
Dardanivm totiens svdarit sangvine litvs?
non ita. namqve etsi nvllvm memorabile nomen
feminea in poena est, habet haec victoria lavdem;
exstinxisse nefas tamen et svmpsisse merentis 585
lavdabor poenas, animvmqve explesse ivvabit
vltricis ~famam et cineres satiasse meorvm.'
talia iactabam et fvriata mente ferebar,]
cvm mihi se, non ante ocvlis tam clara, videndam
obtvlit et pvra per noctem in lvce refvlsit 590
alma parens, confessa deam qvalisqve videri
caelicolis et qvanta solet, dextraqve prehensvm
continvit roseoqve haec insvper addidit ore:
'nate, qvis indomitas tantvs dolor excitat iras?
qvid fvris? avt qvonam nostri tibi cvra recessit? 595
non privs aspicies vbi fessvm aetate parentem
liqveris Anchisen, svperet conivnxne Crevsa
Ascanivsqve pver? qvos omnis vndiqve Graiae
circvm errant acies et, ni mea cvra resistat,
iam flammae tvlerint inimicvs et havserit ensis. 600
non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae
cvlpatvsve Paris, divvm inclementia, divvm
has evertit opes sternitqve a cvlmine Troiam.
aspice (namqve omnem, qvae nvnc obdvcta tventi
mortalis hebetat visvs tibi et vmida circvm 605
caligat, nvbem eripiam; tv ne qva parentis
ivssa time nev praeceptis parere recvsa):
hic, vbi disiectas moles avvlsaqve saxis
saxa vides, mixtoqve vndantem pvlvere fvmvm,
Neptvnvs mvros magnoqve emota tridenti 610
fvndamenta qvatit totamqve a sedibvs vrbem
ervit. hic Ivno Scaeas saevissima portas
prima tenet socivmqve fvrens a navibvs agmen
ferro accincta vocat.
iam svmmas arces Tritonia, respice, Pallas 615
insedit nimbo effvlgens et Gorgone saeva.
ipse pater Danais animos virisqve secvndas
svfficit, ipse deos in Dardana svscitat arma.
eripe, nate, fvgam finemqve impone labori;
nvsqvam abero et tvtvm patrio te limine sistam.' 620
dixerat et spissis noctis se condidit vmbris.
apparent dirae facies inimicaqve Troiae
nvmina magna devm.
Tvm vero omne mihi visvm considere in ignis
Ilivm et ex imo verti Neptvnia Troia: 625
ac velvti svmmis antiqvam in montibvs ornvm
cvm ferro accisam crebrisqve bipennibvs instant
ervere agricolae certatim, illa vsqve minatvr
et tremefacta comam concvsso vertice nvtat,
vvlneribvs donec pavlatim evicta svpremvm 630
congemvit traxitqve ivgis avvlsa rvinam.
descendo ac dvcente deo flammam inter et hostis
expedior: dant tela locvm flammaeqve recedvnt.
Atqve vbi iam patriae perventvm ad limina sedis
antiqvasqve domos, genitor, qvem tollere in altos 635
optabam primvm montis primvmqve petebam,
abnegat excisa vitam prodvcere Troia
exsilivmqve pati. 'vos o, qvibvs integer aevi
sangvis,' ait, 'solidaeqve svo stant robore vires,
vos agitate fvgam. 640
me si caelicolae volvissent dvcere vitam,
has mihi servassent sedes. satis vna svperqve
vidimvs excidia et captae svperavimvs vrbi.
sic o sic positvm adfati discedite corpvs.
ipse manv mortem inveniam; miserebitvr hostis 645
exvviasqve petet. facilis iactvra sepvlcri.
iam pridem invisvs divis et invtilis annos
demoror, ex qvo me divvm pater atqve hominvm rex
fvlminis adflavit ventis et contigit igni.'
Talia perstabat memorans fixvsqve manebat. 650
nos contra effvsi lacrimis conivnxqve Crevsa
Ascanivsqve omnisqve domvs, ne vertere secvm
cvncta pater fatoqve vrgenti incvmbere vellet.
abnegat inceptoqve et sedibvs haeret in isdem.
rvrsvs in arma feror mortemqve miserrimvs opto. 655
nam qvod consilivm avt qvae iam fortvna dabatvr?
'mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
sperasti tantvmqve nefas patrio excidit ore?
si nihil ex tanta svperis placet vrbe relinqvi,
et sedet hoc animo peritvraeqve addere Troiae 660
teqve tvosqve ivvat, patet isti ianva leto,
iamqve aderit mvlto Priami de sangvine Pyrrhvs,
natvm ante ora patris, patrem qvi obtrvncat ad aras.
hoc erat, alma parens, qvod me per tela, per ignis
eripis, vt mediis hostem in penetralibvs vtqve 665
Ascanivm patremqve mevm ivxtaqve Crevsam
altervm in alterivs mactatos sangvine cernam?
arma, viri, ferte arma; vocat lvx vltima victos.
reddite me Danais; sinite instavrata revisam
proelia. nvmqvam omnes hodie moriemvr invlti.' 670
Hinc ferro accingor rvrsvs clipeoqve sinistram
insertabam aptans meqve extra tecta ferebam.
ecce avtem complexa pedes in limine conivnx
haerebat, parvvmqve patri tendebat Ivlvm:
'si peritvrvs abis, et nos rape in omnia tecvm; 675
sin aliqvam expertvs svmptis spem ponis in armis,
hanc primvm tvtare domvm. cvi parvvs Ivlvs,
cvi pater et conivnx qvondam tva dicta relinqvor?'
Talia vociferans gemitv tectvm omne replebat,
cvm svbitvm dictvqve oritvr mirabile monstrvm. 680
namqve manvs inter maestorvmqve ora parentvm
ecce levis svmmo de vertice visvs Ivli
fvndere lvmen apex, tactvqve innoxia mollis
lambere flamma comas et circvm tempora pasci.
nos pavidi trepidare metv crinemqve flagrantem 685
excvtere et sanctos restingvere fontibvs ignis.
at pater Anchises ocvlos ad sidera laetvs
extvlit et caelo palmas cvm voce tetendit:
'Ivppiter omnipotens, precibvs si flecteris vllis,
aspice nos, hoc tantvm, et si pietate meremvr, 690
da deinde avxilivm, pater, atqve haec omina firma.'
Vix ea fatvs erat senior, svbitoqve fragore
intonvit laevvm, et de caelo lapsa per vmbras
stella facem dvcens mvlta cvm lvce cvcvrrit.
illam svmma svper labentem cvlmina tecti 695
cernimvs Idaea claram se condere silva
signantemqve vias; tvm longo limite svlcvs
dat lvcem et late circvm loca svlphvre fvmant.
hic vero victvs genitor se tollit ad avras
adfatvrqve deos et sanctvm sidvs adorat. 700
'iam iam nvlla mora est; seqvor et qva dvcitis adsvm,
di patrii; servate domvm, servate nepotem.
vestrvm hoc avgvrivm, vestroqve in nvmine Troia est.
cedo eqvidem nec, nate, tibi comes ire recvso.'
dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis 705
avditvr, propivsqve aestvs incendia volvvnt.
'ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;
ipse svbibo vmeris nec me labor iste gravabit;
qvo res cvmqve cadent, vnvm et commvne periclvm,
vna salvs ambobvs erit. mihi parvvs Ivlvs 710
sit comes, et longe servet vestigia conivnx.
vos, famvli, qvae dicam animis advertite vestris.
est vrbe egressis tvmvlvs templvmqve vetvstvm
desertae Cereris, ivxtaqve antiqva cvpressvs
religione patrvm mvltos servata per annos; 715
hanc ex diverso sedem veniemvs in vnam.
tv, genitor, cape sacra manv patriosqve penatis;
me bello e tanto digressvm et caede recenti
attrectare nefas, donec me flvmine vivo
ablvero.' 720
haec fatvs latos vmeros svbiectaqve colla
veste svper fvlviqve insternor pelle leonis,
svccedoqve oneri; dextrae se parvvs Ivlvs
implicvit seqvitvrqve patrem non passibvs aeqvis;
pone svbit conivnx. ferimvr per opaca locorvm, 725
et me, qvem dvdvm non vlla iniecta movebant
tela neqve adverso glomerati examine Grai,
nvnc omnes terrent avrae, sonvs excitat omnis
svspensvm et pariter comitiqve oneriqve timentem.
iamqve propinqvabam portis omnemqve videbar 730
evasisse viam, svbito cvm creber ad avris
visvs adesse pedvm sonitvs, genitorqve per vmbram
prospiciens 'nate,' exclamat, 'fvge, nate; propinqvant.
ardentis clipeos atqve aera micantia cerno.'
hic mihi nescio qvod trepido male nvmen amicvm 735
confvsam eripvit mentem. namqve avia cvrsv
dvm seqvor et nota excedo regione viarvm,
hev misero conivnx fatone erepta Crevsa
svbstitit, erravitne via sev lapsa resedit,
incertvm; nec post ocvlis est reddita nostris. 740
nec privs amissam respexi animvmve reflexi
qvam tvmvlvm antiqvae Cereris sedemqve sacratam
venimvs: hic demvm collectis omnibvs vna
defvit, et comites natvmqve virvmqve fefellit.
qvem non incvsavi amens hominvmqve deorvmqve, 745
avt qvid in eversa vidi crvdelivs vrbe?
Ascanivm Anchisenqve patrem Tevcrosqve penatis
commendo sociis et cvrva valle recondo;
ipse vrbem repeto et cingor fvlgentibvs armis.
stat casvs renovare omnis omnemqve reverti 750
per Troiam et rvrsvs capvt obiectare periclis.
principio mvros obscvraqve limina portae,
qva gressvm extvleram, repeto et vestigia retro
observata seqvor per noctem et lvmine lvstro:
horror vbiqve animo, simvl ipsa silentia terrent. 755
inde domvm, si forte pedem, si forte tvlisset,
me refero: inrverant Danai et tectvm omne tenebant.
ilicet ignis edax svmma ad fastigia vento
volvitvr; exsvperant flammae, fvrit aestvs ad avras.
procedo et Priami sedes arcemqve reviso: 760
et iam porticibvs vacvis Ivnonis asylo
cvstodes lecti Phoenix et dirvs Vlixes
praedam adservabant. hvc vndiqve Troia gaza
incensis erepta adytis, mensaeqve deorvm
crateresqve avro solidi, captivaqve vestis 765
congeritvr. pveri et pavidae longo ordine matres
stant circvm.
avsvs qvin etiam voces iactare per vmbram
implevi clamore vias, maestvsqve Crevsam
neqviqvam ingeminans itervmqve itervmqve vocavi. 770
qvaerenti et tectis vrbis sine fine rventi
infelix simvlacrvm atqve ipsivs vmbra Crevsae
visa mihi ante ocvlos et nota maior imago.
obstipvi, stetervntqve comae et vox favcibvs haesit.
tvm sic adfari et cvras his demere dictis: 775
'qvid tantvm insano ivvat indvlgere dolori,
o dvlcis conivnx? non haec sine nvmine divvm
evenivnt; nec te comitem hinc portare Crevsam
fas, avt ille sinit svperi regnator Olympi.
longa tibi exsilia et vastvm maris aeqvor arandvm, 780
et terram Hesperiam venies, vbi Lydivs arva
inter opima virvm leni flvit agmine Thybris.
illic res laetae regnvmqve et regia conivnx
parta tibi; lacrimas dilectae pelle Crevsae.
non ego Myrmidonvm sedes Dolopvmve svperbas 785
aspiciam avt Grais servitvm matribvs ibo,
Dardanis et divae Veneris nvrvs;
sed me magna devm genetrix his detinet oris.
iamqve vale et nati serva commvnis amorem.'
haec vbi dicta dedit, lacrimantem et mvlta volentem 790
dicere deservit, tenvisqve recessit in avras.
ter conatvs ibi collo dare bracchia circvm;
ter frvstra comprensa manvs effvgit imago,
par levibvs ventis volvcriqve simillima somno.
sic demvm socios consvmpta nocte reviso. 795
Atqve hic ingentem comitvm adflvxisse novorvm
invenio admirans nvmervm, matresqve virosqve,
collectam exsilio pvbem, miserabile vvlgvs.
vndiqve convenere animis opibvsqve parati
in qvascvmqve velim pelago dedvcere terras. 800
iamqve ivgis svmmae svrgebat Lvcifer Idae
dvcebatqve diem, Danaiqve obsessa tenebant
limina portarvm, nec spes opis vlla dabatvr.
cessi et svblato montis genitore petivi.
AENEIDA LIBER III
Postqvam res Asiae Priamiqve evertere gentem
immeritam visvm svperis, ceciditqve svperbvm
Ilivm et omnis hvmo fvmat Neptvnia Troia,
diversa exsilia et desertas qvaerere terras
avgvriis agimvr divvm, classemqve svb ipsa 5
Antandro et Phrygiae molimvr montibvs Idae,
incerti qvo fata ferant, vbi sistere detvr,
contrahimvsqve viros. vix prima inceperat aestas
et pater Anchises dare fatis vela ivbebat,
litora cvm patriae lacrimans portvsqve relinqvo 10
et campos vbi Troia fvit. feror exsvl in altvm
cvm sociis natoqve penatibvs et magnis dis.
Terra procvl vastis colitvr Mavortia campis
(Thraces arant) acri qvondam regnata Lycvrgo,
hospitivm antiqvvm Troiae sociiqve penates 15
dvm fortvna fvit. feror hvc et litore cvrvo
moenia prima loco fatis ingressvs iniqvis
Aeneadasqve meo nomen de nomine fingo.
sacra Dionaeae matri divisqve ferebam
avspicibvs coeptorvm opervm, svperoqve nitentem 20
caelicolvm regi mactabam in litore tavrvm.
forte fvit ivxta tvmvlvs, qvo cornea svmmo
virgvlta et densis hastilibvs horrida myrtvs.
accessi viridemqve ab hvmo convellere silvam
conatvs, ramis tegerem vt frondentibvs aras, 25
horrendvm et dictv video mirabile monstrvm.
nam qvae prima solo rvptis radicibvs arbos
vellitvr, hvic atro liqvvntvr sangvine gvttae
et terram tabo macvlant. mihi frigidvs horror
membra qvatit gelidvsqve coit formidine sangvis. 30
rvrsvs et alterivs lentvm convellere vimen
inseqvor et cavsas penitvs temptare latentis;
ater et alterivs seqvitvr de cortice sangvis.
mvlta movens animo Nymphas venerabar agrestis
Gradivvmqve patrem, Geticis qvi praesidet arvis, 35
rite secvndarent visvs omenqve levarent.
tertia sed postqvam maiore hastilia nisv
adgredior genibvsqve adversae oblvctor harenae,
(eloqvar an sileam?) gemitvs lacrimabilis imo
avditvr tvmvlo et vox reddita fertvr ad avris: 40
'qvid miservm, Aenea, laceras? iam parce sepvlto,
parce pias scelerare manvs. non me tibi Troia
externvm tvlit avt crvor hic de stipite manat.
hev fvge crvdelis terras, fvge litvs avarvm:
nam Polydorvs ego. hic confixvm ferrea texit 45
telorvm seges et iacvlis increvit acvtis.'
tvm vero ancipiti mentem formidine pressvs
obstipvi stetervntqve comae et vox favcibvs haesit.
Hvnc Polydorvm avri qvondam cvm pondere magno
infelix Priamvs fvrtim mandarat alendvm 50
Threicio regi, cvm iam diffideret armis
Dardaniae cingiqve vrbem obsidione videret.
ille, vt opes fractae Tevcrvm et Fortvna recessit,
res Agamemnonias victriciaqve arma secvtvs
fas omne abrvmpit: Polydorvm obtrvncat, et avro 55
vi potitvr. qvid non mortalia pectora cogis,
avri sacra fames! postqvam pavor ossa reliqvit,
delectos popvli ad proceres primvmqve parentem
monstra devm refero, et qvae sit sententia posco.
omnibvs idem animvs, scelerata excedere terra, 60
linqvi pollvtvm hospitivm et dare classibvs Avstros.
ergo instavramvs Polydoro fvnvs, et ingens
aggeritvr tvmvlo tellvs; stant Manibvs arae
caervleis maestae vittis atraqve cvpresso,
et circvm Iliades crinem de more solvtae; 65
inferimvs tepido spvmantia cymbia lacte
sangvinis et sacri pateras, animamqve sepvlcro
condimvs et magna svpremvm voce ciemvs.
Inde vbi prima fides pelago, placataqve venti
dant maria et lenis crepitans vocat Avster in altvm, 70
dedvcvnt socii navis et litora complent;
provehimvr portv terraeqve vrbesqve recedvnt.
sacra mari colitvr medio gratissima tellvs
Nereidvm matri et Neptvno Aegaeo,
qvam pivs arqvitenens oras et litora circvm 75
errantem Mycono e celsa Gyaroqve revinxit,
immotamqve coli dedit et contemnere ventos.
hvc feror, haec fessos tvto placidissima portv
accipit; egressi veneramvr Apollinis vrbem.
rex Anivs, rex idem hominvm Phoebiqve sacerdos, 80
vittis et sacra redimitvs tempora lavro
occvrrit; veterem Anchisen agnovit amicvm.
ivngimvs hospitio dextras et tecta svbimvs.
Templa dei saxo venerabar strvcta vetvsto:
'da propriam, Thymbraee, domvm; da moenia fessis 85
et genvs et mansvram vrbem; serva altera Troiae
Pergama, reliqvias Danavm atqve immitis Achilli.
qvem seqvimvr? qvove ire ivbes? vbi ponere sedes?
da, pater, avgvrivm atqve animis inlabere nostris.'
vix ea fatvs eram: tremere omnia visa repente, 90
liminaqve lavrvsqve dei, totvsqve moveri
mons circvm et mvgire adytis cortina reclvsis.
svmmissi petimvs terram et vox fertvr ad avris:
'Dardanidae dvri, qvae vos a stirpe parentvm
prima tvlit tellvs, eadem vos vbere laeto 95
accipiet redvces. antiqvam exqvirite matrem.
hic domvs Aeneae cvnctis dominabitvr oris
et nati natorvm et qvi nascentvr ab illis.'
haec Phoebvs; mixtoqve ingens exorta tvmvltv
laetitia, et cvncti qvae sint ea moenia qvaervnt, 100
qvo Phoebvs vocet errantis ivbeatqve reverti.
tvm genitor vetervm volvens monimenta virorvm
'avdite, o proceres,' ait 'et spes discite vestras.
Creta Iovis magni medio iacet insvla ponto,
mons Idaevs vbi et gentis cvnabvla nostrae. 105
centvm vrbes habitant magnas, vberrima regna,
maximvs vnde pater, si rite avdita recordor,
Tevcrvs Rhoeteas primvm est advectvs in oras,
optavitqve locvm regno. nondvm Ilivm et arces
Pergameae steterant; habitabant vallibvs imis. 110
hinc mater cvltrix Cybeli Corybantiaqve aera
Idaevmqve nemvs, hinc fida silentia sacris,
et ivncti cvrrvm dominae svbiere leones.
ergo agite et divvm dvcvnt qva ivssa seqvamvr:
placemvs ventos et Cnosia regna petamvs. 115
nec longo distant cvrsv: modo Ivppiter adsit,
tertia lvx classem Cretaeis sistet in oris.'
sic fatvs meritos aris mactavit honores,
tavrvm Neptvno, tavrvm tibi, pvlcher Apollo,
nigram Hiemi pecvdem, Zephyris felicibvs albam. 120
Fama volat pvlsvm regnis cessisse paternis
Idomenea dvcem, desertaqve litora Cretae,
hoste vacare domvm sedesqve astare relictas.
linqvimvs Ortygiae portvs pelagoqve volamvs
bacchatamqve ivgis Naxon viridemqve Donvsam, 125
Olearon niveamqve Paron sparsasqve per aeqvor
Cycladas, et crebris legimvs freta concita terris.
navticvs exoritvr vario certamine clamor:
hortantvr socii Cretam proavosqve petamvs.
proseqvitvr svrgens a pvppi ventvs evntis, 130
et tandem antiqvis Cvretvm adlabimvr oris.
ergo avidvs mvros optatae molior vrbis
Pergameamqve voco, et laetam cognomine gentem
hortor amare focos arcemqve attollere tectis.
Iamqve fere sicco svbdvctae litore pvppes, 135
convbiis arvisqve novis operata ivventvs,
ivra domosqve dabam, svbito cvm tabida membris
corrvpto caeli tractv miserandaqve venit
arboribvsqve satisqve lves et letifer annvs.
linqvebant dvlcis animas avt aegra trahebant 140
corpora; tvm sterilis exvrere Sirivs agros,
arebant herbae et victvm seges aegra negabat.
rvrsvs ad oraclvm Ortygiae Phoebvmqve remenso
hortatvr pater ire mari veniamqve precari,
qvam fessis finem rebvs ferat, vnde laborvm 145
temptare avxilivm ivbeat, qvo vertere cvrsvs.
Nox erat et terris animalia somnvs habebat:
effigies sacrae divvm Phrygiiqve penates,
qvos mecvm a Troia mediisqve ex ignibvs vrbis
extvleram, visi ante ocvlos astare iacentis 150
in somnis mvlto manifesti lvmine, qva se
plena per insertas fvndebat lvna fenestras;
tvm sic adfari et cvras his demere dictis:
'qvod tibi delato Ortygiam dictvrvs Apollo est,
hic canit et tva nos en vltro ad limina mittit. 155
nos te Dardania incensa tvaqve arma secvti,
nos tvmidvm svb te permensi classibvs aeqvor,
idem ventvros tollemvs in astra nepotes
imperivmqve vrbi dabimvs. tv moenia magnis
magna para longvmqve fvgae ne linqve laborem. 160
mvtandae sedes. non haec tibi litora svasit
Delivs avt Cretae ivssit considere Apollo.
est locvs, Hesperiam Grai cognomine dicvnt,
terra antiqva, potens armis atqve vbere glaebae;
Oenotri colvere viri; nvnc fama minores 165
Italiam dixisse dvcis de nomine gentem.
hae nobis propriae sedes, hinc Dardanvs ortvs
Iasivsqve pater, genvs a qvo principe nostrvm.
svrge age et haec laetvs longaevo dicta parenti
havd dvbitanda refer: Corythvm terrasqve reqvirat 170
Avsonias; Dictaea negat tibi Ivppiter arva.'
talibvs attonitvs visis et voce deorvm
(nec sopor illvd erat, sed coram agnoscere vvltvs
velatasqve comas praesentiaqve ora videbar;
tvm gelidvs toto manabat corpore svdor) 175
corripio e stratis corpvs tendoqve svpinas
ad caelvm cvm voce manvs et mvnera libo
intemerata focis. perfecto laetvs honore
Anchisen facio certvm remqve ordine pando.
agnovit prolem ambigvam geminosqve parentis, 180
seqve novo vetervm deceptvm errore locorvm.
tvm memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis,
sola mihi talis casvs Cassandra canebat.
nvnc repeto haec generi portendere debita nostro
et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare. 185
sed qvis ad Hesperiae ventvros litora Tevcros
crederet? avt qvem tvm vates Cassandra moveret?
cedamvs Phoebo et moniti meliora seqvamvr.'
sic ait, et cvncti dicto paremvs ovantes.
hanc qvoqve deserimvs sedem pavcisqve relictis 190
vela damvs vastvmqve cava trabe cvrrimvs aeqvor.
Postqvam altvm tenvere rates nec iam amplivs vllae
apparent terrae, caelvm vndiqve et vndiqve pontvs,
tvm mihi caervlevs svpra capvt astitit imber
noctem hiememqve ferens, et inhorrvit vnda tenebris. 195
continvo venti volvvnt mare magnaqve svrgvnt
aeqvora, dispersi iactamvr gvrgite vasto;
involvere diem nimbi et nox vmida caelvm
abstvlit, ingeminant abrvptis nvbibvs ignes,
excvtimvr cvrsv et caecis erramvs in vndis. 200
ipse diem noctemqve negat discernere caelo
nec meminisse viae media Palinvrvs in vnda.
tris adeo incertos caeca caligine soles
erramvs pelago, totidem sine sidere noctes.
qvarto terra die primvm se attollere tandem 205
visa, aperire procvl montis ac volvere fvmvm.
vela cadvnt, remis insvrgimvs; havd mora, navtae
adnixi torqvent spvmas et caervla verrvnt.
servatvm ex vndis Strophadvm me litora primvm
excipivnt. Strophades Graio stant nomine dictae 210
insvlae Ionio in magno, qvas dira Celaeno
Harpyiaeqve colvnt aliae, Phineia postqvam
clavsa domvs mensasqve metv liqvere priores.
tristivs havd illis monstrvm, nec saevior vlla
pestis et ira devm Stygiis sese extvlit vndis. 215
virginei volvcrvm vvltvs, foedissima ventris
prolvvies vncaeqve manvs et pallida semper
ora fame.
hvc vbi delati portvs intravimvs, ecce
laeta bovm passim campis armenta videmvs 220
caprigenvmqve pecvs nvllo cvstode per herbas.
inrvimvs ferro et divos ipsvmqve vocamvs
in partem praedamqve Iovem; tvm litore cvrvo
exstrvimvsqve toros dapibvsqve epvlamvr opimis.
at svbitae horrifico lapsv de montibvs adsvnt 225
Harpyiae et magnis qvativnt clangoribvs alas,
diripivntqve dapes contactvqve omnia foedant
immvndo; tvm vox taetrvm dira inter odorem.
rvrsvm in secessv longo svb rvpe cavata
[arboribvs clavsam circvm atqve horrentibvs vmbris] 230
instrvimvs mensas arisqve reponimvs ignem;
rvrsvm ex diverso caeli caecisqve latebris
tvrba sonans praedam pedibvs circvmvolat vncis,
pollvit ore dapes. sociis tvnc arma capessant
edico, et dira bellvm cvm gente gerendvm. 235
havd secvs ac ivssi facivnt tectosqve per herbam
disponvnt ensis et scvta latentia condvnt.
ergo vbi delapsae sonitvm per cvrva dedere
litora, dat signvm specvla Misenvs ab alta
aere cavo. invadvnt socii et nova proelia temptant, 240
obscenas pelagi ferro foedare volvcris.
sed neqve vim plvmis vllam nec vvlnera tergo
accipivnt, celeriqve fvga svb sidera lapsae
semesam praedam et vestigia foeda relinqvvnt.
vna in praecelsa consedit rvpe Celaeno, 245
infelix vates, rvmpitqve hanc pectore vocem;
'bellvm etiam pro caede bovm stratisqve ivvencis,
Laomedontiadae, bellvmne inferre paratis
et patrio Harpyias insontis pellere regno?
accipite ergo animis atqve haec mea figite dicta, 250
qvae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebvs Apollo
praedixit, vobis Fvriarvm ego maxima pando.
Italiam cvrsv petitis ventisqve vocatis:
ibitis Italiam portvsqve intrare licebit.
sed non ante datam cingetis moenibvs vrbem 255
qvam vos dira fames nostraeqve inivria caedis
ambesas svbigat malis absvmere mensas.'
dixit, et in silvam pennis ablata refvgit.
at sociis svbita gelidvs formidine sangvis
derigvit: cecidere animi, nec iam amplivs armis, 260
sed votis precibvsqve ivbent exposcere pacem,
sive deae sev sint dirae obscenaeqve volvcres.
et pater Anchises passis de litore palmis
nvmina magna vocat meritosqve indicit honores:
'di, prohibete minas; di, talem avertite casvm 265
et placidi servate pios.' tvm litore fvnem
deripere excvssosqve ivbet laxare rvdentis.
tendvnt vela Noti: fvgimvs spvmantibvs vndis
qva cvrsvm ventvsqve gvbernatorqve vocabat.
iam medio apparet flvctv nemorosa Zacynthos 270
Dvlichivmqve Sameqve et Neritos ardva saxis.
effvgimvs scopvlos Ithacae, Laertia regna,
et terram altricem saevi exsecramvr Vlixi.
mox et Levcatae nimbosa cacvmina montis
et formidatvs navtis aperitvr Apollo. 275
hvnc petimvs fessi et parvae svccedimvs vrbi;
ancora de prora iacitvr, stant litore pvppes.
Ergo insperata tandem tellvre potiti
lvstramvrqve Iovi votisqve incendimvs aras,
Actiaqve Iliacis celebramvs litora lvdis. 280
exercent patrias oleo labente palaestras
nvdati socii: ivvat evasisse tot vrbes
Argolicas mediosqve fvgam tenvisse per hostis.
interea magnvm sol circvmvolvitvr annvm
et glacialis hiems Aqvilonibvs asperat vndas. 285
aere cavo clipevm, magni gestamen Abantis,
postibvs adversis figo et rem carmine signo:
aeneas haec de danais victoribvs arma;
linqvere tvm portvs ivbeo et considere transtris.
certatim socii ferivnt mare et aeqvora verrvnt: 290
protinvs aerias Phaeacvm abscondimvs arces
litoraqve Epiri legimvs portvqve svbimvs
Chaonio et celsam Bvthroti accedimvs vrbem.
Hic incredibilis rervm fama occvpat avris,
Priamiden Helenvm Graias regnare per vrbis 295
conivgio Aeacidae Pyrrhi sceptrisqve potitvm,
et patrio Andromachen itervm cessisse marito.
obstipvi, miroqve incensvm pectvs amore
compellare virvm et casvs cognoscere tantos.
progredior portv classis et litora linqvens, 300
sollemnis cvm forte dapes et tristia dona
ante vrbem in lvco falsi Simoentis ad vndam
libabat cineri Andromache manisqve vocabat
Hectorevm ad tvmvlvm, viridi qvem caespite inanem
et geminas, cavsam lacrimis, sacraverat aras. 305
vt me conspexit venientem et Troia circvm
arma amens vidit, magnis exterrita monstris
derigvit visv in medio, calor ossa reliqvit,
labitvr, et longo vix tandem tempore fatvr:
'verane te facies, vervs mihi nvntivs adfers, 310
nate dea? vivisne? avt, si lvx alma recessit,
Hector vbi est?' dixit, lacrimasqve effvdit et omnem
implevit clamore locvm. vix pavca fvrenti
svbicio et raris tvrbatvs vocibvs hisco:
'vivo eqvidem vitamqve extrema per omnia dvco; 315
ne dvbita, nam vera vides.
hev! qvis te casvs deiectam conivge tanto
excipit, avt qvae digna satis fortvna revisit,
Hectoris Andromache? Pyrrhin convbia servas?'
deiecit vvltvm et demissa voce locvta est: 320
'o felix vna ante alias Priameia virgo,
hostilem ad tvmvlvm Troiae svb moenibvs altis
ivssa mori, qvae sortitvs non pertvlit vllos
nec victoris heri tetigit captiva cvbile!
nos patria incensa diversa per aeqvora vectae 325
stirpis Achilleae fastvs ivvenemqve svperbvm
servitio enixae tvlimvs; qvi deinde secvtvs
Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosqve hymenaeos
me famvlo famvlamqve Heleno transmisit habendam.
ast illvm ereptae magno flammatvs amore 330
conivgis et scelervm fvriis agitatvs Orestes
excipit incavtvm patriasqve obtrvncat ad aras.
morte Neoptolemi regnorvm reddita cessit
pars Heleno, qvi Chaonios cognomine campos
Chaoniamqve omnem Troiano a Chaone dixit, 335
Pergamaqve Iliacamqve ivgis hanc addidit arcem.
sed tibi qvi cvrsvm venti, qvae fata dedere?
avt qvisnam ignarvm nostris devs appvlit oris?
qvid pver Ascanivs? svperatne et vescitvr avra?
qvem tibi iam Troia— 340
ecqva tamen pvero est amissae cvra parentis?
ecqvid in antiqvam virtvtem animosqve virilis
et pater Aeneas et avvncvlvs excitat Hector?'
talia fvndebat lacrimans longosqve ciebat
incassvm fletvs, cvm sese a moenibvs heros 345
Priamides mvltis Helenvs comitantibvs adfert,
agnoscitqve svos laetvsqve ad limina dvcit,
et mvltvm lacrimas verba inter singvla fvndit.
procedo et parvam Troiam simvlataqve magnis
Pergama et arentem Xanthi cognomine rivvm 350
agnosco, Scaeaeqve amplector limina portae;
nec non et Tevcri socia simvl vrbe frvvntvr.
illos porticibvs rex accipiebat in amplis:
avlai medio libabant pocvla Bacchi
impositis avro dapibvs, paterasqve tenebant. 355
Iamqve dies alterqve dies processit, et avrae
vela vocant tvmidoqve inflatvr carbasvs Avstro:
his vatem adgredior dictis ac talia qvaeso:
'Troivgena, interpres divvm, qvi nvmina Phoebi,
qvi tripodas Clarii et lavrvs, qvi sidera sentis 360
et volvcrvm lingvas et praepetis omina pennae,
fare age (namqve omnis cvrsvm mihi prospera dixit
religio, et cvncti svaservnt nvmine divi
Italiam petere et terras temptare repostas;
sola novvm dictvqve nefas Harpyia Celaeno 365
prodigivm canit et tristis denvntiat iras
obscenamqve famem), qvae prima pericvla vito?
qvidve seqvens tantos possim svperare labores?'
hic Helenvs caesis primvm de more ivvencis
exorat pacem divvm vittasqve resolvit 370
sacrati capitis, meqve ad tva limina, Phoebe,
ipse manv mvlto svspensvm nvmine dvcit,
atqve haec deinde canit divino ex ore sacerdos:
'Nate dea (nam te maioribvs ire per altvm
avspiciis manifesta fides; sic fata devm rex 375
sortitvr volvitqve vices, is vertitvr ordo),
pavca tibi e mvltis, qvo tvtior hospita lvstres
aeqvora et Avsonio possis considere portv,
expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae
scire Helenvm fariqve vetat Satvrnia Ivno. 380
principio Italiam, qvam tv iam rere propinqvam
vicinosqve, ignare, paras invadere portvs,
longa procvl longis via dividit invia terris.
ante et Trinacria lentandvs remvs in vnda
et salis Avsonii lvstrandvm navibvs aeqvor 385
inferniqve lacvs Aeaeaeqve insvla Circae,
qvam tvta possis vrbem componere terra.
signa tibi dicam, tv condita mente teneto:
cvm tibi sollicito secreti ad flvminis vndam
litoreis ingens inventa svb ilicibvs svs 390
triginta capitvm fetvs enixa iacebit,
alba solo recvbans, albi circvm vbera nati,
is locvs vrbis erit, reqvies ea certa laborvm.
nec tv mensarvm morsvs horresce fvtvros:
fata viam invenient aderitqve vocatvs Apollo. 395
has avtem terras Italiqve hanc litoris oram,
proxima qvae nostri perfvnditvr aeqvoris aestv,
effvge; cvncta malis habitantvr moenia Grais.
hic et Narycii posvervnt moenia Locri,
et Sallentinos obsedit milite campos 400
Lyctivs Idomenevs; hic illa dvcis Meliboei
parva Philoctetae svbnixa Petelia mvro.
qvin vbi transmissae steterint trans aeqvora classes
et positis aris iam vota in litore solves,
pvrpvreo velare comas adopertvs amictv, 405
ne qva inter sanctos ignis in honore deorvm
hostilis facies occvrrat et omina tvrbet.
hvnc socii morem sacrorvm, hvnc ipse teneto;
hac casti maneant in religione nepotes.
ast vbi digressvm Sicvlae te admoverit orae 410
ventvs, et angvsti rarescent clavstra Pelori,
laeva tibi tellvs et longo laeva petantvr
aeqvora circvitv; dextrvm fvge litvs et vndas.
haec loca vi qvondam et vasta convvlsa rvina
(tantvm aevi longinqva valet mvtare vetvstas) 415
dissilvisse fervnt, cvm protinvs vtraqve tellvs
vna foret: venit medio vi pontvs et vndis
Hesperivm Sicvlo latvs abscidit, arvaqve et vrbes
litore didvctas angvsto interlvit aestv.
dextrvm Scylla latvs, laevvm implacata Charybdis 420
obsidet, atqve imo barathri ter gvrgite vastos
sorbet in abrvptvm flvctvs rvrsvsqve svb avras
erigit alternos, et sidera verberat vnda.
at Scyllam caecis cohibet spelvnca latebris
ora exsertantem et navis in saxa trahentem. 425
prima hominis facies et pvlchro pectore virgo
pvbe tenvs, postrema immani corpore pistrix
delphinvm cavdas vtero commissa lvporvm.
praestat Trinacrii metas lvstrare Pachyni
cessantem, longos et circvmflectere cvrsvs, 430
qvam semel informem vasto vidisse svb antro
Scyllam et caervleis canibvs resonantia saxa.
praeterea, si qva est Heleno prvdentia vati,
si qva fides, animvm si veris implet Apollo,
vnvm illvd tibi, nate dea, proqve omnibvs vnvm 435
praedicam et repetens itervmqve itervmqve monebo,
Ivnonis magnae primvm prece nvmen adora,
Ivnoni cane vota libens dominamqve potentem
svpplicibvs svpera donis: sic deniqve victor
Trinacria finis Italos mittere relicta. 440
hvc vbi delatvs Cvmaeam accesseris vrbem
divinosqve lacvs et Averna sonantia silvis,
insanam vatem aspicies, qvae rvpe svb ima
fata canit foliisqve notas et nomina mandat.
qvaecvmqve in foliis descripsit carmina virgo 445
digerit in nvmervm atqve antro seclvsa relinqvit:
illa manent immota locis neqve ab ordine cedvnt.
vervm eadem, verso tenvis cvm cardine ventvs
impvlit et teneras tvrbavit ianva frondes,
nvmqvam deinde cavo volitantia prendere saxo 450
nec revocare sitvs avt ivngere carmina cvrat:
inconsvlti abevnt sedemqve odere Sibyllae.
hic tibi ne qva morae fverint dispendia tanti,
qvamvis increpitent socii et vi cvrsvs in altvm
vela vocet, possisqve sinvs implere secvndos, 455
qvin adeas vatem precibvsqve oracvla poscas
ipsa canat vocemqve volens atqve ora resolvat.
illa tibi Italiae popvlos ventvraqve bella
et qvo qvemqve modo fvgiasqve ferasqve laborem
expediet, cvrsvsqve dabit venerata secvndos. 460
haec svnt qvae nostra liceat te voce moneri.
vade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.'
Qvae postqvam vates sic ore effatvs amico est,
dona dehinc avro gravia ac secto elephanto
imperat ad navis ferri, stipatqve carinis 465
ingens argentvm Dodonaeosqve lebetas,
loricam consertam hamis avroqve trilicem,
et convm insignis galeae cristasqve comantis,
arma Neoptolemi. svnt et sva dona parenti.
addit eqvos, additqve dvces, 470
remigivm svpplet, socios simvl instrvit armis.
Interea classem velis aptare ivbebat
Anchises, fieret vento mora ne qva ferenti.
qvem Phoebi interpres mvlto compellat honore:
'conivgio, Anchisa, Veneris dignate svperbo, 475
cvra devm, bis Pergameis erepte rvinis,
ecce tibi Avsoniae tellvs: hanc arripe velis.
et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est:
Avsoniae pars illa procvl qvam pandit Apollo.
vade,' ait 'o felix nati pietate. qvid vltra 480
provehor et fando svrgentis demoror Avstros?'
nec minvs Andromache digressv maesta svpremo
fert pictvratas avri svbtemine vestis
et Phrygiam Ascanio chlamydem (nec cedit honore)
textilibvsqve onerat donis, ac talia fatvr: 485
'accipe et haec, manvvm tibi qvae monimenta mearvm
sint, pver, et longvm Andromachae testentvr amorem,
conivgis Hectoreae. cape dona extrema tvorvm,
o mihi sola mei svper Astyanactis imago.
sic ocvlos, sic ille manvs, sic ora ferebat; 490
et nvnc aeqvali tecvm pvbesceret aevo.'
hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis:
'vivite felices, qvibvs est fortvna peracta
iam sva: nos alia ex aliis in fata vocamvr.
vobis parta qvies: nvllvm maris aeqvor arandvm, 495
arva neqve Avsoniae semper cedentia retro
qvaerenda. effigiem Xanthi Troiamqve videtis
qvam vestrae fecere manvs, melioribvs, opto,
avspiciis, et qvae fverit minvs obvia Grais.
si qvando Thybrim vicinaqve Thybridis arva 500
intraro gentiqve meae data moenia cernam,
cognatas vrbes olim popvlosqve propinqvos,
Epiro Hesperiam (qvibvs idem Dardanvs avctor
atqve idem casvs), vnam faciemvs vtramqve
Troiam animis: maneat nostros ea cvra nepotes.' 505
Provehimvr pelago vicina Ceravnia ivxta,
vnde iter Italiam cvrsvsqve brevissimvs vndis.
sol rvit interea et montes vmbrantvr opaci;
sternimvr optatae gremio tellvris ad vndam
sortiti remos passimqve in litore sicco 510
corpora cvramvs, fessos sopor inrigat artvs.
necdvm orbem medivm Nox Horis acta svbibat:
havd segnis strato svrgit Palinvrvs et omnis
explorat ventos atqve avribvs aera captat;
sidera cvncta notat tacito labentia caelo, 515
Arctvrvm plvviasqve Hyadas geminosqve Triones,
armatvmqve avro circvmspicit Oriona.
postqvam cvncta videt caelo constare sereno,
dat clarvm e pvppi signvm; nos castra movemvs
temptamvsqve viam et velorvm pandimvs alas. 520
Iamqve rvbescebat stellis Avrora fvgatis
cvm procvl obscvros collis hvmilemqve videmvs
Italiam. Italiam primvs conclamat Achates,
Italiam laeto socii clamore salvtant.
tvm pater Anchises magnvm cratera corona 525
indvit implevitqve mero, divosqve vocavit
stans celsa in pvppi:
'di maris et terrae tempestatvmqve potentes,
ferte viam vento facilem et spirate secvndi.'
crebrescvnt optatae avrae portvsqve patescit 530
iam propior, templvmqve apparet in arce Minervae;
vela legvnt socii et proras ad litora torqvent.
portvs ab evroo flvctv cvrvatvs in arcvm,
obiectae salsa spvmant aspergine cavtes,
ipse latet: gemino demittvnt bracchia mvro 535
tvrriti scopvli refvgitqve ab litore templvm.
qvattvor hic, primvm omen, eqvos in gramine vidi
tondentis campvm late, candore nivali.
et pater Anchises 'bellvm, o terra hospita, portas:
bello armantvr eqvi, bellvm haec armenta minantvr. 540
sed tamen idem olim cvrrv svccedere sveti
qvadripedes et frena ivgo concordia ferre:
spes et pacis' ait. tvm nvmina sancta precamvr
Palladis armisonae, qvae prima accepit ovantis,
et capita ante aras Phrygio velamvr amictv, 545
praeceptisqve Heleni, dederat qvae maxima, rite
Ivnoni Argivae ivssos adolemvs honores.
Havd mora, continvo perfectis ordine votis
cornva velatarvm obvertimvs antemnarvm,
Graivgenvmqve domos svspectaqve linqvimvs arva. 550
hinc sinvs Hercvlei (si vera est fama) Tarenti
cernitvr, attollit se diva Lacinia contra,
Cavlonisqve arces et navifragvm Scylacevm.
tvm procvl e flvctv Trinacria cernitvr Aetna,
et gemitvm ingentem pelagi pvlsataqve saxa 555
avdimvs longe fractasqve ad litora voces,
exsvltantqve vada atqve aestv miscentvr harenae.
et pater Anchises 'nimirvm hic illa Charybdis:
hos Helenvs scopvlos, haec saxa horrenda canebat.
eripite, o socii, pariterqve insvrgite remis.' 560
havd minvs ac ivssi facivnt, primvsqve rvdentem
contorsit laevas proram Palinvrvs ad vndas;
laevam cvncta cohors remis ventisqve petivit.
tollimvr in caelvm cvrvato gvrgite, et idem
svbdvcta ad Manis imos desedimvs vnda. 565
ter scopvli clamorem inter cava saxa dedere,
ter spvmam elisam et rorantia vidimvs astra.
interea fessos ventvs cvm sole reliqvit,
ignariqve viae Cyclopvm adlabimvr oris.
Portvs ab accessv ventorvm immotvs et ingens 570
ipse: sed horrificis ivxta tonat Aetna rvinis,
interdvmqve atram prorvmpit ad aethera nvbem
tvrbine fvmantem piceo et candente favilla,
attollitqve globos flammarvm et sidera lambit;
interdvm scopvlos avvlsaqve viscera montis 575
erigit ervctans, liqvefactaqve saxa svb avras
cvm gemitv glomerat fvndoqve exaestvat imo.
fama est Enceladi semvstvm fvlmine corpvs
vrgeri mole hac, ingentemqve insvper Aetnam
impositam rvptis flammam exspirare caminis, 580
et fessvm qvotiens mvtet latvs, intremere omnem
mvrmvre Trinacriam et caelvm svbtexere fvmo.
noctem illam tecti silvis immania monstra
perferimvs, nec qvae sonitvm det cavsa videmvs.
nam neqve erant astrorvm ignes nec lvcidvs aethra 585
siderea polvs, obscvro sed nvbila caelo,
et lvnam in nimbo nox intempesta tenebat.
Postera iamqve dies primo svrgebat Eoo
vmentemqve Avrora polo dimoverat vmbram,
cvm svbito e silvis macie confecta svprema 590
ignoti nova forma viri miserandaqve cvltv
procedit svpplexqve manvs ad litora tendit.
respicimvs. dira inlvvies immissaqve barba,
consertvm tegimen spinis: at cetera Graivs,
et qvondam patriis ad Troiam missvs in armis. 595
isqve vbi Dardanios habitvs et Troia vidit
arma procvl, pavlvm aspectv conterritvs haesit
continvitqve gradvm; mox sese ad litora praeceps
cvm fletv precibvsqve tvlit: 'per sidera testor,
per svperos atqve hoc caeli spirabile lvmen, 600
tollite me, Tevcri. qvascvmqve abdvcite terras:
hoc sat erit. scio me Danais e classibvs vnvm
et bello Iliacos fateor petiisse penatis.
pro qvo, si sceleris tanta est inivria nostri,
spargite me in flvctvs vastoqve immergite ponto; 605
si pereo, hominvm manibvs periisse ivvabit.'
dixerat et genva amplexvs genibvsqve volvtans
haerebat. qvi sit fari, qvo sangvine cretvs,
hortamvr, qvae deinde agitet fortvna fateri.
ipse pater dextram Anchises havd mvlta moratvs 610
dat ivveni atqve animvm praesenti pignore firmat.
ille haec deposita tandem formidine fatvr:
'svm patria ex Ithaca, comes infelicis Vlixi,
nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto
pavpere (mansissetqve vtinam fortvna!) profectvs. 615
hic me, dvm trepidi crvdelia limina linqvvnt,
immemores socii vasto Cyclopis in antro
deservere. domvs sanie dapibvsqve crventis,
intvs opaca, ingens. ipse ardvvs, altaqve pvlsat
sidera (di talem terris avertite pestem!) 620
nec visv facilis nec dictv adfabilis vlli;
visceribvs miserorvm et sangvine vescitvr atro.
vidi egomet dvo de nvmero cvm corpora nostro
prensa manv magna medio resvpinvs in antro
frangeret ad saxvm, sanieqve aspersa natarent 625
limina; vidi atro cvm membra flventia tabo
manderet et tepidi tremerent svb dentibvs artvs—
havd impvne qvidem, nec talia passvs Vlixes
oblitvsve svi est Ithacvs discrimine tanto.
nam simvl expletvs dapibvs vinoqve sepvltvs 630
cervicem inflexam posvit, iacvitqve per antrvm
immensvs saniem ervctans et frvsta crvento
per somnvm commixta mero, nos magna precati
nvmina sortitiqve vices vna vndiqve circvm
fvndimvr, et telo lvmen terebramvs acvto 635
ingens qvod torva solvm svb fronte latebat,
Argolici clipei avt Phoebeae lampadis instar,
et tandem laeti sociorvm vlciscimvr vmbras.
sed fvgite, o miseri, fvgite atqve ab litore fvnem
rvmpite. 640
nam qvalis qvantvsqve cavo Polyphemvs in antro
lanigeras clavdit pecvdes atqve vbera pressat,
centvm alii cvrva haec habitant ad litora vvlgo
infandi Cyclopes et altis montibvs errant.
tertia iam lvnae se cornva lvmine complent 645
cvm vitam in silvis inter deserta ferarvm
lvstra domosqve traho vastosqve ab rvpe Cyclopas
prospicio sonitvmqve pedvm vocemqve tremesco.
victvm infelicem, bacas lapidosaqve corna,
dant rami, et vvlsis pascvnt radicibvs herbae. 650
omnia conlvstrans hanc primvm ad litora classem
conspexi venientem. hvic me, qvaecvmqve fvisset,
addixi: satis est gentem effvgisse nefandam.
vos animam hanc potivs qvocvmqve absvmite leto.'
Vix ea fatvs erat svmmo cvm monte videmvs 655
ipsvm inter pecvdes vasta se mole moventem
pastorem Polyphemvm et litora nota petentem,
monstrvm horrendvm, informe, ingens, cvi lvmen ademptvm.
trvnca manvm pinvs regit et vestigia firmat;
lanigerae comitantvr oves; ea sola volvptas 660
solamenqve mali.
postqvam altos tetigit flvctvs et ad aeqvora venit,
lvminis effossi flvidvm lavit inde crvorem
dentibvs infrendens gemitv, graditvrqve per aeqvor
iam medivm, necdvm flvctvs latera ardva tinxit. 665
nos procvl inde fvgam trepidi celerare recepto
svpplice sic merito tacitiqve incidere fvnem,
vertimvs et proni certantibvs aeqvora remis.
sensit, et ad sonitvm vocis vestigia torsit.
vervm vbi nvlla datvr dextra adfectare potestas 670
nec potis Ionios flvctvs aeqvare seqvendo,
clamorem immensvm tollit, qvo pontvs et omnes
intremvere vndae, penitvsqve exterrita tellvs
Italiae cvrvisqve immvgiit Aetna cavernis.
at genvs e silvis Cyclopvm et montibvs altis 675
excitvm rvit ad portvs et litora complent.
cernimvs astantis neqviqvam lvmine torvo
Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis,
concilivm horrendvm: qvales cvm vertice celso
aeriae qvercvs avt coniferae cyparissi 680
constitervnt, silva alta Iovis lvcvsve Dianae.
praecipitis metvs acer agit qvocvmqve rvdentis
excvtere et ventis intendere vela secvndis.
contra ivssa monent Heleni, Scyllamqve Charybdinqve
inter, vtrimqve viam leti discrimine parvo, 685
ni teneam cvrsvs: certvm est dare lintea retro.
ecce avtem Boreas angvsta ab sede Pelori
missvs adest: vivo praetervehor ostia saxo
Pantagiae Megarosqve sinvs Thapsvmqve iacentem.
talia monstrabat relegens errata retrorsvs 690
litora Achaemenides, comes infelicis Vlixi.
Sicanio praetenta sinv iacet insvla contra
Plemyrivm vndosvm; nomen dixere priores
Ortygiam. Alphevm fama est hvc Elidis amnem
occvltas egisse vias svbter mare, qvi nvnc 695
ore, Arethvsa, tvo Sicvlis confvnditvr vndis.
ivssi nvmina magna loci veneramvr, et inde
exsvpero praepingve solvm stagnantis Helori.
hinc altas cavtes proiectaqve saxa Pachyni
radimvs, et fatis nvmqvam concessa moveri 700
apparet Camerina procvl campiqve Geloi,
immanisqve Gela flvvii cognomine dicta.
ardvvs inde Acragas ostentat maxima longe
moenia, magnanimvm qvondam generator eqvorvm;
teqve datis linqvo ventis, palmosa Selinvs, 705
et vada dvra lego saxis Lilybeia caecis.
hinc Drepani me portvs et inlaetabilis ora
accipit. hic pelagi tot tempestatibvs actvs
hev, genitorem, omnis cvrae casvsqve levamen,
amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessvm 710
deseris, hev, tantis neqviqvam erepte periclis!
nec vates Helenvs, cvm mvlta horrenda moneret,
hos mihi praedixit lvctvs, non dira Celaeno.
hic labor extremvs, longarvm haec meta viarvm,
hinc me digressvm vestris devs appvlit oris. 715
Sic pater Aeneas intentis omnibvs vnvs
fata renarrabat divvm cvrsvsqve docebat.
conticvit tandem factoqve hic fine qvievit.
AENEIDA LIBER IV
At regina gravi iamdvdvm savcia cvra
vvlnvs alit venis et caeco carpitvr igni.
mvlta viri virtvs animo mvltvsqve recvrsat
gentis honos; haerent infixi pectore vvltvs
verbaqve nec placidam membris dat cvra qvietem. 5
postera Phoebea lvstrabat lampade terras
vmentemqve Avrora polo dimoverat vmbram,
cvm sic vnanimam adloqvitvr male sana sororem:
'Anna soror, qvae me svspensam insomnia terrent!
qvis novvs hic nostris svccessit sedibvs hospes, 10
qvem sese ore ferens, qvam forti pectore et armis!
credo eqvidem, nec vana fides, genvs esse deorvm.
degeneres animos timor argvit. hev, qvibvs ille
iactatvs fatis! qvae bella exhavsta canebat!
si mihi non animo fixvm immotvmqve sederet 15
ne cvi me vinclo vellem sociare ivgali,
postqvam primvs amor deceptam morte fefellit;
si non pertaesvm thalami taedaeqve fvisset,
hvic vni forsan potvi svccvmbere cvlpae.
Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaei 20
conivgis et sparsos fraterna caede penatis
solvs hic inflexit sensvs animvmqve labantem
impvlit. agnosco veteris vestigia flammae.
sed mihi vel tellvs optem privs ima dehiscat
vel pater omnipotens adigat me fvlmine ad vmbras, 25
pallentis vmbras Erebo noctemqve profvndam,
ante, pvdor, qvam te violo avt tva ivra resolvo.
ille meos, primvs qvi me sibi ivnxit, amores
abstvlit; ille habeat secvm servetqve sepvlcro.'
sic effata sinvm lacrimis implevit obortis. 30
Anna refert: 'o lvce magis dilecta sorori,
solane perpetva maerens carpere ivventa
nec dvlcis natos Veneris nec praemia noris?
id cinerem avt manis credis cvrare sepvltos?
esto: aegram nvlli qvondam flexere mariti, 35
non Libyae, non ante Tyro; despectvs Iarbas
dvctoresqve alii, qvos Africa terra trivmphis
dives alit: placitone etiam pvgnabis amori?
nec venit in mentem qvorvm consederis arvis?
hinc Gaetvlae vrbes, genvs insvperabile bello, 40
et Nvmidae infreni cingvnt et inhospita Syrtis;
hinc deserta siti regio lateqve fvrentes
Barcaei. qvid bella Tyro svrgentia dicam
germaniqve minas?
dis eqvidem avspicibvs reor et Ivnone secvnda 45
hvnc cvrsvm Iliacas vento tenvisse carinas.
qvam tv vrbem, soror, hanc cernes, qvae svrgere regna
conivgio tali! Tevcrvm comitantibvs armis
Pvnica se qvantis attollet gloria rebvs!
tv modo posce deos veniam, sacrisqve litatis 50
indvlge hospitio cavsasqve innecte morandi,
dvm pelago desaevit hiems et aqvosvs Orion,
qvassataeqve rates, dvm non tractabile caelvm.'
His dictis impenso animvm flammavit amore
spemqve dedit dvbiae menti solvitqve pvdorem. 55
principio delvbra adevnt pacemqve per aras
exqvirvnt; mactant lectas de more bidentis
legiferae Cereri Phoeboqve patriqve Lyaeo,
Ivnoni ante omnis, cvi vincla ivgalia cvrae.
ipsa tenens dextra pateram pvlcherrima Dido 60
candentis vaccae media inter cornva fvndit,
avt ante ora devm pingvis spatiatvr ad aras,
instavratqve diem donis, pecvdvmqve reclvsis
pectoribvs inhians spirantia consvlit exta.
hev, vatvm ignarae mentes! qvid vota fvrentem, 65
qvid delvbra ivvant? est mollis flamma medvllas
interea et tacitvm vivit svb pectore vvlnvs.
vritvr infelix Dido totaqve vagatvr
vrbe fvrens, qvalis coniecta cerva sagitta,
qvam procvl incavtam nemora inter Cresia fixit 70
pastor agens telis liqvitqve volatile ferrvm
nescivs: illa fvga silvas saltvsqve peragrat
Dictaeos; haeret lateri letalis harvndo.
nvnc media Aenean secvm per moenia dvcit
Sidoniasqve ostentat opes vrbemqve paratam, 75
incipit effari mediaqve in voce resistit;
nvnc eadem labente die convivia qvaerit,
Iliacosqve itervm demens avdire labores
exposcit pendetqve itervm narrantis ab ore.
post vbi digressi, lvmenqve obscvra vicissim 80
lvna premit svadentqve cadentia sidera somnos,
sola domo maeret vacva stratisqve relictis
incvbat. illvm absens absentem avditqve videtqve,
avt gremio Ascanivm genitoris imagine capta
detinet, infandvm si fallere possit amorem. 85
non coeptae adsvrgvnt tvrres, non arma ivventvs
exercet portvsve avt propvgnacvla bello
tvta parant: pendent opera interrvpta minaeqve
mvrorvm ingentes aeqvataqve machina caelo.
Qvam simvl ac tali persensit peste teneri 90
cara Iovis conivnx nec famam obstare fvrori,
talibvs adgreditvr Venerem Satvrnia dictis:
'egregiam vero lavdem et spolia ampla refertis
tvqve pverqve tvvs (magnvm et memorabile nvmen),
vna dolo divvm si femina victa dvorvm est. 95
nec me adeo fallit veritam te moenia nostra
svspectas habvisse domos Karthaginis altae.
sed qvis erit modvs, avt qvo nvnc certamine tanto?
qvin potivs pacem aeternam pactosqve hymenaeos
exercemvs? habes tota qvod mente petisti: 100
ardet amans Dido traxitqve per ossa fvrorem.
commvnem hvnc ergo popvlvm paribvsqve regamvs
avspiciis; liceat Phrygio servire marito
dotalisqve tvae Tyrios permittere dextrae.'
Olli (sensit enim simvlata mente locvtam, 105
qvo regnvm Italiae Libycas averteret oras)
sic contra est ingressa Venvs: 'qvis talia demens
abnvat avt tecvm malit contendere bello?
si modo qvod memoras factvm fortvna seqvatvr.
sed fatis incerta feror, si Ivppiter vnam 110
esse velit Tyriis vrbem Troiaqve profectis,
miscerive probet popvlos avt foedera ivngi.
tv conivnx, tibi fas animvm temptare precando.
perge, seqvar.' tvm sic excepit regia Ivno:
'mecvm erit iste labor. nvnc qva ratione qvod instat 115
confieri possit, pavcis (adverte) docebo.
venatvm Aeneas vnaqve miserrima Dido
in nemvs ire parant, vbi primos crastinvs ortvs
extvlerit Titan radiisqve retexerit orbem.
his ego nigrantem commixta grandine nimbvm, 120
dvm trepidant alae saltvsqve indagine cingvnt,
desvper infvndam et tonitrv caelvm omne ciebo.
diffvgient comites et nocte tegentvr opaca:
spelvncam Dido dvx et Troianvs eandem
devenient. adero et, tva si mihi certa volvntas, 125
convbio ivngam stabili propriamqve dicabo.
hic hymenaevs erit.' non adversata petenti
adnvit atqve dolis risit Cytherea repertis.
Oceanvm interea svrgens Avrora reliqvit.
it portis ivbare exorto delecta ivventvs, 130
retia rara, plagae, lato venabvla ferro,
Massyliqve rvvnt eqvites et odora canvm vis.
reginam thalamo cvnctantem ad limina primi
Poenorvm exspectant, ostroqve insignis et avro
stat sonipes ac frena ferox spvmantia mandit. 135
tandem progreditvr magna stipante caterva
Sidoniam picto chlamydem circvmdata limbo;
cvi pharetra ex avro, crines nodantvr in avrvm,
avrea pvrpvream svbnectit fibvla vestem.
nec non et Phrygii comites et laetvs Ivlvs 140
incedvnt. ipse ante alios pvlcherrimvs omnis
infert se socivm Aeneas atqve agmina ivngit.
qvalis vbi hibernam Lyciam Xanthiqve flventa
deserit ac Delvm maternam invisit Apollo
instavratqve choros, mixtiqve altaria circvm 145
Cretesqve Dryopesqve fremvnt pictiqve Agathyrsi;
ipse ivgis Cynthi graditvr molliqve flventem
fronde premit crinem fingens atqve implicat avro,
tela sonant vmeris: havd illo segnior ibat
Aeneas, tantvm egregio decvs enitet ore. 150
postqvam altos ventvm in montis atqve invia lvstra,
ecce ferae saxi deiectae vertice caprae
decvrrere ivgis; alia de parte patentis
transmittvnt cvrsv campos atqve agmina cervi
pvlvervlenta fvga glomerant montisqve relinqvvnt. 155
at pver Ascanivs mediis in vallibvs acri
gavdet eqvo iamqve hos cvrsv, iam praeterit illos,
spvmantemqve dari pecora inter inertia votis
optat aprvm, avt fvlvvm descendere monte leonem.
Interea magno misceri mvrmvre caelvm 160
incipit, inseqvitvr commixta grandine nimbvs,
et Tyrii comites passim et Troiana ivventvs
Dardanivsqve nepos Veneris diversa per agros
tecta metv petiere; rvvnt de montibvs amnes.
spelvncam Dido dvx et Troianvs eandem 165
devenivnt. prima et Tellvs et pronvba Ivno
dant signvm; fvlsere ignes et conscivs aether
convbiis svmmoqve vlvlarvnt vertice Nymphae.
ille dies primvs leti primvsqve malorvm
cavsa fvit; neqve enim specie famave movetvr 170
nec iam fvrtivvm Dido meditatvr amorem:
conivgivm vocat, hoc praetexit nomine cvlpam.
Extemplo Libyae magnas it Fama per vrbes,
Fama, malvm qva non alivd velocivs vllvm:
mobilitate viget virisqve adqvirit evndo, 175
parva metv primo, mox sese attollit in avras
ingreditvrqve solo et capvt inter nvbila condit.
illam Terra parens ira inritata deorvm
extremam, vt perhibent, Coeo Enceladoqve sororem
progenvit pedibvs celerem et pernicibvs alis, 180
monstrvm horrendvm, ingens, cvi qvot svnt corpore plvmae,
tot vigiles ocvli svbter (mirabile dictv),
tot lingvae, totidem ora sonant, tot svbrigit avris.
nocte volat caeli medio terraeqve per vmbram
stridens, nec dvlci declinat lvmina somno; 185
lvce sedet cvstos avt svmmi cvlmine tecti
tvrribvs avt altis, et magnas territat vrbes,
tam ficti praviqve tenax qvam nvntia veri.
haec tvm mvltiplici popvlos sermone replebat
gavdens, et pariter facta atqve infecta canebat: 190
venisse Aenean Troiano sangvine cretvm,
cvi se pvlchra viro dignetvr ivngere Dido;
nvnc hiemem inter se lvxv, qvam longa, fovere
regnorvm immemores tvrpiqve cvpidine captos.
haec passim dea foeda virvm diffvndit in ora. 195
protinvs ad regem cvrsvs detorqvet Iarban
incenditqve animvm dictis atqve aggerat iras.
Hic Hammone satvs rapta Garamantide nympha
templa Iovi centvm latis immania regnis,
centvm aras posvit vigilemqve sacraverat ignem, 200
excvbias divvm aeternas, pecvdvmqve crvore
pingve solvm et variis florentia limina sertis.
isqve amens animi et rvmore accensvs amaro
dicitvr ante aras media inter nvmina divvm
mvlta Iovem manibvs svpplex orasse svpinis: 205
'Ivppiter omnipotens, cvi nvnc Mavrvsia pictis
gens epvlata toris Lenaevm libat honorem,
aspicis haec? an te, genitor, cvm fvlmina torqves
neqviqvam horremvs, caeciqve in nvbibvs ignes
terrificant animos et inania mvrmvra miscent? 210
femina, qvae nostris errans in finibvs vrbem
exigvam pretio posvit, cvi litvs arandvm
cviqve loci leges dedimvs, convbia nostra
reppvlit ac dominvm Aenean in regna recepit.
et nvnc ille Paris cvm semiviro comitatv, 215
Maeonia mentvm mitra crinemqve madentem
svbnexvs, rapto potitvr: nos mvnera templis
qvippe tvis ferimvs famamqve fovemvs inanem.'
Talibvs orantem dictis arasqve tenentem
avdiit Omnipotens, ocvlosqve ad moenia torsit 220
regia et oblitos famae melioris amantis.
tvm sic Mercvrivm adloqvitvr ac talia mandat:
'vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis
Dardanivmqve dvcem, Tyria Karthagine qvi nvnc
exspectat fatisqve datas non respicit vrbes, 225
adloqvere et celeris defer mea dicta per avras.
non illvm nobis genetrix pvlcherrima talem
promisit Graivmqve ideo bis vindicat armis;
sed fore qvi gravidam imperiis belloqve frementem
Italiam regeret, genvs alto a sangvine Tevcri 230
proderet, ac totvm svb leges mitteret orbem.
si nvlla accendit tantarvm gloria rervm
nec svper ipse sva molitvr lavde laborem,
Ascanione pater Romanas invidet arces?
qvid strvit? avt qva spe inimica in gente moratvr 235
nec prolem Avsoniam et Lavinia respicit arva?
naviget! haec svmma est, hic nostri nvntivs esto.'
Dixerat. ille patris magni parere parabat
imperio; et primvm pedibvs talaria nectit
avrea, qvae svblimem alis sive aeqvora svpra 240
sev terram rapido pariter cvm flamine portant.
tvm virgam capit: hac animas ille evocat Orco
pallentis, alias svb Tartara tristia mittit,
dat somnos adimitqve, et lvmina morte resignat.
illa fretvs agit ventos et tvrbida tranat 245
nvbila. iamqve volans apicem et latera ardva cernit
Atlantis dvri caelvm qvi vertice fvlcit,
Atlantis, cinctvm adsidve cvi nvbibvs atris
pinifervm capvt et vento pvlsatvr et imbri,
nix vmeros infvsa tegit, tvm flvmina mento 250
praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
hic primvm paribvs nitens Cyllenivs alis
constitit; hinc toto praeceps se corpore ad vndas
misit avi similis, qvae circvm litora, circvm
piscosos scopvlos hvmilis volat aeqvora ivxta. 255
havd aliter terras inter caelvmqve volabat
litvs harenosvm ad Libyae, ventosqve secabat
materno veniens ab avo Cyllenia proles.
vt primvm alatis tetigit magalia plantis,
Aenean fvndantem arces ac tecta novantem 260
conspicit. atqve illi stellatvs iaspide fvlva
ensis erat Tyrioqve ardebat mvrice laena
demissa ex vmeris, dives qvae mvnera Dido
fecerat, et tenvi telas discreverat avro.
continvo invadit: 'tv nvnc Karthaginis altae 265
fvndamenta locas pvlchramqve vxorivs vrbem
exstrvis? hev, regni rervmqve oblite tvarvm!
ipse devm tibi me claro demittit Olympo
regnator, caelvm et terras qvi nvmine torqvet,
ipse haec ferre ivbet celeris mandata per avras: 270
qvid strvis? avt qva spe Libycis teris otia terris?
si te nvlla movet tantarvm gloria rervm
[nec svper ipse tva moliris lavde laborem,]
Ascanivm svrgentem et spes heredis Ivli
respice, cvi regnvm Italiae Romanaqve tellvs 275
debetvr.' tali Cyllenivs ore locvtvs
mortalis visvs medio sermone reliqvit
et procvl in tenvem ex ocvlis evanvit avram.
At vero Aeneas aspectv obmvtvit amens,
arrectaeqve horrore comae et vox favcibvs haesit. 280
ardet abire fvga dvlcisqve relinqvere terras,
attonitvs tanto monitv imperioqve deorvm.
hev qvid agat? qvo nvnc reginam ambire fvrentem
avdeat adfatv? qvae prima exordia svmat?
atqve animvm nvnc hvc celerem nvnc dividit illvc 285
in partisqve rapit varias perqve omnia versat.
haec alternanti potior sententia visa est:
Mnesthea Sergestvmqve vocat fortemqve Serestvm,
classem aptent taciti sociosqve ad litora cogant,
arma parent et qvae rebvs sit cavsa novandis 290
dissimvlent; sese interea, qvando optima Dido
nesciat et tantos rvmpi non speret amores,
temptatvrvm aditvs et qvae mollissima fandi
tempora, qvis rebvs dexter modvs. ocivs omnes
imperio laeti parent et ivssa facessvnt. 295
At regina dolos (qvis fallere possit amantem?)
praesensit, motvsqve excepit prima fvtvros
omnia tvta timens. eadem impia Fama fvrenti
detvlit armari classem cvrsvmqve parari.
saevit inops animi totamqve incensa per vrbem 300
bacchatvr, qvalis commotis excita sacris
Thyias, vbi avdito stimvlant trieterica Baccho
orgia noctvrnvsqve vocat clamore Cithaeron.
tandem his Aenean compellat vocibvs vltro:
'dissimvlare etiam sperasti, perfide, tantvm 305
posse nefas tacitvsqve mea decedere terra?
nec te noster amor nec te data dextera qvondam
nec moritvra tenet crvdeli fvnere Dido?
qvin etiam hiberno moliri sidere classem
et mediis properas Aqvilonibvs ire per altvm, 310
crvdelis? qvid, si non arva aliena domosqve
ignotas peteres, et Troia antiqva maneret,
Troia per vndosvm peteretvr classibvs aeqvor?
mene fvgis? per ego has lacrimas dextramqve tvam te
(qvando alivd mihi iam miserae nihil ipsa reliqvi), 315
per convbia nostra, per inceptos hymenaeos,
si bene qvid de te mervi, fvit avt tibi qvicqvam
dvlce mevm, miserere domvs labentis et istam,
oro, si qvis adhvc precibvs locvs, exve mentem.
te propter Libycae gentes Nomadvmqve tyranni 320
odere, infensi Tyrii; te propter evndem
exstinctvs pvdor et, qva sola sidera adibam,
fama prior. cvi me moribvndam deseris hospes
(hoc solvm nomen qvoniam de conivge restat)?
qvid moror? an mea Pygmalion dvm moenia frater 325
destrvat avt captam dvcat Gaetvlvs Iarbas?
saltem si qva mihi de te svscepta fvisset
ante fvgam svboles, si qvis mihi parvvlvs avla
lvderet Aeneas, qvi te tamen ore referret,
non eqvidem omnino capta ac deserta viderer.' 330
Dixerat. ille Iovis monitis immota tenebat
lvmina et obnixvs cvram svb corde premebat.
tandem pavca refert: 'ego te, qvae plvrima fando
envmerare vales, nvmqvam, regina, negabo
promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae 335
dvm memor ipse mei, dvm spiritvs hos regit artvs.
pro re pavca loqvar. neqve ego hanc abscondere fvrto
speravi (ne finge) fvgam, nec conivgis vmqvam
praetendi taedas avt haec in foedera veni.
me si fata meis paterentvr dvcere vitam 340
avspiciis et sponte mea componere cvras,
vrbem Troianam primvm dvlcisqve meorvm
reliqvias colerem, Priami tecta alta manerent,
et recidiva manv posvissem Pergama victis.
sed nvnc Italiam magnam Grynevs Apollo, 345
Italiam Lyciae ivssere capessere sortes;
hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces
Phoenissam Libycaeqve aspectvs detinet vrbis,
qvae tandem Avsonia Tevcros considere terra
invidia est? et nos fas extera qvaerere regna. 350
me patris Anchisae, qvotiens vmentibvs vmbris
nox operit terras, qvotiens astra ignea svrgvnt,
admonet in somnis et tvrbida terret imago;
me pver Ascanivs capitisqve inivria cari,
qvem regno Hesperiae fravdo et fatalibvs arvis. 355
nvnc etiam interpres divvm Iove missvs ab ipso
(testor vtrvmqve capvt) celeris mandata per avras
detvlit: ipse devm manifesto in lvmine vidi
intrantem mvros vocemqve his avribvs havsi.
desine meqve tvis incendere teqve qverelis; 360
Italiam non sponte seqvor.'
Talia dicentem iamdvdvm aversa tvetvr
hvc illvc volvens ocvlos totvmqve pererrat
lvminibvs tacitis et sic accensa profatvr:
'nec tibi diva parens generis nec Dardanvs avctor, 365
perfide, sed dvris genvit te cavtibvs horrens
Cavcasvs Hyrcanaeqve admorvnt vbera tigres.
nam qvid dissimvlo avt qvae me ad maiora reservo?
nvm fletv ingemvit nostro? nvm lvmina flexit?
nvm lacrimas victvs dedit avt miseratvs amantem est? 370
qvae qvibvs anteferam? iam iam nec maxima Ivno
nec Satvrnivs haec ocvlis pater aspicit aeqvis.
nvsqvam tvta fides. eiectvm litore, egentem
excepi et regni demens in parte locavi.
amissam classem, socios a morte redvxi 375
(hev fvriis incensa feror!): nvnc avgvr Apollo,
nvnc Lyciae sortes, nvnc et Iove missvs ab ipso
interpres divvm fert horrida ivssa per avras.
scilicet is svperis labor est, ea cvra qvietos
sollicitat. neqve te teneo neqve dicta refello: 380
i, seqvere Italiam ventis, pete regna per vndas.
spero eqvidem mediis, si qvid pia nvmina possvnt,
svpplicia havsvrvm scopvlis et nomine Dido
saepe vocatvrvm. seqvar atris ignibvs absens
et, cvm frigida mors anima sedvxerit artvs, 385
omnibvs vmbra locis adero. dabis, improbe, poenas.
avdiam et haec Manis veniet mihi fama svb imos.'
his medivm dictis sermonem abrvmpit et avras
aegra fvgit seqve ex ocvlis avertit et avfert,
linqvens mvlta metv cvnctantem et mvlta parantem 390
dicere. svscipivnt famvlae conlapsaqve membra
marmoreo refervnt thalamo stratisqve reponvnt.
At pivs Aeneas, qvamqvam lenire dolentem
solando cvpit et dictis avertere cvras,
mvlta gemens magnoqve animvm labefactvs amore 395
ivssa tamen divvm exseqvitvr classemqve revisit.
tvm vero Tevcri incvmbvnt et litore celsas
dedvcvnt toto navis. natat vncta carina,
frondentisqve fervnt remos et robora silvis
infabricata fvgae stvdio. 400
migrantis cernas totaqve ex vrbe rventis:
ac velvt ingentem formicae farris acervvm
cvm popvlant hiemis memores tectoqve reponvnt,
it nigrvm campis agmen praedamqve per herbas
convectant calle angvsto; pars grandia trvdvnt 405
obnixae frvmenta vmeris, pars agmina cogvnt
castigantqve moras, opere omnis semita fervet.
qvis tibi tvm, Dido, cernenti talia sensvs,
qvosve dabas gemitvs, cvm litora fervere late
prospiceres arce ex svmma, totvmqve videres 410
misceri ante ocvlos tantis clamoribvs aeqvor!
improbe Amor, qvid non mortalia pectora cogis!
ire itervm in lacrimas, itervm temptare precando
cogitvr et svpplex animos svmmittere amori,
ne qvid inexpertvm frvstra moritvra relinqvat. 415
'Anna, vides toto properari litore circvm:
vndiqve convenere; vocat iam carbasvs avras,
pvppibvs et laeti navtae imposvere coronas.
hvnc ego si potvi tantvm sperare dolorem,
et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen vnvm 420
exseqvere, Anna, mihi; solam nam perfidvs ille
te colere, arcanos etiam tibi credere sensvs;
sola viri mollis aditvs et tempora noras.
i, soror, atqve hostem svpplex adfare svperbvm:
non ego cvm Danais Troianam exscindere gentem 425
Avlide ivravi classemve ad Pergama misi,
nec patris Anchisae cinerem manisve revelli:
cvr mea dicta negat dvras demittere in avris?
qvo rvit? extremvm hoc miserae det mvnvs amanti:
exspectet facilemqve fvgam ventosqve ferentis. 430
non iam conivgivm antiqvvm, qvod prodidit, oro,
nec pvlchro vt Latio careat regnvmqve relinqvat:
tempvs inane peto, reqviem spativmqve fvrori,
dvm mea me victam doceat fortvna dolere.
extremam hanc oro veniam (miserere sororis), 435
qvam mihi cvm dederit cvmvlatam morte remittam.'
Talibvs orabat, talisqve miserrima fletvs
fertqve refertqve soror. sed nvllis ille movetvr
fletibvs avt voces vllas tractabilis avdit;
fata obstant placidasqve viri devs obstrvit avris. 440
ac velvt annoso validam cvm robore qvercvm
Alpini Boreae nvnc hinc nvnc flatibvs illinc
ervere inter se certant; it stridor, et altae
consternvnt terram concvsso stipite frondes;
ipsa haeret scopvlis et qvantvm vertice ad avras 445
aetherias, tantvm radice in Tartara tendit:
havd secvs adsidvis hinc atqve hinc vocibvs heros
tvnditvr, et magno persentit pectore cvras;
mens immota manet, lacrimae volvvntvr inanes.
Tvm vero infelix fatis exterrita Dido 450
mortem orat; taedet caeli convexa tveri.
qvo magis inceptvm peragat lvcemqve relinqvat,
vidit, tvricremis cvm dona imponeret aris,
(horrendvm dictv) latices nigrescere sacros
fvsaqve in obscenvm se vertere vina crvorem; 455
hoc visvm nvlli, non ipsi effata sorori.
praeterea fvit in tectis de marmore templvm
conivgis antiqvi, miro qvod honore colebat,
velleribvs niveis et festa fronde revinctvm:
hinc exavdiri voces et verba vocantis 460
visa viri, nox cvm terras obscvra teneret,
solaqve cvlminibvs ferali carmine bvbo
saepe qveri et longas in fletvm dvcere voces;
mvltaqve praeterea vatvm praedicta priorvm
terribili monitv horrificant. agit ipse fvrentem 465
in somnis fervs Aeneas, semperqve relinqvi
sola sibi, semper longam incomitata videtvr
ire viam et Tyrios deserta qvaerere terra,
Evmenidvm velvti demens videt agmina Penthevs
et solem geminvm et dvplices se ostendere Thebas, 470
avt Agamemnonivs scaenis agitatvs Orestes,
armatam facibvs matrem et serpentibvs atris
cvm fvgit vltricesqve sedent in limine Dirae.
Ergo vbi concepit fvrias evicta dolore
decrevitqve mori, tempvs secvm ipsa modvmqve 475
exigit, et maestam dictis adgressa sororem
consilivm vvltv tegit ac spem fronte serenat:
'inveni, germana, viam (gratare sorori)
qvae mihi reddat evm vel eo me solvat amantem.
Oceani finem ivxta solemqve cadentem 480
vltimvs Aethiopvm locvs est, vbi maximvs Atlas
axem vmero torqvet stellis ardentibvs aptvm:
hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,
Hesperidvm templi cvstos, epvlasqve draconi
qvae dabat et sacros servabat in arbore ramos, 485
spargens vmida mella soporifervmqve papaver.
haec se carminibvs promittit solvere mentes
qvas velit, ast aliis dvras immittere cvras,
sistere aqvam flvviis et vertere sidera retro,
noctvrnosqve movet Manis: mvgire videbis 490
svb pedibvs terram et descendere montibvs ornos.
testor, cara, deos et te, germana, tvvmqve
dvlce capvt, magicas invitam accingier artis.
tv secreta pyram tecto interiore svb avras
erige, et arma viri thalamo qvae fixa reliqvit 495
impivs exvviasqve omnis lectvmqve ivgalem,
qvo perii, svper imponas: abolere nefandi
cvncta viri monimenta ivvat monstratqve sacerdos.'
haec effata silet, pallor simvl occvpat ora.
non tamen Anna novis praetexere fvnera sacris 500
germanam credit, nec tantos mente fvrores
concipit avt graviora timet qvam morte Sychaei.
ergo ivssa parat.
At regina, pyra penetrali in sede svb avras
erecta ingenti taedis atqve ilice secta, 505
intenditqve locvm sertis et fronde coronat
fvnerea; svper exvvias ensemqve relictvm
effigiemqve toro locat havd ignara fvtvri.
stant arae circvm et crinis effvsa sacerdos
ter centvm tonat ore deos, Erebvmqve Chaosqve 510
tergeminamqve Hecaten, tria virginis ora Dianae.
sparserat et latices simvlatos fontis Averni,
falcibvs et messae ad lvnam qvaervntvr aenis
pvbentes herbae nigri cvm lacte veneni;
qvaeritvr et nascentis eqvi de fronte revvlsvs 515
et matri praereptvs amor.
ipsa mola manibvsqve piis altaria ivxta
vnvm exvta pedem vinclis, in veste recincta,
testatvr moritvra deos et conscia fati
sidera; tvm, si qvod non aeqvo foedere amantis 520
cvrae nvmen habet ivstvmqve memorqve, precatvr.
Nox erat et placidvm carpebant fessa soporem
corpora per terras, silvaeqve et saeva qvierant
aeqvora, cvm medio volvvntvr sidera lapsv,
cvm tacet omnis ager, pecvdes pictaeqve volvcres, 525
qvaeqve lacvs late liqvidos qvaeqve aspera dvmis
rvra tenent, somno positae svb nocte silenti.
at non infelix animi Phoenissa, neqve vmqvam 529
solvitvr in somnos ocvlisve avt pectore noctem
accipit: ingeminant cvrae rvrsvsqve resvrgens
saevit amor magnoqve irarvm flvctvat aestv.
sic adeo insistit secvmqve ita corde volvtat:
'en, qvid ago? rvrsvsne procos inrisa priores
experiar, Nomadvmqve petam convbia svpplex, 535
qvos ego sim totiens iam dedignata maritos?
Iliacas igitvr classis atqve vltima Tevcrvm
ivssa seqvar? qviane avxilio ivvat ante levatos
et bene apvd memores veteris stat gratia facti?
qvis me avtem, fac velle, sinet ratibvsve svperbis 540
invisam accipiet? nescis hev, perdita, necdvm
Laomedonteae sentis perivria gentis?
qvid tvm? sola fvga navtas comitabor ovantis?
an Tyriis omniqve manv stipata meorvm
inferar et, qvos Sidonia vix vrbe revelli, 545
rvrsvs agam pelago et ventis dare vela ivbebo?
qvin morere vt merita es, ferroqve averte dolorem.
tv lacrimis evicta meis, tv prima fvrentem
his, germana, malis oneras atqve obicis hosti.
non licvit thalami expertem sine crimine vitam 550
degere more ferae, talis nec tangere cvras;
non servata fides cineri promissa Sychaeo.'
Tantos illa svo rvmpebat pectore qvestvs:
Aeneas celsa in pvppi iam certvs evndi
carpebat somnos rebvs iam rite paratis. 555
hvic se forma dei vvltv redevntis eodem
obtvlit in somnis rvrsvsqve ita visa monere est,
omnia Mercvrio similis, vocemqve coloremqve
et crinis flavos et membra decora ivventa:
'nate dea, potes hoc svb casv dvcere somnos, 560
nec qvae te circvm stent deinde pericvla cernis,
demens, nec Zephyros avdis spirare secvndos?
illa dolos dirvmqve nefas in pectore versat
certa mori, variosqve irarvm concitat aestvs.
non fvgis hinc praeceps, dvm praecipitare potestas? 565
iam mare tvrbari trabibvs saevasqve videbis
conlvcere faces, iam fervere litora flammis,
si te his attigerit terris Avrora morantem.
heia age, rvmpe moras. varivm et mvtabile semper
femina.' sic fatvs nocti se immiscvit atrae. 570
Tvm vero Aeneas svbitis exterritvs vmbris
corripit e somno corpvs sociosqve fatigat
praecipitis: 'vigilate, viri, et considite transtris;
solvite vela citi. devs aethere missvs ab alto
festinare fvgam tortosqve incidere fvnis 575
ecce itervm instimvlat. seqvimvr te, sancte deorvm,
qvisqvis es, imperioqve itervm paremvs ovantes.
adsis o placidvsqve ivves et sidera caelo
dextra feras.' dixit vaginaqve eripit ensem
fvlminevm strictoqve ferit retinacvla ferro. 580
idem omnis simvl ardor habet, rapivntqve rvvntqve;
litora deservere, latet svb classibvs aeqvor,
adnixi torqvent spvmas et caervla verrvnt.
Et iam prima novo spargebat lvmine terras
Tithoni crocevm linqvens Avrora cvbile. 585
regina e specvlis vt primam albescere lvcem
vidit et aeqvatis classem procedere velis,
litoraqve et vacvos sensit sine remige portvs,
terqve qvaterqve manv pectvs percvssa decorvm
flaventisqve abscissa comas 'pro Ivppiter! ibit 590
hic,' ait 'et nostris inlvserit advena regnis?
non arma expedient totaqve ex vrbe seqventvr,
diripientqve rates alii navalibvs? ite,
ferte citi flammas, date tela, impellite remos!
qvid loqvor? avt vbi svm? qvae mentem insania mvtat? 595
infelix Dido, nvnc te facta impia tangvnt?
tvm decvit, cvm sceptra dabas. en dextra fidesqve,
qvem secvm patrios aivnt portare penatis,
qvem svbiisse vmeris confectvm aetate parentem!
non potvi abreptvm divellere corpvs et vndis 600
spargere? non socios, non ipsvm absvmere ferro
Ascanivm patriisqve epvlandvm ponere mensis?
vervm anceps pvgnae fverat fortvna. fvisset:
qvem metvi moritvra? faces in castra tvlissem
implessemqve foros flammis natvmqve patremqve 605
cvm genere exstinxem, memet svper ipsa dedissem.
Sol, qvi terrarvm flammis opera omnia lvstras,
tvqve harvm interpres cvrarvm et conscia Ivno,
noctvrnisqve Hecate triviis vlvlata per vrbes
et Dirae vltrices et di morientis Elissae, 610
accipite haec, meritvmqve malis advertite nvmen
et nostras avdite preces. si tangere portvs
infandvm capvt ac terris adnare necesse est,
et sic fata Iovis poscvnt, hic terminvs haeret,
at bello avdacis popvli vexatvs et armis, 615
finibvs extorris, complexv avvlsvs Ivli
avxilivm imploret videatqve indigna svorvm
fvnera; nec, cvm se svb leges pacis iniqvae
tradiderit, regno avt optata lvce frvatvr,
sed cadat ante diem mediaqve inhvmatvs harena. 620
haec precor, hanc vocem extremam cvm sangvine fvndo.
tvm vos, o Tyrii, stirpem et genvs omne fvtvrvm
exercete odiis, cineriqve haec mittite nostro
mvnera. nvllvs amor popvlis nec foedera svnto.
exoriare aliqvis nostris ex ossibvs vltor 625
qvi face Dardanios ferroqve seqvare colonos,
nvnc, olim, qvocvmqve dabvnt se tempore vires.
litora litoribvs contraria, flvctibvs vndas
imprecor, arma armis: pvgnent ipsiqve nepotesqve.'
Haec ait, et partis animvm versabat in omnis, 630
invisam qvaerens qvam primvm abrvmpere lvcem.
tvm breviter Barcen nvtricem adfata Sychaei,
namqve svam patria antiqva cinis ater habebat:
'Annam, cara mihi nvtrix, hvc siste sororem:
dic corpvs properet flvviali spargere lympha, 635
et pecvdes secvm et monstrata piacvla dvcat.
sic veniat, tvqve ipsa pia tege tempora vitta.
sacra Iovi Stygio, qvae rite incepta paravi,
perficere est animvs finemqve imponere cvris
Dardaniiqve rogvm capitis permittere flammae.' 640
sic ait. illa gradvm stvdio celebrabat anili.
at trepida et coeptis immanibvs effera Dido
sangvineam volvens aciem, macvlisqve trementis
interfvsa genas et pallida morte fvtvra,
interiora domvs inrvmpit limina et altos 645
conscendit fvribvnda rogos ensemqve reclvdit
Dardanivm, non hos qvaesitvm mvnvs in vsvs.
hic, postqvam Iliacas vestis notvmqve cvbile
conspexit, pavlvm lacrimis et mente morata
incvbvitqve toro dixitqve novissima verba: 650
'dvlces exvviae, dvm fata devsqve sinebat,
accipite hanc animam meqve his exsolvite cvris.
vixi et qvem dederat cvrsvm Fortvna peregi,
et nvnc magna mei svb terras ibit imago.
vrbem praeclaram statvi, mea moenia vidi, 655
vlta virvm poenas inimico a fratre recepi,
felix, hev nimivm felix, si litora tantvm
nvmqvam Dardaniae tetigissent nostra carinae.'
dixit, et os impressa toro 'moriemvr invltae,
sed moriamvr' ait. 'sic, sic ivvat ire svb vmbras. 660
havriat hvnc ocvlis ignem crvdelis ab alto
Dardanvs, et nostrae secvm ferat omina mortis.'
dixerat, atqve illam media inter talia ferro
conlapsam aspicivnt comites, ensemqve crvore
spvmantem sparsasqve manvs. it clamor ad alta 665
atria: concvssam bacchatvr Fama per vrbem.
lamentis gemitvqve et femineo vlvlatv
tecta fremvnt, resonat magnis plangoribvs aether,
non aliter qvam si immissis rvat hostibvs omnis
Karthago avt antiqva Tyros, flammaeqve fvrentes 670
cvlmina perqve hominvm volvantvr perqve deorvm.
avdiit exanimis trepidoqve exterrita cvrsv
vngvibvs ora soror foedans et pectora pvgnis
per medios rvit, ac morientem nomine clamat:
'hoc illvd, germana, fvit? me fravde petebas? 675
hoc rogvs iste mihi, hoc ignes araeqve parabant?
qvid primvm deserta qverar? comitemne sororem
sprevisti moriens? eadem me ad fata vocasses,
idem ambas ferro dolor atqve eadem hora tvlisset.
his etiam strvxi manibvs patriosqve vocavi 680
voce deos, sic te vt posita, crvdelis, abessem?
exstinxti te meqve, soror, popvlvmqve patresqve
Sidonios vrbemqve tvam. date, vvlnera lymphis
ablvam et, extremvs si qvis svper halitvs errat,
ore legam.' sic fata gradvs evaserat altos, 685
semianimemqve sinv germanam amplexa fovebat
cvm gemitv atqve atros siccabat veste crvores.
illa gravis ocvlos conata attollere rvrsvs
deficit; infixvm stridit svb pectore vvlnvs.
ter sese attollens cvbitoqve adnixa levavit, 690
ter revolvta toro est ocvlisqve errantibvs alto
qvaesivit caelo lvcem ingemvitqve reperta.
Tvm Ivno omnipotens longvm miserata dolorem
difficilisqve obitvs Irim demisit Olympo
qvae lvctantem animam nexosqve resolveret artvs. 695
nam qvia nec fato merita nec morte peribat,
sed misera ante diem svbitoqve accensa fvrore,
nondvm illi flavvm Proserpina vertice crinem
abstvlerat Stygioqve capvt damnaverat Orco.
ergo Iris croceis per caelvm roscida pennis 700
mille trahens varios adverso sole colores
devolat et svpra capvt astitit. 'hvnc ego Diti
sacrvm ivssa fero teqve isto corpore solvo':
sic ait et dextra crinem secat, omnis et vna
dilapsvs calor atqve in ventos vita recessit.
AENEIDA LIBER V
Interea medivm Aeneas iam classe tenebat
certvs iter flvctvsqve atros Aqvilone secabat
moenia respiciens, qvae iam infelicis Elissae
conlvcent flammis. qvae tantvm accenderit ignem
cavsa latet; dvri magno sed amore dolores 5
pollvto, notvmqve fvrens qvid femina possit,
triste per avgvrivm Tevcrorvm pectora dvcvnt.
vt pelagvs tenvere rates nec iam amplivs vlla
occvrrit tellvs, maria vndiqve et vndiqve caelvm,
olli caervlevs svpra capvt astitit imber 10
noctem hiememqve ferens et inhorrvit vnda tenebris.
ipse gvbernator pvppi Palinvrvs ab alta:
'hev qvianam tanti cinxervnt aethera nimbi?
qvidve, pater Neptvne, paras?' sic deinde locvtvs
colligere arma ivbet validisqve incvmbere remis, 15
obliqvatqve sinvs in ventvm ac talia fatvr:
'magnanime Aenea, non, si mihi Ivppiter avctor
spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.
mvtati transversa fremvnt et vespere ab atro
consvrgvnt venti, atqve in nvbem cogitvr aer. 20
nec nos obniti contra nec tendere tantvm
svfficimvs. svperat qvoniam Fortvna, seqvamvr,
qvoqve vocat vertamvs iter. nec litora longe
fida reor fraterna Erycis portvsqve Sicanos,
si modo rite memor servata remetior astra.' 25
tvm pivs Aeneas: 'eqvidem sic poscere ventos
iamdvdvm et frvstra cerno te tendere contra.
flecte viam velis. an sit mihi gratior vlla,
qvove magis fessas optem dimittere navis,
qvam qvae Dardanivm tellvs mihi servat Acesten 30
et patris Anchisae gremio complectitvr ossa?'
haec vbi dicta, petvnt portvs et vela secvndi
intendvnt Zephyri; fertvr cita gvrgite classis,
et tandem laeti notae advertvntvr harenae.
At procvl ex celso miratvs vertice montis 35
adventvm sociasqve rates occvrrit Acestes,
horridvs in iacvlis et pelle Libystidis vrsae,
Troia Criniso conceptvm flvmine mater
qvem genvit. vetervm non immemor ille parentvm
gratatvr redvces et gaza laetvs agresti 40
excipit, ac fessos opibvs solatvr amicis.
Postera cvm primo stellas Oriente fvgarat
clara dies, socios in coetvm litore ab omni
advocat Aeneas tvmvliqve ex aggere fatvr:
'Dardanidae magni, genvs alto a sangvine divvm, 45
annvvs exactis completvr mensibvs orbis,
ex qvo reliqvias diviniqve ossa parentis
condidimvs terra maestasqve sacravimvs aras;
iamqve dies, nisi fallor, adest, qvem semper acerbvm,
semper honoratvm (sic di volvistis) habebo. 50
hvnc ego Gaetvlis agerem si Syrtibvs exsvl,
Argolicove mari deprensvs et vrbe Mycenae,
annva vota tamen sollemnisqve ordine pompas
exseqverer strveremqve svis altaria donis.
nvnc vltro ad cineres ipsivs et ossa parentis 55
havd eqvidem sine mente, reor, sine nvmine divvm
adsvmvs et portvs delati intramvs amicos.
ergo agite et laetvm cvncti celebremvs honorem:
poscamvs ventos, atqve haec me sacra qvotannis
vrbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 60
bina bovm vobis Troia generatvs Acestes
dat nvmero capita in navis; adhibete penatis
et patrios epvlis et qvos colit hospes Acestes.
praeterea, si nona diem mortalibvs almvm
Avrora extvlerit radiisqve retexerit orbem, 65
prima citae Tevcris ponam certamina classis;
qviqve pedvm cvrsv valet, et qvi viribvs avdax
avt iacvlo incedit melior levibvsqve sagittis,
sev crvdo fidit pvgnam committere caestv,
cvncti adsint meritaeqve exspectent praemia palmae. 70
ore favete omnes et cingite tempora ramis.'
Sic fatvs velat materna tempora myrto.
hoc Helymvs facit, hoc aevi matvrvs Acestes,
hoc pver Ascanivs, seqvitvr qvos cetera pvbes.
ille e concilio mvltis cvm milibvs ibat 75
ad tvmvlvm magna medivs comitante caterva.
hic dvo rite mero libans carchesia Baccho
fvndit hvmi, dvo lacte novo, dvo sangvine sacro,
pvrpvreosqve iacit flores ac talia fatvr:
'salve, sancte parens, itervm; salvete, recepti 80
neqviqvam cineres animaeqve vmbraeqve paternae.
non licvit finis Italos fataliaqve arva
nec tecvm Avsonivm, qvicvmqve est, qvaerere Thybrim.'
dixerat haec, adytis cvm lvbricvs angvis ab imis
septem ingens gyros, septena volvmina traxit 85
amplexvs placide tvmvlvm lapsvsqve per aras,
caervleae cvi terga notae macvlosvs et avro
sqvamam incendebat fvlgor, cev nvbibvs arcvs
mille iacit varios adverso sole colores.
obstipvit visv Aeneas. ille agmine longo 90
tandem inter pateras et levia pocvla serpens
libavitqve dapes rvrsvsqve innoxivs imo
svccessit tvmvlo et depasta altaria liqvit.
hoc magis inceptos genitori instavrat honores,
incertvs genivmne loci famvlvmne parentis 95
esse pvtet; caedit binas de more bidentis
totqve sves, totidem nigrantis terga ivvencos,
vinaqve fvndebat pateris animamqve vocabat
Anchisae magni manisqve Acheronte remissos.
nec non et socii, qvae cviqve est copia, laeti 100
dona fervnt, onerant aras mactantqve ivvencos;
ordine aena locant alii fvsiqve per herbam
svbicivnt veribvs prvnas et viscera torrent.
Exspectata dies aderat nonamqve serena
Avroram Phaethontis eqvi iam lvce vehebant, 105
famaqve finitimos et clari nomen Acestae
excierat; laeto complerant litora coetv
visvri Aeneadas, pars et certare parati.
mvnera principio ante ocvlos circoqve locantvr
in medio, sacri tripodes viridesqve coronae 110
et palmae pretivm victoribvs, armaqve et ostro
perfvsae vestes, argenti avriqve talenta;
et tvba commissos medio canit aggere lvdos.
Prima pares inevnt gravibvs certamina remis
qvattvor ex omni delectae classe carinae. 115
velocem Mnesthevs agit acri remige Pristim,
mox Italvs Mnesthevs, genvs a qvo nomine Memmi,
ingentemqve Gyas ingenti mole Chimaeram,
vrbis opvs, triplici pvbes qvam Dardana versv
impellvnt, terno consvrgvnt ordine remi; 120
Sergestvsqve, domvs tenet a qvo Sergia nomen,
Centavro invehitvr magna, Scyllaqve Cloanthvs
caervlea, genvs vnde tibi, Romane Clventi.
Est procvl in pelago saxvm spvmantia contra
litora, qvod tvmidis svmmersvm tvnditvr olim 125
flvctibvs, hiberni condvnt vbi sidera Cavri;
tranqvillo silet immotaqve attollitvr vnda
campvs et apricis statio gratissima mergis.
hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam
constitvit signvm navtis pater, vnde reverti 130
scirent et longos vbi circvmflectere cvrsvs.
tvm loca sorte legvnt ipsiqve in pvppibvs avro
dvctores longe effvlgent ostroqve decori;
cetera popvlea velatvr fronde ivventvs
nvdatosqve vmeros oleo perfvsa nitescit. 135
considvnt transtris, intentaqve bracchia remis;
intenti exspectant signvm, exsvltantiaqve havrit
corda pavor pvlsans lavdvmqve arrecta cvpido.
inde vbi clara dedit sonitvm tvba, finibvs omnes,
havd mora, prosilvere svis; ferit aethera clamor 140
navticvs, addvctis spvmant freta versa lacertis.
infindvnt pariter svlcos, totvmqve dehiscit
convvlsvm remis rostrisqve tridentibvs aeqvor.
non tam praecipites biivgo certamine campvm
corripvere rvvntqve effvsi carcere cvrrvs, 145
nec sic immissis avrigae vndantia lora
concvssere ivgis proniqve in verbera pendent.
tvm plavsv fremitvqve virvm stvdiisqve faventvm
consonat omne nemvs, vocemqve inclvsa volvtant
litora, pvlsati colles clamore resvltant. 150
Effvgit ante alios primisqve elabitvr vndis
tvrbam inter fremitvmqve Gyas; qvem deinde Cloanthvs
conseqvitvr, melior remis, sed pondere pinvs
tarda tenet. post hos aeqvo discrimine Pristis
Centavrvsqve locvm tendvnt svperare priorem; 155
et nvnc Pristis habet, nvnc victam praeterit ingens
Centavrvs, nvnc vna ambae ivnctisqve fervntvr
frontibvs et longa svlcant vada salsa carina.
iamqve propinqvabant scopvlo metamqve tenebant,
cvm princeps medioqve Gyas in gvrgite victor 160
rectorem navis compellat voce Menoeten:
'qvo tantvm mihi dexter abis? hvc derige cvrsvm;
litvs ama et laeva stringat sine palmvla cavtes;
altvm alii teneant.' dixit; sed caeca Menoetes
saxa timens proram pelagi detorqvet ad vndas. 165
'qvo diversvs abis?' itervm 'pete saxa, Menoete!'
cvm clamore Gyas revocabat, et ecce Cloanthvm
respicit instantem tergo et propiora tenentem.
ille inter navemqve Gyae scopvlosqve sonantis
radit iter laevvm interior svbitoqve priorem 170
praeterit et metis tenet aeqvora tvta relictis.
tvm vero exarsit ivveni dolor ossibvs ingens
nec lacrimis carvere genae, segnemqve Menoeten
oblitvs decorisqve svi socivmqve salvtis
in mare praecipitem pvppi detvrbat ab alta; 175
ipse gvbernaclo rector svbit, ipse magister
hortatvrqve viros clavvmqve ad litora torqvet.
at gravis vt fvndo vix tandem redditvs imo est
iam senior madidaqve flvens in veste Menoetes
svmma petit scopvli siccaqve in rvpe resedit. 180
illvm et labentem Tevcri et risere natantem
et salsos rident revomentem pectore flvctvs.
Hic laeta extremis spes est accensa dvobvs,
Sergesto Mnestheiqve, Gyan svperare morantem.
Sergestvs capit ante locvm scopvloqve propinqvat, 185
nec tota tamen ille prior praeevnte carina;
parte prior, partim rostro premit aemvla Pristis.
at media socios incedens nave per ipsos
hortatvr Mnesthevs: 'nvnc, nvnc insvrgite remis,
Hectorei socii, Troiae qvos sorte svprema 190
delegi comites; nvnc illas promite viris,
nvnc animos, qvibvs in Gaetvlis Syrtibvs vsi
Ionioqve mari Maleaeqve seqvacibvs vndis.
non iam prima peto Mnesthevs neqve vincere certo
(qvamqvam o!—sed svperent qvibvs hoc, Neptvne, dedisti); 195
extremos pvdeat rediisse: hoc vincite, cives,
et prohibete nefas.' olli certamine svmmo
procvmbvnt: vastis tremit ictibvs aerea pvppis
svbtrahitvrqve solvm, tvm creber anhelitvs artvs
aridaqve ora qvatit, svdor flvit vndiqve rivis. 200
attvlit ipse viris optatvm casvs honorem:
namqve fvrens animi dvm proram ad saxa svbvrget
interior spatioqve svbit Sergestvs iniqvo,
infelix saxis in procvrrentibvs haesit.
concvssae cavtes et acvto in mvrice remi 205
obnixi crepvere inlisaqve prora pependit.
consvrgvnt navtae et magno clamore morantvr
ferratasqve trvdes et acvta cvspide contos
expedivnt fractosqve legvnt in gvrgite remos.
at laetvs Mnesthevs svccessvqve acrior ipso 210
agmine remorvm celeri ventisqve vocatis
prona petit maria et pelago decvrrit aperto.
qvalis spelvnca svbito commota colvmba,
cvi domvs et dvlces latebroso in pvmice nidi,
fertvr in arva volans plavsvmqve exterrita pennis 215
dat tecto ingentem, mox aere lapsa qvieto
radit iter liqvidvm celeris neqve commovet alas:
sic Mnesthevs, sic ipsa fvga secat vltima Pristis
aeqvora, sic illam fert impetvs ipse volantem.
et primvm in scopvlo lvctantem deserit alto 220
Sergestvm brevibvsqve vadis frvstraqve vocantem
avxilia et fractis discentem cvrrere remis.
inde Gyan ipsamqve ingenti mole Chimaeram
conseqvitvr; cedit, qvoniam spoliata magistro est.
solvs iamqve ipso svperest in fine Cloanthvs, 225
qvem petit et svmmis adnixvs viribvs vrget.
Tvm vero ingeminat clamor cvnctiqve seqventem
instigant stvdiis, resonatqve fragoribvs aether.
hi proprivm decvs et partvm indignantvr honorem
ni teneant, vitamqve volvnt pro lavde pacisci; 230
hos svccessvs alit: possvnt, qvia posse videntvr.
et fors aeqvatis cepissent praemia rostris,
ni palmas ponto tendens vtrasqve Cloanthvs
fvdissetqve preces divosqve in vota vocasset:
'di, qvibvs imperivm est pelagi, qvorvm aeqvora cvrro, 235
vobis laetvs ego hoc candentem in litore tavrvm
constitvam ante aras voti revs, extaqve salsos
proiciam in flvctvs et vina liqventia fvndam.'
dixit, evmqve imis svb flvctibvs avdiit omnis
Nereidvm Phorciqve chorvs Panopeaqve virgo, 240
et pater ipse manv magna Portvnvs evntem
impvlit: illa Noto citivs volvcriqve sagitta
ad terram fvgit et portv se condidit alto.
tvm satvs Anchisa cvnctis ex more vocatis
victorem magna praeconis voce Cloanthvm 245
declarat viridiqve advelat tempora lavro,
mvneraqve in navis ternos optare ivvencos
vinaqve et argenti magnvm dat ferre talentvm.
ipsis praecipvos dvctoribvs addit honores:
victori chlamydem avratam, qvam plvrima circvm 250
pvrpvra maeandro dvplici Meliboea cvcvrrit,
intextvsqve pver frondosa regivs Ida
velocis iacvlo cervos cvrsvqve fatigat
acer, anhelanti similis, qvem praepes ab Ida
svblimem pedibvs rapvit Iovis armiger vncis; 255
longaevi palmas neqviqvam ad sidera tendvnt
cvstodes, saevitqve canvm latratvs in avras.
at qvi deinde locvm tenvit virtvte secvndvm,
levibvs hvic hamis consertam avroqve trilicem
loricam, qvam Demoleo detraxerat ipse 260
victor apvd rapidvm Simoenta svb Ilio alto,
donat habere, viro decvs et tvtamen in armis.
vix illam famvli Phegevs Sagarisqve ferebant
mvltiplicem conixi vmeris; indvtvs at olim
Demoleos cvrsv palantis Troas agebat. 265
tertia dona facit geminos ex aere lebetas
cymbiaqve argento perfecta atqve aspera signis.
iamqve adeo donati omnes opibvsqve svperbi
pvniceis ibant evincti tempora taenis,
cvm saevo e scopvlo mvlta vix arte revvlsvs 270
amissis remis atqve ordine debilis vno
inrisam sine honore ratem Sergestvs agebat.
qvalis saepe viae deprensvs in aggere serpens,
aerea qvem obliqvvm rota transiit avt gravis ictv
seminecem liqvit saxo lacervmqve viator; 275
neqviqvam longos fvgiens dat corpore tortvs
parte ferox ardensqve ocvlis et sibila colla
ardvvs attollens; pars vvlnere clavda retentat
nexantem nodis seqve in sva membra plicantem:
tali remigio navis se tarda movebat; 280
vela facit tamen et velis svbit ostia plenis.
Sergestvm Aeneas promisso mvnere donat
servatam ob navem laetvs sociosqve redvctos.
olli serva datvr opervm havd ignara Minervae,
Cressa genvs, Pholoe, geminiqve svb vbere nati. 285
Hoc pivs Aeneas misso certamine tendit
graminevm in campvm, qvem collibvs vndiqve cvrvis
cingebant silvae, mediaqve in valle theatri
circvs erat; qvo se mvltis cvm milibvs heros
consessv medivm tvlit exstrvctoqve resedit. 290
hic, qvi forte velint rapido contendere cvrsv,
invitat pretiis animos, et praemia ponit.
vndiqve convenivnt Tevcri mixtiqve Sicani,
Nisvs et Evryalvs primi,
Evryalvs forma insignis viridiqve ivventa, 295
Nisvs amore pio pveri; qvos deinde secvtvs
regivs egregia Priami de stirpe Diores;
hvnc Salivs simvl et Patron, qvorvm alter Acarnan,
alter ab Arcadio Tegeaeae sangvine gentis;
tvm dvo Trinacrii ivvenes, Helymvs Panopesqve 300
adsveti silvis, comites senioris Acestae;
mvlti praeterea, qvos fama obscvra recondit.
Aeneas qvibvs in mediis sic deinde locvtvs:
'accipite haec animis laetasqve advertite mentes.
nemo ex hoc nvmero mihi non donatvs abibit. 305
Cnosia bina dabo levato lvcida ferro
spicvla caelatamqve argento ferre bipennem;
omnibvs hic erit vnvs honos. tres praemia primi
accipient flavaqve capvt nectentvr oliva.
primvs eqvvm phaleris insignem victor habeto; 310
alter Amazoniam pharetram plenamqve sagittis
Threiciis, lato qvam circvm amplectitvr avro
baltevs et tereti svbnectit fibvla gemma;
tertivs Argolica hac galea contentvs abito.'
Haec vbi dicta, locvm capivnt signoqve repente 315
corripivnt spatia avdito limenqve relinqvvnt,
effvsi nimbo similes. simvl vltima signant,
primvs abit longeqve ante omnia corpora Nisvs
emicat et ventis et fvlminis ocior alis;
proximvs hvic, longo sed proximvs intervallo, 320
inseqvitvr Salivs; spatio post deinde relicto
tertivs Evryalvs;
Evryalvmqve Helymvs seqvitvr; qvo deinde svb ipso
ecce volat calcemqve terit iam calce Diores
incvmbens vmero, spatia et si plvra svpersint 325
transeat elapsvs prior ambigvvmqve relinqvat.
iamqve fere spatio extremo fessiqve svb ipsam
finem adventabant, levi cvm sangvine Nisvs
labitvr infelix, caesis vt forte ivvencis
fvsvs hvmvm viridisqve svper madefecerat herbas. 330
hic ivvenis iam victor ovans vestigia presso
havd tenvit titvbata solo, sed pronvs in ipso
concidit immvndoqve fimo sacroqve crvore.
non tamen Evryali, non ille oblitvs amorvm:
nam sese opposvit Salio per lvbrica svrgens; 335
ille avtem spissa iacvit revolvtvs harena,
emicat Evryalvs et mvnere victor amici
prima tenet, plavsvqve volat fremitvqve secvndo.
post Helymvs svbit et nvnc tertia palma Diores.
hic totvm caveae consessvm ingentis et ora 340
prima patrvm magnis Salivs clamoribvs implet,
ereptvmqve dolo reddi sibi poscit honorem.
tvtatvr favor Evryalvm lacrimaeqve decorae,
gratior et pvlchro veniens in corpore virtvs.
adivvat et magna proclamat voce Diores, 345
qvi svbiit palmae frvstraqve ad praemia venit
vltima, si primi Salio reddentvr honores.
tvm pater Aeneas 'vestra' inqvit 'mvnera vobis
certa manent, pveri et palmam movet ordine nemo;
me liceat casvs miserari insontis amici.' 350
sic fatvs tergvm Gaetvli immane leonis
dat Salio villis onerosvm atqve vngvibvs avreis.
hic Nisvs 'si tanta' inqvit 'svnt praemia victis,
et te lapsorvm miseret, qvae mvnera Niso
digna dabis, primam mervi qvi lavde coronam 355
ni me, qvae Salivm, fortvna inimica tvlisset?'
et simvl his dictis faciem ostentabat et vdo
tvrpia membra fimo. risit pater optimvs olli
et clipevm efferri ivssit, Didymaonis artes,
Neptvni sacro Danais de poste refixvm. 360
hoc ivvenem egregivm praestanti mvnere donat.
Post, vbi confecti cvrsvs et dona peregit,
'nvnc, si cvi virtvs animvsqve in pectore praesens,
adsit et evinctis attollat bracchia palmis':
sic ait, et geminvm pvgnae proponit honorem, 365
victori velatvm avro vittisqve ivvencvm,
ensem atqve insignem galeam solacia victo.
nec mora; continvo vastis cvm viribvs effert
ora Dares magnoqve virvm se mvrmvre tollit,
solvs qvi Paridem solitvs contendere contra, 370
idemqve ad tvmvlvm qvo maximvs occvbat Hector
victorem Bvten immani corpore, qvi se
Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,
percvlit et fvlva moribvndvm extendit harena.
talis prima Dares capvt altvm in proelia tollit, 375
ostenditqve vmeros latos alternaqve iactat
bracchia protendens et verberat ictibvs avras.
qvaeritvr hvic alivs; nec qvisqvam ex agmine tanto
avdet adire virvm manibvsqve indvcere caestvs.
ergo alacris cvnctosqve pvtans excedere palma 380
Aeneae stetit ante pedes, nec plvra moratvs
tvm laeva tavrvm cornv tenet atqve ita fatvr:
'nate dea, si nemo avdet se credere pvgnae,
qvae finis standi? qvo me decet vsqve teneri?
dvcere dona ivbe.' cvncti simvl ore fremebant 385
Dardanidae reddiqve viro promissa ivbebant.
Hic gravis Entellvm dictis castigat Acestes,
proximvs vt viridante toro consederat herbae:
'Entelle, herovm qvondam fortissime frvstra,
tantane tam patiens nvllo certamine tolli 390
dona sines? vbi nvnc nobis devs ille, magister
neqviqvam memoratvs, Eryx? vbi fama per omnem
Trinacriam et spolia illa tvis pendentia tectis?'
ille svb haec: 'non lavdis amor nec gloria cessit
pvlsa metv; sed enim gelidvs tardante senecta 395
sangvis hebet, frigentqve effetae in corpore vires.
si mihi qvae qvondam fverat qvaqve improbvs iste
exsvltat fidens, si nvnc foret illa ivventas,
havd eqvidem pretio indvctvs pvlchroqve ivvenco
venissem, nec dona moror.' sic deinde locvtvs 400
in medivm geminos immani pondere caestvs
proiecit, qvibvs acer Eryx in proelia svetvs
ferre manvm dvroqve intendere bracchia tergo.
obstipvere animi: tantorvm ingentia septem
terga bovm plvmbo insvto ferroqve rigebant. 405
ante omnis stvpet ipse Dares longeqve recvsat,
magnanimvsqve Anchisiades et pondvs et ipsa
hvc illvc vinclorvm immensa volvmina versat.
tvm senior talis referebat pectore voces:
'qvid, si qvis caestvs ipsivs et Hercvlis arma 410
vidisset tristemqve hoc ipso in litore pvgnam?
haec germanvs Eryx qvondam tvvs arma gerebat
(sangvine cernis adhvc sparsoqve infecta cerebro),
his magnvm Alciden contra stetit, his ego svetvs,
dvm melior viris sangvis dabat, aemvla necdvm 415
temporibvs geminis canebat sparsa senectvs.
sed si nostra Dares haec Troivs arma recvsat
idqve pio sedet Aeneae, probat avctor Acestes,
aeqvemvs pvgnas. Erycis tibi terga remitto
(solve metvs), et tv Troianos exve caestvs.' 420
haec fatvs dvplicem ex vmeris reiecit amictvm
et magnos membrorvm artvs, magna ossa lacertosqve
exvit atqve ingens media consistit harena.
tvm satvs Anchisa caestvs pater extvlit aeqvos
et paribvs palmas amborvm innexvit armis. 425
constitit in digitos extemplo arrectvs vterqve
bracchiaqve ad svperas interritvs extvlit avras.
abdvxere retro longe capita ardva ab ictv
immiscentqve manvs manibvs pvgnamqve lacessvnt,
ille pedvm melior motv fretvsqve ivventa, 430
hic membris et mole valens; sed tarda trementi
genva labant, vastos qvatit aeger anhelitvs artvs.
mvlta viri neqviqvam inter se vvlnera iactant,
mvlta cavo lateri ingeminant et pectore vastos
dant sonitvs, erratqve avris et tempora circvm 435
crebra manvs, dvro crepitant svb vvlnere malae.
stat gravis Entellvs nisvqve immotvs eodem
corpore tela modo atqve ocvlis vigilantibvs exit.
ille, velvt celsam oppvgnat qvi molibvs vrbem
avt montana sedet circvm castella svb armis, 440
nvnc hos, nvnc illos aditvs, omnemqve pererrat
arte locvm et variis adsvltibvs inritvs vrget.
ostendit dextram insvrgens Entellvs et alte
extvlit, ille ictvm venientem a vertice velox
praevidit celeriqve elapsvs corpore cessit; 445
Entellvs viris in ventvm effvdit et vltro
ipse gravis graviterqve ad terram pondere vasto
concidit, vt qvondam cava concidit avt Erymantho
avt Ida in magna radicibvs ervta pinvs.
consvrgvnt stvdiis Tevcri et Trinacria pvbes; 450
it clamor caelo primvsqve accvrrit Acestes
aeqvaevvmqve ab hvmo miserans attollit amicvm.
at non tardatvs casv neqve territvs heros
acrior ad pvgnam redit ac vim svscitat ira;
tvm pvdor incendit viris et conscia virtvs, 455
praecipitemqve Daren ardens agit aeqvore toto
nvnc dextra ingeminans ictvs, nvnc ille sinistra.
nec mora nec reqvies: qvam mvlta grandine nimbi
cvlminibvs crepitant, sic densis ictibvs heros
creber vtraqve manv pvlsat versatqve Dareta. 460
Tvm pater Aeneas procedere longivs iras
et saevire animis Entellvm havd passvs acerbis,
sed finem imposvit pvgnae fessvmqve Dareta
eripvit mvlcens dictis ac talia fatvr:
'infelix, qvae tanta animvm dementia cepit? 465
non viris alias conversaqve nvmina sentis?
cede deo.' dixitqve et proelia voce diremit.
ast illvm fidi aeqvales genva aegra trahentem
iactantemqve vtroqve capvt crassvmqve crvorem
ore eiectantem mixtosqve in sangvine dentes 470
dvcvnt ad navis; galeamqve ensemqve vocati
accipivnt, palmam Entello tavrvmqve relinqvvnt.
hic victor svperans animis tavroqve svperbvs
'nate dea, vosqve haec' inqvit 'cognoscite, Tevcri,
et mihi qvae fverint ivvenali in corpore vires 475
et qva servetis revocatvm a morte Dareta.'
dixit, et adversi contra stetit ora ivvenci
qvi donvm astabat pvgnae, dvrosqve redvcta
libravit dextra media inter cornva caestvs
ardvvs, effractoqve inlisit in ossa cerebro: 480
sternitvr exanimisqve tremens procvmbit hvmi bos.
ille svper talis effvndit pectore voces:
'hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis
persolvo; hic victor caestvs artemqve repono.'
Protinvs Aeneas celeri certare sagitta 485
invitat qvi forte velint et praemia dicit,
ingentiqve manv malvm de nave Seresti
erigit et volvcrem traiecto in fvne colvmbam,
qvo tendant ferrvm, malo svspendit ab alto.
convenere viri deiectamqve aerea sortem 490
accepit galea, et primvs clamore secvndo
Hyrtacidae ante omnis exit locvs Hippocoontis;
qvem modo navali Mnesthevs certamine victor
conseqvitvr, viridi Mnesthevs evinctvs oliva.
tertivs Evrytion, tvvs, o clarissime, frater, 495
Pandare, qvi qvondam ivssvs confvndere foedvs
in medios telvm torsisti primvs Achivos.
extremvs galeaqve ima svbsedit Acestes,
avsvs et ipse manv ivvenvm temptare laborem.
tvm validis flexos incvrvant viribvs arcvs 500
pro se qvisqve viri et depromvnt tela pharetris,
primaqve per caelvm nervo stridente sagitta
Hyrtacidae ivvenis volvcris diverberat avras,
et venit adversiqve infigitvr arbore mali.
intremvit malvs micvitqve exterrita pennis 505
ales, et ingenti sonvervnt omnia plavsv.
post acer Mnesthevs addvcto constitit arcv
alta petens, pariterqve ocvlos telvmqve tetendit.
ast ipsam miserandvs avem contingere ferro
non valvit; nodos et vincvla linea rvpit 510
qvis innexa pedem malo pendebat ab alto;
illa Notos atqve atra volans in nvbila fvgit.
tvm rapidvs, iamdvdvm arcv contenta parato
tela tenens, fratrem Evrytion in vota vocavit,
iam vacvo laetam caelo specvlatvs et alis 515
plavdentem nigra figit svb nvbe colvmbam.
decidit exanimis vitamqve reliqvit in astris
aetheriis fixamqve refert delapsa sagittam.
Amissa solvs palma svperabat Acestes,
qvi tamen aerias telvm contendit in avras 520
ostentans artemqve pater arcvmqve sonantem.
hic ocvlis svbitvm obicitvr magnoqve fvtvrvm
avgvrio monstrvm; docvit post exitvs ingens
seraqve terrifici cecinervnt omina vates.
namqve volans liqvidis in nvbibvs arsit harvndo 525
signavitqve viam flammis tenvisqve recessit
consvmpta in ventos, caelo cev saepe refixa
transcvrrvnt crinemqve volantia sidera dvcvnt.
attonitis haesere animis svperosqve precati
Trinacrii Tevcriqve viri, nec maximvs omen 530
abnvit Aeneas, sed laetvm amplexvs Acesten
mvneribvs cvmvlat magnis ac talia fatvr:
'svme, pater, nam te volvit rex magnvs Olympi
talibvs avspiciis exsortem dvcere honores.
ipsivs Anchisae longaevi hoc mvnvs habebis, 535
cratera impressvm signis, qvem Thracivs olim
Anchisae genitori in magno mvnere Cissevs
ferre svi dederat monimentvm et pignvs amoris.'
sic fatvs cingit viridanti tempora lavro
et primvm ante omnis victorem appellat Acesten. 540
nec bonvs Evrytion praelato invidit honori,
qvamvis solvs avem caelo deiecit ab alto.
proximvs ingreditvr donis qvi vincvla rvpit,
extremvs volvcri qvi fixit harvndine malvm.
At pater Aeneas nondvm certamine misso 545
cvstodem ad sese comitemqve impvbis Ivli
Epytiden vocat, et fidam sic fatvr ad avrem:
'vade age et Ascanio, si iam pverile paratvm
agmen habet secvm cvrsvsqve instrvxit eqvorvm,
dvcat avo tvrmas et sese ostendat in armis 550
dic' ait. ipse omnem longo decedere circo
infvsvm popvlvm et campos ivbet esse patentis.
incedvnt pveri pariterqve ante ora parentvm
frenatis lvcent in eqvis, qvos omnis evntis
Trinacriae mirata fremit Troiaeqve ivventvs. 555
omnibvs in morem tonsa coma pressa corona;
cornea bina fervnt praefixa hastilia ferro,
pars levis vmero pharetras; it pectore svmmo
flexilis obtorti per collvm circvlvs avri.
tres eqvitvm nvmero tvrmae terniqve vagantvr 560
dvctores; pveri bis seni qvemqve secvti
agmine partito fvlgent paribvsqve magistris.
vna acies ivvenvm, dvcit qvam parvvs ovantem
nomen avi referens Priamvs, tva clara, Polite,
progenies, avctvra Italos; qvem Thracivs albis 565
portat eqvvs bicolor macvlis, vestigia primi
alba pedis frontemqve ostentans ardvvs albam.
alter Atys, genvs vnde Atii dvxere Latini,
parvvs Atys pveroqve pver dilectvs Ivlo.
extremvs formaqve ante omnis pvlcher Ivlvs 570
Sidonio est invectvs eqvo, qvem candida Dido
esse svi dederat monimentvm et pignvs amoris.
cetera Trinacriis pvbes senioris Acestae
fertvr eqvis.
excipivnt plavsv pavidos gavdentqve tventes 575
Dardanidae, vetervmqve agnoscvnt ora parentvm.
postqvam omnem laeti consessvm ocvlosqve svorvm
lvstravere in eqvis, signvm clamore paratis
Epytides longe dedit insonvitqve flagello.
olli discvrrere pares atqve agmina terni 580
didvctis solvere choris, rvrsvsqve vocati
convertere vias infestaqve tela tvlere.
inde alios inevnt cvrsvs aliosqve recvrsvs
adversi spatiis, alternosqve orbibvs orbis
impedivnt pvgnaeqve cient simvlacra svb armis; 585
et nvnc terga fvga nvdant, nvnc spicvla vertvnt
infensi, facta pariter nvnc pace fervntvr.
vt qvondam Creta fertvr Labyrinthvs in alta
parietibvs textvm caecis iter ancipitemqve
mille viis habvisse dolvm, qva signa seqvendi 590
frangeret indeprensvs et inremeabilis error;
havd alio Tevcrvm nati vestigia cvrsv
impedivnt texvntqve fvgas et proelia lvdo,
delphinvm similes qvi per maria vmida nando
Carpathivm Libycvmqve secant. 595
hvnc morem cvrsvs atqve haec certamina primvs
Ascanivs, Longam mvris cvm cingeret Albam,
rettvlit et priscos docvit celebrare Latinos,
qvo pver ipse modo, secvm qvo Troia pvbes;
Albani docvere svos; hinc maxima porro 600
accepit Roma et patrivm servavit honorem;
Troiaqve nvnc pveri, Troianvm dicitvr agmen.
hac celebrata tenvs sancto certamina patri.
Hinc primvm Fortvna fidem mvtata novavit.
dvm variis tvmvlo refervnt sollemnia lvdis, 605
Irim de caelo misit Satvrnia Ivno
Iliacam ad classem ventosqve aspirat evnti,
mvlta movens necdvm antiqvvm satvrata dolorem.
illa viam celerans per mille coloribvs arcvm
nvlli visa cito decvrrit tramite virgo. 610
conspicit ingentem concvrsvm et litora lvstrat
desertosqve videt portvs classemqve relictam.
at procvl in sola secretae Troades acta
amissvm Anchisen flebant, cvnctaeqve profvndvm
pontvm aspectabant flentes. hev tot vada fessis 615
et tantvm svperesse maris, vox omnibvs vna;
vrbem orant, taedet pelagi perferre laborem.
ergo inter medias sese havd ignara nocendi
conicit et faciemqve deae vestemqve reponit;
fit Beroe, Tmarii conivnx longaeva Dorycli, 620
cvi genvs et qvondam nomen natiqve fvissent,
ac sic Dardanidvm mediam se matribvs infert.
'o miserae, qvas non manvs' inqvit 'Achaica bello
traxerit ad letvm patriae svb moenibvs! o gens
infelix, cvi te exitio Fortvna reservat? 625
septima post Troiae excidivm iam vertitvr aestas,
cvm freta, cvm terras omnis, tot inhospita saxa
sideraqve emensae ferimvr, dvm per mare magnvm
Italiam seqvimvr fvgientem et volvimvr vndis.
hic Erycis fines fraterni atqve hospes Acestes: 630
qvis prohibet mvros iacere et dare civibvs vrbem?
o patria et rapti neqviqvam ex hoste penates,
nvllane iam Troiae dicentvr moenia? nvsqvam
Hectoreos amnis, Xanthvm et Simoenta, videbo?
qvin agite et mecvm infavstas exvrite pvppis. 635
nam mihi Cassandrae per somnvm vatis imago
ardentis dare visa faces: "hic qvaerite Troiam;
hic domvs est" inqvit "vobis." iam tempvs agi res,
nec tantis mora prodigiis. en qvattvor arae
Neptvno; devs ipse faces animvmqve ministrat.' 640
haec memorans prima infensvm vi corripit ignem
svblataqve procvl dextra conixa corvscat
et iacit. arrectae mentes stvpefactaqve corda
Iliadvm. hic vna e mvltis, qvae maxima natv,
Pyrgo, tot Priami natorvm regia nvtrix: 645
'non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,
est Dorycli conivnx; divini signa decoris
ardentisqve notate ocvlos, qvi spiritvs illi,
qvi vvltvs vocisqve sonvs vel gressvs evnti.
ipsa egomet dvdvm Beroen digressa reliqvi 650
aegram, indignantem tali qvod sola careret
mvnere nec meritos Anchisae inferret honores.'
haec effata.
at matres primo ancipites ocvlisqve malignis
ambigvae spectare rates miservm inter amorem 655
praesentis terrae fatisqve vocantia regna,
cvm dea se paribvs per caelvm svstvlit alis
ingentemqve fvga secvit svb nvbibvs arcvm.
tvm vero attonitae monstris actaeqve fvrore
conclamant, rapivntqve focis penetralibvs ignem, 660
pars spoliant aras, frondem ac virgvlta facesqve
conicivnt. fvrit immissis Volcanvs habenis
transtra per et remos et pictas abiete pvppis.
Nvntivs Anchisae ad tvmvlvm cvneosqve theatri
incensas perfert navis Evmelvs, et ipsi 665
respicivnt atram in nimbo volitare favillam.
primvs et Ascanivs, cvrsvs vt laetvs eqvestris
dvcebat, sic acer eqvo tvrbata petivit
castra, nec exanimes possvnt retinere magistri.
'qvis fvror iste novvs? qvo nvnc, qvo tenditis' inqvit 670
'hev miserae cives? non hostem inimicaqve castra
Argivvm, vestras spes vritis. en, ego vester
Ascanivs!'—galeam ante pedes proiecit inanem,
qva lvdo indvtvs belli simvlacra ciebat.
accelerat simvl Aeneas, simvl agmina Tevcrvm. 675
ast illae diversa metv per litora passim
diffvgivnt, silvasqve et sicvbi concava fvrtim
saxa petvnt; piget incepti lvcisqve, svosqve
mvtatae agnoscvnt excvssaqve pectore Ivno est.
Sed non idcirco flamma atqve incendia viris 680
indomitas posvere; vdo svb robore vivit
stvppa vomens tardvm fvmvm, lentvsqve carinas
est vapor et toto descendit corpore pestis,
nec vires herovm infvsaqve flvmina prosvnt.
tvm pivs Aeneas vmeris abscindere vestem 685
avxilioqve vocare deos et tendere palmas:
'Ivppiter omnipotens, si nondvm exosvs ad vnvm
Troianos, si qvid pietas antiqva labores
respicit hvmanos, da flammam evadere classi
nvnc, pater, et tenvis Tevcrvm res eripe leto. 690
vel tv, qvod svperest, infesto fvlmine morti,
si mereor, demitte tvaqve hic obrve dextra.'
vix haec ediderat cvm effvsis imbribvs atra
tempestas sine more fvrit tonitrvqve tremescvnt
ardva terrarvm et campi; rvit aethere toto 695
tvrbidvs imber aqva densisqve nigerrimvs Avstris,
implentvrqve svper pvppes, semvsta madescvnt
robora, restinctvs donec vapor omnis et omnes
qvattvor amissis servatae a peste carinae.
At pater Aeneas casv concvssvs acerbo 700
nvnc hvc ingentis, nvnc illvc pectore cvras
mvtabat versans, Sicvlisne resideret arvis
oblitvs fatorvm, Italasne capesseret oras.
tvm senior Navtes, vnvm Tritonia Pallas
qvem docvit mvltaqve insignem reddidit arte— 705
haec responsa dabat, vel qvae portenderet ira
magna devm vel qvae fatorvm posceret ordo;
isqve his Aenean solatvs vocibvs infit:
'nate dea, qvo fata trahvnt retrahvntqve seqvamvr;
qvidqvid erit, svperanda omnis fortvna ferendo est. 710
est tibi Dardanivs divinae stirpis Acestes:
hvnc cape consiliis socivm et conivnge volentem,
hvic trade amissis svperant qvi navibvs et qvos
pertaesvm magni incepti rervmqve tvarvm est.
longaevosqve senes ac fessas aeqvore matres 715
et qvidqvid tecvm invalidvm metvensqve pericli est
delige, et his habeant terris sine moenia fessi;
vrbem appellabvnt permisso nomine Acestam.'
Talibvs incensvs dictis senioris amici
tvm vero in cvras animo didvcitvr omnis; 720
et Nox atra polvm bigis svbvecta tenebat.
visa dehinc caelo facies delapsa parentis
Anchisae svbito talis effvndere voces:
'nate, mihi vita qvondam, dvm vita manebat,
care magis, nate Iliacis exercite fatis, 725
imperio Iovis hvc venio, qvi classibvs ignem
depvlit, et caelo tandem miseratvs ab alto est.
consiliis pare qvae nvnc pvlcherrima Navtes
dat senior; lectos ivvenes, fortissima corda,
defer in Italiam. gens dvra atqve aspera cvltv 730
debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante
infernas accede domos et Averna per alta
congressvs pete, nate, meos. non me impia namqve
Tartara habent, tristes vmbrae, sed amoena piorvm
concilia Elysivmqve colo. hvc casta Sibylla 735
nigrarvm mvlto pecvdvm te sangvine dvcet.
tvm genvs omne tvvm et qvae dentvr moenia disces.
iamqve vale; torqvet medios Nox vmida cvrsvs
et me saevvs eqvis Oriens adflavit anhelis.'
dixerat et tenvis fvgit cev fvmvs in avras. 740
Aeneas 'qvo deinde rvis? qvo proripis?' inqvit,
'qvem fvgis? avt qvis te nostris complexibvs arcet?'
haec memorans cinerem et sopitos svscitat ignis,
Pergamevmqve Larem et canae penetralia Vestae
farre pio et plena svpplex veneratvr acerra. 745
Extemplo socios primvmqve accersit Acesten
et Iovis imperivm et cari praecepta parentis
edocet et qvae nvnc animo sententia constet.
havd mora consiliis, nec ivssa recvsat Acestes:
transcribvnt vrbi matres popvlvmqve volentem 750
deponvnt, animos nil magnae lavdis egentis.
ipsi transtra novant flammisqve ambesa reponvnt
robora navigiis, aptant remosqve rvdentisqve,
exigvi nvmero, sed bello vivida virtvs.
interea Aeneas vrbem designat aratro 755
sortitvrqve domos; hoc Ilivm et haec loca Troiam
esse ivbet. gavdet regno Troianvs Acestes
indicitqve forvm et patribvs dat ivra vocatis.
tvm vicina astris Erycino in vertice sedes
fvndatvr Veneri Idaliae, tvmvloqve sacerdos 760
ac lvcvs late sacer additvs Anchiseo.
Iamqve dies epvlata novem gens omnis, et aris
factvs honos: placidi stravervnt aeqvora venti
creber et aspirans rvrsvs vocat Avster in altvm.
exoritvr procvrva ingens per litora fletvs; 765
complexi inter se noctemqve diemqve morantvr.
ipsae iam matres, ipsi, qvibvs aspera qvondam
visa maris facies et non tolerabile nvmen,
ire volvnt omnemqve fvgae perferre laborem.
qvos bonvs Aeneas dictis solatvr amicis 770
et consangvineo lacrimans commendat Acestae.
tris Eryci vitvlos et Tempestatibvs agnam
caedere deinde ivbet solviqve ex ordine fvnem.
ipse capvt tonsae foliis evinctvs olivae
stans procvl in prora pateram tenet, extaqve salsos 775
proicit in flvctvs ac vina liqventia fvndit.
certatim socii ferivnt mare et aeqvora verrvnt; 778
proseqvitvr svrgens a pvppi ventvs evntis. 777
At Venvs interea Neptvnvm exercita cvris 779
adloqvitvr talisqve effvndit pectore qvestvs:
'Ivnonis gravis ira neqve exsatvrabile pectvs
cogvnt me, Neptvne, preces descendere in omnis;
qvam nec longa dies pietas nec mitigat vlla,
nec Iovis imperio fatisqve infracta qviescit.
non media de gente Phrygvm exedisse nefandis 785
vrbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem
reliqvias Troiae: cineres atqve ossa peremptae
inseqvitvr. cavsas tanti sciat illa fvroris.
ipse mihi nvper Libycis tv testis in vndis
qvam molem svbito excierit: maria omnia caelo 790
miscvit Aeoliis neqviqvam freta procellis,
in regnis hoc avsa tvis.
per scelvs ecce etiam Troianis matribvs actis
exvssit foede pvppis et classe svbegit
amissa socios ignotae linqvere terrae. 795
qvod svperest, oro, liceat dare tvta per vndas
vela tibi, liceat Lavrentem attingere Thybrim,
si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.'
tvm Satvrnivs haec domitor maris edidit alti:
'fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 800
vnde genvs dvcis. mervi qvoqve; saepe fvrores
compressi et rabiem tantam caeliqve marisqve.
nec minor in terris, Xanthvm Simoentaqve testor,
Aeneae mihi cvra tvi. cvm Troia Achilles
exanimata seqvens impingeret agmina mvris, 805
milia mvlta daret leto, gemerentqve repleti
amnes nec reperire viam atqve evolvere posset
in mare se Xanthvs, Pelidae tvnc ego forti
congressvm Aenean nec dis nec viribvs aeqvis
nvbe cava rapvi, cvperem cvm vertere ab imo 810
strvcta meis manibvs perivrae moenia Troiae.
nvnc qvoqve mens eadem perstat mihi; pelle timores.
tvtvs, qvos optas, portvs accedet Averni.
vnvs erit tantvm amissvm qvem gvrgite qvaeres;
vnvm pro mvltis dabitvr capvt.' 815
his vbi laeta deae permvlsit pectora dictis,
ivngit eqvos avro genitor, spvmantiaqve addit
frena feris manibvsqve omnis effvndit habenas.
caervleo per svmma levis volat aeqvora cvrrv;
svbsidvnt vndae tvmidvmqve svb axe tonanti 820
sternitvr aeqvor aqvis, fvgivnt vasto aethere nimbi.
tvm variae comitvm facies, immania cete,
et senior Glavci chorvs Inovsqve Palaemon
Tritonesqve citi Phorciqve exercitvs omnis;
laeva tenet Thetis et Melite Panopeaqve virgo, 825
Nisaee Spioqve Thaliaqve Cymodoceqve.
Hic patris Aeneae svspensam blanda vicissim
gavdia pertemptant mentem; ivbet ocivs omnis
attolli malos, intendi bracchia velis.
vna omnes fecere pedem pariterqve sinistros, 830
nvnc dextros solvere sinvs; vna ardva torqvent
cornva detorqventqve; fervnt sva flamina classem.
princeps ante omnis densvm Palinvrvs agebat
agmen; ad hvnc alii cvrsvm contendere ivssi.
iamqve fere mediam caeli Nox vmida metam 835
contigerat, placida laxabant membra qviete
svb remis fvsi per dvra sedilia navtae,
cvm levis aetheriis delapsvs Somnvs ab astris
aera dimovit tenebrosvm et dispvlit vmbras,
te, Palinvre, petens, tibi somnia tristia portans 840
insonti; pvppiqve devs consedit in alta
Phorbanti similis fvnditqve has ore loqvelas:
'Iaside Palinvre, fervnt ipsa aeqvora classem,
aeqvatae spirant avrae, datvr hora qvieti.
pone capvt fessosqve ocvlos fvrare labori. 845
ipse ego pavlisper pro te tva mvnera inibo.'
cvi vix attollens Palinvrvs lvmina fatvr:
'mene salis placidi vvltvm flvctvsqve qvietos
ignorare ivbes? mene hvic confidere monstro?
Aenean credam (qvid enim?) fallacibvs avris 850
et caeli totiens deceptvs fravde sereni?'
talia dicta dabat, clavvmqve adfixvs et haerens
nvsqvam amittebat ocvlosqve svb astra tenebat.
ecce devs ramvm Lethaeo rore madentem
viqve soporatvm Stygia svper vtraqve qvassat 855
tempora, cvnctantiqve natantia lvmina solvit.
vix primos inopina qvies laxaverat artvs,
et svper incvmbens cvm pvppis parte revvlsa
cvmqve gvbernaclo liqvidas proiecit in vndas
praecipitem ac socios neqviqvam saepe vocantem; 860
ipse volans tenvis se svstvlit ales ad avras.
cvrrit iter tvtvm non setivs aeqvore classis
promissisqve patris Neptvni interrita fertvr.
iamqve adeo scopvlos Sirenvm advecta svbibat,
difficilis qvondam mvltorvmqve ossibvs albos 865
(tvm ravca adsidvo longe sale saxa sonabant),
cvm pater amisso flvitantem errare magistro
sensit, et ipse ratem noctvrnis rexit in vndis
mvlta gemens casvqve animvm concvssvs amici:
'o nimivm caelo et pelago confise sereno, 870
nvdvs in ignota, Palinvre, iacebis harena.'
AENEIDA LIBER VI
Sic fatvr lacrimans, classiqve immittit habenas
et tandem Evboicis Cvmarvm adlabitvr oris.
obvertvnt pelago proras; tvm dente tenaci
ancora fvndabat navis et litora cvrvae
praetexvnt pvppes. ivvenvm manvs emicat ardens 5
litvs in Hesperivm; qvaerit pars semina flammae
abstrvsa in venis silicis, pars densa ferarvm
tecta rapit silvas inventaqve flvmina monstrat.
at pivs Aeneas arces qvibvs altvs Apollo
praesidet horrendaeqve procvl secreta Sibyllae, 10
antrvm immane, petit, magnam cvi mentem animvmqve
Delivs inspirat vates aperitqve fvtvra.
iam svbevnt Triviae lvcos atqve avrea tecta.
Daedalvs, vt fama est, fvgiens Minoia regna
praepetibvs pennis avsvs se credere caelo 15
insvetvm per iter gelidas enavit ad Arctos,
Chalcidicaqve levis tandem svper astitit arce.
redditvs his primvm terris tibi, Phoebe, sacravit
remigivm alarvm posvitqve immania templa.
in foribvs letvm Androgeo; tvm pendere poenas 20
Cecropidae ivssi (miservm!) septena qvotannis
corpora natorvm; stat dvctis sortibvs vrna.
contra elata mari respondet Cnosia tellvs:
hic crvdelis amor tavri svppostaqve fvrto
Pasiphae mixtvmqve genvs prolesqve biformis 25
Minotavrvs inest, Veneris monimenta nefandae,
hic labor ille domvs et inextricabilis error;
magnvm reginae sed enim miseratvs amorem
Daedalvs ipse dolos tecti ambagesqve resolvit,
caeca regens filo vestigia. tv qvoqve magnam 30
partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.
bis conatvs erat casvs effingere in avro,
bis patriae cecidere manvs. qvin protinvs omnia
perlegerent ocvlis, ni iam praemissvs Achates
adforet atqve vna Phoebi Triviaeqve sacerdos, 35
Deiphobe Glavci, fatvr qvae talia regi:
'non hoc ista sibi tempvs spectacvla poscit;
nvnc grege de intacto septem mactare ivvencos
praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.'
talibvs adfata Aenean (nec sacra morantvr 40
ivssa viri) Tevcros vocat alta in templa sacerdos.
Excisvm Evboicae latvs ingens rvpis in antrvm,
qvo lati dvcvnt aditvs centvm, ostia centvm,
vnde rvvnt totidem voces, responsa Sibyllae.
ventvm erat ad limen, cvm virgo 'poscere fata 45
tempvs' ait; 'devs ecce devs!' cvi talia fanti
ante fores svbito non vvltvs, non color vnvs,
non comptae mansere comae; sed pectvs anhelvm,
et rabie fera corda tvment, maiorqve videri
nec mortale sonans, adflata est nvmine qvando 50
iam propiore dei. 'cessas in vota precesqve,
Tros' ait 'Aenea? cessas? neqve enim ante dehiscent
attonitae magna ora domvs.' et talia fata
conticvit. gelidvs Tevcris per dvra cvcvrrit
ossa tremor, fvnditqve preces rex pectore ab imo: 55
'Phoebe, gravis Troiae semper miserate labores,
Dardana qvi Paridis derexti tela manvsqve
corpvs in Aeacidae, magnas obevntia terras
tot maria intravi dvce te penitvsqve repostas
Massylvm gentis praetentaqve Syrtibvs arva: 60
iam tandem Italiae fvgientis prendimvs oras.
hac Troiana tenvs fverit fortvna secvta;
vos qvoqve Pergameae iam fas est parcere genti,
diqve deaeqve omnes, qvibvs obstitit Ilivm et ingens
gloria Dardaniae. tvqve, o sanctissima vates, 65
praescia ventvri, da (non indebita posco
regna meis fatis) Latio considere Tevcros
errantisqve deos agitataqve nvmina Troiae.
tvm Phoebo et Triviae solido de marmore templvm
institvam festosqve dies de nomine Phoebi. 70
te qvoqve magna manent regnis penetralia nostris:
hic ego namqve tvas sortis arcanaqve fata
dicta meae genti ponam, lectosqve sacrabo,
alma, viros. foliis tantvm ne carmina manda,
ne tvrbata volent rapidis lvdibria ventis; 75
ipsa canas oro.' finem dedit ore loqvendi.
At Phoebi nondvm patiens immanis in antro
bacchatvr vates, magnvm si pectore possit
excvssisse devm; tanto magis ille fatigat
os rabidvm, fera corda domans, fingitqve premendo. 80
ostia iamqve domvs patvere ingentia centvm
sponte sva vatisqve fervnt responsa per avras:
'o tandem magnis pelagi defvncte periclis
(sed terrae graviora manent), in regna Lavini
Dardanidae venient (mitte hanc de pectore cvram), 85
sed non et venisse volent. bella, horrida bella,
et Thybrim mvlto spvmantem sangvine cerno.
non Simois tibi nec Xanthvs nec Dorica castra
defverint; alivs Latio iam partvs Achilles,
natvs et ipse dea; nec Tevcris addita Ivno 90
vsqvam aberit, cvm tv svpplex in rebvs egenis
qvas gentis Italvm avt qvas non oraveris vrbes!
cavsa mali tanti conivnx itervm hospita Tevcris
externiqve itervm thalami.
tv ne cede malis, sed contra avdentior ito, 95
qva tva te Fortvna sinet. via prima salvtis
(qvod minime reris) Graia pandetvr ab vrbe.'
Talibvs ex adyto dictis Cvmaea Sibylla
horrendas canit ambages antroqve remvgit,
obscvris vera involvens: ea frena fvrenti 100
concvtit et stimvlos svb pectore vertit Apollo.
vt primvm cessit fvror et rabida ora qviervnt,
incipit Aeneas heros: 'non vlla laborvm,
o virgo, nova mi facies inopinave svrgit;
omnia praecepi atqve animo mecvm ante peregi. 105
vnvm oro: qvando hic inferni ianva regis
dicitvr et tenebrosa palvs Acheronte refvso,
ire ad conspectvm cari genitoris et ora
contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.
illvm ego per flammas et mille seqventia tela 110
eripvi his vmeris medioqve ex hoste recepi;
ille mevm comitatvs iter maria omnia mecvm
atqve omnis pelagiqve minas caeliqve ferebat,
invalidvs, viris vltra sortemqve senectae.
qvin, vt te svpplex peterem et tva limina adirem, 115
idem orans mandata dabat. gnatiqve patrisqve,
alma, precor, miserere (potes namqve omnia, nec te
neqviqvam lvcis Hecate praefecit Avernis),
si potvit manis accersere conivgis Orphevs
Threicia fretvs cithara fidibvsqve canoris, 120
si fratrem Pollvx alterna morte redemit
itqve reditqve viam totiens. qvid Thesea, magnvm
qvid memorem Alciden? et mi genvs ab Iove svmmo.'
Talibvs orabat dictis arasqve tenebat,
cvm sic orsa loqvi vates: 'sate sangvine divvm, 125
Tros Anchisiade, facilis descensvs Averno:
noctes atqve dies patet atri ianva Ditis;
sed revocare gradvm svperasqve evadere ad avras,
hoc opvs, hic labor est. pavci, qvos aeqvvs amavit
Ivppiter avt ardens evexit ad aethera virtvs, 130
dis geniti potvere. tenent media omnia silvae,
Cocytvsqve sinv labens circvmvenit atro.
qvod si tantvs amor menti, si tanta cvpido est
bis Stygios innare lacvs, bis nigra videre
Tartara, et insano ivvat indvlgere labori, 135
accipe qvae peragenda privs. latet arbore opaca
avrevs et foliis et lento vimine ramvs,
Ivnoni infernae dictvs sacer; hvnc tegit omnis
lvcvs et obscvris clavdvnt convallibvs vmbrae.
sed non ante datvr tellvris operta svbire 140
avricomos qvam qvis decerpserit arbore fetvs.
hoc sibi pvlchra svvm ferri Proserpina mvnvs
institvit. primo avvlso non deficit alter
avrevs, et simili frondescit virga metallo.
ergo alte vestiga ocvlis et rite repertvm 145
carpe manv; namqve ipse volens facilisqve seqvetvr,
si te fata vocant; aliter non viribvs vllis
vincere nec dvro poteris convellere ferro.
praeterea iacet exanimvm tibi corpvs amici
(hev nescis) totamqve incestat fvnere classem, 150
dvm consvlta petis nostroqve in limine pendes.
sedibvs hvnc refer ante svis et conde sepvlcro.
dvc nigras pecvdes; ea prima piacvla svnto.
sic demvm lvcos Stygis et regna invia vivis
aspicies.' dixit, pressoqve obmvtvit ore. 155
Aeneas maesto defixvs lvmina vvltv
ingreditvr linqvens antrvm, caecosqve volvtat
eventvs animo secvm. cvi fidvs Achates
it comes et paribvs cvris vestigia figit.
mvlta inter sese vario sermone serebant, 160
qvem socivm exanimvm vates, qvod corpvs hvmandvm
diceret. atqve illi Misenvm in litore sicco,
vt venere, vident indigna morte peremptvm,
Misenvm Aeoliden, qvo non praestantior alter
aere ciere viros Martemqve accendere cantv. 165
Hectoris hic magni fverat comes, Hectora circvm
et litvo pvgnas insignis obibat et hasta.
postqvam illvm vita victor spoliavit Achilles,
Dardanio Aeneae sese fortissimvs heros
addiderat socivm, non inferiora secvtvs. 170
sed tvm, forte cava dvm personat aeqvora concha,
demens, et cantv vocat in certamina divos,
aemvlvs exceptvm Triton, si credere dignvm est,
inter saxa virvm spvmosa immerserat vnda.
ergo omnes magno circvm clamore fremebant, 175
praecipve pivs Aeneas. tvm ivssa Sibyllae,
havd mora, festinant flentes aramqve sepvlcri
congerere arboribvs caeloqve edvcere certant.
itvr in antiqvam silvam, stabvla alta ferarvm;
procvmbvnt piceae, sonat icta secvribvs ilex 180
fraxineaeqve trabes cvneis et fissile robvr
scinditvr, advolvvnt ingentis montibvs ornos.
Nec non Aeneas opera inter talia primvs
hortatvr socios paribvsqve accingitvr armis.
atqve haec ipse svo tristi cvm corde volvtat 185
aspectans silvam immensam, et sic forte precatvr:
'si nvnc se nobis ille avrevs arbore ramvs
ostendat nemore in tanto! qvando omnia vere
hev nimivm de te vates, Misene, locvta est.'
vix ea fatvs erat, geminae cvm forte colvmbae 190
ipsa svb ora viri caelo venere volantes,
et viridi sedere solo. tvm maximvs heros
maternas agnovit avis laetvsqve precatvr:
'este dvces, o, si qva via est, cvrsvmqve per avras
derigite in lvcos vbi pingvem dives opacat 195
ramvs hvmvm. tvqve, o, dvbiis ne defice rebvs,
diva parens.' sic effatvs vestigia pressit
observans qvae signa ferant, qvo tendere pergant.
pascentes illae tantvm prodire volando
qvantvm acie possent ocvli servare seqventvm. 200
inde vbi venere ad favces grave olentis Averni,
tollvnt se celeres liqvidvmqve per aera lapsae
sedibvs optatis gemina svper arbore sidvnt,
discolor vnde avri per ramos avra refvlsit.
qvale solet silvis brvmali frigore viscvm 205
fronde virere nova, qvod non sva seminat arbos,
et croceo fetv teretis circvmdare trvncos,
talis erat species avri frondentis opaca
ilice, sic leni crepitabat brattea vento.
corripit Aeneas extemplo avidvsqve refringit 210
cvnctantem, et vatis portat svb tecta Sibyllae.
Nec minvs interea Misenvm in litore Tevcri
flebant et cineri ingrato svprema ferebant.
principio pingvem taedis et robore secto
ingentem strvxere pyram, cvi frondibvs atris 215
intexvnt latera et feralis ante cvpressos
constitvvnt, decorantqve svper fvlgentibvs armis.
pars calidos latices et aena vndantia flammis
expedivnt, corpvsqve lavant frigentis et vngvvnt.
fit gemitvs. tvm membra toro defleta reponvnt 220
pvrpvreasqve svper vestis, velamina nota,
conicivnt. pars ingenti svbiere feretro,
triste ministerivm, et svbiectam more parentvm
aversi tenvere facem. congesta cremantvr
tvrea dona, dapes, fvso crateres olivo. 225
postqvam conlapsi cineres et flamma qvievit,
reliqvias vino et bibvlam lavere favillam,
ossaqve lecta cado texit Corynaevs aeno.
idem ter socios pvra circvmtvlit vnda
spargens rore levi et ramo felicis olivae, 230
lvstravitqve viros dixitqve novissima verba.
at pivs Aeneas ingenti mole sepvlcrvm
imponit svaqve arma viro remvmqve tvbamqve
monte svb aerio, qvi nvnc Misenvs ab illo
dicitvr aeternvmqve tenet per saecvla nomen. 235
His actis propere exseqvitvr praecepta Sibyllae.
spelvnca alta fvit vastoqve immanis hiatv,
scrvpea, tvta lacv nigro nemorvmqve tenebris,
qvam svper havd vllae poterant impvne volantes
tendere iter pennis: talis sese halitvs atris 240
favcibvs effvndens svpera ad convexa ferebat.
[vnde locvm Grai dixervnt nomine Aornvm.]
qvattvor hic primvm nigrantis terga ivvencos
constitvit frontiqve invergit vina sacerdos,
et svmmas carpens media inter cornva saetas 245
ignibvs imponit sacris, libamina prima,
voce vocans Hecaten caeloqve Ereboqve potentem.
svpponvnt alii cvltros tepidvmqve crvorem
svccipivnt pateris. ipse atri velleris agnam
Aeneas matri Evmenidvm magnaeqve sorori 250
ense ferit, sterilemqve tibi, Proserpina, vaccam;
tvm Stygio regi noctvrnas incohat aras
et solida imponit tavrorvm viscera flammis,
pingve svper olevm fvndens ardentibvs extis.
ecce avtem primi svb limina solis et ortvs 255
svb pedibvs mvgire solvm et ivga coepta moveri
silvarvm, visaeqve canes vlvlare per vmbram
adventante dea. 'procvl, o procvl este, profani,'
conclamat vates, 'totoqve absistite lvco;
tvqve invade viam vaginaqve eripe ferrvm: 260
nvnc animis opvs, Aenea, nvnc pectore firmo.'
tantvm effata fvrens antro se immisit aperto;
ille dvcem havd timidis vadentem passibvs aeqvat.
Di, qvibvs imperivm est animarvm, vmbraeqve silentes
et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, 265
sit mihi fas avdita loqvi, sit nvmine vestro
pandere res alta terra et caligine mersas.
Ibant obscvri sola svb nocte per vmbram
perqve domos Ditis vacvas et inania regna:
qvale per incertam lvnam svb lvce maligna 270
est iter in silvis, vbi caelvm condidit vmbra
Ivppiter, et rebvs nox abstvlit atra colorem.
vestibvlvm ante ipsvm primisqve in favcibvs Orci
Lvctvs et vltrices posvere cvbilia Cvrae,
pallentesqve habitant Morbi tristisqve Senectvs, 275
et Metvs et malesvada Fames ac tvrpis Egestas,
terribiles visv formae, Letvmqve Labosqve;
tvm consangvinevs Leti Sopor et mala mentis
Gavdia, mortifervmqve adverso in limine Bellvm,
ferreiqve Evmenidvm thalami et Discordia demens 280
viperevm crinem vittis innexa crventis.
in medio ramos annosaqve bracchia pandit
vlmvs opaca, ingens, qvam sedem Somnia vvlgo
vana tenere fervnt, foliisqve svb omnibvs haerent.
mvltaqve praeterea variarvm monstra ferarvm, 285
Centavri in foribvs stabvlant Scyllaeqve biformes
et centvmgeminvs Briarevs ac belva Lernae
horrendvm stridens, flammisqve armata Chimaera,
Gorgones Harpyiaeqve et forma tricorporis vmbrae.
corripit hic svbita trepidvs formidine ferrvm 290
Aeneas strictamqve aciem venientibvs offert,
et ni docta comes tenvis sine corpore vitas
admoneat volitare cava svb imagine formae,
inrvat et frvstra ferro diverberet vmbras.
Hinc via Tartarei qvae fert Acherontis ad vndas. 295
tvrbidvs hic caeno vastaqve voragine gvrges
aestvat atqve omnem Cocyto ervctat harenam.
portitor has horrendvs aqvas et flvmina servat
terribili sqvalore Charon, cvi plvrima mento
canities incvlta iacet, stant lvmina flamma, 300
sordidvs ex vmeris nodo dependet amictvs.
ipse ratem conto svbigit velisqve ministrat
et ferrvginea svbvectat corpora cvmba,
iam senior, sed crvda deo viridisqve senectvs.
hvc omnis tvrba ad ripas effvsa rvebat, 305
matres atqve viri defvnctaqve corpora vita
magnanimvm herovm, pveri innvptaeqve pvellae,
impositiqve rogis ivvenes ante ora parentvm:
qvam mvlta in silvis avtvmni frigore primo
lapsa cadvnt folia, avt ad terram gvrgite ab alto 310
qvam mvltae glomerantvr aves, vbi frigidvs annvs
trans pontvm fvgat et terris immittit apricis.
stabant orantes primi transmittere cvrsvm
tendebantqve manvs ripae vlterioris amore.
navita sed tristis nvnc hos nvnc accipit illos, 315
ast alios longe svmmotos arcet harena.
Aeneas miratvs enim motvsqve tvmvltv
'dic,' ait, 'o virgo, qvid vvlt concvrsvs ad amnem?
qvidve petvnt animae? vel qvo discrimine ripas
hae linqvvnt, illae remis vada livida verrvnt?' 320
olli sic breviter fata est longaeva sacerdos:
'Anchisa generate, devm certissima proles,
Cocyti stagna alta vides Stygiamqve palvdem,
di cvivs ivrare timent et fallere nvmen.
haec omnis, qvam cernis, inops inhvmataqve tvrba est; 325
portitor ille Charon; hi, qvos vehit vnda, sepvlti.
nec ripas datvr horrendas et ravca flventa
transportare privs qvam sedibvs ossa qviervnt.
centvm errant annos volitantqve haec litora circvm;
tvm demvm admissi stagna exoptata revisvnt.' 330
constitit Anchisa satvs et vestigia pressit
mvlta pvtans sortemqve animo miseratvs iniqvam.
cernit ibi maestos et mortis honore carentis
Levcaspim et Lyciae dvctorem classis Oronten,
qvos simvl a Troia ventosa per aeqvora vectos 335
obrvit Avster, aqva involvens navemqve virosqve.
Ecce gvbernator sese Palinvrvs agebat,
qvi Libyco nvper cvrsv, dvm sidera servat,
exciderat pvppi mediis effvsvs in vndis.
hvnc vbi vix mvlta maestvm cognovit in vmbra, 340
sic prior adloqvitvr: 'qvis te, Palinvre, deorvm
eripvit nobis medioqve svb aeqvore mersit?
dic age. namqve mihi, fallax havd ante repertvs,
hoc vno responso animvm delvsit Apollo,
qvi fore te ponto incolvmem finisqve canebat 345
ventvrvm Avsonios. en haec promissa fides est?'
ille avtem: 'neqve te Phoebi cortina fefellit,
dvx Anchisiade, nec me devs aeqvore mersit.
namqve gvbernaclvm mvlta vi forte revvlsvm,
cvi datvs haerebam cvstos cvrsvsqve regebam, 350
praecipitans traxi mecvm. maria aspera ivro
non vllvm pro me tantvm cepisse timorem,
qvam tva ne spoliata armis, excvssa magistro,
deficeret tantis navis svrgentibvs vndis.
tris Notvs hibernas immensa per aeqvora noctes 355
vexit me violentvs aqva; vix lvmine qvarto
prospexi Italiam svmma svblimis ab vnda.
pavlatim adnabam terrae; iam tvta tenebam,
ni gens crvdelis madida cvm veste gravatvm
prensantemqve vncis manibvs capita aspera montis 360
ferro invasisset praedamqve ignara pvtasset.
nvnc me flvctvs habet versantqve in litore venti.
qvod te per caeli ivcvndvm lvmen et avras,
per genitorem oro, per spes svrgentis Ivli,
eripe me his, invicte, malis: avt tv mihi terram 365
inice, namqve potes, portvsqve reqvire Velinos;
avt tv, si qva via est, si qvam tibi diva creatrix
ostendit (neqve enim, credo, sine nvmine divvm
flvmina tanta paras Stygiamqve innare palvdem),
da dextram misero et tecvm me tolle per vndas, 370
sedibvs vt saltem placidis in morte qviescam.'
talia fatvs erat coepit cvm talia vates:
'vnde haec, o Palinvre, tibi tam dira cvpido?
tv Stygias inhvmatvs aqvas amnemqve severvm
Evmenidvm aspicies, ripamve inivssvs adibis? 375
desine fata devm flecti sperare precando,
sed cape dicta memor, dvri solacia casvs.
nam tva finitimi, longe lateqve per vrbes
prodigiis acti caelestibvs, ossa piabvnt
et statvent tvmvlvm et tvmvlo sollemnia mittent, 380
aeternvmqve locvs Palinvri nomen habebit.'
his dictis cvrae emotae pvlsvsqve parvmper
corde dolor tristi; gavdet cognomine terra.
Ergo iter inceptvm peragvnt flvvioqve propinqvant.
navita qvos iam inde vt Stygia prospexit ab vnda 385
per tacitvm nemvs ire pedemqve advertere ripae,
sic prior adgreditvr dictis atqve increpat vltro:
'qvisqvis es, armatvs qvi nostra ad flvmina tendis,
fare age, qvid venias, iam istinc et comprime gressvm.
vmbrarvm hic locvs est, somni noctisqve soporae: 390
corpora viva nefas Stygia vectare carina.
nec vero Alciden me svm laetatvs evntem
accepisse lacv, nec Thesea Pirithovmqve,
dis qvamqvam geniti atqve invicti viribvs essent.
Tartarevm ille manv cvstodem in vincla petivit 395
ipsivs a solio regis traxitqve trementem;
hi dominam Ditis thalamo dedvcere adorti.'
qvae contra breviter fata est Amphrysia vates:
'nvllae hic insidiae tales (absiste moveri),
nec vim tela fervnt; licet ingens ianitor antro 400
aeternvm latrans exsangvis terreat vmbras,
casta licet patrvi servet Proserpina limen.
Troivs Aeneas, pietate insignis et armis,
ad genitorem imas Erebi descendit ad vmbras.
si te nvlla movet tantae pietatis imago, 405
at ramvm hvnc' (aperit ramvm qvi veste latebat)
'agnoscas.' tvmida ex ira tvm corda residvnt;
nec plvra his. ille admirans venerabile donvm
fatalis virgae longo post tempore visvm
caervleam advertit pvppim ripaeqve propinqvat. 410
inde alias animas, qvae per ivga longa sedebant,
detvrbat laxatqve foros; simvl accipit alveo
ingentem Aenean. gemvit svb pondere cvmba
svtilis et mvltam accepit rimosa palvdem.
tandem trans flvvivm incolvmis vatemqve virvmqve 415
informi limo glavcaqve exponit in vlva.
Cerbervs haec ingens latratv regna trifavci
personat adverso recvbans immanis in antro.
cvi vates horrere videns iam colla colvbris
melle soporatam et medicatis frvgibvs offam 420
obicit. ille fame rabida tria gvttvra pandens
corripit obiectam, atqve immania terga resolvit
fvsvs hvmi totoqve ingens extenditvr antro.
occvpat Aeneas aditvm cvstode sepvlto
evaditqve celer ripam inremeabilis vndae. 425
Continvo avditae voces vagitvs et ingens
infantvmqve animae flentes, in limine primo
qvos dvlcis vitae exsortis et ab vbere raptos
abstvlit atra dies et fvnere mersit acerbo;
hos ivxta falso damnati crimine mortis. 430
nec vero hae sine sorte datae, sine ivdice, sedes:
qvaesitor Minos vrnam movet; ille silentvm
consilivmqve vocat vitasqve et crimina discit.
proxima deinde tenent maesti loca, qvi sibi letvm
insontes peperere manv lvcemqve perosi 435
proiecere animas. qvam vellent aethere in alto
nvnc et pavperiem et dvros perferre labores!
fas obstat, tristisqve palvs inamabilis vndae
alligat et novies Styx interfvsa coercet.
nec procvl hinc partem fvsi monstrantvr in omnem 440
Lvgentes campi; sic illos nomine dicvnt.
hic qvos dvrvs amor crvdeli tabe peredit
secreti celant calles et myrtea circvm
silva tegit; cvrae non ipsa in morte relinqvvnt.
his Phaedram Procrinqve locis maestamqve Eriphylen 445
crvdelis nati monstrantem vvlnera cernit,
Evadnenqve et Pasiphaen; his Laodamia
it comes et ivvenis qvondam, nvnc femina, Caenevs
rvrsvs et in veterem fato revolvta figvram.
inter qvas Phoenissa recens a vvlnere Dido 450
errabat silva in magna; qvam Troivs heros
vt primvm ivxta stetit agnovitqve per vmbras
obscvram, qvalem primo qvi svrgere mense
avt videt avt vidisse pvtat per nvbila lvnam,
demisit lacrimas dvlciqve adfatvs amore est: 455
'infelix Dido, vervs mihi nvntivs ergo
venerat exstinctam ferroqve extrema secvtam?
fvneris hev tibi cavsa fvi? per sidera ivro,
per svperos et si qva fides tellvre svb ima est,
invitvs, regina, tvo de litore cessi. 460
sed me ivssa devm, qvae nvnc has ire per vmbras,
per loca senta sitv cogvnt noctemqve profvndam,
imperiis egere svis; nec credere qvivi
hvnc tantvm tibi me discessv ferre dolorem.
siste gradvm teqve aspectv ne svbtrahe nostro. 465
qvem fvgis? extremvm fato qvod te adloqvor hoc est.'
talibvs Aeneas ardentem et torva tventem
lenibat dictis animvm lacrimasqve ciebat.
illa solo fixos ocvlos aversa tenebat
nec magis incepto vvltvm sermone movetvr 470
qvam si dvra silex avt stet Marpesia cavtes.
tandem corripvit sese atqve inimica refvgit
in nemvs vmbrifervm, conivnx vbi pristinvs illi
respondet cvris aeqvatqve Sychaevs amorem.
nec minvs Aeneas casv percvssvs iniqvo 475
proseqvitvr lacrimis longe et miseratvr evntem.
Inde datvm molitvr iter. iamqve arva tenebant
vltima, qvae bello clari secreta freqventant.
hic illi occvrrit Tydevs, hic inclvtvs armis
Parthenopaevs et Adrasti pallentis imago, 480
hic mvltvm fleti ad svperos belloqve cadvci
Dardanidae, qvos ille omnis longo ordine cernens
ingemvit, Glavcvmqve Medontaqve Thersilochvmqve,
tris Antenoridas Cereriqve sacrvm Polyboeten,
Idaevmqve etiam cvrrvs, etiam arma tenentem. 485
circvmstant animae dextra laevaqve freqventes,
nec vidisse semel satis est; ivvat vsqve morari
et conferre gradvm et veniendi discere cavsas.
at Danavm proceres Agamemnoniaeqve phalanges
vt videre virvm fvlgentiaqve arma per vmbras, 490
ingenti trepidare metv; pars vertere terga,
cev qvondam petiere rates, pars tollere vocem
exigvam: inceptvs clamor frvstratvr hiantis.
Atqve hic Priamiden laniatvm corpore toto
Deiphobvm videt et lacervm crvdeliter ora, 495
ora manvsqve ambas, popvlataqve tempora raptis
avribvs et trvncas inhonesto vvlnere naris.
vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem
svpplicia, et notis compellat vocibvs vltro:
'Deiphobe armipotens, genvs alto a sangvine Tevcri, 500
qvis tam crvdelis optavit svmere poenas?
cvi tantvm de te licvit? mihi fama svprema
nocte tvlit fessvm vasta te caede Pelasgvm
procvbvisse svper confvsae stragis acervvm.
tvnc egomet tvmvlvm Rhoeteo in litore inanem 505
constitvi et magna manis ter voce vocavi.
nomen et arma locvm servant; te, amice, neqvivi
conspicere et patria decedens ponere terra.'
ad qvae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictvm;
omnia Deiphobo solvisti et fvneris vmbris. 510
sed me fata mea et scelvs exitiale Lacaenae
his mersere malis; illa haec monimenta reliqvit.
namqve vt svpremam falsa inter gavdia noctem
egerimvs, nosti: et nimivm meminisse necesse est.
cvm fatalis eqvvs saltv svper ardva venit 515
Pergama et armatvm peditem gravis attvlit alvo,
illa chorvm simvlans evhantis orgia circvm
dvcebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
ingentem et svmma Danaos ex arce vocabat.
tvm me confectvm cvris somnoqve gravatvm 520
infelix habvit thalamvs, pressitqve iacentem
dvlcis et alta qvies placidaeqve simillima morti.
egregia interea conivnx arma omnia tectis
emovet, et fidvm capiti svbdvxerat ensem:
intra tecta vocat Menelavm et limina pandit, 525
scilicet id magnvm sperans fore mvnvs amanti,
et famam exstingvi vetervm sic posse malorvm.
qvid moror? inrvmpvnt thalamo, comes additvs vna
hortator scelervm Aeolides. di, talia Grais
instavrate, pio si poenas ore reposco. 530
sed te qvi vivvm casvs, age fare vicissim,
attvlerint. pelagine venis erroribvs actvs
an monitv divvm? an qvae te fortvna fatigat,
vt tristis sine sole domos, loca tvrbida, adires?'
Hac vice sermonvm roseis Avrora qvadrigis 535
iam medivm aetherio cvrsv traiecerat axem;
et fors omne datvm traherent per talia tempvs,
sed comes admonvit breviterqve adfata Sibylla est:
'nox rvit, Aenea; nos flendo dvcimvs horas.
hic locvs est, partis vbi se via findit in ambas: 540
dextera qvae Ditis magni svb moenia tendit,
hac iter Elysivm nobis; at laeva malorvm
exercet poenas et ad impia Tartara mittit.'
Deiphobvs contra: 'ne saevi, magna sacerdos;
discedam, explebo nvmervm reddarqve tenebris. 545
i decvs, i, nostrvm; melioribvs vtere fatis.'
tantvm effatvs, et in verbo vestigia torsit.
Respicit Aeneas svbito et svb rvpe sinistra
moenia lata videt triplici circvmdata mvro,
qvae rapidvs flammis ambit torrentibvs amnis, 550
Tartarevs Phlegethon, torqvetqve sonantia saxa.
porta adversa ingens solidoqve adamante colvmnae,
vis vt nvlla virvm, non ipsi exscindere bello
caelicolae valeant; stat ferrea tvrris ad avras,
Tisiphoneqve sedens palla svccincta crventa 555
vestibvlvm exsomnis servat noctesqve diesqve.
hinc exavdiri gemitvs et saeva sonare
verbera, tvm stridor ferri tractaeqve catenae.
constitit Aeneas strepitvmqve exterritvs havsit.
'qvae scelervm facies? o virgo, effare; qvibvsve 560
vrgentvr poenis? qvis tantvs plangor ad avras?'
tvm vates sic orsa loqvi: 'dvx inclvte Tevcrvm,
nvlli fas casto sceleratvm insistere limen;
sed me cvm lvcis Hecate praefecit Avernis,
ipsa devm poenas docvit perqve omnia dvxit. 565
Cnosivs haec Rhadamanthvs habet dvrissima regna
castigatqve avditqve dolos svbigitqve fateri
qvae qvis apvd svperos fvrto laetatvs inani
distvlit in seram commissa piacvla mortem.
continvo sontis vltrix accincta flagello 570
Tisiphone qvatit insvltans, torvosqve sinistra
intentans angvis vocat agmina saeva sororvm.
tvm demvm horrisono stridentes cardine sacrae
pandvntvr portae. cernis cvstodia qvalis
vestibvlo sedeat, facies qvae limina servet? 575
qvinqvaginta atris immanis hiatibvs Hydra
saevior intvs habet sedem. tvm Tartarvs ipse
bis patet in praeceps tantvm tenditqve svb vmbras
qvantvs ad aetherivm caeli svspectvs Olympvm.
hic genvs antiqvvm Terrae, Titania pvbes, 580
fvlmine deiecti fvndo volvvntvr in imo.
hic et Aloidas geminos immania vidi
corpora, qvi manibvs magnvm rescindere caelvm
adgressi svperisqve Iovem detrvdere regnis.
vidi et crvdelis dantem Salmonea poenas, 585
dvm flammas Iovis et sonitvs imitatvr Olympi.
qvattvor hic invectvs eqvis et lampada qvassans
per Graivm popvlos mediaeqve per Elidis vrbem
ibat ovans, divvmqve sibi poscebat honorem,
demens, qvi nimbos et non imitabile fvlmen 590
aere et cornipedvm pvlsv simvlaret eqvorvm.
at pater omnipotens densa inter nvbila telvm
contorsit, non ille faces nec fvmea taedis
lvmina, praecipitemqve immani tvrbine adegit.
nec non et Tityon, Terrae omniparentis alvmnvm, 595
cernere erat, per tota novem cvi ivgera corpvs
porrigitvr, rostroqve immanis vvltvr obvnco
immortale iecvr tondens fecvndaqve poenis
viscera rimatvrqve epvlis habitatqve svb alto
pectore, nec fibris reqvies datvr vlla renatis. 600
qvid memorem Lapithas, Ixiona Pirithovmqve?
qvos svper atra silex iam iam lapsvra cadentiqve
imminet adsimilis; lvcent genialibvs altis
avrea fvlcra toris, epvlaeqve ante ora paratae
regifico lvxv; Fvriarvm maxima ivxta 605
accvbat et manibvs prohibet contingere mensas,
exsvrgitqve facem attollens atqve intonat ore.
hic, qvibvs invisi fratres, dvm vita manebat,
pvlsatvsve parens et fravs innexa clienti,
avt qvi divitiis soli incvbvere repertis 610
nec partem posvere svis (qvae maxima tvrba est),
qviqve ob advlterivm caesi, qviqve arma secvti
impia nec veriti dominorvm fallere dextras,
inclvsi poenam exspectant. ne qvaere doceri
qvam poenam, avt qvae forma viros fortvnave mersit. 615
saxvm ingens volvvnt alii, radiisqve rotarvm
districti pendent; sedet aeternvmqve sedebit
infelix Thesevs, Phlegyasqve miserrimvs omnis
admonet et magna testatvr voce per vmbras:
"discite ivstitiam moniti et non temnere divos." 620
vendidit hic avro patriam dominvmqve potentem
imposvit; fixit leges pretio atqve refixit;
hic thalamvm invasit natae vetitosqve hymenaeos:
avsi omnes immane nefas avsoqve potiti.
non, mihi si lingvae centvm sint oraqve centvm, 625
ferrea vox, omnis scelervm comprendere formas,
omnia poenarvm percvrrere nomina possim.'
Haec vbi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos,
'sed iam age, carpe viam et svsceptvm perfice mvnvs;
acceleremvs' ait; 'Cyclopvm edvcta caminis 630
moenia conspicio atqve adverso fornice portas,
haec vbi nos praecepta ivbent deponere dona.'
dixerat et pariter gressi per opaca viarvm
corripivnt spativm medivm foribvsqve propinqvant.
occvpat Aeneas aditvm corpvsqve recenti 635
spargit aqva ramvmqve adverso in limine figit.
His demvm exactis, perfecto mvnere divae,
devenere locos laetos et amoena virecta
fortvnatorvm nemorvm sedesqve beatas.
largior hic campos aether et lvmine vestit 640
pvrpvreo, solemqve svvm, sva sidera norvnt.
pars in gramineis exercent membra palaestris,
contendvnt lvdo et fvlva lvctantvr harena;
pars pedibvs plavdvnt choreas et carmina dicvnt.
nec non Threicivs longa cvm veste sacerdos 645
obloqvitvr nvmeris septem discrimina vocvm,
iamqve eadem digitis, iam pectine pvlsat ebvrno.
hic genvs antiqvvm Tevcri, pvlcherrima proles,
magnanimi heroes nati melioribvs annis,
Ilvsqve Assaracvsqve et Troiae Dardanvs avctor. 650
arma procvl cvrrvsqve virvm miratvr inanis;
stant terra defixae hastae passimqve solvti
per campvm pascvntvr eqvi. qvae gratia cvrrvm
armorvmqve fvit vivis, qvae cvra nitentis
pascere eqvos, eadem seqvitvr tellvre repostos. 655
conspicit, ecce, alios dextra laevaqve per herbam
vescentis laetvmqve choro paeana canentis
inter odoratvm lavris nemvs, vnde svperne
plvrimvs Eridani per silvam volvitvr amnis.
hic manvs ob patriam pvgnando vvlnera passi, 660
qviqve sacerdotes casti, dvm vita manebat,
qviqve pii vates et Phoebo digna locvti,
inventas avt qvi vitam excolvere per artis
qviqve svi memores aliqvos fecere merendo:
omnibvs his nivea cingvntvr tempora vitta. 665
qvos circvmfvsos sic est adfata Sibylla,
Mvsaevm ante omnis (medivm nam plvrima tvrba
hvnc habet atqve vmeris exstantem svspicit altis):
'dicite, felices animae tvqve optime vates,
qvae regio Anchisen, qvis habet locvs? illivs ergo 670
venimvs et magnos Erebi tranavimvs amnis.'
atqve hvic responsvm pavcis ita reddidit heros:
'nvlli certa domvs; lvcis habitamvs opacis,
riparvmqve toros et prata recentia rivis
incolimvs. sed vos, si fert ita corde volvntas, 675
hoc svperate ivgvm, et facili iam tramite sistam.'
dixit, et ante tvlit gressvm camposqve nitentis
desvper ostentat; dehinc svmma cacvmina linqvvnt.
At pater Anchises penitvs convalle virenti
inclvsas animas svpervmqve ad lvmen itvras 680
lvstrabat stvdio recolens, omnemqve svorvm
forte recensebat nvmervm, carosqve nepotes
fataqve fortvnasqve virvm moresqve manvsqve.
isqve vbi tendentem adversvm per gramina vidit
Aenean, alacris palmas vtrasqve tetendit, 685
effvsaeqve genis lacrimae et vox excidit ore:
'venisti tandem, tvaqve exspectata parenti
vicit iter dvrvm pietas? datvr ora tveri,
nate, tva et notas avdire et reddere voces?
sic eqvidem dvcebam animo rebarqve fvtvrvm 690
tempora dinvmerans, nec me mea cvra fefellit.
qvas ego te terras et qvanta per aeqvora vectvm
accipio! qvantis iactatvm, nate, periclis!
qvam metvi ne qvid Libyae tibi regna nocerent!'
ille avtem: 'tva me, genitor, tva tristis imago 695
saepivs occvrrens haec limina tendere adegit;
stant sale Tyrrheno classes. da ivngere dextram,
da, genitor, teqve amplexv ne svbtrahe nostro.'
sic memorans largo fletv simvl ora rigabat.
ter conatvs ibi colo dare bracchia circvm; 700
ter frvstra comprensa manvs effvgit imago,
par levibvs ventis volvcriqve simillima somno.
Interea videt Aeneas in valle redvcta
seclvsvm nemvs et virgvlta sonantia silvae,
Lethaevmqve domos placidas qvi praenatat amnem. 705
hvnc circvm innvmerae gentes popvliqve volabant:
ac velvti in pratis vbi apes aestate serena
floribvs insidvnt variis et candida circvm
lilia fvndvntvr, strepit omnis mvrmvre campvs.
horrescit visv svbito cavsasqve reqvirit 710
inscivs Aeneas, qvae sint ea flvmina porro,
qvive viri tanto complerint agmine ripas.
tvm pater Anchises: 'animae, qvibvs altera fato
corpora debentvr, Lethaei ad flvminis vndam
secvros latices et longa oblivia potant. 715
has eqvidem memorare tibi atqve ostendere coram
iampridem, hanc prolem cvpio envmerare meorvm,
qvo magis Italia mecvm laetere reperta.'
'o pater, anne aliqvas ad caelvm hinc ire pvtandvm est
svblimis animas itervmqve ad tarda reverti 720
corpora? qvae lvcis miseris tam dira cvpido?'
'dicam eqvidem nec te svspensvm, nate, tenebo'
svscipit Anchises atqve ordine singvla pandit.
'Principio caelvm ac terras camposqve liqventis
lvcentemqve globvm lvnae Titaniaqve astra 725
spiritvs intvs alit, totamqve infvsa per artvs
mens agitat molem et magno se corpore miscet.
inde hominvm pecvdvmqve genvs vitaeqve volantvm
et qvae marmoreo fert monstra svb aeqvore pontvs.
ignevs est ollis vigor et caelestis origo 730
seminibvs, qvantvm non noxia corpora tardant
terreniqve hebetant artvs moribvndaqve membra.
hinc metvvnt cvpivntqve, dolent gavdentqve, neqve avras
dispicivnt clavsae tenebris et carcere caeco.
qvin et svpremo cvm lvmine vita reliqvit, 735
non tamen omne malvm miseris nec fvnditvs omnes
corporeae excedvnt pestes, penitvsqve necesse est
mvlta div concreta modis inolescere miris.
ergo exercentvr poenis vetervmqve malorvm
svpplicia expendvnt: aliae pandvntvr inanes 740
svspensae ad ventos, aliis svb gvrgite vasto
infectvm elvitvr scelvs avt exvritvr igni:
qvisqve svos patimvr manis. exinde per amplvm
mittimvr Elysivm et pavci laeta arva tenemvs,
donec longa dies perfecto temporis orbe 745
concretam exemit labem, pvrvmqve relinqvit
aetherivm sensvm atqve avrai simplicis ignem.
has omnis, vbi mille rotam volvere per annos,
Lethaevm ad flvvivm devs evocat agmine magno,
scilicet immemores svpera vt convexa revisant 750
rvrsvs, et incipiant in corpora velle reverti.'
Dixerat Anchises natvmqve vnaqve Sibyllam
conventvs trahit in medios tvrbamqve sonantem,
et tvmvlvm capit vnde omnis longo ordine posset
adversos legere et venientvm discere vvltvs. 755
'Nvnc age, Dardaniam prolem qvae deinde seqvatvr
gloria, qvi maneant Itala de gente nepotes,
inlvstris animas nostrvmqve in nomen itvras,
expediam dictis, et te tva fata docebo.
ille, vides, pvra ivvenis qvi nititvr hasta, 760
proxima sorte tenet lvcis loca, primvs ad avras
aetherias Italo commixtvs sangvine svrget,
Silvivs, Albanvm nomen, tva postvma proles,
qvem tibi longaevo servm Lavinia conivnx
edvcet silvis regem regvmqve parentem, 765
vnde genvs Longa nostrvm dominabitvr Alba.
proximvs ille Procas, Troianae gloria gentis,
et Capys et Nvmitor et qvi te nomine reddet
Silvivs Aeneas, pariter pietate vel armis
egregivs, si vmqvam regnandam acceperit Albam. 770
qvi ivvenes! qvantas ostentant, aspice, viris
atqve vmbrata gervnt civili tempora qvercv!
hi tibi Nomentvm et Gabios vrbemqve Fidenam,
hi Collatinas imponent montibvs arces,
Pometios Castrvmqve Invi Bolamqve Coramqve; 775
haec tvm nomina ervnt, nvnc svnt sine nomine terrae.
qvin et avo comitem sese Mavortivs addet
Romvlvs, Assaraci qvem sangvinis Ilia mater
edvcet. viden, vt geminae stant vertice cristae
et pater ipse svo svpervm iam signat honore? 780
en hvivs, nate, avspiciis illa inclvta Roma
imperivm terris, animos aeqvabit Olympo,
septemqve vna sibi mvro circvmdabit arces,
felix prole virvm: qvalis Berecyntia mater
invehitvr cvrrv Phrygias tvrrita per vrbes 785
laeta devm partv, centvm complexa nepotes,
omnis caelicolas, omnis svpera alta tenentis.
hvc geminas nvnc flecte acies, hanc aspice gentem
Romanosqve tvos. hic Caesar et omnis Ivli
progenies magnvm caeli ventvra svb axem. 790
hic vir, hic est, tibi qvem promitti saepivs avdis,
Avgvstvs Caesar, divi genvs, avrea condet
saecvla qvi rvrsvs Latio regnata per arva
Satvrno qvondam, svper et Garamantas et Indos
proferet imperivm; iacet extra sidera tellvs, 795
extra anni solisqve vias, vbi caelifer Atlas
axem vmero torqvet stellis ardentibvs aptvm.
hvivs in adventvm iam nvnc et Caspia regna
responsis horrent divvm et Maeotia tellvs,
et septemgemini tvrbant trepida ostia Nili. 800
nec vero Alcides tantvm tellvris obivit,
fixerit aeripedem cervam licet, avt Erymanthi
pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcv;
nec qvi pampineis victor ivga flectit habenis
Liber, agens celso Nysae de vertice tigris. 805
et dvbitamvs adhvc virtvtem extendere factis,
avt metvs Avsonia prohibet consistere terra?
qvis procvl ille avtem ramis insignis olivae
sacra ferens? nosco crinis incanaqve menta
regis Romani primam qvi legibvs vrbem 810
fvndabit, Cvribvs parvis et pavpere terra
missvs in imperivm magnvm. cvi deinde svbibit
otia qvi rvmpet patriae residesqve movebit
Tvllvs in arma viros et iam desveta trivmphis
agmina. qvem ivxta seqvitvr iactantior Ancvs 815
nvnc qvoqve iam nimivm gavdens popvlaribvs avris.
vis et Tarqvinios reges animamqve svperbam
vltoris Brvti, fascisqve videre receptos?
consvlis imperivm hic primvs saevasqve secvris
accipiet, natosqve pater nova bella moventis 820
ad poenam pvlchra pro libertate vocabit,
infelix, vtcvmqve ferent ea facta minores:
vincet amor patriae lavdvmqve immensa cvpido.
qvin Decios Drvsosqve procvl saevvmqve secvri
aspice Torqvatvm et referentem signa Camillvm. 825
illae avtem paribvs qvas fvlgere cernis in armis,
concordes animae nvnc et dvm nocte prementvr,
hev qvantvm inter se bellvm, si lvmina vitae
attigerint, qvantas acies stragemqve ciebvnt,
aggeribvs socer Alpinis atqve arce Monoeci 830
descendens, gener adversis instrvctvs Eois!
ne, pveri, ne tanta animis adsvescite bella
nev patriae validas in viscera vertite viris;
tvqve prior, tv parce, genvs qvi dvcis Olympo,
proice tela manv, sangvis mevs!— 835
ille trivmphata Capitolia ad alta Corintho
victor aget cvrrvm caesis insignis Achivis.
ervet ille Argos Agamemnoniasqve Mycenas
ipsvmqve Aeaciden, genvs armipotentis Achilli,
vltvs avos Troiae templa et temerata Minervae. 840
qvis te, magne Cato, tacitvm avt te, Cosse, relinqvat?
qvis Gracchi genvs avt geminos, dvo fvlmina belli,
Scipiadas, cladem Libyae, parvoqve potentem
Fabricivm vel te svlco, Serrane, serentem?
qvo fessvm rapitis, Fabii? tv Maximvs ille es, 845
vnvs qvi nobis cvnctando restitvis rem.
excvdent alii spirantia mollivs aera
(credo eqvidem), vivos dvcent de marmore vvltvs,
orabvnt cavsas melivs, caeliqve meatvs
describent radio et svrgentia sidera dicent: 850
tv regere imperio popvlos, Romane, memento
(hae tibi ervnt artes), paciqve imponere morem,
parcere svbiectis et debellare svperbos.'
Sic pater Anchises, atqve haec mirantibvs addit:
'aspice, vt insignis spoliis Marcellvs opimis 855
ingreditvr victorqve viros svpereminet omnis.
hic rem Romanam magno tvrbante tvmvltv
sistet eqves, sternet Poenos Gallvmqve rebellem,
tertiaqve arma patri svspendet capta Qvirino.'
atqve hic Aeneas (vna namqve ire videbat 860
egregivm forma ivvenem et fvlgentibvs armis,
sed frons laeta parvm et deiecto lvmina vvltv)
'qvis, pater, ille, virvm qvi sic comitatvr evntem?
filivs, anne aliqvis magna de stirpe nepotvm?
qvi strepitvs circa comitvm! qvantvm instar in ipso! 865
sed nox atra capvt tristi circvmvolat vmbra.'
tvm pater Anchises lacrimis ingressvs obortis:
'o gnate, ingentem lvctvm ne qvaere tvorvm;
ostendent terris hvnc tantvm fata nec vltra
esse sinent. nimivm vobis Romana propago 870
visa potens, svperi, propria haec si dona fvissent.
qvantos ille virvm magnam Mavortis ad vrbem
campvs aget gemitvs! vel qvae, Tiberine, videbis
fvnera, cvm tvmvlvm praeterlabere recentem!
nec pver Iliaca qvisqvam de gente Latinos 875
in tantvm spe tollet avos, nec Romvla qvondam
vllo se tantvm tellvs iactabit alvmno.
hev pietas, hev prisca fides invictaqve bello
dextera! non illi se qvisqvam impvne tvlisset
obvivs armato, sev cvm pedes iret in hostem 880
sev spvmantis eqvi foderet calcaribvs armos.
hev, miserande pver, si qva fata aspera rvmpas,
tv Marcellvs eris. manibvs date lilia plenis
pvrpvreos spargam flores animamqve nepotis
his saltem accvmvlem donis, et fvngar inani 885
mvnere.' sic tota passim regione vagantvr
aeris in campis latis atqve omnia lvstrant.
qvae postqvam Anchises natvm per singvla dvxit
incenditqve animvm famae venientis amore,
exim bella viro memorat qvae deinde gerenda, 890
Lavrentisqve docet popvlos vrbemqve Latini,
et qvo qvemqve modo fvgiatqve feratqve laborem.
Svnt geminae Somni portae, qvarvm altera fertvr
cornea, qva veris facilis datvr exitvs vmbris,
altera candenti perfecta nitens elephanto, 895
sed falsa ad caelvm mittvnt insomnia Manes.
his ibi tvm natvm Anchises vnaqve Sibyllam
proseqvitvr dictis portaqve emittit ebvrna,
ille viam secat ad navis sociosqve revisit.
Tvm se ad Caietae recto fert limite portvm. 900
ancora de prora iacitvr; stant litore pvppes.
AENEIDA LIBER VII
Tv qvoqve litoribvs nostris, Aeneia nvtrix,
aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;
et nvnc servat honos sedem tvvs, ossaqve nomen
Hesperia in magna, si qva est ea gloria, signat.
At pivs exseqviis Aeneas rite solvtis, 5
aggere composito tvmvli, postqvam alta qviervnt
aeqvora, tendit iter velis portvmqve relinqvit.
aspirant avrae in noctem nec candida cvrsvs
lvna negat, splendet tremvlo svb lvmine pontvs.
proxima Circaeae radvntvr litora terrae, 10
dives inaccessos vbi Solis filia lvcos
adsidvo resonat cantv, tectisqve svperbis
vrit odoratam noctvrna in lvmina cedrvm
argvto tenvis percvrrens pectine telas.
hinc exavdiri gemitvs iraeqve leonvm 15
vincla recvsantvm et sera svb nocte rvdentvm,
saetigeriqve sves atqve in praesepibvs vrsi
saevire ac formae magnorvm vlvlare lvporvm,
qvos hominvm ex facie dea saeva potentibvs herbis
indverat Circe in vvltvs ac terga ferarvm. 20
qvae ne monstra pii paterentvr talia Troes
delati in portvs nev litora dira svbirent,
Neptvnvs ventis implevit vela secvndis,
atqve fvgam dedit et praeter vada fervida vexit.
Iamqve rvbescebat radiis mare et aethere ab alto 25
Avrora in roseis fvlgebat lvtea bigis,
cvm venti posvere omnisqve repente resedit
flatvs, et in lento lvctantvr marmore tonsae.
atqve hic Aeneas ingentem ex aeqvore lvcvm
prospicit. hvnc inter flvvio Tiberinvs amoeno 30
verticibvs rapidis et mvlta flavvs harena
in mare prorvmpit. variae circvmqve svpraqve
adsvetae ripis volvcres et flvminis alveo
aethera mvlcebant cantv lvcoqve volabant.
flectere iter sociis terraeqve advertere proras 35
imperat et laetvs flvvio svccedit opaco.
Nvnc age, qvi reges, Erato, qvae tempora, rervm
qvis Latio antiqvo fverit statvs, advena classem
cvm primvm Avsoniis exercitvs appvlit oris,
expediam, et primae revocabo exordia pvgnae. 40
tv vatem, tv, diva, mone. dicam horrida bella,
dicam acies actosqve animis in fvnera reges,
Tyrrhenamqve manvm totamqve svb arma coactam
Hesperiam. maior rervm mihi nascitvr ordo,
maivs opvs moveo. 45
Rex arva Latinvs et vrbes
iam senior longa placidas in pace regebat.
hvnc Favno et nympha genitvm Lavrente Marica
accipimvs; Favno Picvs pater, isqve parentem
te, Satvrne, refert, tv sangvinis vltimvs avctor.
filivs hvic fato divvm prolesqve virilis 50
nvlla fvit, primaqve oriens erepta ivventa est.
sola domvm et tantas servabat filia sedes
iam matvra viro, iam plenis nvbilis annis.
mvlti illam magno e Latio totaqve petebant
Avsonia; petit ante alios pvlcherrimvs omnis 55
Tvrnvs, avis atavisqve potens, qvem regia conivnx
adivngi genervm miro properabat amore;
sed variis portenta devm terroribvs obstant.
lavrvs erat tecti medio in penetralibvs altis
sacra comam mvltosqve metv servata per annos, 60
qvam pater inventam, primas cvm conderet arces,
ipse ferebatvr Phoebo sacrasse Latinvs,
Lavrentisqve ab ea nomen posvisse colonis.
hvivs apes svmmvm densae (mirabile dictv)
stridore ingenti liqvidvm trans aethera vectae 65
obsedere apicem, et pedibvs per mvtva nexis
examen svbitvm ramo frondente pependit.
continvo vates 'externvm cernimvs' inqvit
'adventare virvm et partis petere agmen easdem
partibvs ex isdem et svmma dominarier arce.' 70
praeterea, castis adolet dvm altaria taedis,
et ivxta genitorem astat Lavinia virgo,
visa (nefas) longis comprendere crinibvs ignem
atqve omnem ornatvm flamma crepitante cremari,
regalisqve accensa comas, accensa coronam 75
insignem gemmis; tvm fvmida lvmine fvlvo
involvi ac totis Volcanvm spargere tectis.
id vero horrendvm ac visv mirabile ferri:
namqve fore inlvstrem fama fatisqve canebant
ipsam, sed popvlo magnvm portendere bellvm. 80
At rex sollicitvs monstris oracvla Favni,
fatidici genitoris, adit lvcosqve svb alta
consvlit Albvnea, nemorvm qvae maxima sacro
fonte sonat saevamqve exhalat opaca mephitim.
hinc Italae gentes omnisqve Oenotria tellvs 85
in dvbiis responsa petvnt; hvc dona sacerdos
cvm tvlit et caesarvm ovivm svb nocte silenti
pellibvs incvbvit stratis somnosqve petivit,
mvlta modis simvlacra videt volitantia miris
et varias avdit voces frvitvrqve deorvm 90
conloqvio atqve imis Acheronta adfatvr Avernis.
hic et tvm pater ipse petens responsa Latinvs
centvm lanigeras mactabat rite bidentis,
atqve harvm effvltvs tergo stratisqve iacebat
velleribvs: svbita ex alto vox reddita lvco est: 95
'ne pete convbiis natam sociare Latinis,
o mea progenies, thalamis nev crede paratis;
externi venient generi, qvi sangvine nostrvm
nomen in astra ferant, qvorvmqve a stirpe nepotes
omnia svb pedibvs, qva sol vtrvmqve recvrrens 100
aspicit Oceanvm, vertiqve regiqve videbvnt.'
haec responsa patris Favni monitvsqve silenti
nocte datos non ipse svo premit ore Latinvs,
sed circvm late volitans iam Fama per vrbes
Avsonias tvlerat, cvm Laomedontia pvbes 105
gramineo ripae religavit ab aggere classem.
Aeneas primiqve dvces et pvlcher Ivlvs
corpora svb ramis deponvnt arboris altae,
institvvntqve dapes et adorea liba per herbam
svbicivnt epvlis (sic Ivppiter ipse monebat) 110
et Cereale solvm pomis agrestibvs avgent.
consvmptis hic forte aliis, vt vertere morsvs
exigvam in Cererem penvria adegit edendi,
et violare manv malisqve avdacibvs orbem
fatalis crvsti patvlis nec parcere qvadris: 115
'hevs, etiam mensas consvmimvs?' inqvit Ivlvs,
nec plvra, adlvdens. ea vox avdita laborvm
prima tvlit finem, primamqve loqventis ab ore
eripvit pater ac stvpefactvs nvmine pressit.
continvo 'salve fatis mihi debita tellvs 120
vosqve' ait 'o fidi Troiae salvete penates:
hic domvs, haec patria est. genitor mihi talia namqve
(nvnc repeto) Anchises fatorvm arcana reliqvit:
"cvm te, nate, fames ignota ad litora vectvm
accisis coget dapibvs consvmere mensas, 125
tvm sperare domos defessvs, ibiqve memento
prima locare manv moliriqve aggere tecta."
haec erat illa fames, haec nos svprema manebat
exitiis positvra modvm.
qvare agite et primo laeti cvm lvmine solis 130
qvae loca, qvive habeant homines, vbi moenia gentis,
vestigemvs et a portv diversa petamvs.
nvnc pateras libate Iovi precibvsqve vocate
Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.'
Sic deinde effatvs frondenti tempora ramo 135
implicat et genivmqve loci primamqve deorvm
Tellvrem Nymphasqve et adhvc ignota precatvr
flvmina, tvm Noctem Noctisqve orientia signa
Idaevmqve Iovem Phrygiamqve ex ordine matrem
invocat, et dvplicis caeloqve Ereboqve parentis. 140
hic pater omnipotens ter caelo clarvs ab alto
intonvit, radiisqve ardentem lvcis et avro
ipse manv qvatiens ostendit ab aethere nvbem.
diditvr hic svbito Troiana per agmina rvmor
advenisse diem qvo debita moenia condant. 145
certatim instavrant epvlas atqve omine magno
crateras laeti statvvnt et vina coronant.
Postera cvm prima lvstrabat lampade terras
orta dies, vrbem et finis et litora gentis
diversi explorant: haec fontis stagna Nvmici, 150
hvnc Thybrim flvvivm, hic fortis habitare Latinos.
tvm satvs Anchisa delectos ordine ab omni
centvm oratores avgvsta ad moenia regis
ire ivbet, ramis velatos Palladis omnis,
donaqve ferre viro pacemqve exposcere Tevcris. 155
havd mora, festinant ivssi rapidisqve fervntvr
passibvs. ipse hvmili designat moenia fossa
molitvrqve locvm, primasqve in litore sedes
castrorvm in morem pinnis atqve aggere cingit.
iamqve iter emensi tvrris ac tecta Latinorvm 160
ardva cernebant ivvenes mvroqve svbibant.
ante vrbem pveri et primaevo flore ivventvs
exercentvr eqvis domitantqve in pvlvere cvrrvs,
avt acris tendvnt arcvs avt lenta lacertis
spicvla contorqvent, cvrsvqve ictvqve lacessvnt: 165
cvm praevectvs eqvo longaevi regis ad avris
nvntivs ingentis ignota in veste reportat
advenisse viros. ille intra tecta vocari
imperat et solio medivs consedit avito.
Tectvm avgvstvm, ingens, centvm svblime colvmnis 170
vrbe fvit svmma, Lavrentis regia Pici,
horrendvm silvis et religione parentvm.
hic sceptra accipere et primos attollere fascis
regibvs omen erat; hoc illis cvria templvm,
hae sacris sedes epvlis; hic ariete caeso 175
perpetvis soliti patres considere mensis.
qvin etiam vetervm effigies ex ordine avorvm
antiqva e cedro, Italvsqve paterqve Sabinvs
vitisator cvrvam servans svb imagine falcem,
Satvrnvsqve senex Ianiqve bifrontis imago 180
vestibvlo astabant, aliiqve ab origine reges,
Martiaqve ob patriam pvgnando vvlnera passi.
mvltaqve praeterea sacris in postibvs arma,
captivi pendent cvrrvs cvrvaeqve secvres
et cristae capitvm et portarvm ingentia clavstra 185
spicvlaqve clipeiqve ereptaqve rostra carinis.
ipse Qvirinali litvo parvaqve sedebat
svccinctvs trabea laevaqve ancile gerebat
Picvs, eqvvm domitor, qvem capta cvpidine conivnx
avrea percvssvm virga versvmqve venenis 190
fecit avem Circe sparsitqve coloribvs alas.
Tali intvs templo divvm patriaqve Latinvs
sede sedens Tevcros ad sese in tecta vocavit,
atqve haec ingressis placido prior edidit ore:
'dicite, Dardanidae (neqve enim nescimvs et vrbem 195
et genvs, avditiqve advertitis aeqvore cvrsvm),
qvid petitis? qvae cavsa rates avt cvivs egentis
litvs ad Avsonivm tot per vada caervla vexit?
sive errore viae sev tempestatibvs acti,
qvalia mvlta mari navtae pativntvr in alto, 200
flvminis intrastis ripas portvqve sedetis,
ne fvgite hospitivm, neve ignorate Latinos
Satvrni gentem havd vinclo nec legibvs aeqvam,
sponte sva veterisqve dei se more tenentem.
atqve eqvidem memini (fama est obscvrior annis) 205
Avrvncos ita ferre senes, his ortvs vt agris
Dardanvs Idaeas Phrygiae penetrarit ad vrbes
Threiciamqve Samvm, qvae nvnc Samothracia fertvr.
hinc illvm Corythi Tyrrhena ab sede profectvm
avrea nvnc solio stellantis regia caeli 210
accipit et nvmervm divorvm altaribvs avget.'
Dixerat, et dicta Ilionevs sic voce secvtvs:
'rex, genvs egregivm Favni, nec flvctibvs actos
atra svbegit hiems vestris svccedere terris,
nec sidvs regione viae litvsve fefellit: 215
consilio hanc omnes animisqve volentibvs vrbem
adferimvr pvlsi regnis, qvae maxima qvondam
extremo veniens sol aspiciebat Olympo.
ab Iove principivm generis, Iove Dardana pvbes
gavdet avo, rex ipse Iovis de gente svprema: 220
Troivs Aeneas tva nos ad limina misit.
qvanta per Idaeos saevis effvsa Mycenis
tempestas ierit campos, qvibvs actvs vterqve
Evropae atqve Asiae fatis concvrrerit orbis,
avdiit et si qvem tellvs extrema refvso 225
svmmovet Oceano et si qvem extenta plagarvm
qvattvor in medio dirimit plaga solis iniqvi.
dilvvio ex illo tot vasta per aeqvora vecti
dis sedem exigvam patriis litvsqve rogamvs
innocvvm et cvnctis vndamqve avramqve patentem. 230
non erimvs regno indecores, nec vestra feretvr
fama levis tantiqve abolescet gratia facti,
nec Troiam Avsonios gremio excepisse pigebit.
fata per Aeneae ivro dextramqve potentem,
sive fide sev qvis bello est expertvs et armis: 235
mvlti nos popvli, mvltae (ne temne, qvod vltro
praeferimvs manibvs vittas ac verba precantia)
et petiere sibi et volvere adivngere gentes;
sed nos fata devm vestras exqvirere terras
imperiis egere svis. hinc Dardanvs ortvs, 240
hvc repetit ivssisqve ingentibvs vrget Apollo
Tyrrhenvm ad Thybrim et fontis vada sacra Nvmici.
dat tibi praeterea fortvnae parva prioris
mvnera, reliqvias Troia ex ardente receptas.
hoc pater Anchises avro libabat ad aras, 245
hoc Priami gestamen erat cvm ivra vocatis
more daret popvlis, sceptrvmqve sacerqve tiaras
Iliadvmqve labor vestes.'
Talibvs Ilionei dictis defixa Latinvs
obtvtv tenet ora soloqve immobilis haeret, 250
intentos volvens ocvlos. nec pvrpvra regem
picta movet nec sceptra movent Priameia tantvm
qvantvm in convbio natae thalamoqve moratvr,
et veteris Favni volvit svb pectore sortem:
hvnc illvm fatis externa ab sede profectvm 255
portendi genervm paribvsqve in regna vocari
avspiciis, hvic progeniem virtvte fvtvram
egregiam et totvm qvae viribvs occvpet orbem.
tandem laetvs ait: 'di nostra incepta secvndent
avgvrivmqve svvm! dabitvr, Troiane, qvod optas. 260
mvnera nec sperno: non vobis rege Latino
divitis vber agri Troiaeve opvlentia deerit.
ipse modo Aeneas, nostri si tanta cvpido est,
si ivngi hospitio properat socivsqve vocari,
adveniat, vvltvs neve exhorrescat amicos: 265
pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.
vos contra regi mea nvnc mandata referte:
est mihi nata, viro gentis qvam ivngere nostrae
non patrio ex adyto sortes, non plvrima caelo
monstra sinvnt; generos externis adfore ab oris, 270
hoc Latio restare canvnt, qvi sangvine nostrvm
nomen in astra ferant. hvnc illvm poscere fata
et reor et, si qvid veri mens avgvrat, opto.'
haec effatvs eqvos nvmero pater eligit omni
(stabant ter centvm nitidi in praesepibvs altis); 275
omnibvs extemplo Tevcris ivbet ordine dvci
instratos ostro alipedes pictisqve tapetis
(avrea pectoribvs demissa monilia pendent,
tecti avro fvlvvm mandvnt svb dentibvs avrvm),
absenti Aeneae cvrrvm geminosqve ivgalis 280
semine ab aetherio spirantis naribvs ignem,
illorvm de gente patri qvos daedala Circe
svpposita de matre nothos fvrata creavit.
talibvs Aeneadae donis dictisqve Latini
svblimes in eqvis redevnt pacemqve reportant. 285
Ecce avtem Inachiis sese referebat ab Argis
saeva Iovis conivnx avrasqve invecta tenebat,
et laetvm Aenean classemqve ex aethere longe
Dardaniam Sicvlo prospexit ab vsqve Pachyno.
moliri iam tecta videt, iam fidere terrae, 290
deservisse rates: stetit acri fixa dolore.
tvm qvassans capvt haec effvndit pectore dicta:
'hev stirpem invisam et fatis contraria nostris
fata Phrygvm! nvm Sigeis occvmbere campis,
nvm capti potvere capi? nvm incensa cremavit 295
Troia viros? medias acies mediosqve per ignis
invenere viam. at, credo, mea nvmina tandem
fessa iacent, odiis avt exsatvrata qvievi.
qvin etiam patria excvssos infesta per vndas
avsa seqvi et profvgis toto me opponere ponto. 300
absvmptae in Tevcros vires caeliqve marisqve.
qvid Syrtes avt Scylla mihi, qvid vasta Charybdis
profvit? optato condvntvr Thybridis alveo
secvri pelagi atqve mei. Mars perdere gentem
immanem Lapithvm valvit, concessit in iras 305
ipse devm antiqvam genitor Calydona Dianae,
qvod scelvs avt Lapithas tantvm avt Calydona merentem?
ast ego, magna Iovis conivnx, nil linqvere inavsvm
qvae potvi infelix, qvae memet in omnia verti,
vincor ab Aenea. qvod si mea nvmina non svnt 310
magna satis, dvbitem havd eqvidem implorare qvod vsqvam est:
flectere si neqveo svperos, Acheronta movebo.
non dabitvr regnis, esto, prohibere Latinis,
atqve immota manet fatis Lavinia conivnx:
at trahere atqve moras tantis licet addere rebvs, 315
at licet amborvm popvlos exscindere regvm.
hac gener atqve socer coeant mercede svorvm:
sangvine Troiano et Rvtvlo dotabere, virgo,
et Bellona manet te pronvba. nec face tantvm
Cisseis praegnas ignis enixa ivgalis; 320
qvin idem Veneri partvs svvs et Paris alter,
fvnestaeqve itervm recidiva in Pergama taedae.'
Haec vbi dicta dedit, terras horrenda petivit;
lvctificam Allecto dirarvm ab sede dearvm
infernisqve ciet tenebris, cvi tristia bella 325
iraeqve insidiaeqve et crimina noxia cordi.
odit et ipse pater Plvton, odere sorores
Tartareae monstrvm: tot sese vertit in ora,
tam saevae facies, tot pvllvlat atra colvbris.
qvam Ivno his acvit verbis ac talia fatvr: 330
'hvnc mihi da proprivm, virgo sata Nocte, laborem,
hanc operam, ne noster honos infractave cedat
fama loco, nev convbiis ambire Latinvm
Aeneadae possint Italosve obsidere finis.
tv potes vnanimos armare in proelia fratres 335
atqve odiis versare domos, tv verbera tectis
fvnereasqve inferre faces, tibi nomina mille,
mille nocendi artes. fecvndvm concvte pectvs,
dissice compositam pacem, sere crimina belli;
arma velit poscatqve simvl rapiatqve ivventvs.' 340
Exim Gorgoneis Allecto infecta venenis
principio Lativm et Lavrentis tecta tyranni
celsa petit, tacitvmqve obsedit limen Amatae,
qvam svper adventv Tevcrvm Tvrniqve hymenaeis
femineae ardentem cvraeqve iraeqve coqvebant. 345
hvic dea caervleis vnvm de crinibvs angvem
conicit, inqve sinvm praecordia ad intima svbdit,
qvo fvribvnda domvm monstro permisceat omnem.
ille inter vestis et levia pectora lapsvs
volvitvr attactv nvllo, fallitqve fvrentem 350
vipeream inspirans animam; fit tortile collo
avrvm ingens colvber, fit longae taenia vittae
innectitqve comas et membris lvbricvs errat.
ac dvm prima lves vdo svblapsa veneno
pertemptat sensvs atqve ossibvs implicat ignem 355
necdvm animvs toto percepit pectore flammam,
mollivs et solito matrvm de more locvta est,
mvlta svper natae lacrimans Phrygiisqve hymenaeis:
'exsvlibvsne datvr dvcenda Lavinia Tevcris,
o genitor, nec te miseret nataeqve tviqve? 360
nec matris miseret, qvam primo Aqvilone relinqvet
perfidvs alta petens abdvcta virgine praedo?
at non sic Phrygivs penetrat Lacedaemona pastor,
Ledaeamqve Helenam Troianas vexit ad vrbes?
qvid tva sancta fides? qvid cvra antiqva tvorvm 365
et consangvineo totiens data dextera Tvrno?
si gener externa petitvr de gente Latinis,
idqve sedet, Favniqve premvnt te ivssa parentis,
omnem eqvidem sceptris terram qvae libera nostris
dissidet externam reor et sic dicere divos. 370
et Tvrno, si prima domvs repetatvr origo,
Inachvs Acrisivsqve patres mediaeqve Mycenae.'
His vbi neqviqvam dictis experta Latinvm
contra stare videt, penitvsqve in viscera lapsvm
serpentis fvriale malvm totamqve pererrat, 375
tvm vero infelix ingentibvs excita monstris
immensam sine more fvrit lymphata per vrbem.
cev qvondam torto volitans svb verbere tvrbo,
qvem pveri magno in gyro vacva atria circvm
intenti lvdo exercent—ille actvs habena 380
cvrvatis fertvr spatiis; stvpet inscia svpra
impvbesqve manvs mirata volvbile bvxvm;
dant animos plagae: non cvrsv segnior illo
per medias vrbes agitvr popvlosqve ferocis.
qvin etiam in silvas simvlato nvmine Bacchi 385
maivs adorta nefas maioremqve orsa fvrorem
evolat et natam frondosis montibvs abdit,
qvo thalamvm eripiat Tevcris taedasqve moretvr,
evhoe Bacche fremens, solvm te virgine dignvm
vociferans: etenim mollis tibi svmere thyrsos, 390
te lvstrare choro, sacrvm tibi pascere crinem.
fama volat, fvriisqve accensas pectore matres
idem omnis simvl ardor agit nova qvaerere tecta.
deservere domos, ventis dant colla comasqve;
ast aliae tremvlis vlvlatibvs aethera complent 395
pampineasqve gervnt incinctae pellibvs hastas.
ipsa inter medias flagrantem fervida pinvm
svstinet ac natae Tvrniqve canit hymenaeos
sangvineam torqvens aciem, torvvmqve repente
clamat: 'io matres, avdite, vbi qvaeqve, Latinae: 400
si qva piis animis manet infelicis Amatae
gratia, si ivris materni cvra remordet,
solvite crinalis vittas, capite orgia mecvm.'
talem inter silvas, inter deserta ferarvm
reginam Allecto stimvlis agit vndiqve Bacchi. 405
Postqvam visa satis primos acvisse fvrores
consilivmqve omnemqve domvm vertisse Latini,
protinvs hinc fvscis tristis dea tollitvr alis
avdacis Rvtvli ad mvros, qvam dicitvr vrbem
Acrisioneis Danae fvndasse colonis 410
praecipiti delata Noto. locvs Ardea qvondam
dictvs avis, et nvnc magnvm manet Ardea nomen,
sed fortvna fvit. tectis hic Tvrnvs in altis
iam mediam nigra carpebat nocte qvietem.
Allecto torvam faciem et fvrialia membra 415
exvit, in vvltvs sese transformat anilis
et frontem obscenam rvgis arat, indvit albos
cvm vitta crinis, tvm ramvm innectit olivae;
fit Calybe Ivnonis anvs templiqve sacerdos,
et ivveni ante ocvlos his se cvm vocibvs offert: 420
'Tvrne, tot incassvm fvsos patiere labores,
et tva Dardaniis transcribi sceptra colonis?
rex tibi conivgivm et qvaesitas sangvine dotes
abnegat, externvsqve in regnvm qvaeritvr heres.
i nvnc, ingratis offer te, inrise, periclis; 425
Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos.
haec adeo tibi me, placida cvm nocte iaceres,
ipsa palam fari omnipotens Satvrnia ivssit.
qvare age et armari pvbem portisqve moveri
laetvs in arva para, et Phrygios qvi flvmine pvlchro 430
consedere dvces pictasqve exvre carinas.
caelestvm vis magna ivbet. rex ipse Latinvs,
ni dare conivgivm et dicto parere fatetvr,
sentiat et tandem Tvrnvm experiatvr in armis.'
Hic ivvenis vatem inridens sic orsa vicissim 435
ore refert: 'classis invectas Thybridis vndam
non, vt rere, meas effvgit nvntivs avris;
ne tantos mihi finge metvs. nec regia Ivno
immemor est nostri.
sed te victa sitv veriqve effeta senectvs, 440
o mater, cvris neqviqvam exercet, et arma
regvm inter falsa vatem formidine lvdit.
cvra tibi divvm effigies et templa tveri;
bella viri pacemqve gerent qvis bella gerenda.'
Talibvs Allecto dictis exarsit in iras. 445
at ivveni oranti svbitvs tremor occvpat artvs,
derigvere ocvli: tot Erinys sibilat hydris
tantaqve se facies aperit; tvm flammea torqvens
lvmina cvnctantem et qvaerentem dicere plvra
reppvlit, et geminos erexit crinibvs angvis, 450
verberaqve insonvit rabidoqve haec addidit ore:
'en ego victa sitv, qvam veri effeta senectvs
arma inter regvm falsa formidine lvdit.
respice ad haec: adsvm dirarvm ab sede sororvm,
bella manv letvmqve gero.' 455
sic effata facem ivveni coniecit et atro
lvmine fvmantis fixit svb pectore taedas.
olli somnvm ingens rvmpit pavor, ossaqve et artvs
perfvndit toto prorvptvs corpore svdor.
arma amens fremit, arma toro tectisqve reqvirit; 460
saevit amor ferri et scelerata insania belli,
ira svper: magno velvti cvm flamma sonore
virgea svggeritvr costis vndantis aeni
exsvltantqve aestv latices, fvrit intvs aqvai
fvmidvs atqve alte spvmis exvberat amnis, 465
nec iam se capit vnda, volat vapor ater ad avras.
ergo iter ad regem pollvta pace Latinvm
indicit primis ivvenvm et ivbet arma parari,
tvtari Italiam, detrvdere finibvs hostem;
se satis ambobvs Tevcrisqve venire Latinisqve. 470
haec vbi dicta dedit divosqve in vota vocavit,
certatim sese Rvtvli exhortantvr in arma.
hvnc decvs egregivm formae movet atqve ivventae,
hvnc atavi reges, hvnc claris dextera factis.
Dvm Tvrnvs Rvtvlos animis avdacibvs implet, 475
Allecto in Tevcros Stygiis se concitat alis,
arte nova, specvlata locvm, qvo litore pvlcher
insidiis cvrsvqve feras agitabat Ivlvs.
hic svbitam canibvs rabiem Cocytia virgo
obicit et noto naris contingit odore, 480
vt cervvm ardentes agerent; qvae prima laborvm
cavsa fvit belloqve animos accendit agrestis.
cervvs erat forma praestanti et cornibvs ingens,
Tyrrhidae pveri qvem matris ab vbere raptvm
nvtribant Tyrrhvsqve pater, cvi regia parent 485
armenta et late cvstodia credita campi.
adsvetvm imperiis soror omni Silvia cvra
mollibvs intexens ornabat cornva sertis,
pectebatqve fervm pvroqve in fonte lavabat.
ille manvm patiens mensaeqve adsvetvs erili 490
errabat silvis rvrsvsqve ad limina nota
ipse domvm sera qvamvis se nocte ferebat.
hvnc procvl errantem rabidae venantis Ivli
commovere canes, flvvio cvm forte secvndo
deflveret ripaqve aestvs viridante levaret. 495
ipse etiam eximiae lavdis svccensvs amore
Ascanivs cvrvo derexit spicvla cornv;
nec dextrae erranti devs afvit, actaqve mvlto
perqve vtervm sonitv perqve ilia venit harvndo.
savcivs at qvadripes nota intra tecta refvgit 500
svccessitqve gemens stabvlis, qvestvqve crventvs
atqve imploranti similis tectvm omne replebat.
Silvia prima soror palmis percvssa lacertos
avxilivm vocat et dvros conclamat agrestis.
olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis) 505
improvisi adsvnt, hic torre armatvs obvsto,
stipitis hic gravidi nodis; qvod cviqve repertvm
rimanti telvm ira facit. vocat agmina Tyrrhvs,
qvadrifidam qvercvm cvneis vt forte coactis
scindebat rapta spirans immane secvri. 510
At saeva e specvlis tempvs dea nacta nocendi
ardva tecta petit stabvli et de cvlmine svmmo
pastorale canit signvm cornvqve recvrvo
Tartaream intendit vocem, qva protinvs omne
contremvit nemvs et silvae insonvere profvndae; 515
avdiit et Triviae longe lacvs, avdiit amnis
svlpvrea Nar albvs aqva fontesqve Velini,
et trepidae matres pressere ad pectora natos.
tvm vero ad vocem celeres, qva bvcina signvm
dira dedit, raptis concvrrvnt vndiqve telis 520
indomiti agricolae, nec non et Troia pvbes
Ascanio avxilivm castris effvndit apertis.
derexere acies. non iam certamine agresti
stipitibvs dvris agitvr svdibvsve praevstis,
sed ferro ancipiti decernvnt atraqve late 525
horrescit strictis seges ensibvs, aeraqve fvlgent
sole lacessita et lvcem svb nvbila iactant:
flvctvs vti primo coepit cvm albescere vento,
pavlatim sese tollit mare et altivs vndas
erigit, inde imo consvrgit ad aethera fvndo. 530
hic ivvenis primam ante aciem stridente sagitta,
natorvm Tyrrhi fverat qvi maximvs, Almo,
sternitvr; haesit enim svb gvttvre vvlnvs et vdae
vocis iter tenvemqve inclvsit sangvine vitam.
corpora mvlta virvm circa seniorqve Galaesvs, 535
dvm paci medivm se offert, ivstissimvs vnvs
qvi fvit Avsoniisqve olim ditissimvs arvis:
qvinqve greges illi balantvm, qvina redibant
armenta, et terram centvm vertebat aratris.
Atqve ea per campos aeqvo dvm Marte gervntvr, 540
promissi dea facta potens, vbi sangvine bellvm
imbvit et primae commisit fvnera pvgnae,
deserit Hesperiam et caeli conversa per avras
Ivnonem victrix adfatvr voce svperba:
'en, perfecta tibi bello discordia tristi; 545
dic in amicitiam coeant et foedera ivngant.
qvandoqvidem Avsonio respersi sangvine Tevcros,
hoc etiam his addam, tva si mihi certa volvntas:
finitimas in bella feram rvmoribvs vrbes,
accendamqve animos insani Martis amore 550
vndiqve vt avxilio veniant; spargam arma per agros.'
tvm contra Ivno: 'terrorvm et fravdis abvnde est:
stant belli cavsae, pvgnatvr comminvs armis,
qvae fors prima dedit sangvis novvs imbvit arma.
talia conivgia et talis celebrent hymenaeos 555
egregivm Veneris genvs et rex ipse Latinvs.
te svper aetherias errare licentivs avras
havd pater ille velit, svmmi regnator Olympi.
cede locis. ego, si qva svper fortvna laborvm est,
ipsa regam.' talis dederat Satvrnia voces; 560
illa avtem attollit stridentis angvibvs alas
Cocytiqve petit sedem svpera ardva linqvens.
est locvs Italiae medio svb montibvs altis,
nobilis et fama mvltis memoratvs in oris,
Amsancti valles; densis hvnc frondibvs atrvm 565
vrget vtrimqve latvs nemoris, medioqve fragosvs
dat sonitvm saxis et torto vertice torrens.
hic specvs horrendvm et saevi spiracvla Ditis
monstrantvr, rvptoqve ingens Acheronte vorago
pestiferas aperit favces, qvis condita Erinys, 570
invisvm nvmen, terras caelvmqve levabat.
Nec minvs interea extremam Satvrnia bello
imponit regina manvm. rvit omnis in vrbem
pastorvm ex acie nvmervs, caesosqve reportant
Almonem pvervm foedatiqve ora Galaesi, 575
implorantqve deos obtestantvrqve Latinvm.
Tvrnvs adest medioqve in crimine caedis et igni
terrorem ingeminat: Tevcros in regna vocari,
stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.
tvm qvorvm attonitae Baccho nemora avia matres 580
insvltant thiasis (neqve enim leve nomen Amatae)
vndiqve collecti coevnt Martemqve fatigant.
ilicet infandvm cvncti contra omina bellvm,
contra fata devm perverso nvmine poscvnt.
certatim regis circvmstant tecta Latini; 585
ille velvt pelago rvpes immota resistit,
vt pelagi rvpes magno veniente fragore,
qvae sese mvltis circvm latrantibvs vndis
mole tenet; scopvli neqviqvam et spvmea circvm
saxa fremvnt lateriqve inlisa refvnditvr alga. 590
vervm vbi nvlla datvr caecvm exsvperare potestas
consilivm, et saevae nvtv Ivnonis evnt res,
mvlta deos avrasqve pater testatvs inanis
'frangimvr hev fatis' inqvit 'ferimvrqve procella!
ipsi has sacrilego pendetis sangvine poenas, 595
o miseri. te, Tvrne, nefas, te triste manebit
svpplicivm, votisqve deos venerabere seris.
nam mihi parta qvies, omnisqve in limine portvs
fvnere felici spolior.' nec plvra locvtvs
saepsit se tectis rervmqve reliqvit habenas. 600
Mos erat Hesperio in Latio, qvem protinvs vrbes
Albanae colvere sacrvm, nvnc maxima rervm
Roma colit, cvm prima movent in proelia Martem,
sive Getis inferre manv lacrimabile bellvm
Hyrcanisve Arabisve parant, sev tendere ad Indos 605
Avroramqve seqvi Parthosqve reposcere signa:
svnt geminae Belli portae (sic nomine dicvnt)
religione sacrae et saevi formidine Martis;
centvm aerei clavdvnt vectes aeternaqve ferri
robora, nec cvstos absistit limine Ianvs. 610
has, vbi certa sedet patribvs sententia pvgnae,
ipse Qvirinali trabea cinctvqve Gabino
insignis reserat stridentia limina consvl,
ipse vocat pvgnas; seqvitvr tvm cetera pvbes,
aereaqve adsensv conspirant cornva ravco. 615
hoc et tvm Aeneadis indicere bella Latinvs
more ivbebatvr tristisqve reclvdere portas.
abstinvit tactv pater aversvsqve refvgit
foeda ministeria, et caecis se condidit vmbris.
tvm regina devm caelo delapsa morantis 620
impvlit ipsa manv portas, et cardine verso
Belli ferratos rvmpit Satvrnia postis.
ardet inexcita Avsonia atqve immobilis ante;
pars pedes ire parat campis, pars ardvvs altis
pvlvervlentvs eqvis fvrit; omnes arma reqvirvnt. 625
pars levis clipeos et spicvla lvcida tergent
arvina pingvi svbigvntqve in cote secvris;
signaqve ferre ivvat sonitvsqve avdire tvbarvm.
qvinqve adeo magnae positis incvdibvs vrbes
tela novant, Atina potens Tibvrqve svperbvm, 630
Ardea Crvstvmeriqve et tvrrigerae Antemnae.
tegmina tvta cavant capitvm flectvntqve salignas
vmbonvm cratis; alii thoracas aenos
avt levis ocreas lento dvcvnt argento;
vomeris hvc et falcis honos, hvc omnis aratri 635
cessit amor; recoqvvnt patrios fornacibvs ensis.
classica iamqve sonant, it bello tessera signvm;
hic galeam tectis trepidvs rapit, ille trementis
ad ivga cogit eqvos, clipevmqve avroqve trilicem
loricam indvitvr fidoqve accingitvr ense. 640
Pandite nvnc Helicona, deae, cantvsqve movete,
qvi bello exciti reges, qvae qvemqve secvtae
complerint campos acies, qvibvs Itala iam tvm
florverit terra alma viris, qvibvs arserit armis;
et meministis enim, divae, et memorare potestis; 645
ad nos vix tenvis famae perlabitvr avra.
Primvs init bellvm Tyrrhenis asper ab oris
contemptor divvm Mezentivs agminaqve armat.
filivs hvic ivxta Lavsvs, qvo pvlchrior alter
non fvit excepto Lavrentis corpore Tvrni; 650
Lavsvs, eqvvm domitor debellatorqve ferarvm,
dvcit Agyllina neqviqvam ex vrbe secvtos
mille viros, dignvs patriis qvi laetior esset
imperiis et cvi pater havd Mezentivs esset.
Post hos insignem palma per gramina cvrrvm 655
victoresqve ostentat eqvos satvs Hercvle pvlchro
pvlcher Aventinvs, clipeoqve insigne paternvm
centvm angvis cinctamqve gerit serpentibvs Hydram;
collis Aventini silva qvem Rhea sacerdos
fvrtivvm partv svb lvminis edidit oras, 660
mixta deo mvlier, postqvam Lavrentia victor
Geryone exstincto Tirynthivs attigit arva,
Tyrrhenoqve boves in flvmine lavit Hiberas.
pila manv saevosqve gervnt in bella dolones,
et tereti pvgnant mvcrone vervqve Sabello. 665
ipse pedes, tegimen torqvens immane leonis,
terribili impexvm saeta cvm dentibvs albis
indvtvs capiti, sic regia tecta svbibat,
horridvs Hercvleoqve vmeros innexvs amictv.
Tvm gemini fratres Tibvrtia moenia linqvvnt, 670
fratris Tibvrti dictam cognomine gentem,
Catillvsqve acerqve Coras, Argiva ivventvs,
et primam ante aciem densa inter tela fervntvr:
cev dvo nvbigenae cvm vertice montis ab alto
descendvnt Centavri Homolen Othrymqve nivalem 675
linqventes cvrsv rapido; dat evntibvs ingens
silva locvm et magno cedvnt virgvlta fragore.
Nec Praenestinae fvndator defvit vrbis,
Volcano genitvm pecora inter agrestia regem
inventvmqve focis omnis qvem credidit aetas, 680
Caecvlvs. hvnc legio late comitatvr agrestis:
qviqve altvm Praeneste viri qviqve arva Gabinae
Ivnonis gelidvmqve Anienem et roscida rivis
Hernica saxa colvnt, qvos dives Anagnia pascis,
qvos Amasene pater. non illis omnibvs arma 685
nec clipei cvrrvsve sonant; pars maxima glandes
liventis plvmbi spargit, pars spicvla gestat
bina manv, fvlvosqve lvpi de pelle galeros
tegmen habent capiti; vestigia nvda sinistri
institvere pedis, crvdvs tegit altera pero. 690
At Messapvs, eqvvm domitor, Neptvnia proles,
qvem neqve fas igni cviqvam nec sternere ferro,
iam pridem resides popvlos desvetaqve bello
agmina in arma vocat svbito ferrvmqve retractat.
hi Fescenninas acies Aeqvosqve Faliscos, 695
hi Soractis habent arces Flaviniaqve arva
et Cimini cvm monte lacvm lvcosqve Capenos.
ibant aeqvati nvmero regemqve canebant:
cev qvondam nivei liqvida inter nvbila cycni
cvm sese e pastv refervnt et longa canoros 700
dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe
pvlsa palvs.
nec qvisqvam aeratas acies examine tanto
misceri pvtet, aeriam sed gvrgite ab alto
vrgeri volvcrvm ravcarvm ad litora nvbem. 705
Ecce Sabinorvm prisco de sangvine magnvm
agmen agens Clavsvs magniqve ipse agminis instar,
Clavdia nvnc a qvo diffvnditvr et tribvs et gens
per Lativm, postqvam in partem data Roma Sabinis.
vna ingens Amiterna cohors prisciqve Qvirites, 710
Ereti manvs omnis oliviferaeqve Mvtvscae;
qvi Nomentvm vrbem, qvi Rosea rvra Velini,
qvi Tetricae horrentis rvpes montemqve Severvm
Casperiamqve colvnt Forvlosqve et flvmen Himellae,
qvi Tiberim Fabarimqve bibvnt, qvos frigida misit 715
Nvrsia, et Ortinae classes popvliqve Latini,
qvosqve secans infavstvm interlvit Allia nomen:
qvam mvlti Libyco volvvntvr marmore flvctvs
saevvs vbi Orion hibernis conditvr vndis,
vel cvm sole novo densae torrentvr aristae 720
avt Hermi campo avt Lyciae flaventibvs arvis.
scvta sonant pvlsvqve pedvm conterrita tellvs.
Hinc Agamemnonivs, Troiani nominis hostis,
cvrrv ivngit Halaesvs eqvos Tvrnoqve ferocis
mille rapit popvlos, vertvnt felicia Baccho 725
Massica qvi rastris, et qvos de collibvs altis
Avrvnci misere patres Sidicinaqve ivxta
aeqvora, qviqve Cales linqvvnt amnisqve vadosi
accola Voltvrni, pariterqve Saticvlvs asper
Oscorvmqve manvs. teretes svnt aclydes illis 730
tela, sed haec lento mos est aptare flagello.
laevas caetra tegit, falcati comminvs enses.
Nec tv carminibvs nostris indictvs abibis,
Oebale, qvem generasse Telon Sebethide nympha
fertvr, Telebovm Capreas cvm regna teneret, 735
iam senior; patriis sed non et filivs arvis
contentvs late iam tvm dicione premebat
Sarrastis popvlos et qvae rigat aeqvora Sarnvs,
qviqve Rvfras Batvlvmqve tenent atqve arva Celemnae,
et qvos maliferae despectant moenia Abellae, 740
Tevtonico ritv soliti torqvere cateias;
tegmina qvis capitvm raptvs de svbere cortex
aerataeqve micant peltae, micat aerevs ensis.
Et te montosae misere in proelia Nersae,
Vfens, insignem fama et felicibvs armis, 745
horrida praecipve cvi gens adsvetaqve mvlto
venatv nemorvm, dvris Aeqvicvla glaebis.
armati terram exercent semperqve recentis
convectare ivvat praedas et vivere rapto.
Qvin et Marrvvia venit de gente sacerdos 750
fronde svper galeam et felici comptvs oliva
Archippi regis missv, fortissimvs Vmbro,
vipereo generi et graviter spirantibvs hydris
spargere qvi somnos cantvqve manvqve solebat,
mvlcebatqve iras et morsvs arte levabat. 755
sed non Dardaniae medicari cvspidis ictvm
evalvit neqve evm ivvere in vvlnera cantvs
somniferi et Marsis qvaesitae montibvs herbae.
te nemvs Angitiae, vitrea te Fvcinvs vnda,
te liqvidi flevere lacvs. 760
Ibat et Hippolyti proles pvlcherrima bello,
Virbivs, insignem qvem mater Aricia misit,
edvctvm Egeriae lvcis vmentia circvm
litora, pingvis vbi et placabilis ara Dianae.
namqve fervnt fama Hippolytvm, postqvam arte novercae 765
occiderit patriasqve explerit sangvine poenas
tvrbatis distractvs eqvis, ad sidera rvrsvs
aetheria et svperas caeli venisse svb avras,
Paeoniis revocatvm herbis et amore Dianae.
tvm pater omnipotens aliqvem indignatvs ab vmbris 770
mortalem infernis ad lvmina svrgere vitae,
ipse repertorem medicinae talis et artis
fvlmine Phoebigenam Stygias detrvsit ad vndas.
at Trivia Hippolytvm secretis alma recondit
sedibvs et nymphae Egeriae nemoriqve relegat, 775
solvs vbi in silvis Italis ignobilis aevvm
exigeret versoqve vbi nomine Virbivs esset.
vnde etiam templo Triviae lvcisqve sacratis
cornipedes arcentvr eqvi, qvod litore cvrrvm
et ivvenem monstris pavidi effvdere marinis. 780
filivs ardentis havd setivs aeqvore campi
exercebat eqvos cvrrvqve in bella rvebat.
Ipse inter primos praestanti corpore Tvrnvs
vertitvr arma tenens et toto vertice svpra est.
cvi triplici crinita ivba galea alta Chimaeram 785
svstinet Aetnaeos efflantem favcibvs ignis;
tam magis illa fremens et tristibvs effera flammis
qvam magis effvso crvdescvnt sangvine pvgnae.
at levem clipevm svblatis cornibvs Io
avro insignibat, iam saetis obsita, iam bos, 790
argvmentvm ingens, et cvstos virginis Argvs,
caelataqve amnem fvndens pater Inachvs vrna.
inseqvitvr nimbvs peditvm clipeataqve totis
agmina densentvr campis, Argivaqve pvbes
Avrvncaeqve manvs, Rvtvli veteresqve Sicani, 795
et Sacranae acies et picti scvta Labici;
qvi saltvs, Tiberine, tvos sacrvmqve Nvmici
litvs arant Rvtvlosqve exercent vomere collis
Circaevmqve ivgvm, qvis Ivppiter Anxvrvs arvis
praesidet et viridi gavdens Feronia lvco; 800
qva Satvrae iacet atra palvs gelidvsqve per imas
qvaerit iter vallis atqve in mare conditvr Vfens.
Hos svper advenit Volsca de gente Camilla
agmen agens eqvitvm et florentis aere catervas,
bellatrix, non illa colo calathisve Minervae 805
femineas adsveta manvs, sed proelia virgo
dvra pati cvrsvqve pedvm praevertere ventos.
illa vel intactae segetis per svmma volaret
gramina nec teneras cvrsv laesisset aristas,
vel mare per medivm flvctv svspensa tvmenti 810
ferret iter celeris nec tingeret aeqvore plantas.
illam omnis tectis agrisqve effvsa ivventvs
tvrbaqve miratvr matrvm et prospectat evntem,
attonitis inhians animis vt regivs ostro
velet honos levis vmeros, vt fibvla crinem 815
avro internectat, Lyciam vt gerat ipsa pharetram
et pastoralem praefixa cvspide myrtvm.
AENEIDA LIBER VIII
Vt belli signvm Lavrenti Tvrnvs ab arce
extvlit et ravco strepvervnt cornva cantv,
vtqve acris concvssit eqvos vtqve impvlit arma,
extemplo tvrbati animi, simvl omne tvmvltv
conivrat trepido Lativm saevitqve ivventvs 5
effera. dvctores primi Messapvs et Vfens
contemptorqve devm Mezentivs vndiqve cogvnt
avxilia et latos vastant cvltoribvs agros.
mittitvr et magni Venvlvs Diomedis ad vrbem
qvi petat avxilivm, et Latio consistere Tevcros, 10
advectvm Aenean classi victosqve penatis
inferre et fatis regem se dicere posci
edoceat, mvltasqve viro se adivngere gentis
Dardanio et late Latio increbrescere nomen:
qvid strvat his coeptis, qvem, si fortvna seqvatvr, 15
eventvm pvgnae cvpiat, manifestivs ipsi
qvam Tvrno regi avt regi apparere Latino.
Talia per Lativm. qvae Laomedontivs heros
cvncta videns magno cvrarvm flvctvat aestv,
atqve animvm nvnc hvc celerem nvnc dividit illvc 20
in partisqve rapit varias perqve omnia versat,
sicvt aqvae tremvlvm labris vbi lvmen aenis
sole repercvssvm avt radiantis imagine lvnae
omnia pervolitat late loca, iamqve svb avras
erigitvr svmmiqve ferit laqvearia tecti. 25
nox erat et terras animalia fessa per omnis
alitvvm pecvdvmqve genvs sopor altvs habebat,
cvm pater in ripa gelidiqve svb aetheris axe
Aeneas, tristi tvrbatvs pectora bello,
procvbvit seramqve dedit per membra qvietem. 30
hvic devs ipse loci flvvio Tiberinvs amoeno
popvleas inter senior se attollere frondes
visvs (evm tenvis glavco velabat amictv
carbasvs, et crinis vmbrosa tegebat harvndo),
tvm sic adfari et cvras his demere dictis: 35
'O sate gente devm, Troianam ex hostibvs vrbem
qvi revehis nobis aeternaqve Pergama servas,
exspectate solo Lavrenti arvisqve Latinis,
hic tibi certa domvs, certi (ne absiste) penates.
nev belli terrere minis; tvmor omnis et irae 40
concessere devm.
iamqve tibi, ne vana pvtes haec fingere somnvm,
litoreis ingens inventa svb ilicibvs svs
triginta capitvm fetvs enixa iacebit,
alba solo recvbans, albi circvm vbera nati. 45
[hic locvs vrbis erit, reqvies ea certa laborvm,]
ex qvo ter denis vrbem redevntibvs annis
Ascanivs clari condet cognominis Albam.
havd incerta cano. nvnc qva ratione qvod instat
expedias victor, pavcis (adverte) docebo. 50
Arcades his oris, genvs a Pallante profectvm,
qvi regem Evandrvm comites, qvi signa secvti,
delegere locvm et posvere in montibvs vrbem
Pallantis proavi de nomine Pallantevm.
hi bellvm adsidve dvcvnt cvm gente Latina; 55
hos castris adhibe socios et foedera ivnge.
ipse ego te ripis et recto flvmine dvcam,
adversvm remis svperes svbvectvs vt amnem.
svrge age, nate dea, primisqve cadentibvs astris
Ivnoni fer rite preces, iramqve minasqve 60
svpplicibvs svpera votis. mihi victor honorem
persolves. ego svm pleno qvem flvmine cernis
stringentem ripas et pingvia cvlta secantem,
caervlevs Thybris, caelo gratissimvs amnis.
hic mihi magna domvs, celsis capvt vrbibvs exit.' 65
Dixit, deinde lacv flvvivs se condidit alto
ima petens; nox Aenean somnvsqve reliqvit.
svrgit et aetherii spectans orientia solis
lvmina rite cavis vndam de flvmine palmis
svstinet ac talis effvndit ad aethera voces: 70
'Nymphae, Lavrentes Nymphae, genvs amnibvs vnde est,
tvqve, o Thybri tvo genitor cvm flvmine sancto,
accipite Aenean et tandem arcete periclis.
qvo te cvmqve lacvs miserantem incommoda nostra
fonte tenent, qvocvmqve solo pvlcherrimvs exis, 75
semper honore meo, semper celebrabere donis
corniger Hesperidvm flvvivs regnator aqvarvm.
adsis o tantvm et propivs tva nvmina firmes.'
sic memorat, geminasqve legit de classe biremis
remigioqve aptat, socios simvl instrvit armis. 80
Ecce avtem svbitvm atqve ocvlis mirabile monstrvm,
candida per silvam cvm fetv concolor albo
procvbvit viridiqve in litore conspicitvr svs;
qvam pivs Aeneas tibi enim, tibi, maxima Ivno,
mactat sacra ferens et cvm grege sistit ad aram. 85
Thybris ea flvvivm, qvam longa est, nocte tvmentem
leniit, et tacita reflvens ita svbstitit vnda,
mitis vt in morem stagni placidaeqve palvdis
sterneret aeqvor aqvis, remo vt lvctamen abesset.
ergo iter inceptvm celerant rvmore secvndo: 90
labitvr vncta vadis abies; mirantvr et vndae,
miratvr nemvs insvetvm fvlgentia longe
scvta virvm flvvio pictasqve innare carinas.
olli remigio noctemqve diemqve fatigant
et longos svperant flexvs, variisqve tegvntvr 95
arboribvs, viridisqve secant placido aeqvore silvas.
sol medivm caeli conscenderat ignevs orbem
cvm mvros arcemqve procvl ac rara domorvm
tecta vident, qvae nvnc Romana potentia caelo
aeqvavit, tvm res inopes Evandrvs habebat. 100
ocivs advertvnt proras vrbiqve propinqvant.
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem
Amphitryoniadae magno divisqve ferebat
ante vrbem in lvco. Pallas hvic filivs vna,
vna omnes ivvenvm primi pavperqve senatvs 105
tvra dabant, tepidvsqve crvor fvmabat ad aras.
vt celsas videre rates atqve inter opacvm
adlabi nemvs et tacitos incvmbere remis,
terrentvr visv svbito cvnctiqve relictis
consvrgvnt mensis. avdax qvos rvmpere Pallas 110
sacra vetat raptoqve volat telo obvivs ipse,
et procvl e tvmvlo: 'ivvenes, qvae cavsa svbegit
ignotas temptare vias? qvo tenditis?' inqvit.
'qvi genvs? vnde domo? pacemne hvc fertis an arma?'
tvm pater Aeneas pvppi sic fatvr ab alta 115
paciferaeqve manv ramvm praetendit olivae:
'Troivgenas ac tela vides inimica Latinis,
qvos illi bello profvgos egere svperbo.
Evandrvm petimvs. ferte haec et dicite lectos
Dardaniae venisse dvces socia arma rogantis.' 120
obstipvit tanto percvssvs nomine Pallas:
'egredere o qvicvmqve es' ait 'coramqve parentem
adloqvere ac nostris svccede penatibvs hospes.'
excepitqve manv dextramqve amplexvs inhaesit;
progressi svbevnt lvco flvvivmqve relinqvvnt. 125
Tvm regem Aeneas dictis adfatvr amicis:
'optime Graivgenvm, cvi me Fortvna precari
et vitta comptos volvit praetendere ramos,
non eqvidem extimvi Danavm qvod dvctor et Arcas
qvodqve a stirpe fores geminis conivnctvs Atridis; 130
sed mea me virtvs et sancta oracvla divvm
cognatiqve patres, tva terris didita fama,
conivnxere tibi et fatis egere volentem.
Dardanvs, Iliacae primvs pater vrbis et avctor,
Electra, vt Grai perhibent, Atlantide cretvs, 135
advehitvr Tevcros; Electram maximvs Atlas
edidit, aetherios vmero qvi svstinet orbis.
vobis Mercvrivs pater est, qvem candida Maia
Cyllenae gelido conceptvm vertice fvdit;
at Maiam, avditis si qvicqvam credimvs, Atlas, 140
idem Atlas generat caeli qvi sidera tollit.
sic genvs amborvm scindit se sangvine ab vno.
his fretvs non legatos neqve prima per artem
temptamenta tvi pepigi; me, me ipse mevmqve
obieci capvt et svpplex ad limina veni. 145
gens eadem, qvae te, crvdeli Davnia bello
inseqvitvr; nos si pellant nihil afore credvnt
qvin omnem Hesperiam penitvs sva svb ivga mittant,
et mare qvod svpra teneant qvodqve adlvit infra.
accipe daqve fidem. svnt nobis fortia bello 150
pectora, svnt animi et rebvs spectata ivventvs.'
Dixerat Aeneas. ille os ocvlosqve loqventis
iamdvdvm et totvm lvstrabat lvmine corpvs.
tvm sic pavca refert: 'vt te, fortissime Tevcrvm,
accipio agnoscoqve libens! vt verba parentis 155
et vocem Anchisae magni vvltvmqve recordor!
nam memini Hesionae visentem regna sororis
Laomedontiaden Priamvm Salamina petentem
protinvs Arcadiae gelidos invisere finis.
tvm mihi prima genas vestibat flore ivventas, 160
mirabarqve dvces Tevcros, mirabar et ipsvm
Laomedontiaden; sed cvnctis altior ibat
Anchises. mihi mens ivvenali ardebat amore
compellare virvm et dextrae conivngere dextram;
accessi et cvpidvs Phenei svb moenia dvxi. 165
ille mihi insignem pharetram Lyciasqve sagittas
discedens chlamydemqve avro dedit intertextam,
frenaqve bina mevs qvae nvnc habet avrea Pallas.
ergo et qvam petitis ivncta est mihi foedere dextra,
et lvx cvm primvm terris se crastina reddet, 170
avxilio laetos dimittam opibvsqve ivvabo.
interea sacra haec, qvando hvc venistis amici,
annva, qvae differre nefas, celebrate faventes
nobiscvm, et iam nvnc sociorvm adsvescite mensis.'
Haec vbi dicta, dapes ivbet et svblata reponi 175
pocvla gramineoqve viros locat ipse sedili,
praecipvvmqve toro et villosi pelle leonis
accipit Aenean solioqve invitat acerno.
tvm lecti ivvenes certatim araeqve sacerdos
viscera tosta fervnt tavrorvm, onerantqve canistris 180
dona laboratae Cereris, Bacchvmqve ministrant.
vescitvr Aeneas simvl et Troiana ivventvs
perpetvi tergo bovis et lvstralibvs extis.
Postqvam exempta fames et amor compressvs edendi,
rex Evandrvs ait: 'non haec sollemnia nobis, 185
has ex more dapes, hanc tanti nvminis aram
vana svperstitio vetervmqve ignara deorvm
imposvit: saevis, hospes Troiane, periclis
servati facimvs meritosqve novamvs honores.
iam primvm saxis svspensam hanc aspice rvpem, 190
disiectae procvl vt moles desertaqve montis
stat domvs et scopvli ingentem traxere rvinam.
hic spelvnca fvit vasto svmmota recessv,
semihominis Caci facies qvam dira tenebat
solis inaccessam radiis; semperqve recenti 195
caede tepebat hvmvs, foribvsqve adfixa svperbis
ora virvm tristi pendebant pallida tabo.
hvic monstro Volcanvs erat pater: illivs atros
ore vomens ignis magna se mole ferebat.
attvlit et nobis aliqvando optantibvs aetas 200
avxilivm adventvmqve dei. nam maximvs vltor
tergemini nece Geryonae spoliisqve svperbvs
Alcides aderat tavrosqve hac victor agebat
ingentis, vallemqve boves amnemqve tenebant.
at fvris Caci mens effera, ne qvid inavsvm 205
avt intractatvm scelerisve dolive fvisset,
qvattvor a stabvlis praestanti corpore tavros
avertit, totidem forma svperante ivvencas.
atqve hos, ne qva forent pedibvs vestigia rectis,
cavda in spelvncam tractos versisqve viarvm 210
indiciis raptor saxo occvltabat opaco;
qvaerenti nvlla ad spelvncam signa ferebant.
interea, cvm iam stabvlis satvrata moveret
Amphitryoniades armenta abitvmqve pararet,
discessv mvgire boves atqve omne qverelis 215
impleri nemvs et colles clamore relinqvi.
reddidit vna bovm vocem vastoqve svb antro
mvgiit et Caci spem cvstodita fefellit.
hic vero Alcidae fvriis exarserat atro
felle dolor: rapit arma manv nodisqve gravatvm 220
robvr, et aerii cvrsv petit ardva montis.
tvm primvm nostri Cacvm videre timentem
tvrbatvmqve ocvlis; fvgit ilicet ocior Evro
spelvncamqve petit, pedibvs timor addidit alas.
vt sese inclvsit rvptisqve immane catenis 225
deiecit saxvm, ferro qvod et arte paterna
pendebat, fvltosqve emvniit obice postis,
ecce fvrens animis aderat Tirynthivs omnemqve
accessvm lvstrans hvc ora ferebat et illvc,
dentibvs infrendens. ter totvm fervidvs ira 230
lvstrat Aventini montem, ter saxea temptat
limina neqviqvam, ter fessvs valle resedit.
stabat acvta silex praecisis vndiqve saxis
spelvncae dorso insvrgens, altissima visv,
dirarvm nidis domvs opportvna volvcrvm. 235
hanc, vt prona ivgo laevvm incvmbebat ad amnem,
dexter in adversvm nitens concvssit et imis
avvlsam solvit radicibvs, inde repente
impvlit; impvlsv qvo maximvs intonat aether,
dissvltant ripae reflvitqve exterritvs amnis. 240
at specvs et Caci detecta apparvit ingens
regia, et vmbrosae penitvs patvere cavernae,
non secvs ac si qva penitvs vi terra dehiscens
infernas reseret sedes et regna reclvdat
pallida, dis invisa, svperqve immane barathrvm 245
cernatvr, trepident immisso lvmine Manes.
ergo insperata deprensvm lvce repente
inclvsvmqve cavo saxo atqve insveta rvdentem
desvper Alcides telis premit, omniaqve arma
advocat et ramis vastisqve molaribvs instat. 250
ille avtem, neqve enim fvga iam svper vlla pericli,
favcibvs ingentem fvmvm (mirabile dictv)
evomit involvitqve domvm caligine caeca
prospectvm eripiens ocvlis, glomeratqve svb antro
fvmiferam noctem commixtis igne tenebris. 255
non tvlit Alcides animis, seqve ipse per ignem
praecipiti iecit saltv, qva plvrimvs vndam
fvmvs agit nebvlaqve ingens specvs aestvat atra.
hic Cacvm in tenebris incendia vana vomentem
corripit in nodvm complexvs, et angit inhaerens 260
elisos ocvlos et siccvm sangvine gvttvr.
panditvr extemplo foribvs domvs atra revvlsis
abstractaeqve boves abivrataeqve rapinae
caelo ostendvntvr, pedibvsqve informe cadaver
protrahitvr. neqvevnt expleri corda tvendo 265
terribilis ocvlos, vvltvm villosaqve saetis
pectora semiferi atqve exstinctos favcibvs ignis.
ex illo celebratvs honos laetiqve minores
servavere diem, primvsqve Potitivs avctor
et domvs Hercvlei cvstos Pinaria sacri 270
hanc aram lvco statvit, qvae maxima semper
dicetvr nobis et erit qvae maxima semper.
qvare agite, o ivvenes, tantarvm in mvnere lavdvm
cingite fronde comas et pocvla porgite dextris,
commvnemqve vocate devm et date vina volentes.' 275
dixerat, Hercvlea bicolor cvm popvlvs vmbra
velavitqve comas foliisqve innexa pependit,
et sacer implevit dextram scyphvs. ocivs omnes
in mensam laeti libant divosqve precantvr.
Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 280
iamqve sacerdotes primvsqve Potitivs ibant
pellibvs in morem cincti, flammasqve ferebant.
instavrant epvlas et mensae grata secvndae
dona fervnt cvmvlantqve oneratis lancibvs aras.
tvm Salii ad cantvs incensa altaria circvm 285
popvleis adsvnt evincti tempora ramis,
hic ivvenvm chorvs, ille senvm, qvi carmine lavdes
Hercvleas et facta fervnt: vt prima novercae
monstra manv geminosqve premens eliserit angvis,
vt bello egregias idem disiecerit vrbes, 290
Troiamqve Oechaliamqve, vt dvros mille labores
rege svb Evrystheo fatis Ivnonis iniqvae
pertvlerit. 'tv nvbigenas, invicte, bimembris
Hylaevmqve Pholvmqve manv, tv Cresia mactas
prodigia et vastvm Nemeae svb rvpe leonem. 295
te Stygii tremvere lacvs, te ianitor Orci
ossa svper recvbans antro semesa crvento;
nec te vllae facies, non terrvit ipse Typhoevs
ardvvs arma tenens; non te rationis egentem
Lernaevs tvrba capitvm circvmstetit angvis. 300
salve, vera Iovis proles, decvs addite divis,
et nos et tva dexter adi pede sacra secvndo.'
talia carminibvs celebrant; svper omnia Caci
spelvncam adicivnt spirantemqve ignibvs ipsvm.
consonat omne nemvs strepitv collesqve resvltant. 305
Exim se cvncti divinis rebvs ad vrbem
perfectis refervnt. ibat rex obsitvs aevo,
et comitem Aenean ivxta natvmqve tenebat
ingrediens varioqve viam sermone levabat.
miratvr facilisqve ocvlos fert omnia circvm 310
Aeneas, capitvrqve locis et singvla laetvs
exqviritqve avditqve virvm monimenta priorvm.
tvm rex Evandrvs Romanae conditor arcis:
'haec nemora indigenae Favni Nymphaeqve tenebant
gensqve virvm trvncis et dvro robore nata, 315
qvis neqve mos neqve cvltvs erat, nec ivngere tavros
avt componere opes norant avt parcere parto,
sed rami atqve asper victv venatvs alebat.
primvs ab aetherio venit Satvrnvs Olympo
arma Iovis fvgiens et regnis exsvl ademptis. 320
is genvs indocile ac dispersvm montibvs altis
composvit legesqve dedit, Lativmqve vocari
malvit, his qvoniam latvisset tvtvs in oris.
avrea qvae perhibent illo svb rege fvere
saecvla: sic placida popvlos in pace regebat, 325
deterior donec pavlatim ac decolor aetas
et belli rabies et amor svccessit habendi.
tvm manvs Avsonia et gentes venere Sicanae,
saepivs et nomen posvit Satvrnia tellvs;
tvm reges asperqve immani corpore Thybris, 330
a qvo post Itali flvvivm cognomine Thybrim
diximvs; amisit vervm vetvs Albvla nomen.
me pvlsvm patria pelagiqve extrema seqventem
Fortvna omnipotens et inelvctabile fatvm
his posvere locis, matrisqve egere tremenda 335
Carmentis nymphae monita et devs avctor Apollo.'
Vix ea dicta, dehinc progressvs monstrat et aram
et Carmentalem Romani nomine portam
qvam memorant, nymphae priscvm Carmentis honorem,
vatis fatidicae, cecinit qvae prima fvtvros 340
Aeneadas magnos et nobile Pallantevm.
hinc lvcvm ingentem, qvem Romvlvs acer asylvm
rettvlit, et gelida monstrat svb rvpe Lvpercal
Parrhasio dictvm Panos de more Lycaei.
nec non et sacri monstrat nemvs Argileti 345
testatvrqve locvm et letvm docet hospitis Argi.
hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia dvcit
avrea nvnc, olim silvestribvs horrida dvmis.
iam tvm religio pavidos terrebat agrestis
dira loci, iam tvm silvam saxvmqve tremebant. 350
'hoc nemvs, hvnc' inqvit 'frondoso vertice collem
(qvis devs incertvm est) habitat devs; Arcades ipsvm
credvnt se vidisse Iovem, cvm saepe nigrantem
aegida concvteret dextra nimbosqve cieret.
haec dvo praeterea disiectis oppida mvris, 355
reliqvias vetervmqve vides monimenta virorvm.
hanc Ianvs pater, hanc Satvrnvs condidit arcem;
Ianicvlvm hvic, illi fverat Satvrnia nomen.'
talibvs inter se dictis ad tecta svbibant
pavperis Evandri, passimqve armenta videbant 360
Romanoqve foro et lavtis mvgire Carinis.
vt ventvm ad sedes, 'haec' inqvit 'limina victor
Alcides svbiit, haec illvm regia cepit.
avde, hospes, contemnere opes et te qvoqve dignvm
finge deo, rebvsqve veni non asper egenis.' 365
dixit, et angvsti svbter fastigia tecti
ingentem Aenean dvxit stratisqve locavit
effvltvm foliis et pelle Libystidis vrsae:
nox rvit et fvscis tellvrem amplectitvr alis.
At Venvs havd animo neqviqvam exterrita mater 370
Lavrentvmqve minis et dvro mota tvmvltv
Volcanvm adloqvitvr, thalamoqve haec conivgis avreo
incipit et dictis divinvm aspirat amorem:
'dvm bello Argolici vastabant Pergama reges
debita casvrasqve inimicis ignibvs arces, 375
non vllvm avxilivm miseris, non arma rogavi
artis opisqve tvae, nec te, carissime conivnx,
incassvmve tvos volvi exercere labores,
qvamvis et Priami deberem plvrima natis,
et dvrvm Aeneae flevissem saepe laborem. 380
nvnc Iovis imperiis Rvtvlorvm constitit oris:
ergo eadem svpplex venio et sanctvm mihi nvmen
arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,
te potvit lacrimis Tithonia flectere conivnx.
aspice qvi coeant popvli, qvae moenia clavsis 385
ferrvm acvant portis in me excidivmqve meorvm.'
dixerat et niveis hinc atqve hinc diva lacertis
cvnctantem amplexv molli fovet. ille repente
accepit solitam flammam, notvsqve medvllas
intravit calor et labefacta per ossa cvcvrrit, 390
non secvs atqve olim tonitrv cvm rvpta corvsco
ignea rima micans percvrrit lvmine nimbos;
sensit laeta dolis et formae conscia conivnx.
tvm pater aeterno fatvr devinctvs amore:
'qvid cavsas petis ex alto? fidvcia cessit 395
qvo tibi, diva, mei? similis si cvra fvisset,
tvm qvoqve fas nobis Tevcros armare fvisset;
nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant
stare decemqve alios Priamvm svperesse per annos.
et nvnc, si bellare paras atqve haec tibi mens est, 400
qvidqvid in arte mea possvm promittere cvrae,
qvod fieri ferro liqvidove potest electro,
qvantvm ignes animaeqve valent, absiste precando
viribvs indvbitare tvis.' ea verba locvtvs
optatos dedit amplexvs placidvmqve petivit 405
conivgis infvsvs gremio per membra soporem.
Inde vbi prima qvies medio iam noctis abactae
cvrricvlo expvlerat somnvm, cvm femina primvm,
cvi tolerare colo vitam tenviqve Minerva
impositvm, cinerem et sopitos svscitat ignis 410
noctem addens operi, famvlasqve ad lvmina longo
exercet penso, castvm vt servare cvbile
conivgis et possit parvos edvcere natos:
havd secvs ignipotens nec tempore segnior illo
mollibvs e stratis opera ad fabrilia svrgit. 415
insvla Sicanivm ivxta latvs Aeoliamqve
erigitvr Liparen fvmantibvs ardva saxis,
qvam svbter specvs et Cyclopvm exesa caminis
antra Aetnaea tonant, validiqve incvdibvs ictvs
avditi refervnt gemitvs, stridvntqve cavernis 420
strictvrae Chalybvm et fornacibvs ignis anhelat,
Volcani domvs et Volcania nomine tellvs.
hoc tvnc ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrvm exercebant vasto Cyclopes in antro,
Brontesqve Steropesqve et nvdvs membra Pyragmon. 425
his informatvm manibvs iam parte polita
fvlmen erat, toto genitor qvae plvrima caelo
deicit in terras, pars imperfecta manebat.
tris imbris torti radios, tris nvbis aqvosae
addiderant, rvtvli tris ignis et alitis Avstri. 430
fvlgores nvnc terrificos sonitvmqve metvmqve
miscebant operi flammisqve seqvacibvs iras.
parte alia Marti cvrrvmqve rotasqve volvcris
instabant, qvibvs ille viros, qvibvs excitat vrbes;
aegidaqve horriferam, tvrbatae Palladis arma, 435
certatim sqvamis serpentvm avroqve polibant
conexosqve angvis ipsamqve in pectore divae
Gorgona desecto vertentem lvmina collo.
'tollite cvncta' inqvit 'coeptosqve avferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et hvc advertite mentem: 440
arma acri facienda viro. nvnc viribvs vsvs,
nvnc manibvs rapidis, omni nvnc arte magistra.
praecipitate moras.' nec plvra effatvs, at illi
ocivs incvbvere omnes pariterqve laborem
sortiti. flvit aes rivis avriqve metallvm 445
vvlnificvsqve chalybs vasta fornace liqvescit.
ingentem clipevm informant, vnvm omnia contra
tela Latinorvm, septenosqve orbibvs orbis
impedivnt. alii ventosis follibvs avras
accipivnt reddvntqve, alii stridentia tingvnt 450
aera lacv; gemit impositis incvdibvs antrvm;
illi inter sese mvlta vi bracchia tollvnt
in nvmervm, versantqve tenaci forcipe massam.
Haec pater Aeoliis properat dvm Lemnivs oris,
Evandrvm ex hvmili tecto lvx svscitat alma 455
et matvtini volvcrvm svb cvlmine cantvs.
consvrgit senior tvnicaqve indvcitvr artvs
et Tyrrhena pedvm circvmdat vincvla plantis.
tvm lateri atqve vmeris Tegeaevm svbligat ensem
demissa ab laeva pantherae terga retorqvens. 460
nec non et gemini cvstodes limine ab alto
praecedvnt gressvmqve canes comitantvr erilem.
hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
sermonvm memor et promissi mvneris heros.
nec minvs Aeneas se matvtinvs agebat; 465
filivs hvic Pallas, illi comes ibat Achates.
congressi ivngvnt dextras mediisqve residvnt
aedibvs et licito tandem sermone frvvntvr.
rex prior haec:
'maxime Tevcrorvm dvctor, qvo sospite nvmqvam 470
res eqvidem Troiae victas avt regna fatebor,
nobis ad belli avxilivm pro nomine tanto
exigvae vires; hinc Tvsco clavdimvr amni,
hinc Rvtvlvs premit et mvrvm circvmsonat armis.
sed tibi ego ingentis popvlos opvlentaqve regnis 475
ivngere castra paro, qvam fors inopina salvtem
ostentat: fatis hvc te poscentibvs adfers.
havd procvl hinc saxo incolitvr fvndata vetvsto
vrbis Agyllinae sedes, vbi Lydia qvondam
gens, bello praeclara, ivgis insedit Etrvscis. 480
hanc mvltos florentem annos rex deinde svperbo
imperio et saevis tenvit Mezentivs armis.
qvid memorem infandas caedes, qvid facta tyranni
effera? di capiti ipsivs generiqve reservent!
mortva qvin etiam ivngebat corpora vivis 485
componens manibvsqve manvs atqve oribvs ora,
tormenti genvs, et sanie taboqve flventis
complexv in misero longa sic morte necabat.
at fessi tandem cives infanda fvrentem
armati circvmsistvnt ipsvmqve domvmqve, 490
obtrvncant socios, ignem ad fastigia iactant.
ille inter caedem Rvtvlorvm elapsvs in agros
confvgere et Tvrni defendier hospitis armis.
ergo omnis fvriis svrrexit Etrvria ivstis,
regem ad svpplicivm praesenti Marte reposcvnt. 495
his ego te, Aenea, dvctorem milibvs addam.
toto namqve fremvnt condensae litore pvppes
signaqve ferre ivbent, retinet longaevvs harvspex
fata canens: "o Maeoniae delecta ivventvs,
flos vetervm virtvsqve virvm, qvos ivstvs in hostem 500
fert dolor et merita accendit Mezentivs ira,
nvlli fas Italo tantam svbivngere gentem:
externos optate dvces." tvm Etrvsca resedit
hoc acies campo monitis exterrita divvm.
ipse oratores ad me regniqve coronam 505
cvm sceptro misit mandatqve insignia Tarchon,
svccedam castris Tyrrhenaqve regna capessam.
sed mihi tarda gelv saeclisqve effeta senectvs
invidet imperivm seraeqve ad fortia vires.
natvm exhortarer, ni mixtvs matre Sabella 510
hinc partem patriae traheret. tv, cvivs et annis
et generi fatvm indvlget, qvem nvmina poscvnt,
ingredere, o Tevcrvm atqve Italvm fortissime dvctor.
hvnc tibi praeterea, spes et solacia nostri,
Pallanta adivngam; svb te tolerare magistro 515
militiam et grave Martis opvs, tva cernere facta
adsvescat, primis et te miretvr ab annis.
Arcadas hvic eqvites bis centvm, robora pvbis
lecta dabo, totidemqve svo tibi nomine Pallas.'
Vix ea fatvs erat, defixiqve ora tenebant 520
Aeneas Anchisiades et fidvs Achates,
mvltaqve dvra svo tristi cvm corde pvtabant,
ni signvm caelo Cytherea dedisset aperto.
namqve improviso vibratvs ab aethere fvlgor
cvm sonitv venit et rvere omnia visa repente, 525
Tyrrhenvsqve tvbae mvgire per aethera clangor.
svspicivnt, itervm atqve itervm fragor increpat ingens.
arma inter nvbem caeli in regione serena
per svdvm rvtilare vident et pvlsa tonare.
obstipvere animis alii, sed Troivs heros 530
agnovit sonitvm et divae promissa parentis.
tvm memorat: 'ne vero, hospes, ne qvaere profecto
qvem casvm portenta ferant: ego poscor Olympo.
hoc signvm cecinit missvram diva creatrix,
si bellvm ingrveret, Volcaniaqve arma per avras 535
latvram avxilio.
hev qvantae miseris caedes Lavrentibvs instant!
qvas poenas mihi, Tvrne, dabis! qvam mvlta svb vndas
scvta virvm galeasqve et fortia corpora volves,
Thybri pater! poscant acies et foedera rvmpant.' 540
Haec vbi dicta dedit, solio se tollit ab alto
et primvm Hercvleis sopitas ignibvs aras
excitat, hesternvmqve larem parvosqve penatis
laetvs adit; mactat lectas de more bidentis
Evandrvs pariter, pariter Troiana ivventvs. 545
post hinc ad navis graditvr sociosqve revisit,
qvorvm de nvmero qvi sese in bella seqvantvr
praestantis virtvte legit; pars cetera prona
fertvr aqva segnisqve secvndo deflvit amni,
nvntia ventvra Ascanio rervmqve patrisqve. 550
dantvr eqvi Tevcris Tyrrhena petentibvs arva;
dvcvnt exsortem Aeneae, qvem fvlva leonis
pellis obit totvm praefvlgens vngvibvs avreis.
Fama volat parvam svbito vvlgata per vrbem
ocivs ire eqvites Tyrrheni ad limina regis. 555
vota metv dvplicant matres, propivsqve periclo
it timor et maior Martis iam apparet imago.
tvm pater Evandrvs dextram complexvs evntis
haeret inexpletvs lacrimans ac talia fatvr:
'o mihi praeteritos referat si Ivppiter annos, 560
qvalis eram cvm primam aciem Praeneste svb ipsa
stravi scvtorvmqve incendi victor acervos
et regem hac Ervlvm dextra svb Tartara misi,
nascenti cvi tris animas Feronia mater
(horrendvm dictv) dederat, terna arma movenda— 565
ter leto sternendvs erat; cvi tvnc tamen omnis
abstvlit haec animas dextra et totidem exvit armis:
non ego nvnc dvlci amplexv divellerer vsqvam,
nate, tvo, neqve finitimo Mezentivs vmqvam
hvic capiti insvltans tot ferro saeva dedisset 570
fvnera, tam mvltis vidvasset civibvs vrbem.
at vos, o svperi, et divvm tv maxime rector
Ivppiter, Arcadii, qvaeso, miserescite regis
et patrias avdite preces. si nvmina vestra
incolvmem Pallanta mihi, si fata reservant, 575
si visvrvs evm vivo et ventvrvs in vnvm,
vitam oro, patior qvemvis dvrare laborem.
sin aliqvem infandvm casvm, Fortvna, minaris,
nvnc, nvnc o liceat crvdelem abrvmpere vitam,
dvm cvrae ambigvae, dvm spes incerta fvtvri, 580
dvm te, care pver, mea sola et sera volvptas,
complexv teneo, gravior nev nvntivs avris
vvlneret.' haec genitor digressv dicta svpremo
fvndebat; famvli conlapsvm in tecta ferebant.
Iamqve adeo exierat portis eqvitatvs apertis 585
Aeneas inter primos et fidvs Achates,
inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas
it medio chlamyde et pictis conspectvs in armis,
qvalis vbi Oceani perfvsvs Lvcifer vnda,
qvem Venvs ante alios astrorvm diligit ignis, 590
extvlit os sacrvm caelo tenebrasqve resolvit.
stant pavidae in mvris matres ocvlisqve seqvvntvr
pvlveream nvbem et fvlgentis aere catervas.
olli per dvmos, qva proxima meta viarvm,
armati tendvnt; it clamor, et agmine facto 595
qvadripedante pvtrem sonitv qvatit vngvla campvm.
est ingens gelidvm lvcvs prope Caeritis amnem,
religione patrvm late sacer; vndiqve colles
inclvsere cavi et nigra nemvs abiete cingvnt.
Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 600
arvorvm pecorisqve deo, lvcvmqve diemqve,
qvi primi finis aliqvando habvere Latinos.
havd procvl hinc Tarcho et Tyrrheni tvta tenebant
castra locis, celsoqve omnis de colle videri
iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605
hvc pater Aeneas et bello lecta ivventvs
svccedvnt, fessiqve et eqvos et corpora cvrant.
At Venvs aetherios inter dea candida nimbos
dona ferens aderat; natvmqve in valle redvcta
vt procvl egelido secretvm flvmine vidit, 610
talibvs adfata est dictis seqve obtvlit vltro:
'en perfecta mei promissa conivgis arte
mvnera. ne mox avt Lavrentis, nate, svperbos
avt acrem dvbites in proelia poscere Tvrnvm.'
dixit, et amplexvs nati Cytherea petivit, 615
arma svb adversa posvit radiantia qvercv.
ille deae donis et tanto laetvs honore
expleri neqvit atqve ocvlos per singvla volvit,
miratvrqve interqve manvs et bracchia versat
terribilem cristis galeam flammasqve vomentem, 620
fatifervmqve ensem, loricam ex aere rigentem,
sangvineam, ingentem, qvalis cvm caervla nvbes
solis inardescit radiis longeqve refvlget;
tvm levis ocreas electro avroqve recocto,
hastamqve et clipei non enarrabile textvm. 625
illic res Italas Romanorvmqve trivmphos
havd vatvm ignarvs ventvriqve inscivs aevi
fecerat ignipotens, illic genvs omne fvtvrae
stirpis ab Ascanio pvgnataqve in ordine bella.
fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630
procvbvisse lvpam, geminos hvic vbera circvm
lvdere pendentis pveros et lambere matrem
impavidos, illam tereti cervice reflexa
mvlcere alternos et corpora fingere lingva.
nec procvl hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635
consessv caveae, magnis Circensibvs actis,
addiderat, svbitoqve novvm consvrgere bellvm
Romvlidis Tatioqve seni Cvribvsqve severis.
post idem inter se posito certamine reges
armati Iovis ante aram paterasqve tenentes 640
stabant et caesa ivngebant foedera porca.
havd procvl inde citae Mettvm in diversa qvadrigae
distvlerant (at tv dictis, Albane, maneres!),
raptabatqve viri mendacis viscera Tvllvs
per silvam, et sparsi rorabant sangvine vepres. 645
nec non Tarqvinivm eiectvm Porsenna ivbebat
accipere ingentiqve vrbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrvm pro libertate rvebant.
illvm indignanti similem similemqve minanti
aspiceres, pontem avderet qvia vellere Cocles 650
et flvvivm vinclis innaret Cloelia rvptis.
in svmmo cvstos Tarpeiae Manlivs arcis
stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,
Romvleoqve recens horrebat regia cvlmo.
atqve hic avratis volitans argentevs anser 655
porticibvs Gallos in limine adesse canebat;
Galli per dvmos aderant arcemqve tenebant
defensi tenebris et dono noctis opacae.
avrea caesaries ollis atqve avrea vestis,
virgatis lvcent sagvlis, tvm lactea colla 660
avro innectvntvr, dvo qvisqve Alpina corvscant
gaesa manv, scvtis protecti corpora longis.
hic exsvltantis Salios nvdosqve Lvpercos
lanigerosqve apices et lapsa ancilia caelo
extvderat, castae dvcebant sacra per vrbem 665
pilentis matres in mollibvs. hinc procvl addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
et scelervm poenas, et te, Catilina, minaci
pendentem scopvlo Fvriarvmqve ora trementem,
secretosqve pios, his dantem ivra Catonem. 670
haec inter tvmidi late maris ibat imago
avrea, sed flvctv spvmabant caervla cano,
et circvm argento clari delphines in orbem
aeqvora verrebant cavdis aestvmqve secabant.
in medio classis aeratas, Actia bella, 675
cernere erat, totvmqve instrvcto Marte videres
fervere Levcaten avroqve effvlgere flvctvs.
hinc Avgvstvs agens Italos in proelia Caesar
cvm patribvs popvloqve, penatibvs et magnis dis,
stans celsa in pvppi, geminas cvi tempora flammas 680
laeta vomvnt patrivmqve aperitvr vertice sidvs.
parte alia ventis et dis Agrippa secvndis
ardvvs agmen agens, cvi, belli insigne svperbvm,
tempora navali fvlgent rostrata corona.
hinc ope barbarica variisqve Antonivs armis, 685
victor ab Avrorae popvlis et litore rvbro,
Aegyptvm virisqve Orientis et vltima secvm
Bactra vehit, seqvitvrqve (nefas) Aegyptia conivnx.
vna omnes rvere ac totvm spvmare redvctis
convvlsvm remis rostrisqve tridentibvs aeqvor. 690
alta petvnt; pelago credas innare revvlsas
Cycladas avt montis concvrrere montibvs altos,
tanta mole viri tvrritis pvppibvs instant.
stvppea flamma manv telisqve volatile ferrvm
spargitvr, arva nova Neptvnia caede rvbescvnt. 695
regina in mediis patrio vocat agmina sistro,
necdvm etiam geminos a tergo respicit angvis.
omnigenvmqve devm monstra et latrator Anvbis
contra Neptvnvm et Venerem contraqve Minervam
tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 700
caelatvs ferro, tristesqve ex aethere Dirae,
et scissa gavdens vadit Discordia palla,
qvam cvm sangvineo seqvitvr Bellona flagello.
Activs haec cernens arcvm intendebat Apollo
desvper; omnis eo terrore Aegyptvs et Indi, 705
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
ipsa videbatvr ventis regina vocatis
vela dare et laxos iam iamqve immittere fvnis.
illam inter caedes pallentem morte fvtvra
fecerat ignipotens vndis et Iapyge ferri, 710
contra avtem magno maerentem corpore Nilvm
pandentemqve sinvs et tota veste vocantem
caervlevm in gremivm latebrosaqve flvmina victos.
at Caesar, triplici invectvs Romana trivmpho
moenia, dis Italis votvm immortale sacrabat, 715
maxima ter centvm totam delvbra per vrbem.
laetitia lvdisqve viae plavsvqve fremebant;
omnibvs in templis matrvm chorvs, omnibvs arae;
ante aras terram caesi stravere ivvenci.
ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 720
dona recognoscit popvlorvm aptatqve svperbis
postibvs; incedvnt victae longo ordine gentes,
qvam variae lingvis, habitv tam vestis et armis.
hic Nomadvm genvs et discinctos Mvlciber Afros,
hic Lelegas Carasqve sagittiferosqve Gelonos 725
finxerat; Evphrates ibat iam mollior vndis,
extremiqve hominvm Morini, Rhenvsqve bicornis,
indomitiqve Dahae, et pontem indignatvs Araxes.
Talia per clipevm Volcani, dona parentis,
miratvr rervmqve ignarvs imagine gavdet 730
attollens vmero famamqve et fata nepotvm.
AENEIDA LIBER IX
Atqve ea diversa penitvs dvm parte gervntvr,
Irim de caelo misit Satvrnia Ivno
avdacem ad Tvrnvm. lvco tvm forte parentis
Pilvmni Tvrnvs sacrata valle sedebat.
ad qvem sic roseo Thavmantias ore locvta est: 5
'Tvrne, qvod optanti divvm promittere nemo
avderet, volvenda dies en attvlit vltro.
Aeneas vrbe et sociis et classe relicta
sceptra Palatini sedemqve petit Evandri.
nec satis: extremas Corythi penetravit ad vrbes 10
Lydorvmqve manvm, collectos armat agrestis.
qvid dvbitas? nvnc tempvs eqvos, nvnc poscere cvrrvs.
rvmpe moras omnis et tvrbata arripe castra.'
dixit, et in caelvm paribvs se svstvlit alis
ingentemqve fvga secvit svb nvbibvs arcvm. 15
agnovit ivvenis dvplicisqve ad sidera palmas
svstvlit ac tali fvgientem est voce secvtvs:
'Iri, decvs caeli, qvis te mihi nvbibvs actam
detvlit in terras? vnde haec tam clara repente
tempestas? medivm video discedere caelvm 20
palantisqve polo stellas. seqvor omina tanta,
qvisqvis in arma vocas.' et sic effatvs ad vndam
processit svmmoqve havsit de gvrgite lymphas
mvlta deos orans, oneravitqve aethera votis.
Iamqve omnis campis exercitvs ibat apertis 25
dives eqvvm, dives pictai vestis et avri;
Messapvs primas acies, postrema coercent
Tyrrhidae ivvenes, medio dvx agmine Tvrnvs:
cev septem svrgens sedatis amnibvs altvs 30
per tacitvm Ganges avt pingvi flvmine Nilvs
cvm reflvit campis et iam se condidit alveo.
hic svbitam nigro glomerari pvlvere nvbem
prospicivnt Tevcri ac tenebras insvrgere campis.
primvs ab adversa conclamat mole Caicvs: 35
'qvis globvs, o cives, caligine volvitvr atra?
ferte citi ferrvm, date tela, ascendite mvros,
hostis adest, heia!' ingenti clamore per omnis
condvnt se Tevcri portas et moenia complent.
namqve ita discedens praeceperat optimvs armis 40
Aeneas: si qva interea fortvna fvisset,
nev strvere avderent aciem nev credere campo;
castra modo et tvtos servarent aggere mvros.
ergo etsi conferre manvm pvdor iraqve monstrat,
obicivnt portas tamen et praecepta facessvnt, 45
armatiqve cavis exspectant tvrribvs hostem.
Tvrnvs, vt ante volans tardvm praecesserat agmen
viginti lectis eqvitvm comitatvs et vrbi
improvisvs adest, macvlis qvem Thracivs albis
portat eqvvs cristaqve tegit galea avrea rvbra, 50
'ecqvis erit mecvm, ivvenes, qvi primvs in hostem—?
en,' ait et iacvlvm attorqvens emittit in avras,
principivm pvgnae, et campo sese ardvvs infert.
clamorem excipivnt socii fremitvqve seqvvntvr
horrisono; Tevcrvm mirantvr inertia corda, 55
non aeqvo dare se campo, non obvia ferre
arma viros, sed castra fovere. hvc tvrbidvs atqve hvc
lvstrat eqvo mvros aditvmqve per avia qvaerit.
ac velvti pleno lvpvs insidiatvs ovili
cvm fremit ad cavlas ventos perpessvs et imbris 60
nocte svper media; tvti svb matribvs agni
balatvm exercent, ille asper et improbvs ira
saevit in absentis; collecta fatigat edendi
ex longo rabies et siccae sangvine favces:
havd aliter Rvtvlo mvros et castra tventi 65
ignescvnt irae, dvris dolor ossibvs ardet.
qva temptet ratione aditvs, et qvae via clavsos
excvtiat Tevcros vallo atqve effvndat in aeqvvm?
classem, qvae lateri castrorvm adivncta latebat,
aggeribvs saeptam circvm et flvvialibvs vndis, 70
invadit sociosqve incendia poscit ovantis
atqve manvm pinv flagranti fervidvs implet.
tvm vero incvmbvnt (vrget praesentia Tvrni),
atqve omnis facibvs pvbes accingitvr atris.
diripvere focos: picevm fert fvmida lvmen 75
taeda et commixtam Volcanvs ad astra favillam.
Qvis devs, o Mvsae, tam saeva incendia Tevcris
avertit? tantos ratibvs qvis depvlit ignis?
dicite: prisca fides facto, sed fama perennis.
tempore qvo primvm Phrygia formabat in Ida 80
Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
ipsa devm fertvr genetrix Berecyntia magnvm
vocibvs his adfata Iovem: 'da, nate, petenti,
qvod tva cara parens domito te poscit Olympo.
pinea silva mihi mvltos dilecta per annos, 85
lvcvs in arce fvit svmma, qvo sacra ferebant,
nigranti picea trabibvsqve obscvrvs acernis.
has ego Dardanio ivveni, cvm classis egeret,
laeta dedi; nvnc sollicitam timor anxivs angit.
solve metvs atqve hoc precibvs sine posse parentem, 90
ne cvrsv qvassatae vllo nev tvrbine venti
vincantvr: prosit nostris in montibvs ortas.'
filivs hvic contra, torqvet qvi sidera mvndi:
'o genetrix, qvo fata vocas? avt qvid petis istis?
mortaline manv factae immortale carinae 95
fas habeant? certvsqve incerta pericvla lvstret
Aeneas? cvi tanta deo permissa potestas?
immo, vbi defvnctae finem portvsqve tenebvnt
Avsonios olim, qvaecvmqve evaserit vndis
Dardanivmqve dvcem Lavrentia vexerit arva, 100
mortalem eripiam formam magniqve ivbebo
aeqvoris esse deas, qvalis Nereia Doto
et Galatea secant spvmantem pectore pontvm.'
dixerat idqve ratvm Stygii per flvmina fratris,
per pice torrentis atraqve voragine ripas 105
adnvit, et totvm nvtv tremefecit Olympvm.
Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae
debita complerant, cvm Tvrni inivria Matrem
admonvit ratibvs sacris depellere taedas.
hic primvm nova lvx ocvlis offvlsit et ingens 110
visvs ab Avrora caelvm transcvrrere nimbvs
Idaeiqve chori; tvm vox horrenda per avras
excidit et Trovm Rvtvlorvmqve agmina complet:
'ne trepidate meas, Tevcri, defendere navis
neve armate manvs; maria ante exvrere Tvrno 115
qvam sacras dabitvr pinvs. vos ite solvtae,
ite deae pelagi; genetrix ivbet.' et sva qvaeqve
continvo pvppes abrvmpvnt vincvla ripis
delphinvmqve modo demersis aeqvora rostris
ima petvnt. hinc virgineae (mirabile monstrvm) 120
reddvnt se totidem facies pontoqve fervntvr. 122
Obstipvere animis Rvtvli, conterritvs ipse
tvrbatis Messapvs eqvis, cvnctatvr et amnis
ravca sonans revocatqve pedem Tiberinvs ab alto. 125
at non avdaci Tvrno fidvcia cessit;
vltro animos tollit dictis atqve increpat vltro:
'Troianos haec monstra petvnt, his Ivppiter ipse
avxilivm solitvm eripvit: non tela neqve ignis
exspectant Rvtvlos. ergo maria invia Tevcris, 130
nec spes vlla fvgae: rervm pars altera adempta est,
terra avtem in nostris manibvs, tot milia gentes
arma fervnt Italae. nil me fatalia terrent,
si qva Phryges prae se iactant, responsa deorvm;
sat fatis Veneriqve datvm, tetigere qvod arva 135
fertilis Avsoniae Troes. svnt et mea contra
fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem
conivge praerepta; nec solos tangit Atridas
iste dolor, solisqve licet capere arma Mycenis.
"sed periisse semel satis est": peccare fvisset 140
ante satis, penitvs modo non genvs omne perosos
feminevm. qvibvs haec medii fidvcia valli
fossarvmqve morae, leti discrimina parva,
dant animos; at non vidervnt moenia Troiae
Neptvni fabricata manv considere in ignis? 145
sed vos, o lecti, ferro qvi scindere vallvm
apparat et mecvm invadit trepidantia castra?
non armis mihi Volcani, non mille carinis
est opvs in Tevcros. addant se protinvs omnes
Etrvsci socios. tenebras et inertia fvrta 150
Palladii caesis late cvstodibvs arcis
ne timeant, nec eqvi caeca condemvr in alvo:
lvce palam certvm est igni circvmdare mvros.
havd sibi cvm Danais rem faxo et pvbe Pelasga
esse ferant, decimvm qvos distvlit Hector in annvm. 155
nvnc adeo, melior qvoniam pars acta diei,
qvod svperest, laeti bene gestis corpora rebvs
procvrate, viri, et pvgnam sperate parari.'
interea vigilvm excvbiis obsidere portas
cvra datvr Messapo et moenia cingere flammis. 160
bis septem Rvtvli mvros qvi milite servent
delecti, ast illos centeni qvemqve seqvvntvr
pvrpvrei cristis ivvenes avroqve corvsci.
discvrrvnt variantqve vices, fvsiqve per herbam
indvlgent vino et vertvnt crateras aenos. 165
conlvcent ignes, noctem cvstodia dvcit
insomnem lvdo.
Haec svper e vallo prospectant Troes et armis
alta tenent, nec non trepidi formidine portas
explorant pontisqve et propvgnacvla ivngvnt, 170
tela gervnt. instat Mnesthevs acerqve Serestvs,
qvos pater Aeneas, si qvando adversa vocarent,
rectores ivvenvm et rervm dedit esse magistros.
omnis per mvros legio sortita periclvm
excvbat exercetqve vices, qvod cviqve tvendvm est. 175
Nisvs erat portae cvstos, acerrimvs armis,
Hyrtacides, comitem Aeneae qvem miserat Ida
venatrix iacvlo celerem levibvsqve sagittis,
et ivxta comes Evryalvs, qvo pvlchrior alter
non fvit Aeneadvm Troiana neqve indvit arma, 180
ora pver prima signans intonsa ivventa.
his amor vnvs erat pariterqve in bella rvebant;
tvm qvoqve commvni portam statione tenebant.
Nisvs ait: 'dine hvnc ardorem mentibvs addvnt,
Evryale, an sva cviqve devs fit dira cvpido? 185
avt pvgnam avt aliqvid iamdvdvm invadere magnvm
mens agitat mihi, nec placida contenta qviete est.
cernis qvae Rvtvlos habeat fidvcia rervm:
lvmina rara micant, somno vinoqve solvti
procvbvere, silent late loca. percipe porro 190
qvid dvbitem et qvae nvnc animo sententia svrgat.
Aenean acciri omnes, popvlvsqve patresqve,
exposcvnt, mittiqve viros qvi certa reportent.
si tibi qvae posco promittvnt (nam mihi facti
fama sat est), tvmvlo videor reperire svb illo 195
posse viam ad mvros et moenia Pallantea.'
obstipvit magno lavdvm percvssvs amore
Evryalvs, simvl his ardentem adfatvr amicvm:
'mene igitvr socivm svmmis adivngere rebvs,
Nise, fvgis? solvm te in tanta pericvla mittam? 200
non ita me genitor, bellis adsvetvs Opheltes,
Argolicvm terrorem inter Troiaeqve labores
svblatvm ervdiit, nec tecvm talia gessi
magnanimvm Aenean et fata extrema secvtvs:
est hic, est animvs lvcis contemptor et istvm 205
qvi vita bene credat emi, qvo tendis, honorem.'
Nisvs ad haec: 'eqvidem de te nil tale verebar,
nec fas; non ita me referat tibi magnvs ovantem
Ivppiter avt qvicvmqve ocvlis haec aspicit aeqvis.
sed si qvis (qvae mvlta vides discrimine tali) 210
si qvis in adversvm rapiat casvsve devsve,
te svperesse velim, tva vita dignior aetas.
sit qvi me raptvm pvgna pretiove redemptvm
mandet hvmo, solita avt si qva id Fortvna vetabit,
absenti ferat inferias decoretqve sepvlcro. 215
nev matri miserae tanti sim cavsa doloris,
qvae te sola, pver, mvltis e matribvs avsa
perseqvitvr, magni nec moenia cvrat Acestae.'
ille avtem: 'cavsas neqviqvam nectis inanis
nec mea iam mvtata loco sententia cedit. 220
acceleremvs' ait, vigiles simvl excitat. illi
svccedvnt servantqve vices; statione relicta
ipse comes Niso graditvr regemqve reqvirvnt.
Cetera per terras omnis animalia somno
laxabant cvras et corda oblita laborvm: 225
dvctores Tevcrvm primi, delecta ivventvs,
consilivm svmmis regni de rebvs habebant,
qvid facerent qvisve Aeneae iam nvntivs esset.
stant longis adnixi hastis et scvta tenentes
castrorvm et campi medio. tvm Nisvs et vna 230
Evryalvs confestim alacres admittier orant:
rem magnam pretivmqve morae fore. primvs Ivlvs
accepit trepidos ac Nisvm dicere ivssit.
tvm sic Hyrtacides: 'avdite o mentibvs aeqvis
Aeneadae, neve haec nostris spectentvr ab annis 235
qvae ferimvs. Rvtvli somno vinoqve solvti
conticvere. locvm insidiis conspeximvs ipsi,
qvi patet in bivio portae qvae proxima ponto.
interrvpti ignes aterqve ad sidera fvmvs
erigitvr. si fortvna permittitis vti 240
qvaesitvm Aenean et moenia Pallantea,
mox hic cvm spoliis ingenti caede peracta
adfore cernetis. nec nos via fallit evntis:
vidimvs obscvris primam svb vallibvs vrbem
venatv adsidvo et totvm cognovimvs amnem.' 245
hic annis gravis atqve animi matvrvs Aletes:
'di patrii, qvorvm semper svb nvmine Troia est,
non tamen omnino Tevcros delere paratis,
cvm talis animos ivvenvm et tam certa tvlistis
pectora.' sic memorans vmeros dextrasqve tenebat 250
amborvm et vvltvm lacrimis atqve ora rigabat.
'qvae vobis, qvae digna, viri, pro lavdibvs istis
praemia posse rear solvi? pvlcherrima primvm
di moresqve dabvnt vestri: tvm cetera reddet
actvtvm pivs Aeneas atqve integer aevi 255
Ascanivs meriti tanti non immemor vmqvam.'
'immo ego vos, cvi sola salvs genitore redvcto,'
excipit Ascanivs 'per magnos, Nise, penatis
Assaraciqve larem et canae penetralia Vestae
obtestor, qvaecvmqve mihi fortvna fidesqve est, 260
in vestris pono gremiis. revocate parentem,
reddite conspectvm; nihil illo triste recepto.
bina dabo argento perfecta atqve aspera signis
pocvla, devicta genitor qvae cepit Arisba,
et tripodas geminos, avri dvo magna talenta, 265
cratera antiqvvm qvem dat Sidonia Dido.
si vero capere Italiam sceptrisqve potiri
contigerit victori et praedae dicere sortem,
vidisti, qvo Tvrnvs eqvo, qvibvs ibat in armis
avrevs; ipsvm illvm, clipevm cristasqve rvbentis 270
excipiam sorti, iam nvnc tva praemia, Nise.
praeterea bis sex genitor lectissima matrvm
corpora captivosqve dabit svaqve omnibvs arma,
insvper his campi qvod rex habet ipse Latinvs.
te vero, mea qvem spatiis propioribvs aetas 275
inseqvitvr, venerande pver, iam pectore toto
accipio et comitem casvs complector in omnis.
nvlla meis sine te qvaeretvr gloria rebvs:
sev pacem sev bella geram, tibi maxima rervm
verborvmqve fides.' contra qvem talia fatvr 280
Evryalvs: 'me nvlla dies tam fortibvs avsis
dissimilem argverit; tantvm fortvna secvnda
havd adversa cadat. sed te svper omnia dona
vnvm oro: genetrix Priami de gente vetvsta
est mihi, qvam miseram tenvit non Ilia tellvs 285
mecvm excedentem, non moenia regis Acestae.
hanc ego nvnc ignaram hvivs qvodcvmqve pericli
inqve salvtatam linqvo (nox et tva testis
dextera), qvod neqveam lacrimas perferre parentis.
at tv, oro, solare inopem et svccvrre relictae. 290
hanc sine me spem ferre tvi, avdentior ibo
in casvs omnis.' percvssa mente dedere
Dardanidae lacrimas, ante omnis pvlcher Ivlvs,
atqve animvm patriae strinxit pietatis imago.
tvm sic effatvr: 295
'sponde digna tvis ingentibvs omnia coeptis.
namqve erit ista mihi genetrix nomenqve Crevsae
solvm defverit, nec partvm gratia talem
parva manet. casvs factvm qvicvmqve seqventvr,
per capvt hoc ivro, per qvod pater ante solebat: 300
qvae tibi polliceor redvci rebvsqve secvndis,
haec eadem matriqve tvae generiqve manebvnt.'
sic ait inlacrimans; vmero simvl exvit ensem
avratvm, mira qvem fecerat arte Lycaon
Cnosivs atqve habilem vagina aptarat ebvrna. 305
dat Niso Mnesthevs pellem horrentisqve leonis
exvvias, galeam fidvs permvtat Aletes.
protinvs armati incedvnt; qvos omnis evntis
primorvm manvs ad portas, ivvenvmqve senvmqve,
proseqvitvr votis. nec non et pvlcher Ivlvs, 310
ante annos animvmqve gerens cvramqve virilem,
mvlta patri mandata dabat portanda; sed avrae
omnia discerpvnt et nvbibvs inrita donant.
Egressi svperant fossas noctisqve per vmbram
castra inimica petvnt, mvltis tamen ante fvtvri 315
exitio. passim somno vinoqve per herbam
corpora fvsa vident, arrectos litore cvrrvs,
inter lora rotasqve viros, simvl arma iacere,
vina simvl. prior Hyrtacides sic ore locvtvs:
'Evryale, avdendvm dextra: nvnc ipsa vocat res. 320
hac iter est. tv, ne qva manvs se attollere nobis
a tergo possit, cvstodi et consvle longe;
haec ego vasta dabo et lato te limite dvcam.'
sic memorat vocemqve premit, simvl ense svperbvm
Rhamnetem adgreditvr, qvi forte tapetibvs altis 325
exstrvctvs toto proflabat pectore somnvm,
rex idem et regi Tvrno gratissimvs avgvr,
sed non avgvrio potvit depellere pestem.
tris ivxta famvlos temere inter tela iacentis
armigervmqve Remi premit avrigamqve svb ipsis 330
nactvs eqvis ferroqve secat pendentia colla.
tvm capvt ipsi avfert domino trvncvmqve relinqvit
sangvine singvltantem; atro tepefacta crvore
terra toriqve madent. nec non Lamyrvmqve Lamvmqve
et ivvenem Serranvm, illa qvi plvrima nocte 335
lvserat, insignis facie, mvltoqve iacebat
membra deo victvs—felix, si protinvs illvm
aeqvasset nocti lvdvm in lvcemqve tvlisset:
impastvs cev plena leo per ovilia tvrbans
(svadet enim vesana fames) manditqve trahitqve 340
molle pecvs mvtvmqve metv, fremit ore crvento.
nec minor Evryali caedes; incensvs et ipse
perfvrit ac mvltam in medio sine nomine plebem,
Fadvmqve Herbesvmqve svbit Rhoetvmqve Abarimqve
ignaros; Rhoetvm vigilantem et cvncta videntem, 345
sed magnvm metvens se post cratera tegebat.
pectore in adverso totvm cvi comminvs ensem
condidit adsvrgenti et mvlta morte recepit.
pvrpvream vomit ille animam et cvm sangvine mixta
vina refert moriens, hic fvrto fervidvs instat. 350
iamqve ad Messapi socios tendebat; ibi ignem
deficere extremvm et religatos rite videbat
carpere gramen eqvos, breviter cvm talia Nisvs
(sensit enim nimia caede atqve cvpidine ferri)
'absistamvs' ait, 'nam lvx inimica propinqvat. 355
poenarvm exhavstvm satis est, via facta per hostis.'
mvlta virvm solido argento perfecta relinqvvnt
armaqve craterasqve simvl pvlchrosqve tapetas.
Evryalvs phaleras Rhamnetis et avrea bvllis
cingvla, Tibvrti Remvlo ditissimvs olim 360
qvae mittit dona, hospitio cvm ivngeret absens,
Caedicvs; ille svo moriens dat habere nepoti;
post mortem bello Rvtvli pvgnaqve potiti:
haec rapit atqve vmeris neqviqvam fortibvs aptat.
tvm galeam Messapi habilem cristisqve decoram 365
indvit. excedvnt castris et tvta capessvnt.
Interea praemissi eqvites ex vrbe Latina,
cetera dvm legio campis instrvcta moratvr,
ibant et Tvrno regi responsa ferebant,
ter centvm, scvtati omnes, Volcente magistro. 370
iamqve propinqvabant castris mvrosqve svbibant
cvm procvl hos laevo flectentis limite cernvnt,
et galea Evryalvm svblvstri noctis in vmbra
prodidit immemorem radiisqve adversa refvlsit.
havd temere est visvm. conclamat ab agmine Volcens: 375
'state, viri. qvae cavsa viae? qvive estis in armis?
qvove tenetis iter?' nihil illi tendere contra,
sed celerare fvgam in silvas et fidere nocti.
obicivnt eqvites sese ad divortia nota
hinc atqve hinc, omnemqve aditvm cvstode coronant. 380
silva fvit late dvmis atqve ilice nigra
horrida, qvam densi complerant vndiqve sentes;
rara per occvltos lvcebat semita callis.
Evryalvm tenebrae ramorvm onerosaqve praeda
impedivnt, fallitqve timor regione viarvm. 385
Nisvs abit; iamqve imprvdens evaserat hostis
atqve locos qvi post Albae de nomine dicti
Albani (tvm rex stabvla alta Latinvs habebat),
vt stetit et frvstra absentem respexit amicvm:
'Evryale infelix, qva te regione reliqvi? 390
qvave seqvar?' rvrsvs perplexvm iter omne revolvens
fallacis silvae simvl et vestigia retro
observata legit dvmisqve silentibvs errat.
avdit eqvos, avdit strepitvs et signa seqventvm;
nec longvm in medio tempvs, cvm clamor ad avris 395
pervenit ac videt Evryalvm, qvem iam manvs omnis
fravde loci et noctis, svbito tvrbante tvmvltv,
oppressvm rapit et conantem plvrima frvstra.
qvid faciat? qva vi ivvenem, qvibvs avdeat armis
eripere? an sese medios moritvrvs in enses 400
inferat et pvlchram properet per vvlnera mortem?
ocivs addvcto torqvet hastile lacerto
svspiciens altam Lvnam et sic voce precatvr:
'tv, dea, tv praesens nostro svccvrre labori,
astrorvm decvs et nemorvm Latonia cvstos. 405
si qva tvis vmqvam pro me pater Hyrtacvs aris
dona tvlit, si qva ipse meis venatibvs avxi
svspendive tholo avt sacra ad fastigia fixi,
hvnc sine me tvrbare globvm et rege tela per avras.'
dixerat et toto conixvs corpore ferrvm 410
conicit. hasta volans noctis diverberat vmbras
et venit aversi in tergvm Svlmonis ibiqve
frangitvr, ac fisso transit praecordia ligno.
volvitvr ille vomens calidvm de pectore flvmen
frigidvs et longis singvltibvs ilia pvlsat. 415
diversi circvmspicivnt. hoc acrior idem
ecce alivd svmma telvm librabat ab avre.
dvm trepidant, it hasta Tago per tempvs vtrvmqve
stridens traiectoqve haesit tepefacta cerebro.
saevit atrox Volcens nec teli conspicit vsqvam 420
avctorem nec qvo se ardens immittere possit.
'tv tamen interea calido mihi sangvine poenas
persolves amborvm' inqvit; simvl ense reclvso
ibat in Evryalvm. tvm vero exterritvs, amens,
conclamat Nisvs nec se celare tenebris 425
amplivs avt tantvm potvit perferre dolorem:
'me, me, adsvm qvi feci, in me convertite ferrvm,
o Rvtvli! mea fravs omnis, nihil iste nec avsvs
nec potvit; caelvm hoc et conscia sidera testor;
tantvm infelicem nimivm dilexit amicvm.' 430
talia dicta dabat, sed viribvs ensis adactvs
transadigit costas et candida pectora rvmpit.
volvitvr Evryalvs leto, pvlchrosqve per artvs
it crvor inqve vmeros cervix conlapsa recvmbit:
pvrpvrevs velvti cvm flos svccisvs aratro 435
langvescit moriens, lassove papavera collo
demisere capvt plvvia cvm forte gravantvr.
at Nisvs rvit in medios solvmqve per omnis
Volcentem petit, in solo Volcente moratvr.
qvem circvm glomerati hostes hinc comminvs atqve hinc 440
protvrbant. instat non setivs ac rotat ensem
fvlminevm, donec Rvtvli clamantis in ore
condidit adverso et moriens animam abstvlit hosti.
tvm svper exanimvm sese proiecit amicvm
confossvs, placidaqve ibi demvm morte qvievit. 445
Fortvnati ambo! si qvid mea carmina possvnt,
nvlla dies vmqvam memori vos eximet aevo,
dvm domvs Aeneae Capitoli immobile saxvm
accolet imperivmqve pater Romanvs habebit.
Victores praeda Rvtvli spoliisqve potiti 450
Volcentem exanimvm flentes in castra ferebant.
nec minor in castris lvctvs Rhamnete reperto
exsangvi et primis vna tot caede peremptis,
Serranoqve Nvmaqve. ingens concvrsvs ad ipsa
corpora seminecisqve viros, tepidaqve recentem 455
caede locvm et pleno spvmantis sangvine rivos.
agnoscvnt spolia inter se galeamqve nitentem
Messapi et mvlto phaleras svdore receptas.
Et iam prima novo spargebat lvmine terras
Tithoni crocevm linqvens Avrora cvbile. 460
iam sole infvso, iam rebvs lvce retectis
Tvrnvs in arma viros armis circvmdatvs ipse
svscitat: aeratasqve acies in proelia cogvnt,
qvisqve svos, variisqve acvvnt rvmoribvs iras.
qvin ipsa arrectis (visv miserabile) in hastis 465
praefigvnt capita et mvlto clamore seqvvntvr
Evryali et Nisi.
Aeneadae dvri mvrorvm in parte sinistra
opposvere aciem (nam dextera cingitvr amni),
ingentisqve tenent fossas et tvrribvs altis 470
stant maesti; simvl ora virvm praefixa movebant
nota nimis miseris atroqve flventia tabo.
Interea pavidam volitans pennata per vrbem
nvntia Fama rvit matrisqve adlabitvr avris
Evryali. at svbitvs miserae calor ossa reliqvit, 475
excvssi manibvs radii revolvtaqve pensa.
evolat infelix et femineo vlvlatv
scissa comam mvros amens atqve agmina cvrsv
prima petit, non illa virvm, non illa pericli
telorvmqve memor, caelvm dehinc qvestibvs implet: 480
'hvnc ego te, Evryale, aspicio? tvne ille senectae
sera meae reqvies, potvisti linqvere solam,
crvdelis? nec te svb tanta pericvla missvm
adfari extremvm miserae data copia matri?
hev, terra ignota canibvs data praeda Latinis 485
alitibvsqve iaces! nec te tva fvnere mater
prodvxi pressive ocvlos avt vvlnera lavi,
veste tegens tibi qvam noctes festina diesqve
vrgebam, et tela cvras solabar anilis.
qvo seqvar? avt qvae nvnc artvs avvlsaqve membra 490
et fvnvs lacervm tellvs habet? hoc mihi de te,
nate, refers? hoc svm terraqve mariqve secvta?
figite me, si qva est pietas, in me omnia tela
conicite, o Rvtvli, me primam absvmite ferro;
avt tv, magne pater divvm, miserere, tvoqve 495
invisvm hoc detrvde capvt svb Tartara telo,
qvando aliter neqveo crvdelem abrvmpere vitam.'
hoc fletv concvssi animi, maestvsqve per omnis
it gemitvs, torpent infractae ad proelia vires.
illam incendentem lvctvs Idaevs et Actor 500
Ilionei monitv et mvltvm lacrimantis Ivli
corripivnt interqve manvs svb tecta reponvnt.
At tvba terribilem sonitvm procvl aere canoro
increpvit, seqvitvr clamor caelvmqve remvgit.
accelerant acta pariter testvdine Volsci 505
et fossas implere parant ac vellere vallvm;
qvaervnt pars aditvm et scalis ascendere mvros,
qva rara est acies interlvcetqve corona
non tam spissa viris. telorvm effvndere contra
omne genvs Tevcri ac dvris detrvdere contis, 510
adsveti longo mvros defendere bello.
saxa qvoqve infesto volvebant pondere, si qva
possent tectam aciem perrvmpere, cvm tamen omnis
ferre ivvet svbter densa testvdine casvs.
nec iam svfficivnt. nam qva globvs imminet ingens, 515
immanem Tevcri molem volvvntqve rvvntqve,
qvae stravit Rvtvlos late armorvmqve resolvit
tegmina. nec cvrant caeco contendere Marte
amplivs avdaces Rvtvli, sed pellere vallo
missilibvs certant. 520
parte alia horrendvs visv qvassabat Etrvscam
pinvm et fvmiferos infert Mezentivs ignis;
at Messapvs eqvvm domitor, Neptvnia proles,
rescindit vallvm et scalas in moenia poscit.
Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti 525
qvas ibi tvm ferro strages, qvae fvnera Tvrnvs
ediderit, qvem qvisqve virvm demiserit Orco,
et mecvm ingentis oras evolvite belli.
Tvrris erat vasto svspectv et pontibvs altis, 530
opportvna loco, svmmis qvam viribvs omnes
expvgnare Itali svmmaqve evertere opvm vi
certabant, Troes contra defendere saxis
perqve cavas densi tela intorqvere fenestras.
princeps ardentem coniecit lampada Tvrnvs 535
et flammam adfixit lateri, qvae plvrima vento
corripvit tabvlas et postibvs haesit adesis.
tvrbati trepidare intvs frvstraqve malorvm
velle fvgam. dvm se glomerant retroqve residvnt
in partem qvae peste caret, tvm pondere tvrris 540
procvbvit svbito et caelvm tonat omne fragore.
semineces ad terram immani mole secvta
confixiqve svis telis et pectora dvro
transfossi ligno venivnt. vix vnvs Helenor
et Lycvs elapsi; qvorvm primaevvs Helenor, 545
Maeonio regi qvem serva Licymnia fvrtim
svstvlerat vetitisqve ad Troiam miserat armis,
ense levis nvdo parmaqve inglorivs alba.
isqve vbi se Tvrni media inter milia vidit,
hinc acies atqve hinc acies astare Latinas, 550
vt fera, qvae densa venantvm saepta corona
contra tela fvrit seseqve havd nescia morti
inicit et saltv svpra venabvla fertvr—
havd aliter ivvenis medios moritvrvs in hostis
inrvit et qva tela videt densissima tendit. 555
at pedibvs longe melior Lycvs inter et hostis
inter et arma fvga mvros tenet, altaqve certat
prendere tecta manv socivmqve attingere dextras.
qvem Tvrnvs pariter cvrsv teloqve secvtvs
increpat his victor: 'nostrasne evadere, demens, 560
sperasti te posse manvs?' simvl arripit ipsvm
pendentem et magna mvri cvm parte revellit:
qvalis vbi avt leporem avt candenti corpore cycnvm
svstvlit alta petens pedibvs Iovis armiger vncis,
qvaesitvm avt matri mvltis balatibvs agnvm 565
Martivs a stabvlis rapvit lvpvs. vndiqve clamor
tollitvr: invadvnt et fossas aggere complent,
ardentis taedas alii ad fastigia iactant.
Ilionevs saxo atqve ingenti fragmine montis
Lvcetivm portae svbevntem ignisqve ferentem, 570
Emathiona Liger, Corynaevm sternit Asilas,
hic iacvlo bonvs, hic longe fallente sagitta,
Ortygivm Caenevs, victorem Caenea Tvrnvs,
Tvrnvs Ityn Clonivmqve, Dioxippvm Promolvmqve
et Sagarim et svmmis stantem pro tvrribvs Idan, 575
Privernvm Capys. hvnc primo levis hasta Themillae
strinxerat, ille manvm proiecto tegmine demens
ad vvlnvs tvlit; ergo alis adlapsa sagitta
et laevo infixa est alte lateri, abditaqve intvs
spiramenta animae letali vvlnere rvpit. 580
stabat in egregiis Arcentis filivs armis
pictvs acv chlamydem et ferrvgine clarvs Hibera,
insignis facie, genitor qvem miserat Arcens
edvctvm Martis lvco Symaethia circvm
flvmina, pingvis vbi et placabilis ara Palici: 585
stridentem fvndam positis Mezentivs hastis
ipse ter addvcta circvm capvt egit habena
et media adversi liqvefacto tempora plvmbo
diffidit ac mvlta porrectvm extendit harena.
Tvm primvm bello celerem intendisse sagittam 590
dicitvr ante feras solitvs terrere fvgacis
Ascanivs, fortemqve manv fvdisse Nvmanvm,
cvi Remvlo cognomen erat, Tvrniqve minorem
germanam nvper thalamo sociatvs habebat.
is primam ante aciem digna atqve indigna relatv 595
vociferans tvmidvsqve novo praecordia regno
ibat et ingentem sese clamore ferebat:
'non pvdet obsidione itervm valloqve teneri,
bis capti Phryges, et morti praetendere mvros?
en qvi nostra sibi bello convbia poscvnt! 600
qvis devs Italiam, qvae vos dementia adegit?
non hic Atridae nec fandi fictor Vlixes:
dvrvm a stirpe genvs natos ad flvmina primvm
deferimvs saevoqve gelv dvramvs et vndis;
venatv invigilant pveri silvasqve fatigant, 605
flectere lvdvs eqvos et spicvla tendere cornv.
at patiens opervm parvoqve adsveta ivventvs
avt rastris terram domat avt qvatit oppida bello.
omne aevvm ferro teritvr, versaqve ivvencvm
terga fatigamvs hasta, nec tarda senectvs 610
debilitat viris animi mvtatqve vigorem:
canitiem galea premimvs, semperqve recentis
comportare ivvat praedas et vivere rapto.
vobis picta croco et fvlgenti mvrice vestis,
desidiae cordi, ivvat indvlgere choreis, 615
et tvnicae manicas et habent redimicvla mitrae.
o vere Phrygiae, neqve enim Phryges, ite per alta
Dindyma, vbi adsvetis biforem dat tibia cantvm.
tympana vos bvxvsqve vocat Berecyntia Matris
Idaeae; sinite arma viris et cedite ferro.' 620
Talia iactantem dictis ac dira canentem
non tvlit Ascanivs, nervoqve obversvs eqvino
contendit telvm diversaqve bracchia dvcens
constitit, ante Iovem svpplex per vota precatvs:
'Ivppiter omnipotens, avdacibvs adnve coeptis. 625
ipse tibi ad tva templa feram sollemnia dona,
et statvam ante aras avrata fronte ivvencvm
candentem pariterqve capvt cvm matre ferentem,
iam cornv petat et pedibvs qvi spargat harenam.'
avdiit et caeli genitor de parte serena 630
intonvit laevvm, sonat vna fatifer arcvs.
effvgit horrendvm stridens addvcta sagitta
perqve capvt Remvli venit et cava tempora ferro
traicit. 'i, verbis virtvtem inlvde svperbis!
bis capti Phryges haec Rvtvlis responsa remittvnt': 635
hoc tantvm Ascanivs. Tevcri clamore seqvvntvr
laetitiaqve fremvnt animosqve ad sidera tollvnt.
Aetheria tvm forte plaga crinitvs Apollo
desvper Avsonias acies vrbemqve videbat
nvbe sedens, atqve his victorem adfatvr Ivlvm: 640
'macte nova virtvte, pver, sic itvr ad astra,
dis genite et genitvre deos. ivre omnia bella
gente svb Assaraci fato ventvra resident,
nec te Troia capit.' simvl haec effatvs ab alto
aethere se mittit, spirantis dimovet avras 645
Ascanivmqve petit; forma tvm vertitvr oris
antiqvvm in Bvten. hic Dardanio Anchisae
armiger ante fvit fidvsqve ad limina cvstos;
tvm comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo
omnia longaevo similis vocemqve coloremqve 650
et crinis albos et saeva sonoribvs arma,
atqve his ardentem dictis adfatvr Ivlvm:
'sit satis, Aenide, telis impvne Nvmanvm
oppetiisse tvis. primam hanc tibi magnvs Apollo
concedit lavdem et paribvs non invidet armis; 655
cetera parce, pver, bello.' sic orsvs Apollo
mortalis medio aspectvs sermone reliqvit
et procvl in tenvem ex ocvlis evanvit avram.
agnovere devm proceres divinaqve tela
Dardanidae pharetramqve fvga sensere sonantem. 660
ergo avidvm pvgnae dictis ac nvmine Phoebi
Ascanivm prohibent, ipsi in certamina rvrsvs
svccedvnt animasqve in aperta pericvla mittvnt.
it clamor totis per propvgnacvla mvris,
intendvnt acris arcvs amentaqve torqvent. 665
sternitvr omne solvm telis, tvm scvta cavaeqve
dant sonitvm flictv galeae, pvgna aspera svrgit:
qvantvs ab occasv veniens plvvialibvs Haedis
verberat imber hvmvm, qvam mvlta grandine nimbi
in vada praecipitant, cvm Ivppiter horridvs Avstris 670
torqvet aqvosam hiemem et caelo cava nvbila rvmpit.
Pandarvs et Bitias, Idaeo Alcanore creti,
qvos Iovis edvxit lvco silvestris Iaera
abietibvs ivvenes patriis et montibvs aeqvos,
portam, qvae dvcis imperio commissa, reclvdvnt 675
freti armis, vltroqve invitant moenibvs hostem.
ipsi intvs dextra ac laeva pro tvrribvs astant
armati ferro et cristis capita alta corvsci:
qvales aeriae liqventia flvmina circvm
sive Padi ripis Athesim sev propter amoenvm 680
consvrgvnt geminae qvercvs intonsaqve caelo
attollvnt capita et svblimi vertice nvtant.
inrvmpvnt aditvs Rvtvli vt videre patentis:
continvo Qvercens et pvlcher Aqvicvlvs armis
et praeceps animi Tmarvs et Mavortivs Haemon 685
agminibvs totis avt versi terga dedere
avt ipso portae posvere in limine vitam.
tvm magis increscvnt animis discordibvs irae,
et iam collecti Troes glomerantvr eodem
et conferre manvm et procvrrere longivs avdent. 690
Dvctori Tvrno diversa in parte fvrenti
tvrbantiqve viros perfertvr nvntivs, hostem
fervere caede nova et portas praebere patentis.
deserit inceptvm atqve immani concitvs ira
Dardaniam rvit ad portam fratresqve svperbos. 695
et primvm Antiphaten (is enim se primvs agebat),
Thebana de matre nothvm Sarpedonis alti,
coniecto sternit iacvlo: volat Itala cornvs
aera per tenervm stomachoqve infixa svb altvm
pectvs abit; reddit specvs atri vvlneris vndam 700
spvmantem, et fixo ferrvm in pvlmone tepescit.
tvm Meropem atqve Erymanta manv, tvm sternit Aphidnvm,
tvm Bitian ardentem ocvlis animisqve frementem,
non iacvlo (neqve enim iacvlo vitam ille dedisset),
sed magnvm stridens contorta phalarica venit 705
fvlminis acta modo, qvam nec dvo tavrea terga
nec dvplici sqvama lorica fidelis et avro
svstinvit; conlapsa rvvnt immania membra,
dat tellvs gemitvm et clipevm svper intonat ingens.
talis in Evboico Baiarvm litore qvondam 710
saxea pila cadit, magnis qvam molibvs ante
constrvctam ponto iacivnt, sic illa rvinam
prona trahit penitvsqve vadis inlisa recvmbit;
miscent se maria et nigrae attollvntvr harenae,
tvm sonitv Prochyta alta tremit dvrvmqve cvbile 715
Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.
Hic Mars armipotens animvm virisqve Latinis
addidit et stimvlos acris svb pectore vertit,
immisitqve Fvgam Tevcris atrvmqve Timorem.
vndiqve convenivnt, qvoniam data copia pvgnae, 720
bellatorqve animo devs incidit.
Pandarvs, vt fvso germanvm corpore cernit
et qvo sit fortvna loco, qvi casvs agat res,
portam vi mvlta converso cardine torqvet
obnixvs latis vmeris, mvltosqve svorvm 725
moenibvs exclvsos dvro in certamine linqvit;
ast alios secvm inclvdit recipitqve rventis,
demens, qvi Rvtvlvm in medio non agmine regem
viderit inrvmpentem vltroqve inclvserit vrbi,
immanem velvti pecora inter inertia tigrim. 730
continvo nova lvx ocvlis effvlsit et arma
horrendvm sonvere, tremvnt in vertice cristae
sangvineae clipeoqve micantia fvlmina mittit.
agnoscvnt faciem invisam atqve immania membra
tvrbati svbito Aeneadae. tvm Pandarvs ingens 735
emicat et mortis fraternae fervidvs ira
effatvr: 'non haec dotalis regia Amatae,
nec mvris cohibet patriis media Ardea Tvrnvm.
castra inimica vides, nvlla hinc exire potestas.'
olli svbridens sedato pectore Tvrnvs: 740
'incipe, si qva animo virtvs, et consere dextram,
hic etiam inventvm Priamo narrabis Achillem.'
dixerat. ille rvdem nodis et cortice crvdo
intorqvet svmmis adnixvs viribvs hastam;
excepere avrae, vvlnvs Satvrnia Ivno 745
detorsit veniens, portaeqve infigitvr hasta.
'at non hoc telvm, mea qvod vi dextera versat,
effvgies, neqve enim is teli nec vvlneris avctor':
sic ait, et svblatvm alte consvrgit in ensem
et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750
dividit impvbisqve immani vvlnere malas.
fit sonvs, ingenti concvssa est pondere tellvs;
conlapsos artvs atqve arma crventa cerebro
sternit hvmi moriens, atqve illi partibvs aeqvis
hvc capvt atqve illvc vmero ex vtroqve pependit. 755
Diffvgivnt versi trepida formidine Troes,
et si continvo victorem ea cvra svbisset,
rvmpere clavstra manv sociosqve immittere portis,
vltimvs ille dies bello gentiqve fvisset.
sed fvror ardentem caedisqve insana cvpido 760
egit in adversos.
principio Phalerim et svcciso poplite Gygen
excipit, hinc raptas fvgientibvs ingerit hastas
in tergvs, Ivno viris animvmqve ministrat.
addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, 765
ignaros deinde in mvris Martemqve cientis
Alcandrvmqve Halivmqve Noemonaqve Prytanimqve.
Lyncea tendentem contra sociosqve vocantem
vibranti gladio conixvs ab aggere dexter
occvpat, hvic vno deiectvm comminvs ictv 770
cvm galea longe iacvit capvt. inde ferarvm
vastatorem Amycvm, qvo non felicior alter
vngvere tela manv ferrvmqve armare veneno,
et Clytivm Aeoliden et amicvm Crethea Mvsis,
Crethea Mvsarvm comitem, cvi carmina semper 775
et citharae cordi nvmerosqve intendere nervis,
semper eqvos atqve arma virvm pvgnasqve canebat.
Tandem dvctores avdita caede svorvm
convenivnt Tevcri, Mnesthevs acerqve Serestvs,
palantisqve vident socios hostemqve receptvm. 780
et Mnesthevs: 'qvo deinde fvgam, qvo tenditis?' inqvit.
'qvos alios mvros, qvaeve vltra moenia habetis?
vnvs homo et vestris, o cives, vndiqve saeptvs
aggeribvs tantas strages impvne per vrbem
ediderit? ivvenvm primos tot miserit Orco? 785
non infelicis patriae vetervmqve deorvm
et magni Aeneae, segnes, miseretqve pvdetqve?'
talibvs accensi firmantvr et agmine denso
consistvnt. Tvrnvs pavlatim excedere pvgna
et flvvivm petere ac partem qvae cingitvr vnda. 790
acrivs hoc Tevcri clamore incvmbere magno
et glomerare manvm, cev saevvm tvrba leonem
cvm telis premit infensis; at territvs ille,
asper, acerba tvens, retro redit et neqve terga
ira dare avt virtvs patitvr, nec tendere contra 795
ille qvidem hoc cvpiens potis est per tela virosqve.
havd aliter retro dvbivs vestigia Tvrnvs
improperata refert et mens exaestvat ira.
qvin etiam bis tvm medios invaserat hostis,
bis confvsa fvga per mvros agmina vertit; 800
sed manvs e castris propere coit omnis in vnvm
nec contra viris avdet Satvrnia Ivno
svfficere; aeriam caelo nam Ivppiter Irim
demisit germanae havd mollia ivssa ferentem,
ni Tvrnvs cedat Tevcrorvm moenibvs altis. 805
ergo nec clipeo ivvenis svbsistere tantvm
nec dextra valet, iniectis sic vndiqve telis
obrvitvr. strepit adsidvo cava tempora circvm
tinnitv galea et saxis solida aera fatiscvnt
discvssaeqve ivbae, capiti nec svfficit vmbo 810
ictibvs; ingeminant hastis et Troes et ipse
fvlminevs Mnesthevs. tvm toto corpore svdor
liqvitvr et picevm (nec respirare potestas)
flvmen agit, fessos qvatit aeger anhelitvs artvs.
tvm demvm praeceps saltv sese omnibvs armis 815
in flvvivm dedit. ille svo cvm gvrgite flavo
accepit venientem ac mollibvs extvlit vndis
et laetvm sociis ablvta caede remisit.
AENEIDA LIBER X
Panditvr interea domvs omnipotentis Olympi
concilivmqve vocat divvm pater atqve hominvm rex
sideream in sedem, terras vnde ardvvs omnis
castraqve Dardanidvm aspectat popvlosqve Latinos.
considvnt tectis bipatentibvs, incipit ipse: 5
'caelicolae magni, qvianam sententia vobis
versa retro tantvmqve animis certatis iniqvis?
abnveram bello Italiam concvrrere Tevcris.
qvae contra vetitvm discordia? qvis metvs avt hos
avt hos arma seqvi ferrvmqve lacessere svasit? 10
adveniet ivstvm pvgnae (ne arcessite) tempvs,
cvm fera Karthago Romanis arcibvs olim
exitivm magnvm atqve Alpis immittet apertas:
tvm certare odiis, tvm res rapvisse licebit.
nvnc sinite et placitvm laeti componite foedvs.' 15
Ivppiter haec pavcis; at non Venvs avrea contra
pavca refert:
'o pater, o hominvm rervmqve aeterna potestas
(namqve alivd qvid sit qvod iam implorare qveamvs?),
cernis vt insvltent Rvtvli, Tvrnvsqve feratvr 20
per medios insignis eqvis tvmidvsqve secvndo
Marte rvat? non clavsa tegvnt iam moenia Tevcros;
qvin intra portas atqve ipsis proelia miscent
aggeribvs mvrorvm et invndant sangvine fossae.
Aeneas ignarvs abest. nvmqvamne levari 25
obsidione sines? mvris itervm imminet hostis
nascentis Troiae nec non exercitvs alter,
atqve itervm in Tevcros Aetolis svrgit ab Arpis
Tydides. eqvidem credo, mea vvlnera restant
et tva progenies mortalia demoror arma. 30
si sine pace tva atqve invito nvmine Troes
Italiam petiere, lvant peccata neqve illos
ivveris avxilio; sin tot responsa secvti
qvae svperi manesqve dabant, cvr nvnc tva qvisqvam
vertere ivssa potest avt cvr nova condere fata? 35
qvid repetam exvstas Erycino in litore classis,
qvid tempestatvm regem ventosqve fvrentis
Aeolia excitos avt actam nvbibvs Irim?
nvnc etiam manis (haec intemptata manebat
sors rervm) movet et svperis immissa repente 40
Allecto medias Italvm bacchata per vrbes.
nil svper imperio moveor. speravimvs ista,
dvm fortvna fvit. vincant, qvos vincere mavis.
si nvlla est regio Tevcris qvam det tva conivnx
dvra, per eversae, genitor, fvmantia Troiae 45
excidia obtestor: liceat dimittere ab armis
incolvmem Ascanivm, liceat svperesse nepotem.
Aeneas sane ignotis iactetvr in vndis
et qvacvmqve viam dederit Fortvna seqvatvr:
hvnc tegere et dirae valeam svbdvcere pvgnae. 50
est Amathvs, est celsa mihi Paphvs atqve Cythera
Idaliaeqve domvs: positis inglorivs armis
exigat hic aevvm. magna dicione ivbeto
Karthago premat Avsoniam; nihil vrbibvs inde
obstabit Tyriis. qvid pestem evadere belli 55
ivvit et Argolicos medivm fvgisse per ignis
totqve maris vastaeqve exhavsta pericvla terrae,
dvm Lativm Tevcri recidivaqve Pergama qvaervnt?
non sativs cineres patriae insedisse svpremos
atqve solvm qvo Troia fvit? Xanthvm et Simoenta 60
redde, oro, miseris itervmqve revolvere casvs
da, pater, Iliacos Tevcris.' tvm regia Ivno
acta fvrore gravi: 'qvid me alta silentia cogis
rvmpere et obdvctvm verbis vvlgare dolorem?
Aenean hominvm qvisqvam divvmqve svbegit 65
bella seqvi avt hostem regi se inferre Latino?
Italiam petiit fatis avctoribvs (esto)
Cassandrae impvlsvs fvriis: nvm linqvere castra
hortati svmvs avt vitam committere ventis?
nvm pvero svmmam belli, nvm credere mvros, 70
Tyrrhenamqve fidem avt gentis agitare qvietas?
qvis devs in fravdem, qvae dvra potentia nostra
egit? vbi hic Ivno demissave nvbibvs Iris?
indignvm est Italos Troiam circvmdare flammis
nascentem et patria Tvrnvm consistere terra, 75
cvi Pilvmnvs avvs, cvi diva Venilia mater:
qvid face Troianos atra vim ferre Latinis,
arva aliena ivgo premere atqve avertere praedas?
qvid soceros legere et gremiis abdvcere pactas,
pacem orare manv, praefigere pvppibvs arma? 80
tv potes Aenean manibvs svbdvcere Graivm
proqve viro nebvlam et ventos obtendere inanis,
et potes in totidem classem convertere nymphas:
nos aliqvid Rvtvlos contra ivvisse nefandvm est?
"Aeneas ignarvs abest": ignarvs et absit. 85
est Paphvs Idalivmqve tibi, svnt alta Cythera:
qvid gravidam bellis vrbem et corda aspera temptas?
nosne tibi flvxas Phrygiae res vertere fvndo
conamvr? nos? an miseros qvi Troas Achivis
obiecit? qvae cavsa fvit consvrgere in arma 90
Evropamqve Asiamqve et foedera solvere fvrto?
me dvce Dardanivs Spartam expvgnavit advlter,
avt ego tela dedi fovive Cvpidine bella?
tvm decvit metvisse tvis: nvnc sera qverelis
havd ivstis adsvrgis et inrita ivrgia iactas.' 95
Talibvs orabat Ivno, cvnctiqve fremebant
caelicolae adsensv vario, cev flamina prima
cvm deprensa fremvnt silvis et caeca volvtant
mvrmvra ventvros navtis prodentia ventos.
tvm pater omnipotens, rervm cvi prima potestas, 100
infit (eo dicente devm domvs alta silescit
et tremefacta solo tellvs, silet ardvvs aether,
tvm Zephyri posvere, premit placida aeqvora pontvs):
'accipite ergo animis atqve haec mea figite dicta.
qvandoqvidem Avsonios conivngi foedere Tevcris 105
havd licitvm, nec vestra capit discordia finem,
qvae cviqve est fortvna hodie, qvam qvisqve secat spem,
Tros Rvtvlvsne fvat, nvllo discrimine habebo,
sev fatis Italvm castra obsidione tenentvr
sive errore malo Troiae monitisqve sinistris. 110
nec Rvtvlos solvo. sva cviqve exorsa laborem
fortvnamqve ferent. rex Ivppiter omnibvs idem.
fata viam invenient.' Stygii per flvmina fratris,
per pice torrentis atraqve voragine ripas
adnvit et totvm nvtv tremefecit Olympvm. 115
hic finis fandi. solio tvm Ivppiter avreo
svrgit, caelicolae medivm qvem ad limina dvcvnt.
Interea Rvtvli portis circvm omnibvs instant
sternere caede viros et moenia cingere flammis.
at legio Aeneadvm vallis obsessa tenetvr 120
nec spes vlla fvgae. miseri stant tvrribvs altis
neqviqvam et rara mvros cinxere corona
Asivs Imbrasides Hicetaonivsqve Thymoetes
Assaraciqve dvo et senior cvm Castore Thymbris,
prima acies; hos germani Sarpedonis ambo 125
et Clarvs et Thaemon Lycia comitantvr ab alta.
fert ingens toto conixvs corpore saxvm,
havd partem exigvam montis, Lyrnesivs Acmon,
nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.
hi iacvlis, illi certant defendere saxis 130
moliriqve ignem nervoqve aptare sagittas.
ipse inter medios, Veneris ivstissima cvra,
Dardanivs capvt, ecce, pver detectvs honestvm,
qvalis gemma micat fvlvvm qvae dividit avrvm,
avt collo decvs avt capiti, vel qvale per artem 135
inclvsvm bvxo avt Oricia terebintho
lvcet ebvr; fvsos cervix cvi lactea crinis
accipit et molli svbnectens circvlvs avro.
te qvoqve magnanimae vidervnt, Ismare, gentes
vvlnera derigere et calamos armare veneno, 140
Maeonia generose domo, vbi pingvia cvlta
exercentqve viri Pactolvsqve inrigat avro.
adfvit et Mnesthevs, qvem pvlsi pristina Tvrni
aggere mvrorvm svblimem gloria tollit,
et Capys: hinc nomen Campanae dvcitvr vrbi. 145
Illi inter sese dvri certamina belli
contvlerant: media Aeneas freta nocte secabat.
namqve vt ab Evandro castris ingressvs Etrvscis
regem adit et regi memorat nomenqve genvsqve
qvidve petat qvidve ipse ferat, Mezentivs arma 150
qvae sibi conciliet, violentaqve pectora Tvrni
edocet, hvmanis qvae sit fidvcia rebvs
admonet immiscetqve preces, havd fit mora, Tarchon
ivngit opes foedvsqve ferit; tvm libera fati
classem conscendit ivssis gens Lydia divvm 155
externo commissa dvci. Aeneia pvppis
prima tenet rostro Phrygios svbivncta leones,
imminet Ida svper, profvgis gratissima Tevcris.
hic magnvs sedet Aeneas secvmqve volvtat
eventvs belli varios, Pallasqve sinistro 160
adfixvs lateri iam qvaerit sidera, opacae
noctis iter, iam qvae passvs terraqve mariqve.
Pandite nvnc Helicona, deae, cantvsqve movete,
qvae manvs interea Tvscis comitetvr ab oris
Aenean armetqve rates pelagoqve vehatvr. 165
Massicvs aerata princeps secat aeqvora Tigri,
svb qvo mille manvs ivvenvm, qvi moenia Clvsi
qviqve vrbem liqvere Cosas, qvis tela sagittae
gorytiqve leves vmeris et letifer arcvs.
vna torvvs Abas: hvic totvm insignibvs armis 170
agmen et avrato fvlgebat Apolline pvppis.
sescentos illi dederat Popvlonia mater
expertos belli ivvenes, ast Ilva trecentos
insvla inexhavstis Chalybvm generosa metallis.
tertivs ille hominvm divvmqve interpres Asilas, 175
cvi pecvdvm fibrae, caeli cvi sidera parent
et lingvae volvcrvm et praesagi fvlminis ignes,
mille rapit densos acie atqve horrentibvs hastis.
hos parere ivbent Alpheae ab origine Pisae,
vrbs Etrvsca solo. seqvitvr pvlcherrimvs Astyr, 180
Astyr eqvo fidens et versicoloribvs armis.
ter centvm adicivnt (mens omnibvs vna seqvendi)
qvi Caerete domo, qvi svnt Minionis in arvis,
et Pyrgi veteres intempestaeqve Graviscae.
Non ego te, Ligvrvm dvctor fortissime bello, 185
transierim, Cvnare, et pavcis comitate Cvpavo,
cvivs olorinae svrgvnt de vertice pennae
(crimen, Amor, vestrvm) formaeqve insigne paternae.
namqve fervnt lvctv Cycnvm Phaethontis amati,
popvleas inter frondes vmbramqve sororvm 190
dvm canit et maestvm Mvsa solatvr amorem,
canentem molli plvma dvxisse senectam
linqventem terras et sidera voce seqventem.
filivs aeqvalis comitatvs classe catervas
ingentem remis Centavrvm promovet: ille 195
instat aqvae saxvmqve vndis immane minatvr
ardvvs, et longa svlcat maria alta carina.
Ille etiam patriis agmen ciet Ocnvs ab oris,
fatidicae Mantvs et Tvsci filivs amnis,
qvi mvros matrisqve dedit tibi, Mantva, nomen, 200
Mantva dives avis, sed non genvs omnibvs vnvm:
gens illi triplex, popvli svb gente qvaterni,
ipsa capvt popvlis, Tvsco de sangvine vires.
hinc qvoqve qvingentos in se Mezentivs armat,
qvos patre Benaco velatvs harvndine glavca 205
Mincivs infesta dvcebat in aeqvora pinv.
it gravis Avlestes centenaqve arbore flvctvm
verberat adsvrgens, spvmant vada marmore verso.
hvnc vehit immanis Triton et caervla concha
exterrens freta, cvi latervm tenvs hispida nanti 210
frons hominem praefert, in pristim desinit alvvs,
spvmea semifero svb pectore mvrmvrat vnda.
Tot lecti proceres ter denis navibvs ibant
svbsidio Troiae et campos salis aere secabant.
Iamqve dies caelo concesserat almaqve cvrrv 215
noctivago Phoebe medivm pvlsabat Olympvm:
Aeneas (neqve enim membris dat cvra qvietem)
ipse sedens clavvmqve regit velisqve ministrat.
atqve illi medio in spatio chorvs, ecce, svarvm
occvrrit comitvm: nymphae, qvas alma Cybebe 220
nvmen habere maris nymphasqve e navibvs esse
ivsserat, innabant pariter flvctvsqve secabant,
qvot privs aeratae steterant ad litora prorae.
agnoscvnt longe regem lvstrantqve choreis;
qvarvm qvae fandi doctissima Cymodocea 225
pone seqvens dextra pvppim tenet ipsaqve dorso
eminet ac laeva tacitis svbremigat vndis.
tvm sic ignarvm adloqvitvr: 'vigilasne, devm gens,
Aenea? vigila et velis immitte rvdentis.
nos svmvs, Idaeae sacro de vertice pinvs, 230
nvnc pelagi nymphae, classis tva. perfidvs vt nos
praecipitis ferro Rvtvlvs flammaqve premebat,
rvpimvs invitae tva vincvla teqve per aeqvor
qvaerimvs. hanc genetrix faciem miserata refecit
et dedit esse deas aevvmqve agitare svb vndis. 235
at pver Ascanivs mvro fossisqve tenetvr
tela inter media atqve horrentis Marte Latinos.
iam loca ivssa tenent forti permixtvs Etrvsco
Arcas eqves; medias illis opponere tvrmas,
ne castris ivngant, certa est sententia Tvrno. 240
svrge age et Avrora socios veniente vocari
primvs in arma ivbe, et clipevm cape qvem dedit ipse
invictvm ignipotens atqve oras ambiit avro.
crastina lvx, mea si non inrita dicta pvtaris,
ingentis Rvtvlae spectabit caedis acervos.' 245
dixerat et dextra discedens impvlit altam
havd ignara modi pvppim: fvgit illa per vndas
ocior et iacvlo et ventos aeqvante sagitta.
inde aliae celerant cvrsvs. stvpet inscivs ipse
Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit. 250
tvm breviter svpera aspectans convexa precatvr:
'alma parens Idaea devm, cvi Dindyma cordi
tvrrigeraeqve vrbes biivgiqve ad frena leones,
tv mihi nvnc pvgnae princeps, tv rite propinqves
avgvrivm Phrygibvsqve adsis pede, diva, secvndo.' 255
tantvm effatvs, et interea revolvta rvebat
matvra iam lvce dies noctemqve fvgarat;
principio sociis edicit signa seqvantvr
atqve animos aptent armis pvgnaeqve parent se.
Iamqve in conspectv Tevcros habet et sva castra 260
stans celsa in pvppi, clipevm cvm deinde sinistra
extvlit ardentem. clamorem ad sidera tollvnt
Dardanidae e mvris, spes addita svscitat iras,
tela manv iacivnt, qvales svb nvbibvs atris
Strymoniae dant signa grves atqve aethera tranant 265
cvm sonitv, fvgivntqve Notos clamore secvndo.
at Rvtvlo regi dvcibvsqve ea mira videri
Avsoniis, donec versas ad litora pvppis
respicivnt totvmqve adlabi classibvs aeqvor.
ardet apex capiti cristisqve a vertice flamma 270
fvnditvr et vastos vmbo vomit avrevs ignis:
non secvs ac liqvida si qvando nocte cometae
sangvinei lvgvbre rvbent, avt Sirivs ardor
ille sitim morbosqve ferens mortalibvs aegris
nascitvr et laevo contristat lvmine caelvm. 275
Havd tamen avdaci Tvrno fidvcia cessit
litora praecipere et venientis pellere terra.
[vltro animos tollit dictis atqve increpat vltro:]
'qvod votis optastis adest, perfringere dextra.
in manibvs Mars ipse viris. nvnc conivgis esto 280
qvisqve svae tectiqve memor, nvnc magna referto
facta, patrvm lavdes. vltro occvrramvs ad vndam
dvm trepidi egressisqve labant vestigia prima.
avdentis Fortvna ivvat.'
haec ait, et secvm versat qvos dvcere contra 285
vel qvibvs obsessos possit concredere mvros.
Interea Aeneas socios de pvppibvs altis
pontibvs exponit. mvlti servare recvrsvs
langventis pelagi et brevibvs se credere saltv,
per remos alii. specvlatvs litora Tarchon, 290
qva vada non sperat nec fracta remvrmvrat vnda,
sed mare inoffensvm crescenti adlabitvr aestv,
advertit svbito proras sociosqve precatvr:
'nvnc, o lecta manvs, validis incvmbite remis;
tollite, ferte rates, inimicam findite rostris 295
hanc terram, svlcvmqve sibi premat ipsa carina.
frangere nec tali pvppim statione recvso
arrepta tellvre semel.' qvae talia postqvam
effatvs Tarchon, socii consvrgere tonsis
spvmantisqve rates arvis inferre Latinis, 300
donec rostra tenent siccvm et sedere carinae
omnes innocvae. sed non pvppis tva, Tarchon:
namqve inflicta vadis, dorso dvm pendet iniqvo
anceps svstentata div flvctvsqve fatigat,
solvitvr atqve viros mediis exponit in vndis, 305
fragmina remorvm qvos et flvitantia transtra
impedivnt retrahitqve pedes simvl vnda relabens.
Nec Tvrnvm segnis retinet mora, sed rapit acer
totam aciem in Tevcros et contra in litore sistit.
signa canvnt. primvs tvrmas invasit agrestis 310
Aeneas, omen pvgnae, stravitqve Latinos
occiso Therone, virvm qvi maximvs vltro
Aenean petit. hvic gladio perqve aerea svta,
per tvnicam sqvalentem avro latvs havrit apertvm.
inde Lichan ferit exsectvm iam matre perempta 315
et tibi, Phoebe, sacrvm: casvs evadere ferri
qvo licvit parvo? nec longe Cissea dvrvm
immanemqve Gyan sternentis agmina clava
deiecit leto; nihil illos Hercvlis arma
nec validae ivvere manvs genitorqve Melampvs, 320
Alcidae comes vsqve gravis dvm terra labores
praebvit. ecce Pharo, voces dvm iactat inertis,
intorqvens iacvlvm clamanti sistit in ore.
tv qvoqve, flaventem prima lanvgine malas
dvm seqveris Clytivm infelix, nova gavdia, Cydon, 325
Dardania stratvs dextra, secvrvs amorvm
qvi ivvenvm tibi semper erant, miserande iaceres,
ni fratrvm stipata cohors foret obvia, Phorci
progenies, septem nvmero, septenaqve tela
conicivnt; partim galea clipeoqve resvltant 330
inrita, deflexit partim stringentia corpvs
alma Venvs. fidvm Aeneas adfatvr Achaten:
'svggere tela mihi, non vllvm dextera frvstra
torserit in Rvtvlos, stetervnt qvae in corpore Graivm
Iliacis campis.' tvm magnam corripit hastam 335
et iacit: illa volans clipei transverberat aera
Maeonis et thoraca simvl cvm pectore rvmpit.
hvic frater svbit Alcanor fratremqve rventem
svstentat dextra: traiecto missa lacerto
protinvs hasta fvgit servatqve crventa tenorem, 340
dexteraqve ex vmero nervis moribvnda pependit.
tvm Nvmitor iacvlo fratris de corpore rapto
Aenean petiit: sed non et figere contra
est licitvm, magniqve femvr perstrinxit Achatae.
Hic Cvribvs fidens primaevo corpore Clavsvs 345
advenit et rigida Dryopem ferit eminvs hasta
svb mentvm graviter pressa, pariterqve loqventis
vocem animamqve rapit traiecto gvttvre; at ille
fronte ferit terram et crassvm vomit ore crvorem.
tris qvoqve Threicios Boreae de gente svprema 350
et tris qvos Idas pater et patria Ismara mittit,
per varios sternit casvs. accvrrit Halaesvs
Avrvncaeqve manvs, svbit et Neptvnia proles,
insignis Messapvs eqvis. expellere tendvnt
nvnc hi, nvnc illi: certatvr limine in ipso 355
Avsoniae. magno discordes aethere venti
proelia cev tollvnt animis et viribvs aeqvis;
non ipsi inter se, non nvbila, non mare cedit;
anceps pvgna div, stant obnixa omnia contra:
havd aliter Troianae acies aciesqve Latinae 360
concvrrvnt, haeret pede pes densvsqve viro vir.
At parte ex alia, qva saxa rotantia late
intvlerat torrens arbvstaqve dirvta ripis,
Arcadas insvetos acies inferre pedestris
vt vidit Pallas Latio dare terga seqvaci, 365
aspera aqvis natvra loci dimittere qvando
svasit eqvos, vnvm qvod rebvs restat egenis,
nvnc prece, nvnc dictis virtvtem accendit amaris;
'qvo fvgitis, socii? per vos et fortia facta,
per dvcis Evandri nomen devictaqve bella 370
spemqve meam, patriae qvae nvnc svbit aemvla lavdi,
fidite ne pedibvs. ferro rvmpenda per hostis
est via. qva globvs ille virvm densissimvs vrget,
hac vos et Pallanta dvcem patria alta reposcit.
nvmina nvlla premvnt, mortali vrgemvr ab hoste 375
mortales; totidem nobis animaeqve manvsqve.
ecce maris magna clavdit nos obice pontvs,
deest iam terra fvgae: pelagvs Troiamne petamvs?'
haec ait, et medivs densos prorvmpit in hostis.
Obvivs hvic primvm fatis addvctvs iniqvis 380
fit Lagvs. hvnc, vellit magno dvm pondere saxvm,
intorto figit telo, discrimina costis
per medivm qva spina dabat, hastamqve receptat
ossibvs haerentem. qvem non svper occvpat Hisbo,
ille qvidem hoc sperans; nam Pallas ante rventem, 385
dvm fvrit, incavtvm crvdeli morte sodalis
excipit atqve ensem tvmido in pvlmone recondit.
hinc Sthenivm petit et Rhoeti de gente vetvsta
Anchemolvm thalamos avsvm incestare novercae.
vos etiam, gemini, Rvtvlis cecidistis in arvis, 390
Davcia, Laride Thymberqve, simillima proles,
indiscreta svis gratvsqve parentibvs error;
at nvnc dvra dedit vobis discrimina Pallas.
nam tibi, Thymbre, capvt Evandrivs abstvlit ensis;
te decisa svvm, Laride, dextera qvaerit 395
semianimesqve micant digiti ferrvmqve retractant.
Arcadas accensos monitv et praeclara tventis
facta viri mixtvs dolor et pvdor armat in hostis.
Tvm Pallas biivgis fvgientem Rhoetea praeter
traicit. hoc spativm tantvmqve morae fvit Ilo; 400
Ilo namqve procvl validam derexerat hastam,
qvam medivs Rhoetevs intercipit, optime Tevthra,
te fvgiens fratremqve Tyren, cvrrvqve volvtvs
caedit semianimis Rvtvlorvm calcibvs arva.
ac velvt optato ventis aestate coortis 405
dispersa immittit silvis incendia pastor,
correptis svbito mediis extenditvr vna
horrida per latos acies Volcania campos,
ille sedens victor flammas despectat ovantis:
non aliter socivm virtvs coit omnis in vnvm 410
teqve ivvat, Palla. sed bellis acer Halaesvs
tendit in adversos seqve in sva colligit arma.
hic mactat Ladona Pheretaqve Demodocvmqve,
Strymonio dextram fvlgenti deripit ense
elatam in ivgvlvm, saxo ferit ora Thoantis 415
ossaqve dispersit cerebro permixta crvento.
fata canens silvis genitor celarat Halaesvm;
vt senior leto canentia lvmina solvit,
iniecere manvm Parcae telisqve sacrarvnt
Evandri. qvem sic Pallas petit ante precatvs: 420
'da nvnc, Thybri pater, ferro, qvod missile libro,
fortvnam atqve viam dvri per pectvs Halaesi.
haec arma exvviasqve viri tva qvercvs habebit.'
avdiit illa devs; dvm texit Imaona Halaesvs,
Arcadio infelix telo dat pectvs inermvm. 425
At non caede viri tanta perterrita Lavsvs,
pars ingens belli, sinit agmina: primvs Abantem
oppositvm interimit, pvgnae nodvmqve moramqve.
sternitvr Arcadiae proles, sternvntvr Etrvsci
et vos, o Grais imperdita corpora, Tevcri. 430
agmina concvrrvnt dvcibvsqve et viribvs aeqvis;
extremi addensent acies nec tvrba moveri
tela manvsqve sinit. hinc Pallas instat et vrget,
hinc contra Lavsvs, nec mvltvm discrepat aetas,
egregii forma, sed qvis Fortvna negarat 435
in patriam reditvs. ipsos concvrrere passvs
havd tamen inter se magni regnator Olympi;
mox illos sva fata manent maiore svb hoste.
Interea soror alma monet svccedere Lavso
Tvrnvm, qvi volvcri cvrrv medivm secat agmen. 440
vt vidit socios: 'tempvs desistere pvgnae;
solvs ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas
debetvr; cvperem ipse parens spectator adesset.'
haec ait, et socii cesservnt aeqvore ivsso.
at Rvtvlvm abscessv ivvenis tvm ivssa svperba 445
miratvs stvpet in Tvrno corpvsqve per ingens
lvmina volvit obitqve trvci procvl omnia visv,
talibvs et dictis it contra dicta tyranni:
'avt spoliis ego iam raptis lavdabor opimis
avt leto insigni: sorti pater aeqvvs vtriqve est. 450
tolle minas.' fatvs medivm procedit in aeqvor;
frigidvs Arcadibvs coit in praecordia sangvis.
desilvit Tvrnvs biivgis, pedes apparat ire
comminvs; vtqve leo, specvla cvm vidit ab alta
stare procvl campis meditantem in proelia tavrvm, 455
advolat, havd alia est Tvrni venientis imago.
hvnc vbi contigvvm missae fore credidit hastae,
ire prior Pallas, si qva fors adivvet avsvm
viribvs imparibvs, magnvmqve ita ad aethera fatvr:
'per patris hospitivm et mensas, qvas advena adisti, 460
te precor, Alcide, coeptis ingentibvs adsis.
cernat semineci sibi me rapere arma crventa
victoremqve ferant morientia lvmina Tvrni.'
avdiit Alcides ivvenem magnvmqve svb imo
corde premit gemitvm lacrimasqve effvndit inanis. 465
tvm genitor natvm dictis adfatvr amicis:
'stat sva cviqve dies, breve et inreparabile tempvs
omnibvs est vitae; sed famam extendere factis,
hoc virtvtis opvs. Troiae svb moenibvs altis
tot gnati cecidere devm, qvin occidit vna 470
Sarpedon, mea progenies; etiam sva Tvrnvm
fata vocant metasqve dati pervenit ad aevi.'
sic ait, atqve ocvlos Rvtvlorvm reicit arvis.
At Pallas magnis emittit viribvs hastam
vaginaqve cava fvlgentem deripit ensem. 475
illa volans vmeri svrgvnt qva tegmina svmma
incidit, atqve viam clipei molita per oras
tandem etiam magno strinxit de corpore Tvrni.
hic Tvrnvs ferro praefixvm robvr acvto
in Pallanta div librans iacit atqve ita fatvr: 480
'aspice nvm mage sit nostrvm penetrabile telvm.'
dixerat; at clipevm, tot ferri terga, tot aeris,
qvem pellis totiens obeat circvmdata tavri,
vibranti cvspis medivm transverberat ictv
loricaeqve moras et pectvs perforat ingens. 485
ille rapit calidvm frvstra de vvlnere telvm:
vna eademqve via sangvis animvsqve seqvvntvr.
corrvit in vvlnvs (sonitvm svper arma dedere)
et terram hostilem moriens petit ore crvento.
qvem Tvrnvs svper adsistens: 490
'Arcades, haec' inqvit 'memores mea dicta referte
Evandro: qvalem mervit, Pallanta remitto.
qvisqvis honos tvmvli, qvidqvid solamen hvmandi est,
largior. havd illi stabvnt Aeneia parvo
hospitia.' et laevo pressit pede talia fatvs 495
exanimem rapiens immania pondera baltei
impressvmqve nefas: vna svb nocte ivgali
caesa manvs ivvenvm foede thalamiqve crventi,
qvae Clonvs Evrytides mvlto caelaverat avro;
qvo nvnc Tvrnvs ovat spolio gavdetqve potitvs. 500
nescia mens hominvm fati sortisqve fvtvrae
et servare modvm rebvs svblata secvndis!
Tvrno tempvs erit magno cvm optaverit emptvm
intactvm Pallanta, et cvm spolia ista diemqve
oderit. at socii mvlto gemitv lacrimisqve 505
impositvm scvto refervnt Pallanta freqventes.
o dolor atqve decvs magnvm reditvre parenti,
haec te prima dies bello dedit, haec eadem avfert,
cvm tamen ingentis Rvtvlorvm linqvis acervos!
Nec iam fama mali tanti, sed certior avctor 510
advolat Aeneae tenvi discrimine leti
esse svos, tempvs versis svccvrrere Tevcris.
proxima qvaeqve metit gladio latvmqve per agmen
ardens limitem agit ferro, te, Tvrne, svperbvm
caede nova qvaerens. Pallas, Evander, in ipsis 515
omnia svnt ocvlis, mensae qvas advena primas
tvnc adiit, dextraeqve datae. Svlmone creatos
qvattvor hic ivvenes, totidem qvos edvcat Vfens,
viventis rapit, inferias qvos immolet vmbris
captivoqve rogi perfvndat sangvine flammas. 520
inde Mago procvl infensam contenderat hastam:
ille astv svbit, at tremibvnda svpervolat hasta,
et genva amplectens effatvr talia svpplex:
'per patrios manis et spes svrgentis Ivli
te precor, hanc animam serves gnatoqve patriqve. 525
est domvs alta, iacent penitvs defossa talenta
caelati argenti, svnt avri pondera facti
infectiqve mihi. non hic victoria Tevcrvm
vertitvr avt anima vna dabit discrimina tanta.'
dixerat. Aeneas contra cvi talia reddit: 530
'argenti atqve avri memoras qvae mvlta talenta
gnatis parce tvis. belli commercia Tvrnvs
svstvlit ista prior iam tvm Pallante perempto.
hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Ivlvs.'
sic fatvs galeam laeva tenet atqve reflexa 535
cervice orantis capvlo tenvs applicat ensem.
nec procvl Haemonides, Phoebi Triviaeqve sacerdos,
infvla cvi sacra redimibat tempora vitta,
totvs conlvcens veste atqve insignibvs albis.
qvem congressvs agit campo, lapsvmqve svperstans 540
immolat ingentiqve vmbra tegit, arma Serestvs
lecta refert vmeris tibi, rex Gradive, tropaevm.
Instavrant acies Volcani stirpe creatvs
Caecvlvs et veniens Marsorvm montibvs Vmbro.
Dardanides contra fvrit: Anxvris ense sinistram 545
et totvm clipei ferro deiecerat orbem
(dixerat ille aliqvid magnvm vimqve adfore verbo
crediderat, caeloqve animvm fortasse ferebat
canitiemqve sibi et longos promiserat annos);
Tarqvitvs exsvltans contra fvlgentibvs armis, 550
silvicolae Favno Dryope qvem nympha crearat,
obvivs ardenti sese obtvlit. ille redvcta
loricam clipeiqve ingens onvs impedit hasta,
tvm capvt orantis neqviqvam et mvlta parantis
dicere detvrbat terrae, trvncvmqve tepentem 555
provolvens svper haec inimico pectore fatvr:
'istic nvnc, metvende, iace. non te optima mater
condet hvmi patrioqve onerabit membra sepvlcro:
alitibvs linqvere feris, avt gvrgite mersvm
vnda feret piscesqve impasti vvlnera lambent.' 560
protinvs Antaevm et Lvcam, prima agmina Tvrni,
perseqvitvr, fortemqve Nvmam fvlvvmqve Camertem,
magnanimo Volcente satvm, ditissimvs agri
qvi fvit Avsonidvm et tacitis regnavit Amyclis.
Aegaeon qvalis, centvm cvi bracchia dicvnt 565
centenasqve manvs, qvinqvaginta oribvs ignem
pectoribvsqve arsisse, Iovis cvm fvlmina contra
tot paribvs streperet clipeis, tot stringeret ensis:
sic toto Aeneas desaevit in aeqvore victor
vt semel intepvit mvcro. qvin ecce Niphaei 570
qvadriivgis in eqvos adversaqve pectora tendit.
atqve illi longe gradientem et dira frementem
vt videre, metv versi retroqve rventes
effvndvntqve dvcem rapivntqve ad litora cvrrvs.
Interea biivgis infert se Lvcagvs albis 575
in medios fraterqve Liger; sed frater habenis
flectit eqvos, strictvm rotat acer Lvcagvs ensem.
havd tvlit Aeneas tanto fervore fvrentis;
inrvit adversaqve ingens apparvit hasta.
cvi Liger: 580
'non Diomedis eqvos nec cvrrvm cernis Achilli
avt Phrygiae campos: nvnc belli finis et aevi
his dabitvr terris.' vesano talia late
dicta volant Ligeri. sed non et Troivs heros
dicta parat contra, iacvlvm nam torqvet in hostis. 585
Lvcagvs vt pronvs pendens in verbera telo
admonvit biivgos, proiecto dvm pede laevo
aptat se pvgnae, svbit oras hasta per imas
fvlgentis clipei, tvm laevvm perforat ingven;
excvssvs cvrrv moribvndvs volvitvr arvis. 590
qvem pivs Aeneas dictis adfatvr amaris:
'Lvcage, nvlla tvos cvrrvs fvga segnis eqvorvm
prodidit avt vanae vertere ex hostibvs vmbrae:
ipse rotis saliens ivga deseris.' haec ita fatvs
arripvit biivgos; frater tendebat inertis 595
infelix palmas cvrrv delapsvs eodem:
'per te, per qvi te talem genvere parentes,
vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'
plvribvs oranti Aeneas: 'havd talia dvdvm
dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.' 600
tvm latebras animae pectvs mvcrone reclvdit.
talia per campos edebat fvnera dvctor
Dardanivs torrentis aqvae vel tvrbinis atri
more fvrens. tandem ervmpvnt et castra relinqvvnt
Ascanivs pver et neqviqvam obsessa ivventvs. 605
Ivnonem interea compellat Ivppiter vltro:
'o germana mihi atqve eadem gratissima conivnx,
vt rebare, Venvs (nec te sententia fallit)
Troianas svstentat opes, non vivida bello
dextra viris animvsqve ferox patiensqve pericli.' 610
cvi Ivno svmmissa: 'qvid, o pvlcherrime conivnx,
sollicitas aegram et tva tristia dicta timentem?
si mihi, qvae qvondam fverat qvamqve esse decebat,
vis in amore foret, non hoc mihi namqve negares,
omnipotens, qvin et pvgnae svbdvcere Tvrnvm 615
et Davno possem incolvmem servare parenti.
nvnc pereat Tevcrisqve pio det sangvine poenas.
ille tamen nostra dedvcit origine nomen
Pilvmnvsqve illi qvartvs pater, et tva larga
saepe manv mvltisqve oneravit limina donis.' 620
cvi rex aetherii breviter sic fatvr Olympi:
'si mora praesentis leti tempvsqve cadvco
oratvr ivveni meqve hoc ita ponere sentis,
tolle fvga Tvrnvm atqve instantibvs eripe fatis:
hactenvs indvlsisse vacat. sin altior istis 625
svb precibvs venia vlla latet totvmqve moveri
mvtarive pvtas bellvm, spes pascis inanis.'
et Ivno adlacrimans: 'qvid si, qvae voce gravaris,
mente dares atqve haec Tvrno rata vita maneret?
nvnc manet insontem gravis exitvs, avt ego veri 630
vana feror. qvod vt o potivs formidine falsa
lvdar, et in melivs tva, qvi potes, orsa reflectas!'
Haec vbi dicta dedit, caelo se protinvs alto
misit agens hiemem nimbo svccincta per avras,
Iliacamqve aciem et Lavrentia castra petivit. 635
tvm dea nvbe cava tenvem sine viribvs vmbram
in faciem Aeneae (visv mirabile monstrvm)
Dardaniis ornat telis, clipevmqve ivbasqve
divini adsimvlat capitis, dat inania verba,
dat sine mente sonvm gressvsqve effingit evntis, 640
morte obita qvalis fama est volitare figvras
avt qvae sopitos delvdvnt somnia sensvs.
at primas laeta ante acies exsvltat imago
inritatqve virvm telis et voce lacessit.
instat cvi Tvrnvs stridentemqve eminvs hastam 645
conicit; illa dato vertit vestigia tergo.
tvm vero Aenean aversvm vt cedere Tvrnvs
credidit atqve animo spem tvrbidvs havsit inanem:
'qvo fvgis, Aenea? thalamos ne desere pactos;
hac dabitvr dextra tellvs qvaesita per vndas.' 650
talia vociferans seqvitvr strictvmqve corvscat
mvcronem, nec ferre videt sva gavdia ventos.
Forte ratis celsi conivncta crepidine saxi
expositis stabat scalis et ponte parato,
qva rex Clvsinis advectvs Osinivs oris. 655
hvc sese trepida Aeneae fvgientis imago
conicit in latebras, nec Tvrnvs segnior instat
exsvperatqve moras et pontis transilit altos.
vix proram attigerat, rvmpit Satvrnia fvnem
avvlsamqve rapit revolvta per aeqvora navem. 660
tvm levis havd vltra latebras iam qvaerit imago, 663
sed svblime volans nvbi se immiscvit atrae,
illvm avtem Aeneas absentem in proelia poscit; 661
obvia mvlta virvm demittit corpora morti,
cvm Tvrnvm medio interea fert aeqvore tvrbo. 665
respicit ignarvs rervm ingratvsqve salvtis
et dvplicis cvm voce manvs ad sidera tendit:
'omnipotens genitor, tanton me crimine dignvm
dvxisti et talis volvisti expendere poenas?
qvo feror? vnde abii? qvae me fvga qvemve redvcit? 670
Lavrentisne itervm mvros avt castra videbo?
qvid manvs illa virvm, qvi me meaqve arma secvti?
qvosqve (nefas) omnis infanda in morte reliqvi
et nvnc palantis video, gemitvmqve cadentvm
accipio? qvid ago? avt qvae iam satis ima dehiscat 675
terra mihi? vos o potivs miserescite, venti;
in rvpes, in saxa (volens vos Tvrnvs adoro)
ferte ratem saevisqve vadis immittite syrtis,
qvo nec me Rvtvli nec conscia fama seqvatvr.'
haec memorans animo nvnc hvc, nvnc flvctvat illvc, 680
an sese mvcrone ob tantvm dedecvs amens
indvat et crvdvm per costas exigat ensem,
flvctibvs an iaciat mediis et litora nando
cvrva petat Tevcrvmqve itervm se reddat in arma.
ter conatvs vtramqve viam, ter maxima Ivno 685
continvit ivvenemqve animi miserata repressit.
labitvr alta secans flvctvqve aestvqve secvndo
et patris antiqvam Davni defertvr ad vrbem.
At Iovis interea monitis Mezentivs ardens
svccedit pvgnae Tevcrosqve invadit ovantis. 690
concvrrvnt Tyrrhenae acies atqve omnibvs vni,
vni odiisqve viro telisqve freqventibvs instant.
ille (velvt rvpes vastvm qvae prodit in aeqvor,
obvia ventorvm fvriis expostaqve ponto,
vim cvnctam atqve minas perfert caeliqve marisqve 695
ipsa immota manens) prolem Dolichaonis Hebrvm
sternit hvmi, cvm qvo Latagvm Palmvmqve fvgacem,
sed Latagvm saxo atqve ingenti fragmine montis
occvpat os faciemqve adversam, poplite Palmvm
svcciso volvi segnem sinit, armaqve Lavso 700
donat habere vmeris et vertice figere cristas.
nec non Evanthen Phrygivm Paridisqve Mimanta
aeqvalem comitemqve, vna qvem nocte Theano
in lvcem genitore Amyco dedit et face praegnas
Cisseis regina Parim; Paris vrbe paterna 705
occvbat, ignarvm Lavrens habet ora Mimanta.
ac velvt ille canvm morsv de montibvs altis
actvs aper, mvltos Vesvlvs qvem pinifer annos
defendit mvltosqve palvs Lavrentia silva
pascit harvndinea, postqvam inter retia ventvm est, 710
svbstitit infremvitqve ferox et inhorrvit armos,
nec cviqvam irasci propivsve accedere virtvs,
sed iacvlis tvtisqve procvl clamoribvs instant;
ille avtem impavidvs partis cvnctatvr in omnis 717
dentibvs infrendens et tergo decvtit hastas:
havd aliter, ivstae qvibvs est Mezentivs irae, 714
non vlli est animvs stricto concvrrere ferro,
missilibvs longe et vasto clamore lacessvnt.
Venerat antiqvis Corythi de finibvs Acron, 719
Graivs homo, infectos linqvens profvgvs hymenaeos.
hvnc vbi miscentem longe media agmina vidit,
pvrpvrevm pennis et pactae conivgis ostro,
impastvs stabvla alta leo cev saepe peragrans
(svadet enim vesana fames), si forte fvgacem
conspexit capream avt svrgentem in cornva cervvm, 725
gavdet hians immane comasqve arrexit et haeret
visceribvs svper incvmbens; lavit improba taeter
ora crvor—
sic rvit in densos alacer Mezentivs hostis.
sternitvr infelix Acron et calcibvs atram 730
tvndit hvmvm exspirans infractaqve tela crventat.
atqve idem fvgientem havd est dignatvs Oroden
sternere nec iacta caecvm dare cvspide vvlnvs;
obvivs adversoqve occvrrit seqve viro vir
contvlit, havd fvrto melior sed fortibvs armis. 735
tvm svper abiectvm posito pede nixvs et hasta:
'pars belli havd temnenda, viri, iacet altvs Orodes.'
conclamant socii laetvm paeana secvti;
ille avtem exspirans: 'non me, qvicvmqve es, invlto,
victor, nec longvm laetabere; te qvoqve fata 740
prospectant paria atqve eadem mox arva tenebis.'
ad qvem svbridens mixta Mezentivs ira:
'nvnc morere. ast de me divvm pater atqve hominvm rex
viderit.' hoc dicens edvxit corpore telvm.
olli dvra qvies ocvlos et ferrevs vrget 745
somnvs, in aeternam clavdvntvr lvmina noctem.
Caedicvs Alcathovm obtrvncat, Sacrator Hydaspen
parthenivmqve Rapo et praedvrvm viribvs Orsen,
Messapvs Clonivmqve Lycaonivmqve Erichaeten,
illvm infrenis eqvi lapsv tellvre iacentem, 750
hvnc peditem. pedes et Lycivs processerat Agis,
qvem tamen havd expers Valervs virtvtis avitae
deicit; at Thronivm Salivs Salivmqve Nealces
insidiis, iacvlo et longe fallente sagitta.
Iam gravis aeqvabat lvctvs et mvtva Mavors 755
fvnera; caedebant pariter pariterqve rvebant
victores victiqve, neqve his fvga nota neqve illis.
di Iovis in tectis iram miserantvr inanem
amborvm et tantos mortalibvs esse labores;
hinc Venvs, hinc contra spectat Satvrnia Ivno. 760
pallida Tisiphone media inter milia saevit.
At vero ingentem qvatiens Mezentivs hastam
tvrbidvs ingreditvr campo. qvam magnvs Orion,
cvm pedes incedit medii per maxima Nerei
stagna viam scindens, vmero svpereminet vndas, 765
avt svmmis referens annosam montibvs ornvm
ingreditvrqve solo et capvt inter nvbila condit,
talis se vastis infert Mezentivs armis.
hvic contra Aeneas specvlatvs in agmine longo
obvivs ire parat. manet imperterritvs ille 770
hostem magnanimvm opperiens, et mole sva stat;
atqve ocvlis spativm emensvs qvantvm satis hastae:
'dextra mihi devs et telvm, qvod missile libro,
nvnc adsint! voveo praedonis corpore raptis
indvtvm spoliis ipsvm te, Lavse, tropaevm 775
Aeneae.' dixit, stridentemqve eminvs hastam
iecit. at illa volans clipeo est excvssa procvlqve
egregivm Antoren latvs inter et ilia figit,
Hercvlis Antoren comitem, qvi missvs ab Argis
haeserat Evandro atqve Itala consederat vrbe. 780
sternitvr infelix alieno vvlnere, caelvmqve
aspicit et dvlcis moriens reminiscitvr Argos.
tvm pivs Aeneas hastam iacit; illa per orbem
aere cavvm triplici, per linea terga tribvsqve
transiit intextvm tavris opvs, imaqve sedit 785
ingvine, sed viris havd pertvlit. ocivs ensem
Aeneas viso Tyrrheni sangvine laetvs
eripit a femine et trepidanti fervidvs instat.
ingemvit cari graviter genitoris amore,
vt vidit, Lavsvs, lacrimaeqve per ora volvtae— 790
hic mortis dvrae casvm tvaqve optima facta,
si qva fidem tanto est operi latvra vetvstas,
non eqvidem nec te, ivvenis memorande, silebo—
ille pedem referens et invtilis inqve ligatvs
cedebat clipeoqve inimicvm hastile trahebat. 795
proripvit ivvenis seseqve immiscvit armis,
iamqve adsvrgentis dextra plagamqve ferentis
Aeneae svbiit mvcronem ipsvmqve morando
svstinvit; socii magno clamore seqvvntvr,
dvm genitor nati parma protectvs abiret, 800
telaqve conicivnt pertvrbantqve eminvs hostem
missilibvs. fvrit Aeneas tectvsqve tenet se.
ac velvt effvsa si qvando grandine nimbi
praecipitant, omnis campis diffvgit arator
omnis et agricola, et tvta latet arce viator 805
avt amnis ripis avt alti fornice saxi,
dvm plvit in terris, vt possint sole redvcto
exercere diem: sic obrvtvs vndiqve telis
Aeneas nvbem belli, dvm detonet omnis,
svstinet et Lavsvm increpitat Lavsoqve minatvr: 810
'qvo moritvre rvis maioraqve viribvs avdes?
fallit te incavtvm pietas tva.' nec minvs ille
exsvltat demens, saevae iamqve altivs irae
Dardanio svrgvnt dvctori, extremaqve Lavso
Parcae fila legvnt. validvm namqve exigit ensem 815
per medivm Aeneas ivvenem totvmqve recondit;
transiit et parmam mvcro, levia arma minacis,
et tvnicam molli mater qvam neverat avro,
implevitqve sinvm sangvis; tvm vita per avras
concessit maesta ad Manis corpvsqve reliqvit. 820
At vero vt vvltvm vidit morientis et ora,
ora modis Anchisiades pallentia miris,
ingemvit miserans graviter dextramqve tetendit,
et mentem patriae svbiit pietatis imago.
'qvid tibi nvnc, miserande pver, pro lavdibvs istis, 825
qvid pivs Aeneas tanta dabit indole dignvm?
arma, qvibvs laetatvs, habe tva; teqve parentvm
manibvs et cineri, si qva est ea cvra, remitto.
hoc tamen infelix miseram solabere mortem:
Aeneae magni dextra cadis.' increpat vltro 830
cvnctantis socios et terra svblevat ipsvm
sangvine tvrpantem comptos de more capillos.
Interea genitor Tiberini ad flvminis vndam
vvlnera siccabat lymphis corpvsqve levabat
arboris acclinis trvnco. procvl aerea ramis 835
dependet galea et prato gravia arma qviescvnt.
stant lecti circvm ivvenes; ipse aeger anhelans
colla fovet fvsvs propexam in pectore barbam;
mvlta svper Lavso rogitat, mvltvmqve remittit
qvi revocent maestiqve ferant mandata parentis. 840
at Lavsvm socii exanimem svper arma ferebant
flentes, ingentem atqve ingenti vvlnere victvm.
agnovit longe gemitvm praesaga mali mens.
canitiem mvlto deformat pvlvere et ambas
ad caelvm tendit palmas et corpore inhaeret. 845
'tantane me tenvit vivendi, nate, volvptas,
vt pro me hostili paterer svccedere dextrae,
qvem genvi? tvane haec genitor per vvlnera servor
morte tva vivens? hev, nvnc misero mihi demvm
exitivm infelix, nvnc alte vvlnvs adactvm! 850
idem ego, nate, tvvm macvlavi crimine nomen,
pvlsvs ob invidiam solio sceptrisqve paternis.
debveram patriae poenas odiisqve meorvm:
omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!
nvnc vivo neqve adhvc homines lvcemqve relinqvo. 855
sed linqvam.' simvl hoc dicens attollit in aegrvm
se femvr et, qvamqvam vis alto vvlnere tardat,
havd deiectvs eqvvm dvci ivbet. hoc decvs illi,
hoc solamen erat, bellis hoc victor abibat
omnibvs. adloqvitvr maerentem et talibvs infit: 860
'Rhaebe, div, res si qva div mortalibvs vlla est,
viximvs. avt hodie victor spolia illa crventi
et capvt Aeneae referes Lavsiqve dolorvm
vltor eris mecvm, avt, aperit si nvlla viam vis,
occvmbes pariter; neqve enim, fortissime, credo, 865
ivssa aliena pati et dominos dignabere Tevcros.'
dixit, et exceptvs tergo consveta locavit
membra manvsqve ambas iacvlis oneravit acvtis,
aere capvt fvlgens cristaqve hirsvtvs eqvina.
sic cvrsvm in medios rapidvs dedit. aestvat ingens 870
vno in corde pvdor mixtoqve insania lvctv.
atqve hic Aenean magna ter voce vocavit. 873
Aeneas agnovit enim laetvsqve precatvr:
'sic pater ille devm faciat, sic altvs Apollo!
incipias conferre manvm.'
tantvm effatvs et infesta svbit obvivs hasta.
ille avtem: 'qvid me erepto, saevissime, nato
terres? haec via sola fvit qva perdere posses:
nec mortem horremvs nec divvm parcimvs vlli. 880
desine, nam venio moritvrvs et haec tibi porto
dona privs.' dixit, telvmqve intorsit in hostem;
inde alivd svper atqve alivd figitqve volatqve
ingenti gyro, sed svstinet avrevs vmbo.
ter circvm astantem laevos eqvitavit in orbis 885
tela manv iaciens, ter secvm Troivs heros
immanem aerato circvmfert tegmine silvam.
inde vbi tot traxisse moras, tot spicvla taedet
vellere, et vrgetvr pvgna congressvs iniqva,
mvlta movens animo iam tandem ervmpit et inter 890
bellatoris eqvi cava tempora conicit hastam.
tollit se arrectvm qvadripes et calcibvs avras
verberat, effvsvmqve eqvitem svper ipse secvtvs
implicat eiectoqve incvmbit cernvvs armo.
clamore incendvnt caelvm Troesqve Latiniqve. 895
advolat Aeneas vaginaqve eripit ensem
et svper haec: 'vbi nvnc Mezentivs acer et illa
effera vis animi?' contra Tyrrhenvs, vt avras
svspiciens havsit caelvm mentemqve recepit:
'hostis amare, qvid increpitas mortemqve minaris? 900
nvllvm in caede nefas, nec sic ad proelia veni,
nec tecvm mevs haec pepigit mihi foedera Lavsvs.
vnvm hoc per si qva est victis venia hostibvs oro:
corpvs hvmo patiare tegi. scio acerba meorvm
circvmstare odia: hvnc, oro, defende fvrorem 905
et me consortem nati concede sepvlcro.'
haec loqvitvr, ivgvloqve havd inscivs accipit ensem
vndantiqve animam diffvndit in arma crvore.
AENEIDA LIBER XI
Oceanvm interea svrgens Avrora reliqvit:
Aeneas, qvamqvam et sociis dare tempvs hvmandis
praecipitant cvrae tvrbataqve fvnere mens est,
vota devm primo victor solvebat Eoo.
ingentem qvercvm decisis vndiqve ramis 5
constitvit tvmvlo fvlgentiaqve indvit arma,
Mezenti dvcis exvvias, tibi magne tropaevm
bellipotens; aptat rorantis sangvine cristas
telaqve trvnca viri, et bis sex thoraca petitvm
perfossvmqve locis, clipevmqve ex aere sinistrae 10
svbligat atqve ensem collo svspendit ebvrnvm.
tvm socios (namqve omnis evm stipata tegebat
tvrba dvcvm) sic incipiens hortatvr ovantis:
'maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,
qvod svperest; haec svnt spolia et de rege svperbo 15
primitiae manibvsqve meis Mezentivs hic est.
nvnc iter ad regem nobis mvrosqve Latinos.
arma parate, animis et spe praesvmite bellvm,
ne qva mora ignaros, vbi primvm vellere signa
adnverint svperi pvbemqve edvcere castris, 20
impediat segnisve metv sententia tardet.
interea socios inhvmataqve corpora terrae
mandemvs, qvi solvs honos Acheronte svb imo est.
ite,' ait 'egregias animas, qvae sangvine nobis
hanc patriam peperere svo, decorate svpremis 25
mvneribvs, maestamqve Evandri primvs ad vrbem
mittatvr Pallas, qvem non virtvtis egentem
abstvlit atra dies et fvnere mersit acerbo.'
Sic ait inlacrimans, recipitqve ad limina gressvm
corpvs vbi exanimi positvm Pallantis Acoetes 30
servabat senior, qvi Parrhasio Evandro
armiger ante fvit, sed non felicibvs aeqve
tvm comes avspiciis caro datvs ibat alvmno.
circvm omnis famvlvmqve manvs Troianaqve tvrba
et maestvm Iliades crinem de more solvtae. 35
vt vero Aeneas foribvs sese intvlit altis
ingentem gemitvm tvnsis ad sidera tollvnt
pectoribvs, maestoqve immvgit regia lvctv.
ipse capvt nivei fvltvm Pallantis et ora
vt vidit leviqve patens in pectore vvlnvs 40
cvspidis Avsoniae, lacrimis ita fatvr obortis:
'tene,' inqvit 'miserande pver, cvm laeta veniret,
invidit Fortvna mihi, ne regna videres
nostra neqve ad sedes victor veherere paternas?
non haec Evandro de te promissa parenti 45
discedens dederam, cvm me complexvs evntem
mitteret in magnvm imperivm metvensqve moneret
acris esse viros, cvm dvra proelia gente.
et nvnc ille qvidem spe mvltvm captvs inani
fors et vota facit cvmvlatqve altaria donis, 50
nos ivvenem exanimvm et nil iam caelestibvs vllis
debentem vano maesti comitamvr honore.
infelix, nati fvnvs crvdele videbis!
hi nostri reditvs exspectatiqve trivmphi?
haec mea magna fides? at non, Evandre, pvdendis 55
vvlneribvs pvlsvm aspicies, nec sospite dirvm
optabis nato fvnvs pater. ei mihi qvantvm
praesidivm, Avsonia, et qvantvm tv perdis, Ivle!'
Haec vbi deflevit, tolli miserabile corpvs
imperat, et toto lectos ex agmine mittit 60
mille viros qvi svpremvm comitentvr honorem
intersintqve patris lacrimis, solacia lvctvs
exigva ingentis, misero sed debita patri.
havd segnes alii cratis et molle feretrvm
arbvteis texvnt virgis et vimine qverno 65
exstrvctosqve toros obtentv frondis invmbrant.
hic ivvenem agresti svblimem stramine ponvnt:
qvalem virgineo demessvm pollice florem
sev mollis violae sev langventis hyacinthi,
cvi neqve fvlgor adhvc nec dvm sva forma recessit, 70
non iam mater alit tellvs virisqve ministrat.
tvm geminas vestis avroqve ostroqve rigentis
extvlit Aeneas, qvas illi laeta laborvm
ipsa svis qvondam manibvs Sidonia Dido
fecerat et tenvi telas discreverat avro. 75
harvm vnam ivveni svpremvm maestvs honorem
indvit arsvrasqve comas obnvbit amictv,
mvltaqve praeterea Lavrentis praemia pvgnae
aggerat et longo praedam ivbet ordine dvci;
addit eqvos et tela qvibvs spoliaverat hostem. 80
vinxerat et post terga manvs, qvos mitteret vmbris
inferias, caeso sparsvrvs sangvine flammas,
indvtosqve ivbet trvncos hostilibvs armis
ipsos ferre dvces inimicaqve nomina figi.
dvcitvr infelix aevo confectvs Acoetes, 85
pectora nvnc foedans pvgnis, nvnc vngvibvs ora,
sternitvr et toto proiectvs corpore terrae;
dvcvnt et Rvtvlo perfvsos sangvine cvrrvs.
post bellator eqvvs positis insignibvs Aethon
it lacrimans gvttisqve vmectat grandibvs ora. 90
hastam alii galeamqve fervnt, nam cetera Tvrnvs
victor habet. tvm maesta phalanx Tevcriqve seqvvntvr
Tyrrheniqve omnes et versis Arcades armis.
postqvam omnis longe comitvm praecesserat ordo,
svbstitit Aeneas gemitvqve haec addidit alto: 95
'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli
fata vocant: salve aeternvm mihi, maxime Palla,
aeternvmqve vale.' nec plvra effatvs ad altos
tendebat mvros gressvmqve in castra ferebat.
Iamqve oratores aderant ex vrbe Latina 100
velati ramis oleae veniamqve rogantes:
corpora, per campos ferro qvae fvsa iacebant,
redderet ac tvmvlo sineret svccedere terrae;
nvllvm cvm victis certamen et aethere cassis;
parceret hospitibvs qvondam socerisqve vocatis. 105
qvos bonvs Aeneas havd aspernanda precantis
proseqvitvr venia et verbis haec insvper addit:
'qvaenam vos tanto fortvna indigna, Latini,
implicvit bello, qvi nos fvgiatis amicos?
pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 110
oratis? eqvidem et vivis concedere vellem.
nec veni, nisi fata locvm sedemqve dedissent,
nec bellvm cvm gente gero; rex nostra reliqvit
hospitia et Tvrni potivs se credidit armis.
aeqvivs hvic Tvrnvm fverat se opponere morti. 115
si bellvm finire manv, si pellere Tevcros
apparat, his mecvm decvit concvrrere telis:
vixet cvi vitam devs avt sva dextra dedisset.
nvnc ite et miseris svpponite civibvs ignem.'
dixerat Aeneas. illi obstipvere silentes 120
conversiqve ocvlos inter se atqve ora tenebant.
Tvm senior semperqve odiis et crimine Drances
infensvs ivveni Tvrno sic ore vicissim
orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis,
vir Troiane, qvibvs caelo te lavdibvs aeqvem? 125
ivstitiaene privs mirer belline laborvm?
nos vero haec patriam grati referemvs ad vrbem
et te, si qva viam dederit Fortvna, Latino
ivngemvs regi. qvaerat sibi foedera Tvrnvs.
qvin et fatalis mvrorvm attollere moles 130
saxaqve svbvectare vmeris Troiana ivvabit.'
dixerat haec vnoqve omnes eadem ore fremebant.
bis senos pepigere dies, et pace seqvestra
per silvas Tevcri mixtiqve impvne Latini
erravere ivgis. ferro sonat alta bipenni 135
fraxinvs, evertvnt actas ad sidera pinvs,
robora nec cvneis et olentem scindere cedrvm
nec plavstris cessant vectare gementibvs ornos.
Et iam Fama volans, tanti praenvntia lvctvs,
Evandrvm Evandriqve domos et moenia replet, 140
qvae modo victorem Latio Pallanta ferebat.
Arcades ad portas rvere et de more vetvsto
fvnereas rapvere faces; lvcet via longo
ordine flammarvm et late discriminat agros.
contra tvrba Phrygvm veniens plangentia ivngit 145
agmina. qvae postqvam matres svccedere tectis
vidervnt, maestam incendvnt clamoribvs vrbem.
at non Evandrvm potis est vis vlla tenere,
sed venit in medios. feretro Pallante reposto
procvbvit svper atqve haeret lacrimansqve gemensqve, 150
et via vix tandem voci laxata dolore est:
'non haec, o Palla, dederas promissa parenti,
cavtivs vt saevo velles te credere Marti.
havd ignarvs eram qvantvm nova gloria in armis
et praedvlce decvs primo certamine posset. 155
primitiae ivvenis miserae belliqve propinqvi
dvra rvdimenta, et nvlli exavdita deorvm
vota precesqve meae! tvqve, o sanctissima conivnx,
felix morte tva neqve in hvnc servata dolorem!
contra ego vivendo vici mea fata, svperstes 160
restarem vt genitor. Trovm socia arma secvtvm
obrverent Rvtvli telis! animam ipse dedissem
atqve haec pompa domvm me, non Pallanta, referret!
nec vos argverim, Tevcri, nec foedera nec qvas
ivnximvs hospitio dextras: sors ista senectae 165
debita erat nostrae. qvod si immatvra manebat
mors gnatvm, caesis Volscorvm milibvs ante
dvcentem in Lativm Tevcros cecidisse ivvabit.
qvin ego non alio digner te fvnere, Palla,
qvam pivs Aeneas et qvam magni Phryges et qvam 170
Tyrrheniqve dvces, Tyrrhenvm exercitvs omnis.
magna tropaea fervnt qvos dat tva dextera leto;
tv qvoqve nvnc stares immanis trvncvs in arvis,
esset par aetas et idem si robvr ab annis,
Tvrne. sed infelix Tevcros qvid demoror armis? 175
vadite et haec memores regi mandata referte:
qvod vitam moror invisam Pallante perempto
dextera cavsa tva est, Tvrnvm gnatoqve patriqve
qvam debere vides. meritis vacat hic tibi solvs
fortvnaeqve locvs. non vitae gavdia qvaero, 180
nec fas, sed gnato manis perferre svb imos.'
Avrora interea miseris mortalibvs almam
extvlerat lvcem referens opera atqve labores:
iam pater Aeneas, iam cvrvo in litore Tarchon
constitvere pyras. hvc corpora qvisqve svorvm 185
more tvlere patrvm, svbiectisqve ignibvs atris
conditvr in tenebras altvm caligine caelvm.
ter circvm accensos cincti fvlgentibvs armis
decvrrere rogos, ter maestvm fvneris ignem
lvstravere in eqvis vlvlatvsqve ore dedere. 190
spargitvr et tellvs lacrimis, spargvntvr et arma,
it caelo clamorqve virvm clangorqve tvbarvm.
hic alii spolia occisis derepta Latinis
conicivnt igni, galeas ensisqve decoros
frenaqve ferventisqve rotas; pars mvnera nota, 195
ipsorvm clipeos et non felicia tela.
mvlta bovm circa mactantvr corpora Morti,
saetigerosqve sves raptasqve ex omnibvs agris
in flammam ivgvlant pecvdes. tvm litore toto
ardentis spectant socios semvstaqve servant 200
bvsta, neqve avelli possvnt, nox vmida donec
invertit caelvm stellis ardentibvs aptvm.
Nec minvs et miseri diversa in parte Latini
innvmeras strvxere pyras, et corpora partim
mvlta virvm terrae infodivnt, avectaqve partim 205
finitimos tollvnt in agros vrbiqve remittvnt.
cetera confvsaeqve ingentem caedis acervvm
nec nvmero nec honore cremant; tvnc vndiqve vasti
certatim crebris conlvcent ignibvs agri.
tertia lvx gelidam caelo dimoverat vmbram: 210
maerentes altvm cinerem et confvsa rvebant
ossa focis tepidoqve onerabant aggere terrae.
iam vero in tectis, praedivitis vrbe Latini,
praecipvvs fragor et longi pars maxima lvctvs.
hic matres miseraeqve nvrvs, hic cara sororvm 215
pectora maerentvm pveriqve parentibvs orbi
dirvm exsecrantvr bellvm Tvrniqve hymenaeos;
ipsvm armis ipsvmqve ivbent decernere ferro,
qvi regnvm Italiae et primos sibi poscat honores.
ingravat haec saevvs Drances solvmqve vocari 220
testatvr, solvm posci in certamina Tvrnvm.
mvlta simvl contra variis sententia dictis
pro Tvrno, et magnvm reginae nomen obvmbrat,
mvlta virvm meritis svstentat fama tropaeis.
Hos inter motvs, medio in flagrante tvmvltv, 225
ecce svper maesti magna Diomedis ab vrbe
legati responsa fervnt: nihil omnibvs actvm
tantorvm impensis opervm, nil dona neqve avrvm
nec magnas valvisse preces, alia arma Latinis
qvaerenda, avt pacem Troiano ab rege petendvm. 230
deficit ingenti lvctv rex ipse Latinvs:
fatalem Aenean manifesto nvmine ferri
admonet ira devm tvmvliqve ante ora recentes.
ergo concilivm magnvm primosqve svorvm
imperio accitos alta intra limina cogit. 235
olli convenere flvvntqve ad regia plenis
tecta viis. sedet in mediis et maximvs aevo
et primvs sceptris havd laeta fronte Latinvs.
atqve hic legatos Aetola ex vrbe remissos
qvae referant fari ivbet, et responsa reposcit 240
ordine cvncta svo. tvm facta silentia lingvis,
et Venvlvs dicto parens ita farier infit:
'Vidimvs, o cives, Diomedem Argivaqve castra,
atqve iter emensi casvs svperavimvs omnis,
contigimvsqve manvm qva concidit Ilia tellvs. 245
ille vrbem Argyripam patriae cognomine gentis
victor Gargani condebat Iapygis agris.
postqvam introgressi et coram data copia fandi,
mvnera praeferimvs, nomen patriamqve docemvs,
qvi bellvm intvlerint, qvae cavsa attraxerit Arpos. 250
avditis ille haec placido sic reddidit ore:
"o fortvnatae gentes, Satvrnia regna,
antiqvi Avsonii, qvae vos fortvna qvietos
sollicitat svadetqve ignota lacessere bella?
qvicvmqve Iliacos ferro violavimvs agros 255
(mitto ea qvae mvris bellando exhavsta svb altis,
qvos Simois premat ille viros) infanda per orbem
svpplicia et scelervm poenas expendimvs omnes,
vel Priamo miseranda manvs; scit triste Minervae
sidvs et Evboicae cavtes vltorqve Capherevs. 260
militia ex illa diversvm ad litvs abacti
Atrides Protei Menelavs advsqve colvmnas
exsvlat, Aetnaeos vidit Cyclopas Vlixes.
regna Neoptolemi referam versosqve penatis
Idomenei? Libycone habitantis litore Locros? 265
ipse Mycenaevs magnorvm dvctor Achivvm
conivgis infandae prima inter limina dextra
oppetiit, devictam Asiam svbsedit advlter.
invidisse deos, patriis vt redditvs aris
conivgivm optatvm et pvlchram Calydona viderem? 270
nvnc etiam horribili visv portenta seqvvntvr
et socii amissi petiervnt aethera pennis
flvminibvsqve vagantvr aves (hev, dira meorvm
svpplicia!) et scopvlos lacrimosis vocibvs implent.
haec adeo ex illo mihi iam speranda fvervnt 275
tempore cvm ferro caelestia corpora demens
appetii et Veneris violavi vvlnere dextram.
ne vero, ne me ad talis impellite pvgnas.
nec mihi cvm Tevcris vllvm post ervta bellvm
Pergama nec vetervm memini laetorve malorvm. 280
mvnera qvae patriis ad me portatis ab oris
vertite ad Aenean. stetimvs tela aspera contra
contvlimvsqve manvs: experto credite qvantvs
in clipevm adsvrgat, qvo tvrbine torqveat hastam.
si dvo praeterea talis Idaea tvlisset 285
terra viros, vltro Inachias venisset ad vrbes
Dardanvs, et versis lvgeret Graecia fatis.
qvidqvid apvd dvrae cessatvm est moenia Troiae,
Hectoris Aeneaeqve manv victoria Graivm
haesit et in decimvm vestigia rettvlit annvm. 290
ambo animis, ambo insignes praestantibvs armis,
hic pietate prior. coeant in foedera dextrae,
qva datvr; ast armis concvrrant arma cavete."
et responsa simvl qvae sint, rex optime, regis
avdisti et qvae sit magno sententia bello.' 295
Vix ea legati, varivsqve per ora cvcvrrit
Avsonidvm tvrbata fremor, cev saxa morantvr
cvm rapidos amnis, fit clavso gvrgite mvrmvr
vicinaeqve fremvnt ripae crepitantibvs vndis.
vt primvm placati animi et trepida ora qviervnt, 300
praefatvs divos solio rex infit ab alto:
'Ante eqvidem svmma de re statvisse, Latini,
et vellem et fverat melivs, non tempore tali
cogere concilivm, cvm mvros adsidet hostis.
bellvm importvnvm, cives, cvm gente deorvm 305
invictisqve viris gerimvs, qvos nvlla fatigant
proelia nec victi possvnt absistere ferro.
spem si qvam ascitis Aetolvm habvistis in armis,
ponite. spes sibi qvisqve; sed haec qvam angvsta videtis.
cetera qva rervm iaceant percvlsa rvina, 310
ante ocvlos interqve manvs svnt omnia vestras.
nec qvemqvam incvso: potvit qvae plvrima virtvs
esse, fvit; toto certatvm est corpore regni.
nvnc adeo qvae sit dvbiae sententia menti,
expediam et pavcis (animos adhibete) docebo. 315
est antiqvvs ager Tvsco mihi proximvs amni,
longvs in occasvm, finis svper vsqve Sicanos;
Avrvnci Rvtvliqve servnt, et vomere dvros
exercent collis atqve horvm asperrima pascvnt.
haec omnis regio et celsi plaga pinea montis 320
cedat amicitiae Tevcrorvm, et foederis aeqvas
dicamvs leges sociosqve in regna vocemvs:
considant, si tantvs amor, et moenia condant.
sin alios finis aliamqve capessere gentem
est animvs possvntqve solo decedere nostro, 325
bis denas Italo texamvs robore navis;
sev plvris complere valent, iacet omnis ad vndam
materies: ipsi nvmervmqve modvmqve carinis
praecipiant, nos aera, manvs, navalia demvs.
praeterea, qvi dicta ferant et foedera firment 330
centvm oratores prima de gente Latinos
ire placet pacisqve manv praetendere ramos,
mvnera portantis avriqve eborisqve talenta
et sellam regni trabeamqve insignia nostri.
consvlite in medivm et rebvs svccvrrite fessis.' 335
Tvm Drances idem infensvs, qvem gloria Tvrni
obliqva invidia stimvlisqve agitabat amaris,
largvs opvm et lingva melior, sed frigida bello
dextera, consiliis habitvs non fvttilis avctor,
seditione potens (genvs hvic materna svperbvm 340
nobilitas dabat, incertvm de patre ferebat),
svrgit et his onerat dictis atqve aggerat iras:
'rem nvlli obscvram nostrae nec vocis egentem
consvlis, o bone rex: cvncti se scire fatentvr
qvid fortvna ferat popvli, sed dicere mvssant. 345
det libertatem fandi flatvsqve remittat,
cvivs ob avspicivm infavstvm moresqve sinistros
(dicam eqvidem, licet arma mihi mortemqve minetvr)
lvmina tot cecidisse dvcvm totamqve videmvs
consedisse vrbem lvctv, dvm Troia temptat 350
castra fvgae fidens et caelvm territat armis.
vnvm etiam donis istis, qvae plvrima mitti
Dardanidis diciqve ivbes, vnvm, optime regvm,
adicias, nec te vllivs violentia vincat
qvin natam egregio genero dignisqve hymenaeis 355
des pater, et pacem hanc aeterno foedere ivngas.
qvod si tantvs habet mentes et pectora terror,
ipsvm obtestemvr veniamqve oremvs ab ipso:
cedat, ivs proprivm regi patriaeqve remittat.
qvid miseros totiens in aperta pericvla civis 360
proicis, o Latio capvt horvm et cavsa malorvm?
nvlla salvs bello, pacem te poscimvs omnes,
Tvrne, simvl pacis solvm inviolabile pignvs.
primvs ego, invisvm qvem tv tibi fingis (et esse
nil moror), en svpplex venio. miserere tvorvm, 365
pone animos et pvlsvs abi. sat fvnera fvsi
vidimvs ingentis et desolavimvs agros.
avt, si fama movet, si tantvm pectore robvr
concipis et si adeo dotalis regia cordi est,
avde atqve adversvm fidens fer pectvs in hostem. 370
scilicet vt Tvrno contingat regia conivnx,
nos animae viles, inhvmata infletaqve tvrba,
sternamvr campis. etiam tv, si qva tibi vis,
si patrii qvid Martis habes, illvm aspice contra
qvi vocat.' 375
Talibvs exarsit dictis violentia Tvrni.
dat gemitvm rvmpitqve has imo pectore voces:
'larga qvidem semper, Drance, tibi copia fandi
tvm cvm bella manvs poscvnt, patribvsqve vocatis
primvs ades. sed non replenda est cvria verbis, 380
qvae tvto tibi magna volant, dvm distinet hostem
agger mvrorvm nec invndant sangvine fossae.
proinde tona eloqvio (solitvm tibi) meqve timoris
argve tv, Drance, qvando tot stragis acervos
Tevcrorvm tva dextra dedit, passimqve tropaeis 385
insignis agros. possit qvid vivida virtvs
experiare licet, nec longe scilicet hostes
qvaerendi nobis; circvmstant vndiqve mvros.
imvs in adversos—qvid cessas? an tibi Mavors
ventosa in lingva pedibvsqve fvgacibvs istis 390
semper erit?
pvlsvs ego? avt qvisqvam merito, foedissime, pvlsvm
argvet, Iliaco tvmidvm qvi crescere Thybrim
sangvine et Evandri totam cvm stirpe videbit
procvbvisse domvm atqve exvtos Arcadas armis? 395
havd ita me experti Bitias et Pandarvs ingens
et qvos mille die victor svb Tartara misi,
inclvsvs mvris hostiliqve aggere saeptvs.
nvlla salvs bello? capiti cane talia, demens,
Dardanio rebvsqve tvis. proinde omnia magno 400
ne cessa tvrbare metv atqve extollere viris
gentis bis victae, contra premere arma Latini.
nvnc et Myrmidonvm proceres Phrygia arma tremescvnt,
nvnc et Tydides et Larisaevs Achilles,
amnis et Hadriacas retro fvgit Avfidvs vndas. 405
vel cvm se pavidvm contra mea ivrgia fingit,
artificis scelvs, et formidine crimen acerbat.
nvmqvam animam talem dextra hac (absiste moveri)
amittes: habitet tecvm et sit pectore in isto.
nvnc ad te et tva magna, pater, consvlta revertor. 410
si nvllam nostris vltra spem ponis in armis,
si tam deserti svmvs et semel agmine verso
fvnditvs occidimvs neqve habet Fortvna regressvm,
oremvs pacem et dextras tendamvs inertis.
qvamqvam o si solitae qvicqvam virtvtis adesset! 415
ille mihi ante alios fortvnatvsqve laborvm
egregivsqve animi, qvi, ne qvid tale videret,
procvbvit moriens et hvmvm semel ore momordit.
sin et opes nobis et adhvc intacta ivventvs
avxilioqve vrbes Italae popvliqve svpersvnt, 420
sin et Troianis cvm mvlto gloria venit
sangvine (svnt illis sva fvnera, parqve per omnis
tempestas), cvr indecores in limine primo
deficimvs? cvr ante tvbam tremor occvpat artvs?
mvlta dies variiqve labor mvtabilis aevi 425
rettvlit in melivs, mvltos alterna revisens
lvsit et in solido rvrsvs Fortvna locavit.
non erit avxilio nobis Aetolvs et Arpi:
at Messapvs erit felixqve Tolvmnivs et qvos
tot popvli misere dvces, nec parva seqvetvr 430
gloria delectos Latio et Lavrentibvs agris.
est et Volscorvm egregia de gente Camilla
agmen agens eqvitvm et florentis aere catervas.
qvod si me solvm Tevcri in certamina poscvnt
idqve placet tantvmqve bonis commvnibvs obsto, 435
non adeo has exosa manvs Victoria fvgit
vt tanta qvicqvam pro spe temptare recvsem.
ibo animis contra, vel magnvm praestet Achillem
factaqve Volcani manibvs paria indvat arma
ille licet. vobis animam hanc soceroqve Latino 440
Tvrnvs ego, havd vlli vetervm virtvte secvndvs,
devovi. solvm Aeneas vocat? et vocet oro;
nec Drances potivs, sive est haec ira deorvm,
morte lvat, sive est virtvs et gloria, tollat.'
Illi haec inter se dvbiis de rebvs agebant 445
certantes: castra Aeneas aciemqve movebat.
nvntivs ingenti per regia tecta tvmvltv
ecce rvit magnisqve vrbem terroribvs implet:
instrvctos acie Tiberino a flvmine Tevcros
Tyrrhenamqve manvm totis descendere campis. 450
extemplo tvrbati animi concvssaqve vvlgi
pectora et arrectae stimvlis havd mollibvs irae.
arma manv trepidi poscvnt, fremit arma ivventvs,
flent maesti mvssantqve patres. hic vndiqve clamor
dissensv vario magnvs se tollit in avras, 455
havd secvs atqve alto in lvco cvm forte catervae
consedere avivm, piscosove amne Padvsae
dant sonitvm ravci per stagna loqvacia cycni.
'immo,' ait 'o cives,' arrepto tempore Tvrnvs,
'cogite concilivm et pacem lavdate sedentes; 460
illi armis in regna rvvnt.' nec plvra locvtvs
corripvit sese et tectis citvs extvlit altis.
'tv, Volvse, armari Volscorvm edice maniplis,
dvc' ait 'et Rvtvlos. eqvitem Messapvs in armis,
et cvm fratre Coras latis diffvndite campis. 465
pars aditvs vrbis firment tvrrisqve capessant;
cetera, qva ivsso, mecvm manvs inferat arma.'
Ilicet in mvros tota discvrritvr vrbe.
concilivm ipse pater et magna incepta Latinvs
deserit ac tristi tvrbatvs tempore differt, 470
mvltaqve se incvsat qvi non acceperit vltro
Dardanivm Aenean genervmqve asciverit vrbi.
praefodivnt alii portas avt saxa svdesqve
svbvectant. bello dat signvm ravca crventvm
bvcina. tvm mvros varia cinxere corona 475
matronae pveriqve, vocat labor vltimvs omnis.
nec non ad templvm svmmasqve ad Palladis arces
svbvehitvr magna matrvm regina caterva
dona ferens, ivxtaqve comes Lavinia virgo,
cavsa mali tanti, ocvlos deiecta decoros. 480
svccedvnt matres et templvm tvre vaporant
et maestas alto fvndvnt de limine voces:
'armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,
frange manv telvm Phrygii praedonis, et ipsvm
pronvm sterne solo portisqve effvnde svb altis.' 485
cingitvr ipse fvrens certatim in proelia Tvrnvs.
iamqve adeo rvtilvm thoraca indvtvs aenis
horrebat sqvamis svrasqve inclvserat avro,
tempora nvdvs adhvc, lateriqve accinxerat ensem,
fvlgebatqve alta decvrrens avrevs arce 490
exsvltatqve animis et spe iam praecipit hostem:
qvalis vbi abrvptis fvgit praesepia vinclis
tandem liber eqvvs, campoqve potitvs aperto
avt ille in pastvs armentaqve tendit eqvarvm
avt adsvetvs aqvae perfvndi flvmine noto 495
emicat, arrectisqve fremit cervicibvs alte
lvxvrians lvdvntqve ivbae per colla, per armos.
Obvia cvi Volscorvm acie comitante Camilla
occvrrit portisqve ab eqvo regina svb ipsis
desilvit, qvam tota cohors imitata relictis 500
ad terram deflvxit eqvis; tvm talia fatvr:
'Tvrne, svi merito si qva est fidvcia forti,
avdeo et Aeneadvm promitto occvrrere tvrmae
solaqve Tyrrhenos eqvites ire obvia contra.
me sine prima manv temptare pericvla belli, 505
tv pedes ad mvros svbsiste et moenia serva.'
Tvrnvs ad haec ocvlos horrenda in virgine fixvs:
'o decvs Italiae virgo, qvas dicere grates
qvasve referre parem? sed nvnc, est omnia qvando
iste animvs svpra, mecvm partire laborem. 510
Aeneas, vt fama fidem missiqve reportant
exploratores, eqvitvm levia improbvs arma
praemisit, qvaterent campos; ipse ardva montis
per deserta ivgo svperans adventat ad vrbem.
fvrta paro belli convexo in tramite silvae, 515
vt bivias armato obsidam milite favces.
tv Tyrrhenvm eqvitem conlatis excipe signis;
tecvm acer Messapvs erit tvrmaeqve Latinae
Tibvrtiqve manvs, dvcis et tv concipe cvram.'
sic ait, et paribvs Messapvm in proelia dictis 520
hortatvr sociosqve dvces et pergit in hostem.
Est cvrvo anfractv valles, accommoda fravdi
armorvmqve dolis, qvam densis frondibvs atrvm
vrget vtrimqve latvs, tenvis qvo semita dvcit
angvstaeqve fervnt favces aditvsqve maligni. 525
hanc svper in specvlis svmmoqve in vertice montis
planities ignota iacet tvtiqve receptvs,
sev dextra laevaqve velis occvrrere pvgnae
sive instare ivgis et grandia volvere saxa.
hvc ivvenis nota fertvr regione viarvm 530
arripvitqve locvm et silvis insedit iniqvis.
Velocem interea svperis in sedibvs Opim,
vnam ex virginibvs sociis sacraqve caterva,
compellabat et has tristis Latonia voces
ore dabat: 'graditvr bellvm ad crvdele Camilla, 535
o virgo, et nostris neqviqvam cingitvr armis,
cara mihi ante alias. neqve enim novvs iste Dianae
venit amor svbitaqve animvm dvlcedine movit.
pvlsvs ob invidiam regno virisqve svperbas
Priverno antiqva Metabvs cvm excederet vrbe, 540
infantem fvgiens media inter proelia belli
svstvlit exsilio comitem, matrisqve vocavit
nomine Casmillae mvtata parte Camillam.
ipse sinv prae se portans ivga longa petebat
solorvm nemorvm: tela vndiqve saeva premebant 545
et circvmfvso volitabant milite Volsci.
ecce fvgae medio svmmis Amasenvs abvndans
spvmabat ripis, tantvs se nvbibvs imber
rvperat. ille innare parans infantis amore
tardatvr caroqve oneri timet. omnia secvm 550
versanti svbito vix haec sententia sedit:
telvm immane manv valida qvod forte gerebat
bellator, solidvm nodis et robore cocto,
hvic natam libro et silvestri svbere clavsam
implicat atqve habilem mediae circvmligat hastae; 555
qvam dextra ingenti librans ita ad aethera fatvr:
"alma, tibi hanc, nemorvm cvltrix, Latonia virgo,
ipse pater famvlam voveo; tva prima per avras
tela tenens svpplex hostem fvgit. accipe, testor,
diva tvam, qvae nvnc dvbiis committitvr avris." 560
dixit, et addvcto contortvm hastile lacerto
immittit: sonvere vndae, rapidvm svper amnem
infelix fvgit in iacvlo stridente Camilla.
at Metabvs magna propivs iam vrgente caterva
dat sese flvvio, atqve hastam cvm virgine victor 565
gramineo, donvm Triviae, de caespite vellit.
non illvm tectis vllae, non moenibvs vrbes
accepere (neqve ipse manvs feritate dedisset),
pastorvm et solis exegit montibvs aevvm.
hic natam in dvmis interqve horrentia lvstra 570
armentalis eqvae mammis et lacte ferino
nvtribat teneris immvlgens vbera labris.
vtqve pedvm primis infans vestigia plantis
institerat, iacvlo palmas armavit acvto
spicvlaqve ex vmero parvae svspendit et arcvm. 575
pro crinali avro, pro longae tegmine pallae
tigridis exvviae per dorsvm a vertice pendent.
tela manv iam tvm tenera pverilia torsit
et fvndam tereti circvm capvt egit habena
Strymoniamqve grvem avt albvm deiecit olorem. 580
mvltae illam frvstra Tyrrhena per oppida matres
optavere nvrvm; sola contenta Diana
aeternvm telorvm et virginitatis amorem
intemerata colit. vellem havd correpta fvisset
militia tali conata lacessere Tevcros: 585
cara mihi comitvmqve foret nvnc vna mearvm.
vervm age, qvandoqvidem fatis vrgetvr acerbis,
labere, nympha, polo finisqve invise Latinos,
tristis vbi infavsto committitvr omine pvgna.
haec cape et vltricem pharetra deprome sagittam: 590
hac, qvicvmqve sacrvm violarit vvlnere corpvs,
Tros Italvsqve, mihi pariter det sangvine poenas.
post ego nvbe cava miserandae corpvs et arma
inspoliata feram tvmvlo patriaeqve reponam.'
dixit, at illa levis caeli delapsa per avras 595
insonvit nigro circvmdata tvrbine corpvs.
At manvs interea mvris Troiana propinqvat,
Etrvsciqve dvces eqvitvmqve exercitvs omnis
compositi nvmero in tvrmas. fremit aeqvore toto
insvltans sonipes et pressis pvgnat habenis 600
hvc conversvs et hvc; tvm late ferrevs hastis
horret ager campiqve armis svblimibvs ardent.
nec non Messapvs contra celeresqve Latini
et cvm fratre Coras et virginis ala Camillae
adversi campo apparent, hastasqve redvctis 605
protendvnt longe dextris et spicvla vibrant,
adventvsqve virvm fremitvsqve ardescit eqvorvm.
iamqve intra iactvm teli progressvs vterqve
svbstiterat: svbito ervmpvnt clamore fvrentisqve
exhortantvr eqvos, fvndvnt simvl vndiqve tela 610
crebra nivis ritv, caelvmqve obtexitvr vmbra.
continvo adversis Tyrrhenvs et acer Acontevs
conixi incvrrvnt hastis primiqve rvinam
dant sonitv ingenti perfractaqve qvadripedantvm
pectora pectoribvs rvmpvnt; excvssvs Acontevs 615
fvlminis in morem avt tormento ponderis acti
praecipitat longe et vitam dispergit in avras.
Extemplo tvrbatae acies, versiqve Latini
reicivnt parmas et eqvos ad moenia vertvnt;
Troes agvnt, princeps tvrmas indvcit Asilas. 620
iamqve propinqvabant portis rvrsvsqve Latini
clamorem tollvnt et mollia colla reflectvnt;
hi fvgivnt penitvsqve datis refervntvr habenis.
qvalis vbi alterno procvrrens gvrgite pontvs
nvnc rvit ad terram scopvlosqve svperiacit vnda 625
spvmevs extremamqve sinv perfvndit harenam,
nvnc rapidvs retro atqve aestv revolvta resorbens
saxa fvgit litvsqve vado labente relinqvit:
bis Tvsci Rvtvlos egere ad moenia versos,
bis reiecti armis respectant terga tegentes. 630
tertia sed postqvam congressi in proelia totas
implicvere inter se acies legitqve virvm vir,
tvm vero et gemitvs morientvm et sangvine in alto
armaqve corporaqve et permixti caede virorvm
semianimes volvvntvr eqvi, pvgna aspera svrgit. 635
Orsilochvs Remvli, qvando ipsvm horrebat adire,
hastam intorsit eqvo ferrvmqve svb avre reliqvit;
qvo sonipes ictv fvrit ardvvs altaqve iactat
vvlneris impatiens arrecto pectore crvra,
volvitvr ille excvssvs hvmi. Catillvs Iollan 640
ingentemqve animis, ingentem corpore et armis
deicit Herminivm, nvdo cvi vertice fvlva
caesaries nvdiqve vmeri nec vvlnera terrent;
tantvs in arma patet. latos hvic hasta per armos
acta tremit dvplicatqve virvm transfixa dolore. 645
fvnditvr ater vbiqve crvor; dant fvnera ferro
certantes pvlchramqve petvnt per vvlnera mortem.
At medias inter caedes exsvltat Amazon
vnvm exserta latvs pvgnae, pharetrata Camilla,
et nvnc lenta manv spargens hastilia denset, 650
nvnc validam dextra rapit indefessa bipennem;
avrevs ex vmero sonat arcvs et arma Dianae.
illa etiam, si qvando in tergvm pvlsa recessit,
spicvla converso fvgientia derigit arcv.
at circvm lectae comites, Larinaqve virgo 655
Tvllaqve et aeratam qvatiens Tarpeia secvrim,
Italides, qvas ipsa decvs sibi dia Camilla
delegit pacisqve bonas belliqve ministras:
qvales Threiciae cvm flvmina Thermodontis
pvlsant et pictis bellantvr Amazones armis, 660
sev circvm Hippolyten sev cvm se Martia cvrrv
Penthesilea refert, magnoqve vlvlante tvmvltv
feminea exsvltant lvnatis agmina peltis.
Qvem telo primvm, qvem postremvm, aspera virgo,
deicis? avt qvot hvmi morientia corpora fvndis? 665
Evnaevm Clytio primvm patre, cvivs apertvm
adversi longa transverberat abiete pectvs.
sangvinis ille vomens rivos cadit atqve crventam
mandit hvmvm moriensqve svo se in vvlnere versat.
tvm Lirim Pagasvmqve svper, qvorvm alter habenas 670
svffvso revolvtvs eqvo dvm colligit, alter
dvm svbit ac dextram labenti tendit inermem,
praecipites pariterqve rvvnt. his addit Amastrvm
Hippotaden, seqvitvrqve incvmbens eminvs hasta
Tereaqve Harpalycvmqve et Demophoonta Chromimqve; 675
qvotqve emissa manv contorsit spicvla virgo,
tot Phrygii cecidere viri. procvl Ornytvs armis
ignotis et eqvo venator Iapyge fertvr,
cvi pellis latos vmeros erepta ivvenco
pvgnatori operit, capvt ingens oris hiatvs 680
et malae texere lvpi cvm dentibvs albis,
agrestisqve manvs armat sparvs; ipse catervis
vertitvr in mediis et toto vertice svpra est.
hvnc illa exceptvm (neqve enim labor agmine verso)
traicit et svper haec inimico pectore fatvr: 685
'silvis te, Tyrrhene, feras agitare pvtasti?
advenit qvi vestra dies mvliebribvs armis
verba redargveret. nomen tamen havd leve patrvm
manibvs hoc referes, telo cecidisse Camillae.'
Protinvs Orsilochvm et Bvten, dvo maxima Tevcrvm 690
corpora, sed Bvten aversvm cvspide fixit
loricam galeamqve inter, qva colla sedentis
lvcent et laevo dependet parma lacerto;
Orsilochvm fvgiens magnvmqve agitata per orbem
elvdit gyro interior seqvitvrqve seqventem; 695
tvm validam perqve arma viro perqve ossa secvrim
altior exsvrgens oranti et mvlta precanti
congeminat; vvlnvs calido rigat ora cerebro.
incidit hvic svbitoqve aspectv territvs haesit
Appenninicolae bellator filivs Avni, 700
havd Ligvrvm extremvs, dvm fallere fata sinebant.
isqve vbi se nvllo iam cvrsv evadere pvgnae
posse neqve instantem reginam avertere cernit,
consilio versare dolos ingressvs et astv
incipit haec: 'qvid tam egregivm, si femina forti 705
fidis eqvo? dimitte fvgam et te comminvs aeqvo
mecvm crede solo pvgnaeqve accinge pedestri:
iam nosces ventosa ferat cvi gloria fravdem.'
dixit, at illa fvrens acriqve accensa dolore
tradit eqvvm comiti paribvsqve resistit in armis 710
ense pedes nvdo pvraqve interrita parma.
at ivvenis vicisse dolo ratvs avolat ipse
(havd mora), conversisqve fvgax avfertvr habenis
qvadripedemqve citvm ferrata calce fatigat.
'vane Ligvs frvstraqve animis elate svperbis, 715
neqviqvam patrias temptasti lvbricvs artis,
nec fravs te incolvmem fallaci perferet Avno.'
haec fatvr virgo, et pernicibvs ignea plantis
transit eqvvm cvrsv frenisqve adversa prehensis
congreditvr poenasqve inimico ex sangvine svmit: 720
qvam facile accipiter saxo sacer ales ab alto
conseqvitvr pennis svblimem in nvbe colvmbam
comprensamqve tenet pedibvsqve eviscerat vncis;
tvm crvor et vvlsae labvntvr ab aethere plvmae.
At non haec nvllis hominvm sator atqve deorvm 725
observans ocvlis svmmo sedet altvs Olympo.
Tyrrhenvm genitor Tarchonem in proelia saeva
svscitat et stimvlis havd mollibvs inicit iras.
ergo inter caedes cedentiaqve agmina Tarchon
fertvr eqvo variisqve instigat vocibvs alas 730
nomine qvemqve vocans, reficitqve in proelia pvlsos.
'qvis metvs, o nvmqvam dolitvri, o semper inertes
Tyrrheni, qvae tanta animis ignavia venit?
femina palantis agit atqve haec agmina vertit!
qvo ferrvm qvidve haec gerimvs tela inrita dextris? 735
at non in Venerem segnes noctvrnaqve bella,
avt vbi cvrva choros indixit tibia Bacchi.
exspectate dapes et plenae pocvla mensae
(hic amor, hoc stvdivm) dvm sacra secvndvs harvspex
nvntiet ac lvcos vocet hostia pingvis in altos!' 740
haec effatvs eqvvm in medios moritvrvs et ipse
concitat, et Venvlo adversvm se tvrbidvs infert
dereptvmqve ab eqvo dextra complectitvr hostem
et gremivm ante svvm mvlta vi concitvs avfert.
tollitvr in caelvm clamor cvnctiqve Latini 745
convertere ocvlos. volat ignevs aeqvore Tarchon
arma virvmqve ferens; tvm svmma ipsivs ab hasta
defringit ferrvm et partis rimatvr apertas,
qva vvlnvs letale ferat; contra ille repvgnans
svstinet a ivgvlo dextram et vim viribvs exit. 750
vtqve volans alte raptvm cvm fvlva draconem
fert aqvila implicvitqve pedes atqve vngvibvs haesit,
savcivs at serpens sinvosa volvmina versat
arrectisqve horret sqvamis et sibilat ore
ardvvs insvrgens, illa havd minvs vrget obvnco 755
lvctantem rostro, simvl aethera verberat alis:
havd aliter praedam Tibvrtvm ex agmine Tarchon
portat ovans. dvcis exemplvm eventvmqve secvti
Maeonidae incvrrvnt. tvm fatis debitvs Arrvns
velocem iacvlo et mvlta prior arte Camillam 760
circvit, et qvae sit fortvna facillima temptat.
qva se cvmqve fvrens medio tvlit agmine virgo,
hac Arrvns svbit et tacitvs vestigia lvstrat;
qva victrix redit illa pedemqve ex hoste reportat,
hac ivvenis fvrtim celeris detorqvet habenas. 765
hos aditvs iamqve hos aditvs omnemqve pererrat
vndiqve circvitvm et certam qvatit improbvs hastam.
Forte sacer Cybelo Chlorevs olimqve sacerdos
insignis longe Phrygiis fvlgebat in armis
spvmantemqve agitabat eqvvm, qvem pellis aenis 770
in plvmam sqvamis avro conserta tegebat.
ipse peregrina ferrvgine clarvs et ostro
spicvla torqvebat Lycio Gortynia cornv;
avrevs ex vmeris erat arcvs et avrea vati
cassida; tvm croceam chlamydemqve sinvsqve crepantis 775
carbaseos fvlvo in nodvm collegerat avro
pictvs acv tvnicas et barbara tegmina crvrvm.
hvnc virgo, sive vt templis praefigeret arma
Troia, captivo sive vt se ferret in avro
venatrix, vnvm ex omni certamine pvgnae 780
caeca seqvebatvr totvmqve incavta per agmen
femineo praedae et spoliorvm ardebat amore,
telvm ex insidiis cvm tandem tempore capto
concitat et svperos Arrvns sic voce precatvr:
'svmme devm, sancti cvstos Soractis Apollo, 785
qvem primi colimvs, cvi pinevs ardor acervo
pascitvr, et medivm freti pietate per ignem
cvltores mvlta premimvs vestigia prvna,
da, pater, hoc nostris aboleri dedecvs armis,
omnipotens. non exvvias pvlsaeve tropaevm 790
virginis avt spolia vlla peto, mihi cetera lavdem
facta ferent; haec dira meo dvm vvlnere pestis
pvlsa cadat, patrias remeabo inglorivs vrbes.'
Avdiit et voti Phoebvs svccedere partem
mente dedit, partem volvcris dispersit in avras: 795
sterneret vt svbita tvrbatam morte Camillam
adnvit oranti; redvcem vt patria alta videret
non dedit, inqve Notos vocem vertere procellae.
ergo vt missa manv sonitvm dedit hasta per avras,
convertere animos acris ocvlosqve tvlere 800
cvncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec avrae
nec sonitvs memor avt venientis ab aethere teli,
hasta svb exsertam donec perlata papillam
haesit virginevmqve alte bibit acta crvorem.
concvrrvnt trepidae comites dominamqve rventem 805
svscipivnt. fvgit ante omnis exterritvs Arrvns
laetitia mixtoqve metv, nec iam amplivs hastae
credere nec telis occvrrere virginis avdet.
ac velvt ille, privs qvam tela inimica seqvantvr,
continvo in montis sese avivs abdidit altos 810
occiso pastore lvpvs magnove ivvenco,
conscivs avdacis facti, cavdamqve remvlcens
svbiecit pavitantem vtero silvasqve petivit:
havd secvs ex ocvlis se tvrbidvs abstvlit Arrvns
contentvsqve fvga mediis se immiscvit armis. 815
illa manv moriens telvm trahit, ossa sed inter
ferrevs ad costas alto stat vvlnere mvcro.
labitvr exsangvis, labvntvr frigida leto
lvmina, pvrpvrevs qvondam color ora reliqvit.
tvm sic exspirans Accam ex aeqvalibvs vnam 820
adloqvitvr, fida ante alias qvae sola Camillae
qvicvm partiri cvras, atqve haec ita fatvr:
'hactenvs, Acca soror, potvi: nvnc vvlnvs acerbvm
conficit, et tenebris nigrescvnt omnia circvm.
effvge et haec Tvrno mandata novissima perfer: 825
svccedat pvgnae Troianosqve arceat vrbe.
iamqve vale.' simvl his dictis linqvebat habenas
ad terram non sponte flvens. tvm frigida toto
pavlatim exsolvit se corpore, lentaqve colla
et captvm leto posvit capvt, arma relinqvens, 830
vitaqve cvm gemitv fvgit indignata svb vmbras.
tvm vero immensvs svrgens ferit avrea clamor
sidera: deiecta crvdescit pvgna Camilla;
incvrrvnt densi simvl omnis copia Tevcrvm
Tyrrheniqve dvces Evandriqve Arcades alae. 835
At Triviae cvstos iamdvdvm in montibvs Opis
alta sedet svmmis spectatqve interrita pvgnas.
vtqve procvl medio ivvenvm in clamore fvrentvm
prospexit tristi mvlcatam morte Camillam,
ingemvitqve deditqve has imo pectore voces: 840
'hev nimivm, virgo, nimivm crvdele lvisti
svpplicivm Tevcros conata lacessere bello!
nec tibi desertae in dvmis colvisse Dianam
profvit avt nostras vmero gessisse pharetras.
non tamen indecorem tva te regina reliqvit 845
extrema iam in morte, neqve hoc sine nomine letvm
per gentis erit avt famam patieris invltae.
nam qvicvmqve tvvm violavit vvlnere corpvs
morte lvet merita.' fvit ingens monte svb alto
regis Dercenni terreno ex aggere bvstvm 850
antiqvi Lavrentis opacaqve ilice tectvm;
hic dea se primvm rapido pvlcherrima nisv
sistit et Arrvntem tvmvlo specvlatvr ab alto.
vt vidit fvlgentem armis ac vana tvmentem,
'cvr' inqvit 'diversvs abis? hvc derige gressvm, 855
hvc peritvre veni, capias vt digna Camillae
praemia. tvne etiam telis moriere Dianae?'
dixit, et avrata volvcrem Threissa sagittam
deprompsit pharetra cornvqve infensa tetendit
et dvxit longe, donec cvrvata coirent 860
inter se capita et manibvs iam tangeret aeqvis,
laeva aciem ferri, dextra nervoqve papillam.
extemplo teli stridorem avrasqve sonantis
avdiit vna Arrvns haesitqve in corpore ferrvm.
illvm exspirantem socii atqve extrema gementem 865
obliti ignoto camporvm in pvlvere linqvvnt;
Opis ad aetherivm pennis avfertvr Olympvm.
Prima fvgit domina amissa levis ala Camillae,
tvrbati fvgivnt Rvtvli, fvgit acer Atinas,
disiectiqve dvces desolatiqve manipli 870
tvta petvnt et eqvis aversi ad moenia tendvnt.
nec qvisqvam instantis Tevcros letvmqve ferentis
svstentare valet telis avt sistere contra,
sed laxos refervnt vmeris langventibvs arcvs,
qvadripedvmqve pvtrem cvrsv qvatit vngvla campvm. 875
volvitvr ad mvros caligine tvrbidvs atra
pvlvis, et e specvlis percvssae pectora matres
feminevm clamorem ad caeli sidera tollvnt.
qvi cvrsv portas primi inrvpere patentis,
hos inimica svper mixto premit agmine tvrba, 880
nec miseram effvgivnt mortem, sed limine in ipso,
moenibvs in patriis atqve inter tvta domorvm
confixi exspirant animas. pars clavdere portas,
nec sociis aperire viam nec moenibvs avdent
accipere orantis, oritvrqve miserrima caedes 885
defendentvm armis aditvs inqve arma rventvm.
exclvsi ante ocvlos lacrimantvmqve ora parentvm
pars in praecipitis fossas vrgente rvina
volvitvr, immissis pars caeca et concita frenis
arietat in portas et dvros obice postis. 890
ipsae de mvris svmmo certamine matres
(monstrat amor vervs patriae, vt videre Camillam)
tela manv trepidae iacivnt ac robore dvro
stipitibvs ferrvm svdibvsqve imitantvr obvstis
praecipites, primaeqve mori pro moenibvs ardent. 895
Interea Tvrnvm in silvis saevissimvs implet
nvntivs et ivveni ingentem fert Acca tvmvltvm:
deletas Volscorvm acies, cecidisse Camillam,
ingrvere infensos hostis et Marte secvndo
omnia corripvisse, metvm iam ad moenia ferri. 900
ille fvrens (et saeva Iovis sic nvmina poscvnt)
deserit obsessos collis, nemora aspera linqvit.
vix e conspectv exierat campvmqve tenebat,
cvm pater Aeneas saltvs ingressvs apertos
exsvperatqve ivgvm silvaqve evadit opaca. 905
sic ambo ad mvros rapidi totoqve fervntvr
agmine nec longis inter se passibvs absvnt;
ac simvl Aeneas fvmantis pvlvere campos
prospexit longe Lavrentiaqve agmina vidit,
et saevvm Aenean agnovit Tvrnvs in armis 910
adventvmqve pedvm flatvsqve avdivit eqvorvm.
continvoqve ineant pvgnas et proelia temptent,
ni rosevs fessos iam gvrgite Phoebvs Hibero
tingat eqvos noctemqve die labente redvcat.
considvnt castris ante vrbem et moenia vallant.
AENEIDA LIBER XII
Tvrnvs vt infractos adverso Marte Latinos
defecisse videt, sva nvnc promissa reposci,
se signari ocvlis, vltro implacabilis ardet
attollitqve animos. Poenorvm qvalis in arvis
savcivs ille gravi venantvm vvlnere pectvs 5
tvm demvm movet arma leo, gavdetqve comantis
excvtiens cervice toros fixvmqve latronis
impavidvs frangit telvm et fremit ore crvento:
havd secvs accenso gliscit violentia Tvrno.
tvm sic adfatvr regem atqve ita tvrbidvs infit: 10
'nvlla mora in Tvrno; nihil est qvod dicta retractent
ignavi Aeneadae, nec qvae pepigere recvsent:
congredior. fer sacra, pater, et concipe foedvs.
avt hac Dardanivm dextra svb Tartara mittam
desertorem Asiae (sedeant spectentqve Latini), 15
et solvs ferro crimen commvne refellam,
avt habeat victos, cedat Lavinia conivnx.'
Olli sedato respondit corde Latinvs:
'o praestans animi ivvenis, qvantvm ipse feroci
virtvte exsvperas, tanto me impensivs aeqvvm est 20
consvlere atqve omnis metventem expendere casvs.
svnt tibi regna patris Davni, svnt oppida capta
mvlta manv, nec non avrvmqve animvsqve Latino est;
svnt aliae innvptae Latio et Lavrentibvs arvis
nec genvs indecores. sine me haec havd mollia fatv 25
svblatis aperire dolis, simvl hoc animo havri:
me natam nvlli vetervm sociare procorvm
fas erat, idqve omnes diviqve hominesqve canebant.
victvs amore tvi, cognato sangvine victvs
conivgis et maestae lacrimis, vincla omnia rvpi; 30
promissam eripvi genero, arma impia svmpsi.
ex illo qvi me casvs, qvae, Tvrne, seqvantvr
bella, vides, qvantos primvs patiare labores.
bis magna victi pvgna vix vrbe tvemvr
spes Italas; recalent nostro Thybrina flventa 35
sangvine adhvc campiqve ingentes ossibvs albent.
qvo referor totiens? qvae mentem insania mvtat?
si Tvrno exstincto socios svm ascire paratvs,
cvr non incolvmi potivs certamina tollo?
qvid consangvinei Rvtvli, qvid cetera dicet 40
Italia, ad mortem si te (fors dicta refvtet!)
prodiderim, natam et convbia nostra petentem?
respice res bello varias, miserere parentis
longaevi, qvem nvnc maestvm patria Ardea longe
dividit.' havdqvaqvam dictis violentia Tvrni 45
flectitvr; exsvperat magis aegrescitqve medendo.
vt primvm fari potvit, sic institit ore:
'qvam pro me cvram geris, hanc precor, optime, pro me
deponas letvmqve sinas pro lavde pacisci.
et nos tela, pater, ferrvmqve havd debile dextra 50
spargimvs, et nostro seqvitvr de vvlnere sangvis.
longe illi dea mater erit, qvae nvbe fvgacem
feminea tegat et vanis sese occvlat vmbris.'
At regina nova pvgnae conterrita sorte
flebat et ardentem genervm moritvra tenebat: 55
'Tvrne, per has ego te lacrimas, per si qvis Amatae
tangit honos animvm: spes tv nvnc vna, senectae
tv reqvies miserae, decvs imperivmqve Latini
te penes, in te omnis domvs inclinata recvmbit.
vnvm oro: desiste manvm committere Tevcris. 60
qvi te cvmqve manent isto certamine casvs
et me, Tvrne, manent; simvl haec invisa relinqvam
lvmina nec genervm Aenean captiva videbo.'
accepit vocem lacrimis Lavinia matris
flagrantis perfvsa genas, cvi plvrimvs ignem 65
svbiecit rvbor et calefacta per ora cvcvrrit.
Indvm sangvineo velvti violaverit ostro
si qvis ebvr, avt mixta rvbent vbi lilia mvlta
alba rosa, talis virgo dabat ore colores.
illvm tvrbat amor figitqve in virgine vvltvs; 70
ardet in arma magis pavcisqve adfatvr Amatam:
'ne, qvaeso, ne me lacrimis neve omine tanto
proseqvere in dvri certamina Martis evntem,
o mater; neqve enim Tvrno mora libera mortis.
nvntivs haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno 75
havd placitvra refer. cvm primvm crastina caelo
pvniceis invecta rotis Avrora rvbebit,
non Tevcros agat in Rvtvlos, Tevcrvm arma qviescant
et Rvtvli; nostro dirimamvs sangvine bellvm,
illo qvaeratvr conivnx Lavinia campo.' 80
Haec vbi dicta dedit rapidvsqve in tecta recessit,
poscit eqvos gavdetqve tvens ante ora frementis,
Pilvmno qvos ipsa decvs dedit Orithyia,
qvi candore nives anteirent, cvrsibvs avras.
circvmstant properi avrigae manibvsqve lacessvnt 85
pectora plavsa cavis et colla comantia pectvnt.
ipse dehinc avro sqvalentem alboqve orichalco
circvmdat loricam vmeris, simvl aptat habendo
ensemqve clipevmqve et rvbrae cornva cristae,
ensem qvem Davno ignipotens devs ipse parenti 90
fecerat et Stygia candentem tinxerat vnda.
exim qvae mediis ingenti adnixa colvmnae
aedibvs astabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Avrvnci spolivm, qvassatqve trementem
vociferans: 'nvnc, o nvmqvam frvstrata vocatvs 95
hasta meos, nvnc tempvs adest: te maximvs Actor,
te Tvrni nvnc dextra gerit; da sternere corpvs
loricamqve manv valida lacerare revvlsam
semiviri Phrygis et foedare in pvlvere crinis
vibratos calido ferro mvrraqve madentis.' 100
his agitvr fvriis, totoqve ardentis ab ore
scintillae absistvnt, ocvlis micat acribvs ignis,
mvgitvs velvti cvm prima in proelia tavrvs
terrificos ciet avt irasci in cornva temptat
arboris obnixvs trvnco, ventosqve lacessit 105
ictibvs avt sparsa ad pvgnam prolvdit harena.
Nec minvs interea maternis saevvs in armis
Aeneas acvit Martem et se svscitat ira,
oblato gavdens componi foedere bellvm.
tvm socios maestiqve metvm solatvr Ivli 110
fata docens, regiqve ivbet responsa Latino
certa referre viros et pacis dicere leges.
Postera vix svmmos spargebat lvmine montis
orta dies, cvm primvm alto se gvrgite tollvnt
Solis eqvi lvcemqve elatis naribvs efflant: 115
campvm ad certamen magnae svb moenibvs vrbis
dimensi Rvtvliqve viri Tevcriqve parabant
in medioqve focos et dis commvnibvs aras
gramineas. alii fontemqve ignemqve ferebant
velati limo et verbena tempora vincti. 120
procedit legio Avsonidvm, pilataqve plenis
agmina se fvndvnt portis. hinc Troivs omnis
Tyrrhenvsqve rvit variis exercitvs armis,
havd secvs instrvcti ferro qvam si aspera Martis
pvgna vocet. nec non mediis in milibvs ipsi 125
dvctores avro volitant ostroqve svperbi,
et genvs Assaraci Mnesthevs et fortis Asilas
et Messapvs eqvvm domitor, Neptvnia proles;
vtqve dato signo spatia in sva qvisqve recessit,
defigvnt tellvre hastas et scvta reclinant. 130
tvm stvdio effvsae matres et vvlgvs inermvm
invalidiqve senes tvrris ac tecta domorvm
obsedere, alii portis svblimibvs astant.
At Ivno ex svmmo (qvi nvnc Albanvs habetvr;
tvm neqve nomen erat neqve honos avt gloria monti) 135
prospiciens tvmvlo campvm aspectabat et ambas
Lavrentvm Trovmqve acies vrbemqve Latini.
extemplo Tvrni sic est adfata sororem
diva deam, stagnis qvae flvminibvsqve sonoris
praesidet (hvnc illi rex aetheris altvs honorem 140
Ivppiter erepta pro virginitate sacravit):
'nympha, decvs flvviorvm, animo gratissima nostro,
scis vt te cvnctis vnam, qvaecvmqve Latinae
magnanimi Iovis ingratvm ascendere cvbile,
praetvlerim caeliqve libens in parte locarim: 145
disce tvvm, ne me incvses, Ivtvrna, dolorem.
qva visa est Fortvna pati Parcaeqve sinebant
cedere res Latio, Tvrnvm et tva moenia texi;
nvnc ivvenem imparibvs video concvrrere fatis,
Parcarvmqve dies et vis inimica propinqvat. 150
non pvgnam aspicere hanc ocvlis, non foedera possvm.
tv pro germano si qvid praesentivs avdes,
perge; decet. forsan miseros meliora seqventvr.'
vix ea, cvm lacrimas ocvlis Ivtvrna profvndit
terqve qvaterqve manv pectvs percvssit honestvm. 155
'non lacrimis hoc tempvs' ait Satvrnia Ivno:
'accelera et fratrem, si qvis modvs, eripe morti;
avt tv bella cie conceptvmqve excvte foedvs.
avctor ego avdendi.' sic exhortata reliqvit
incertam et tristi tvrbatam vvlnere mentis. 160
Interea reges ingenti mole Latinvs
qvadriivgo vehitvr cvrrv (cvi tempora circvm
avrati bis sex radii fvlgentia cingvnt,
Solis avi specimen), bigis it Tvrnvs in albis,
bina manv lato crispans hastilia ferro. 165
hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,
sidereo flagrans clipeo et caelestibvs armis
et ivxta Ascanivs, magnae spes altera Romae,
procedvnt castris, pvraqve in veste sacerdos
saetigeri fetvm svis intonsamqve bidentem 170
attvlit admovitqve pecvs flagrantibvs aris.
illi ad svrgentem conversi lvmina solem
dant frvges manibvs salsas et tempora ferro
svmma notant pecvdvm, paterisqve altaria libant.
Tvm pivs Aeneas stricto sic ense precatvr: 175
'esto nvnc Sol testis et haec mihi terra vocanti,
qvam propter tantos potvi perferre labores,
et pater omnipotens et tv Satvrnia conivnx
(iam melior, iam, diva, precor), tvqve inclvte Mavors,
cvncta tvo qvi bella, pater, svb nvmine torqves; 180
fontisqve flvviosqve voco, qvaeqve aetheris alti
religio et qvae caervleo svnt nvmina ponto:
cesserit Avsonio si fors victoria Tvrno,
convenit Evandri victos discedere ad vrbem,
cedet Ivlvs agris, nec post arma vlla rebelles 185
Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent.
sin nostrvm adnverit nobis victoria Martem
(vt potivs reor et potivs di nvmine firment),
non ego nec Tevcris Italos parere ivbebo
nec mihi regna peto: paribvs se legibvs ambae 190
invictae gentes aeterna in foedera mittant.
sacra deosqve dabo; socer arma Latinvs habeto,
imperivm sollemne socer; mihi moenia Tevcri
constitvent vrbiqve dabit Lavinia nomen.'
Sic prior Aeneas, seqvitvr sic deinde Latinvs 195
svspiciens caelvm, tenditqve ad sidera dextram:
'haec eadem, Aenea, terram, mare, sidera, ivro
Latonaeqve genvs dvplex Ianvmqve bifrontem,
vimqve devm infernam et dvri sacraria Ditis;
avdiat haec genitor qvi foedera fvlmine sancit. 200
tango aras, medios ignis et nvmina testor:
nvlla dies pacem hanc Italis nec foedera rvmpet,
qvo res cvmqve cadent; nec me vis vlla volentem
avertet, non, si tellvrem effvndat in vndas
dilvvio miscens caelvmqve in Tartara solvat, 205
vt sceptrvm hoc' (dextra sceptrvm nam forte gerebat)
'nvmqvam fronde levi fvndet virgvlta nec vmbras,
cvm semel in silvis imo de stirpe recisvm
matre caret posvitqve comas et bracchia ferro,
olim arbos, nvnc artificis manvs aere decoro 210
inclvsit patribvsqve dedit gestare Latinis.'
talibvs inter se firmabant foedera dictis
conspectv in medio procervm. tvm rite sacratas
in flammam ivgvlant pecvdes et viscera vivis
eripivnt, cvmvlantqve oneratis lancibvs aras. 215
At vero Rvtvlis impar ea pvgna videri
iamdvdvm et vario misceri pectora motv,
tvm magis vt propivs cernvnt non viribvs aeqvos.
adivvat incessv tacito progressvs et aram
svppliciter venerans demisso lvmine Tvrnvs 220
pvbentesqve genae et ivvenali in corpore pallor.
qvem simvl ac Ivtvrna soror crebrescere vidit
sermonem et vvlgi variare labantia corda,
in medias acies formam adsimvlata Camerti,
cvi genvs a proavis ingens clarvmqve paternae 225
nomen erat virtvtis, et ipse acerrimvs armis,
in medias dat sese acies havd nescia rervm
rvmoresqve serit varios ac talia fatvr:
'non pvdet, o Rvtvli, pro cvnctis talibvs vnam
obiectare animam? nvmerone an viribvs aeqvi 230
non svmvs? en, omnes et Troes et Arcades hi svnt,
fatalisqve manvs, infensa Etrvria Tvrno:
vix hostem, alterni si congrediamvr, habemvs.
ille qvidem ad svperos, qvorvm se devovet aris,
svccedet fama vivvsqve per ora feretvr; 235
nos patria amissa dominis parere svperbis
cogemvr, qvi nvnc lenti consedimvs arvis.'
Talibvs incensa est ivvenvm sententia dictis
iam magis atqve magis, serpitqve per agmina mvrmvr:
ipsi Lavrentes mvtati ipsiqve Latini. 240
qvi sibi iam reqviem pvgnae rebvsqve salvtem
sperabant, nvnc arma volvnt foedvsqve precantvr
infectvm et Tvrni sortem miserantvr iniqvam.
his alivd maivs Ivtvrna adivngit et alto
dat signvm caelo, qvo non praesentivs vllvm 245
tvrbavit mentes Italas monstroqve fefellit.
namqve volans rvbra fvlvvs Iovis ales in aethra
litoreas agitabat avis tvrbamqve sonantem
agminis aligeri, svbito cvm lapsvs ad vndas
cycnvm excellentem pedibvs rapit improbvs vncis. 250
arrexere animos Itali, cvnctaeqve volvcres
convertvnt clamore fvgam (mirabile visv),
aetheraqve obscvrant pennis hostemqve per avras
facta nvbe premvnt, donec vi victvs et ipso
pondere defecit praedamqve ex vngvibvs ales 255
proiecit flvvio, penitvsqve in nvbila fvgit.
Tvm vero avgvrivm Rvtvli clamore salvtant
expedivntqve manvs, primvsqve Tolvmnivs avgvr
'hoc erat, hoc votis' inqvit 'qvod saepe petivi.
accipio agnoscoqve deos; me, me dvce ferrvm 260
corripite, o miseri, qvos improbvs advena bello
territat invalidas vt avis, et litora vestra
vi popvlat. petet ille fvgam penitvsqve profvndo
vela dabit. vos vnanimi densete catervas
et regem vobis pvgna defendite raptvm.' 265
dixit, et adversos telvm contorsit in hostis
procvrrens; sonitvm dat stridvla cornvs et avras
certa secat. simvl hoc, simvl ingens clamor et omnes
tvrbati cvnei calefactaqve corda tvmvltv.
hasta volans, vt forte novem pvlcherrima fratrvm 270
corpora constiterant contra, qvos fida crearat
vna tot Arcadio conivnx Tyrrhena Gylippo,
horvm vnvm ad medivm, teritvr qva svtilis alvo
baltevs et latervm ivnctvras fibvla mordet,
egregivm forma ivvenem et fvlgentibvs armis, 275
transadigit costas fvlvaqve effvndit harena.
at fratres, animosa phalanx accensaqve lvctv,
pars gladios stringvnt manibvs, pars missile ferrvm
corripivnt caeciqve rvvnt. qvos agmina contra
procvrrvnt Lavrentvm, hinc densi rvrsvs invndant 280
Troes Agylliniqve et pictis Arcades armis:
sic omnis amor vnvs habet decernere ferro.
diripvere aras, it toto tvrbida caelo
tempestas telorvm ac ferrevs ingrvit imber,
craterasqve focosqve fervnt. fvgit ipse Latinvs 285
pvlsatos referens infecto foedere divos.
infrenant alii cvrrvs avt corpora saltv
svbicivnt in eqvos et strictis ensibvs adsvnt.
Messapvs regem regisqve insigne gerentem
Tyrrhenvm Avlesten, avidvs confvndere foedvs, 290
adverso proterret eqvo; rvit ille recedens
et miser oppositis a tergo involvitvr aris
in capvt inqve vmeros. at fervidvs advolat hasta
Messapvs teloqve orantem mvlta trabali
desvper altvs eqvo graviter ferit atqve ita fatvr: 295
'hoc habet, haec melior magnis data victima divis.'
concvrrvnt Itali spoliantqve calentia membra.
obvivs ambvstvm torrem Corynaevs ab ara
corripit et venienti Ebyso plagamqve ferenti
occvpat os flammis: olli ingens barba relvxit 300
nidoremqve ambvsta dedit. svper ipse secvtvs
caesariem laeva tvrbati corripit hostis
impressoqve genv nitens terrae applicat ipsvm;
sic rigido latvs ense ferit. Podalirivs Alsvm
pastorem primaqve acie per tela rventem 305
ense seqvens nvdo svperimminet; ille secvri
adversi frontem mediam mentvmqve redvcta
dissicit et sparso late rigat arma crvore.
olli dvra qvies ocvlos et ferrevs vrget
somnvs, in aeternam condvntvr lvmina noctem. 310
At pivs Aeneas dextram tendebat inermem
nvdato capite atqve svos clamore vocabat:
'qvo rvitis? qvaeve ista repens discordia svrgit?
o cohibete iras! ictvm iam foedvs et omnes
compositae leges. mihi ivs concvrrere soli; 315
me sinite atqve avferte metvs. ego foedera faxo
firma manv; Tvrnvm debent haec iam mihi sacra.'
has inter voces, media inter talia verba
ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est,
incertvm qva pvlsa manv, qvo tvrbine adacta, 320
qvis tantam Rvtvlis lavdem, casvsne devsne,
attvlerit; pressa est insignis gloria facti,
nec sese Aeneae iactavit vvlnere qvisqvam.
Tvrnvs vt Aenean cedentem ex agmine vidit
tvrbatosqve dvces, svbita spe fervidvs ardet; 325
poscit eqvos atqve arma simvl, saltvqve svperbvs
emicat in cvrrvm et manibvs molitvr habenas.
mvlta virvm volitans dat fortia corpora leto.
seminecis volvit mvltos: avt agmina cvrrv
proterit avt raptas fvgientibvs ingerit hastas. 330
qvalis apvd gelidi cvm flvmina concitvs Hebri
sangvinevs Mavors clipeo increpat atqve fvrentis
bella movens immittit eqvos, illi aeqvore aperto
ante Notos Zephyrvmqve volant, gemit vltima pvlsv
Thraca pedvm circvmqve atrae Formidinis ora 335
Iraeqve Insidiaeqve, dei comitatvs, agvntvr:
talis eqvos alacer media inter proelia Tvrnvs
fvmantis svdore qvatit, miserabile caesis
hostibvs insvltans; spargit rapida vngvla rores
sangvineos mixtaqve crvor calcatvr harena. 340
iamqve neci Sthenelvmqve dedit Thamyrvmqve Pholvmqve,
hvnc congressvs et hvnc, illvm eminvs; eminvs ambo
Imbrasidas, Glavcvm atqve Laden, qvos Imbrasvs ipse
nvtrierat Lycia paribvsqve ornaverat armis
vel conferre manvm vel eqvo praevertere ventos. 345
Parte alia media Evmedes in proelia fertvr,
antiqvi proles bello praeclara Dolonis,
nomine avvm referens, animo manibvsqve parentem,
qvi qvondam, castra vt Danavm specvlator adiret,
avsvs Pelidae pretivm sibi poscere cvrrvs; 350
illvm Tydides alio pro talibvs avsis
adfecit pretio nec eqvis aspirat Achilli.
hvnc procvl vt campo Tvrnvs prospexit aperto,
ante levi iacvlo longvm per inane secvtvs
sistit eqvos biivgis et cvrrv desilit atqve 355
semianimi lapsoqve svpervenit, et pede collo
impresso dextrae mvcronem extorqvet et alto
fvlgentem tingit ivgvlo atqve haec insvper addit:
'en agros et, qvam bello, Troiane, petisti,
Hesperiam metire iacens: haec praemia, qvi me 360
ferro avsi temptare, fervnt, sic moenia condvnt.'
hvic comitem Asbyten coniecta cvspide mittit
Chloreaqve Sybarimqve Daretaqve Thersilochvmqve
et sternacis eqvi lapsvm cervice Thymoeten.
ac velvt Edoni Boreae cvm spiritvs alto 365
insonat Aegaeo seqvitvrqve ad litora flvctvs,
qva venti incvbvere, fvgam dant nvbila caelo:
sic Tvrno, qvacvmqve viam secat, agmina cedvnt
conversaeqve rvvnt acies; fert impetvs ipsvm
et cristam adverso cvrrv qvatit avra volantem. 370
non tvlit instantem Phegevs animisqve frementem
obiecit sese ad cvrrvm et spvmantia frenis
ora citatorvm dextra detorsit eqvorvm.
dvm trahitvr pendetqve ivgis, hvnc lata retectvm
lancea conseqvitvr rvmpitqve infixa bilicem 375
loricam et svmmvm degvstat vvlnere corpvs.
ille tamen clipeo obiecto conversvs in hostem
ibat et avxilivm dvcto mvcrone petebat,
cvm rota praecipitem et procvrsv concitvs axis
impvlit effvnditqve solo, Tvrnvsqve secvtvs 380
imam inter galeam svmmi thoracis et oras
abstvlit ense capvt trvncvmqve reliqvit harenae.
Atqve ea dvm campis victor dat fvnera Tvrnvs,
interea Aenean Mnesthevs et fidvs Achates
Ascanivsqve comes castris statvere crventvm 385
alternos longa nitentem cvspide gressvs.
saevit et infracta lvctatvr harvndine telvm
eripere avxilioqve viam, qvae proxima, poscit:
ense secent lato vvlnvs teliqve latebram
rescindant penitvs, seseqve in bella remittant. 390
iamqve aderat Phoebo ante alios dilectvs Iapyx
Iasides, acri qvondam cvi captvs amore
ipse svas artis, sva mvnera, laetvs Apollo
avgvrivm citharamqve dabat celerisqve sagittas.
ille, vt depositi proferret fata parentis, 395
scire potestates herbarvm vsvmqve medendi
malvit et mvtas agitare inglorivs artis.
stabat acerba fremens ingentem nixvs in hastam
Aeneas magno ivvenvm et maerentis Ivli
concvrsv, lacrimis immobilis. ille retorto 400
Paeonivm in morem senior svccinctvs amictv
mvlta manv medica Phoebiqve potentibvs herbis
neqviqvam trepidat, neqviqvam spicvla dextra
sollicitat prensatqve tenaci forcipe ferrvm.
nvlla viam Fortvna regit, nihil avctor Apollo 405
svbvenit, et saevvs campis magis ac magis horror
crebrescit propivsqve malvm est. iam pvlvere caelvm
stare vident: svbevnt eqvites et spicvla castris
densa cadvnt mediis. it tristis ad aethera clamor
bellantvm ivvenvm et dvro svb Marte cadentvm. 410
Hic Venvs indigno nati concvssa dolore
dictamnvm genetrix Cretaea carpit ab Ida,
pvberibvs cavlem foliis et flore comantem
pvrpvreo; non illa feris incognita capris
gramina, cvm tergo volvcres haesere sagittae. 415
hoc Venvs obscvro faciem circvmdata nimbo
detvlit, hoc fvsvm labris splendentibvs amnem
inficit occvlte medicans, spargitqve salvbris
ambrosiae svcos et odoriferam panaceam.
fovit ea vvlnvs lympha longaevvs Iapyx 420
ignorans, svbitoqve omnis de corpore fvgit
qvippe dolor, omnis stetit imo vvlnere sangvis.
iamqve secvta manvm nvllo cogente sagitta
excidit, atqve novae rediere in pristina vires.
'arma citi properate viro! qvid statis?' Iapyx 425
conclamat primvsqve animos accendit in hostem.
'non haec hvmanis opibvs, non arte magistra
provenivnt, neqve te, Aenea, mea dextera servat:
maior agit devs atqve opera ad maiora remittit.'
ille avidvs pvgnae svras inclvserat avro 430
hinc atqve hinc oditqve moras hastamqve corvscat.
postqvam habilis lateri clipevs loricaqve tergo est,
Ascanivm fvsis circvm complectitvr armis
svmmaqve per galeam delibans oscvla fatvr:
'disce, pver, virtvtem ex me vervmqve laborem, 435
fortvnam ex aliis. nvnc te mea dextera bello
defensvm dabit et magna inter praemia dvcet.
tv facito, mox cvm matvra adoleverit aetas,
sis memor et te animo repetentem exempla tvorvm
et pater Aeneas et avvncvlvs excitet Hector.' 440
Haec vbi dicta dedit, portis sese extvlit ingens
telvm immane manv qvatiens; simvl agmine denso
Anthevsqve Mnesthevsqve rvvnt, omnisqve relictis
tvrba flvit castris. tvm caeco pvlvere campvs
miscetvr pvlsvqve pedvm tremit excita tellvs. 445
vidit ab adverso venientis aggere Tvrnvs,
videre Avsonii, gelidvsqve per ima cvcvrrit
ossa tremor; prima ante omnis Ivtvrna Latinos
avdiit agnovitqve sonvm et tremefacta refvgit.
ille volat campoqve atrvm rapit agmen aperto. 450
qvalis vbi ad terras abrvpto sidere nimbvs
it mare per medivm (miseris, hev, praescia longe
horrescvnt corda agricolis: dabit ille rvinas
arboribvs stragemqve satis, rvet omnia late),
ante volant sonitvmqve fervnt ad litora venti: 455
talis in adversos dvctor Rhoeteivs hostis
agmen agit, densi cvneis se qvisqve coactis
adglomerant. ferit ense gravem Thymbraevs Osirim,
Arcetivm Mnesthevs, Epvlonem obtrvncat Achates
Vfentemqve Gyas; cadit ipse Tolvmnivs avgvr, 460
primvs in adversos telvm qvi torserat hostis.
tollitvr in caelvm clamor, versiqve vicissim
pvlvervlenta fvga Rvtvli dant terga per agros.
ipse neqve aversos dignatvr sternere morti
nec pede congressos aeqvo nec tela ferentis 465
inseqvitvr: solvm densa in caligine Tvrnvm
vestigat lvstrans, solvm in certamina poscit.
Hoc concvssa metv mentem Ivtvrna virago
avrigam Tvrni media inter lora Metiscvm
excvtit et longe lapsvm temone reliqvit; 470
ipsa svbit manibvsqve vndantis flectit habenas
cvncta gerens, vocemqve et corpvs et arma Metisci.
nigra velvt magnas domini cvm divitis aedes
pervolat et pennis alta atria lvstrat hirvndo
pabvla parva legens nidisqve loqvacibvs escas, 475
et nvnc porticibvs vacvis, nvnc vmida circvm
stagna sonat: similis medios Ivtvrna per hostis
fertvr eqvis rapidoqve volans obit omnia cvrrv,
iamqve hic germanvm iamqve hic ostentat ovantem
nec conferre manvm patitvr, volat avia longe. 480
havd minvs Aeneas tortos legit obvivs orbis,
vestigatqve virvm et disiecta per agmina magna
voce vocat. qvotiens ocvlos coniecit in hostem
alipedvmqve fvgam cvrsv temptavit eqvorvm,
aversos totiens cvrrvs Ivtvrna retorsit. 485
hev, qvid agat? vario neqviqvam flvctvat aestv,
diversaeqve vocant animvm in contraria cvrae.
hvic Messapvs, vti laeva dvo forte gerebat
lenta, levis cvrsv, praefixa hastilia ferro,
horvm vnvm certo contorqvens derigit ictv. 490
svbstitit Aeneas et se collegit in arma
poplite svbsidens; apicem tamen incita svmmvm
hasta tvlit svmmasqve excvssit vertice cristas.
tvm vero adsvrgvnt irae, insidiisqve svbactvs,
diversos vbi sensit eqvos cvrrvmqve referri, 495
mvlta Iovem et laesi testatvs foederis aras
iam tandem invadit medios et Marte secvndo
terribilis saevam nvllo discrimine caedem
svscitat, irarvmqve omnis effvndit habenas.
Qvis mihi nvnc tot acerba devs, qvis carmine caedes 500
diversas obitvmqve dvcvm, qvos aeqvore toto
inqve vicem nvnc Tvrnvs agit, nvnc Troivs heros,
expediat? tanton placvit concvrrere motv,
Ivppiter, aeterna gentis in pace fvtvras?
Aeneas Rvtvlvm Svcronem (ea prima rventis 505
pvgna loco statvit Tevcros) havd mvlta morantem
excipit in latvs et, qva fata celerrima, crvdvm
transadigit costas et cratis pectoris ensem.
Tvrnvs eqvo deiectvm Amycvm fratremqve Dioren,
congressvs pedes, hvnc venientem cvspide longa, 510
hvnc mvcrone ferit, cvrrvqve abscisa dvorvm
svspendit capita et rorantia sangvine portat.
ille Talon Tanaimqve neci fortemqve Cethegvm,
tris vno congressv, et maestvm mittit Oniten,
nomen Echionivm matrisqve genvs Peridiae; 515
hic fratres Lycia missos et Apollinis agris
et ivvenem exosvm neqviqvam bella Menoeten,
Arcada, piscosae cvi circvm flvmina Lernae
ars fverat pavperqve domvs nec nota potentvm
mvnera, condvctaqve pater tellvre serebat. 520
ac velvt immissi diversis partibvs ignes
arentem in silvam et virgvlta sonantia lavro,
avt vbi decvrsv rapido de montibvs altis
dant sonitvm spvmosi amnes et in aeqvora cvrrvnt
qvisqve svvm popvlatvs iter: non segnivs ambo 525
Aeneas Tvrnvsqve rvvnt per proelia; nvnc, nvnc
flvctvat ira intvs, rvmpvntvr nescia vinci
pectora, nvnc totis in vvlnera viribvs itvr.
Mvrranvm hic, atavos et avorvm antiqva sonantem
nomina per regesqve actvm genvs omne Latinos, 530
praecipitem scopvlo atqve ingentis tvrbine saxi
excvtit effvnditqve solo; hvnc lora et ivga svbter
provolvere rotae, crebro svper vngvla pvlsv
incita nec domini memorvm procvlcat eqvorvm.
ille rventi Hyllo animisqve immane frementi 535
occvrrit telvmqve avrata ad tempora torqvet:
olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
dextera nec tva te, Graivm fortissime Crethev,
eripvit Tvrno, nec di texere Cvpencvm
Aenea veniente svi: dedit obvia ferro 540
pectora, nec misero clipei mora profvit aerei.
te qvoqve Lavrentes vidervnt, Aeole, campi
oppetere et late terram consternere tergo.
occidis, Argivae qvem non potvere phalanges
sternere nec Priami regnorvm eversor Achilles; 545
hic tibi mortis erant metae, domvs alta svb Ida,
Lyrnesi domvs alta, solo Lavrente sepvlcrvm.
totae adeo conversae acies omnesqve Latini,
omnes Dardanidae, Mnesthevs acerqve Serestvs
et Messapvs eqvvm domitor et fortis Asilas 550
Tvscorvmqve phalanx Evandriqve Arcades alae,
pro se qvisqve viri svmma nitvntvr opvm vi;
nec mora nec reqvies, vasto certamine tendvnt.
Hic mentem Aeneae genetrix pvlcherrima misit
iret vt ad mvros vrbiqve adverteret agmen 555
ocivs et svbita tvrbaret clade Latinos.
ille vt vestigans diversa per agmina Tvrnvm
hvc atqve hvc acies circvmtvlit, aspicit vrbem
immvnem tanti belli atqve impvne qvietam.
continvo pvgnae accendit maioris imago: 560
Mnesthea Sergestvmqve vocat fortemqve Serestvm
dvctores, tvmvlvmqve capit qvo cetera Tevcrvm
concvrrit legio, nec scvta avt spicvla densi
deponvnt. celso medivs stans aggere fatvr:
'ne qva meis esto dictis mora, Ivppiter hac stat, 565
nev qvis ob inceptvm svbitvm mihi segnior ito.
vrbem hodie, cavsam belli, regna ipsa Latini,
ni frenvm accipere et victi parere fatentvr,
ervam et aeqva solo fvmantia cvlmina ponam.
scilicet exspectem libeat dvm proelia Tvrno 570
nostra pati rvrsvsqve velit concvrrere victvs?
hoc capvt, o cives, haec belli svmma nefandi.
ferte faces propere foedvsqve reposcite flammis.'
dixerat, atqve animis pariter certantibvs omnes
dant cvnevm densaqve ad mvros mole fervntvr; 575
scalae improviso svbitvsqve apparvit ignis.
discvrrvnt alii ad portas primosqve trvcidant,
ferrvm alii torqvent et obvmbrant aethera telis.
ipse inter primos dextram svb moenia tendit
Aeneas, magnaqve incvsat voce Latinvm 580
testatvrqve deos itervm se ad proelia cogi,
bis iam Italos hostis, haec altera foedera rvmpi.
exoritvr trepidos inter discordia civis:
vrbem alii reserare ivbent et pandere portas
Dardanidis ipsvmqve trahvnt in moenia regem; 585
arma fervnt alii et pergvnt defendere mvros,
inclvsas vt cvm latebroso in pvmice pastor
vestigavit apes fvmoqve implevit amaro;
illae intvs trepidae rervm per cerea castra
discvrrvnt magnisqve acvvnt stridoribvs iras; 590
volvitvr ater odor tectis, tvm mvrmvre caeco
intvs saxa sonant, vacvas it fvmvs ad avras.
Accidit haec fessis etiam fortvna Latinis,
qvae totam lvctv concvssit fvnditvs vrbem.
regina vt tectis venientem prospicit hostem, 595
incessi mvros, ignis ad tecta volare,
nvsqvam acies contra Rvtvlas, nvlla agmina Tvrni,
infelix pvgnae ivvenem in certamine credit
exstinctvm et svbito mentem tvrbata dolore
se cavsam clamat crimenqve capvtqve malorvm, 600
mvltaqve per maestvm demens effata fvrorem
pvrpvreos moritvra manv discindit amictvs
et nodvm informis leti trabe nectit ab alta.
qvam cladem miserae postqvam accepere Latinae,
filia prima manv flavos Lavinia crinis 605
et roseas laniata genas, tvm cetera circvm
tvrba fvrit, resonant late plangoribvs aedes.
hinc totam infelix vvlgatvr fama per vrbem:
demittvnt mentes, it scissa veste Latinvs
conivgis attonitvs fatis vrbisqve rvina, 610
canitiem immvndo perfvsam pvlvere tvrpans.
Interea extremo bellator in aeqvore Tvrnvs 614
palantis seqvitvr pavcos iam segnior atqve
iam minvs atqve minvs svccessv laetvs eqvorvm.
attvlit hvnc illi caecis terroribvs avra
commixtvm clamorem, arrectasqve impvlit avris
confvsae sonvs vrbis et inlaetabile mvrmvr.
'ei mihi! qvid tanto tvrbantvr moenia lvctv? 620
qvisve rvit tantvs diversa clamor ab vrbe?'
sic ait, addvctisqve amens svbsistit habenis.
atqve hvic, in faciem soror vt conversa Metisci
avrigae cvrrvmqve et eqvos et lora regebat,
talibvs occvrrit dictis: 'hac, Tvrne, seqvamvr 625
Troivgenas, qva prima viam victoria pandit;
svnt alii qvi tecta manv defendere possint.
ingrvit Aeneas Italis et proelia miscet,
et nos saeva manv mittamvs fvnera Tevcris.
nec nvmero inferior pvgnae neqve honore recedes.' 630
Tvrnvs ad haec:
'o soror, et dvdvm agnovi, cvm prima per artem
foedera tvrbasti teqve haec in bella dedisti,
et nvnc neqviqvam fallis dea. sed qvis Olympo
demissam tantos volvit te ferre labores? 635
an fratris miseri letvm vt crvdele videres?
nam qvid ago? avt qvae iam spondet Fortvna salvtem?
vidi ocvlos ante ipse meos me voce vocantem
Mvrranvm, qvo non svperat mihi carior alter,
oppetere ingentem atqve ingenti vvlnere victvm. 640
occidit infelix ne nostrvm dedecvs Vfens
aspiceret; Tevcri potivntvr corpore et armis.
exscindine domos (id rebvs defvit vnvm)
perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?
terga dabo et Tvrnvm fvgientem haec terra videbit? 645
vsqve adeone mori miservm est? vos o mihi, Manes,
este boni, qvoniam svperis aversa volvntas.
sancta ad vos anima atqve istivs inscia cvlpae
descendam magnorvm havd vmqvam indignvs avorvm.'
Vix ea fatvs erat: medios volat ecce per hostis 650
vectvs eqvo spvmante Saces, adversa sagitta
savcivs ora, rvitqve implorans nomine Tvrnvm:
'Tvrne, in te svprema salvs, miserere tvorvm.
fvlminat Aeneas armis svmmasqve minatvr
deiectvrvm arces Italvm excidioqve datvrvm, 655
iamqve faces ad tecta volant. in te ora Latini,
in te ocvlos refervnt; mvssat rex ipse Latinvs
qvos generos vocet avt qvae sese ad foedera flectat.
praeterea regina, tvi fidissima, dextra
occidit ipsa sva lvcemqve exterrita fvgit. 660
soli pro portis Messapvs et acer Atinas
svstentant acies. circvm hos vtrimqve phalanges
stant densae strictisqve seges mvcronibvs horret
ferrea; tv cvrrvm deserto in gramine versas.'
obstipvit varia confvsvs imagine rervm 665
Tvrnvs et obtvtv tacito stetit; aestvat ingens
vno in corde pvdor mixtoqve insania lvctv
et fvriis agitatvs amor et conscia virtvs.
vt primvm discvssae vmbrae et lvx reddita menti,
ardentis ocvlorvm orbis ad moenia torsit 670
tvrbidvs eqve rotis magnam respexit ad vrbem.
Ecce avtem flammis inter tabvlata volvtvs
ad caelvm vndabat vertex tvrrimqve tenebat,
tvrrim compactis trabibvs qvam edvxerat ipse
svbdideratqve rotas pontisqve instraverat altos. 675
'iam iam fata, soror, svperant, absiste morari;
qvo devs et qvo dvra vocat Fortvna seqvamvr.
stat conferre manvm Aeneae, stat, qvidqvid acerbi est,
morte pati, neqve me indecorem, germana, videbis
amplivs. hvnc, oro, sine me fvrere ante fvrorem.' 680
dixit, et e cvrrv saltvm dedit ocivs arvis
perqve hostis, per tela rvit maestamqve sororem
deserit ac rapido cvrsv media agmina rvmpit.
ac velvti montis saxvm de vertice praeceps
cvm rvit avvlsvm vento, sev tvrbidvs imber 685
prolvit avt annis solvit svblapsa vetvstas;
fertvr in abrvptvm magno mons improbvs actv
exsvltatqve solo, silvas armenta virosqve
involvens secvm: disiecta per agmina Tvrnvs
sic vrbis rvit ad mvros, vbi plvrima fvso 690
sangvine terra madet stridvntqve hastilibvs avrae,
significatqve manv et magno simvl incipit ore:
'parcite iam, Rvtvli, et vos tela inhibete, Latini.
qvaecvmqve est fortvna, mea est; me verivs vnvm
pro vobis foedvs lvere et decernere ferro.' 695
discessere omnes medii spativmqve dedere.
At pater Aeneas avdito nomine Tvrni
deserit et mvros et svmmas deserit arces
praecipitatqve moras omnis, opera omnia rvmpit
laetitia exsvltans horrendvmqve intonat armis: 700
qvantvs Athos avt qvantvs Eryx avt ipse corvscis
cvm fremit ilicibvs qvantvs gavdetqve nivali
vertice se attollens pater Appenninvs ad avras.
iam vero et Rvtvli certatim et Troes et omnes
convertere ocvlos Itali, qviqve alta tenebant 705
moenia qviqve imos pvlsabant ariete mvros,
armaqve deposvere vmeris. stvpet ipse Latinvs
ingentis, genitos diversis partibvs orbis,
inter se coiisse viros et cernere ferro.
atqve illi, vt vacvo patvervnt aeqvore campi, 710
procvrsv rapido coniectis eminvs hastis
invadvnt Martem clipeis atqve aere sonoro.
dat gemitvm tellvs; tvm crebros ensibvs ictvs
congeminant, fors et virtvs miscetvr in vnvm.
ac velvt ingenti Sila svmmove Tabvrno 715
cvm dvo conversis inimica in proelia tavri
frontibvs incvrrvnt, pavidi cessere magistri,
stat pecvs omne metv mvtvm, mvssantqve ivvencae
qvis nemori imperitet, qvem tota armenta seqvantvr;
illi inter sese mvlta vi vvlnera miscent 720
cornvaqve obnixi infigvnt et sangvine largo
colla armosqve lavant, gemitv nemvs omne remvgit:
non aliter Tros Aeneas et Davnivs heros
concvrrvnt clipeis, ingens fragor aethera complet.
Ivppiter ipse dvas aeqvato examine lances 725
svstinet et fata imponit diversa dvorvm,
qvem damnet labor et qvo vergat pondere letvm.
Emicat hic impvne pvtans et corpore toto
alte svblatvm consvrgit Tvrnvs in ensem
et ferit; exclamant Troes trepidiqve Latini, 730
arrectaeqve amborvm acies. at perfidvs ensis
frangitvr in medioqve ardentem deserit ictv,
ni fvga svbsidio svbeat. fvgit ocior Evro
vt capvlvm ignotvm dextramqve aspexit inermem.
fama est praecipitem, cvm prima in proelia ivnctos 735
conscendebat eqvos, patrio mvcrone relicto,
dvm trepidat, ferrvm avrigae rapvisse Metisci;
idqve div, dvm terga dabant palantia Tevcri,
svffecit; postqvam arma dei ad Volcania ventvm est,
mortalis mvcro glacies cev fvttilis ictv 740
dissilvit, fvlva resplendent fragmina harena.
ergo amens diversa fvga petit aeqvora Tvrnvs
et nvnc hvc, inde hvc incertos implicat orbis;
vndiqve enim densa Tevcri inclvsere corona
atqve hinc vasta palvs, hinc ardva moenia cingvnt. 745
Nec minvs Aeneas, qvamqvam tardata sagitta
interdvm genva impedivnt cvrsvmqve recvsant,
inseqvitvr trepidiqve pedem pede fervidvs vrget:
inclvsvm velvti si qvando flvmine nactvs
cervvm avt pvniceae saeptvm formidine pennae 750
venator cvrsv canis et latratibvs instat;
ille avtem insidiis et ripa territvs alta
mille fvgit refvgitqve vias, at vividvs Vmber
haeret hians, iam iamqve tenet similisqve tenenti
increpvit malis morsvqve elvsvs inani est; 755
tvm vero exoritvr clamor ripaeqve lacvsqve
responsant circa et caelvm tonat omne tvmvltv.
ille simvl fvgiens Rvtvlos simvl increpat omnis
nomine qvemqve vocans notvmqve efflagitat ensem.
Aeneas mortem contra praesensqve minatvr 760
exitivm, si qvisqvam adeat, terretqve trementis
excisvrvm vrbem minitans et savcivs instat.
qvinqve orbis explent cvrsv totidemqve retexvnt
hvc illvc; neqve enim levia avt lvdicra petvntvr
praemia, sed Tvrni de vita et sangvine certant. 765
Forte sacer Favno foliis oleaster amaris
hic steterat, navtis olim venerabile lignvm,
servati ex vndis vbi figere dona solebant
Lavrenti divo et votas svspendere vestis;
sed stirpem Tevcri nvllo discrimine sacrvm 770
svstvlerant, pvro vt possent concvrrere campo.
hic hasta Aeneae stabat, hvc impetvs illam
detvlerat fixam et lenta radice tenebat.
incvbvit volvitqve manv convellere ferrvm
Dardanides, teloqve seqvi qvem prendere cvrsv 775
non poterat. tvm vero amens formidine Tvrnvs
'Favne, precor, miserere' inqvit 'tvqve optima ferrvm
Terra tene, colvi vestros si semper honores,
qvos contra Aeneadae bello fecere profanos.'
dixit, opemqve dei non cassa in vota vocavit. 780
namqve div lvctans lentoqve in stirpe moratvs
viribvs havd vllis valvit disclvdere morsvs
roboris Aeneas. dvm nititvr acer et instat,
rvrsvs in avrigae faciem mvtata Metisci
procvrrit fratriqve ensem dea Davnia reddit. 785
qvod Venvs avdaci nymphae indignata licere
accessit telvmqve alta ab radice revellit.
olli svblimes armis animisqve refecti,
hic gladio fidens, hic acer et ardvvs hasta,
adsistvnt contra certamina Martis anheli. 790
Ivnonem interea rex omnipotentis Olympi
adloqvitvr fvlva pvgnas de nvbe tventem:
'qvae iam finis erit, conivnx? qvid deniqve restat?
indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris
deberi caelo fatisqve ad sidera tolli. 795
qvid strvis? avt qva spe gelidis in nvbibvs haeres?
mortalin decvit violari vvlnere divvm?
avt ensem (qvid enim sine te Ivtvrna valeret?)
ereptvm reddi Tvrno et vim crescere victis?
desine iam tandem precibvsqve inflectere nostris, 800
ne te tantvs edit tacitam dolor et mihi cvrae
saepe tvo dvlci tristes ex ore recvrsent.
ventvm ad svpremvm est. terris agitare vel vndis
Troianos potvisti, infandvm accendere bellvm,
deformare domvm et lvctv miscere hymenaeos: 805
vlterivs temptare veto.' sic Ivppiter orsvs;
sic dea svmmisso contra Satvrnia vvltv:
'ista qvidem qvia nota mihi tva, magne, volvntas,
Ivppiter, et Tvrnvm et terras invita reliqvi;
nec tv me aeria solam nvnc sede videres 810
digna indigna pati, sed flammis cincta svb ipsa
starem acie traheremqve inimica in proelia Tevcros.
Ivtvrnam misero (fateor) svccvrrere fratri
svasi et pro vita maiora avdere probavi,
non vt tela tamen, non vt contenderet arcvm; 815
adivro Stygii capvt implacabile fontis,
vna svperstitio svperis qvae reddita divis.
et nvnc cedo eqvidem pvgnasqve exosa relinqvo.
illvd te, nvlla fati qvod lege tenetvr,
pro Latio obtestor, pro maiestate tvorvm: 820
cvm iam convbiis pacem felicibvs (esto)
component, cvm iam leges et foedera ivngent,
ne vetvs indigenas nomen mvtare Latinos
nev Troas fieri ivbeas Tevcrosqve vocari
avt vocem mvtare viros avt vertere vestem. 825
sit Lativm, sint Albani per saecvla reges,
sit Romana potens Itala virtvte propago:
occidit, occideritqve sinas cvm nomine Troia.'
olli svbridens hominvm rervmqve repertor:
'es germana Iovis Satvrniqve altera proles, 830
irarvm tantos volvis svb pectore flvctvs.
vervm age et inceptvm frvstra svmmitte fvrorem:
do qvod vis, et me victvsqve volensqve remitto.
sermonem Avsonii patrivm moresqve tenebvnt,
vtqve est nomen erit; commixti corpore tantvm 835
svbsident Tevcri. morem ritvsqve sacrorvm
adiciam faciamqve omnis vno ore Latinos.
hinc genvs Avsonio mixtvm qvod sangvine svrget,
svpra homines, svpra ire deos pietate videbis,
nec gens vlla tvos aeqve celebrabit honores.' 840
adnvit his Ivno et mentem laetata retorsit;
interea excedit caelo nvbemqve relinqvit.
His actis alivd genitor secvm ipse volvtat
Ivtvrnamqve parat fratris dimittere ab armis.
dicvntvr geminae pestes cognomine Dirae, 845
qvas et Tartaream Nox intempesta Megaeram
vno eodemqve tvlit partv, paribvsqve revinxit
serpentvm spiris ventosasqve addidit alas.
hae Iovis ad solivm saeviqve in limine regis
apparent acvvntqve metvm mortalibvs aegris, 850
si qvando letvm horrificvm morbosqve devm rex
molitvr, meritas avt bello territat vrbes.
harvm vnam celerem demisit ab aethere svmmo
Ivppiter inqve omen Ivtvrnae occvrrere ivssit:
illa volat celeriqve ad terram tvrbine fertvr. 855
non secvs ac nervo per nvbem impvlsa sagitta,
armatam saevi Parthvs qvam felle veneni,
Parthvs sive Cydon, telvm immedicabile, torsit,
stridens et celeris incognita transilit vmbras:
talis se sata Nocte tvlit terrasqve petivit. 860
postqvam acies videt Iliacas atqve agmina Tvrni,
alitis in parvae svbitam collecta figvram,
qvae qvondam in bvstis avt cvlminibvs desertis
nocte sedens servm canit importvna per vmbras—
hanc versa in faciem Tvrni se pestis ob ora 865
fertqve refertqve sonans clipevmqve everberat alis.
illi membra novvs solvit formidine torpor,
arrectaeqve horrore comae et vox favcibvs haesit.
At procvl vt Dirae stridorem agnovit et alas,
infelix crinis scindit Ivtvrna solvtos 870
vngvibvs ora soror foedans et pectora pvgnis:
'qvid nvnc te tva, Tvrne, potest germana ivvare?
avt qvid iam dvrae svperat mihi? qva tibi lvcem
arte morer? talin possvm me opponere monstro?
iam iam linqvo acies. ne me terrete timentem, 875
obscenae volvcres: alarvm verbera nosco
letalemqve sonvm, nec fallvnt ivssa svperba
magnanimi Iovis. haec pro virginitate reponit?
qvo vitam dedit aeternam? cvr mortis adempta est
condicio? possem tantos finire dolores 880
nvnc certe, et misero fratri comes ire per vmbras!
immortalis ego? avt qvicqvam mihi dvlce meorvm
te sine, frater, erit? o qvae satis ima dehiscat
terra mihi, Manisqve deam demittat ad imos?'
tantvm effata capvt glavco contexit amictv 885
mvlta gemens et se flvvio dea condidit alto.
Aeneas instat contra telvmqve corvscat
ingens arborevm, et saevo sic pectore fatvr:
'qvae nvnc deinde mora est? avt qvid iam, Tvrne, retractas?
non cvrsv, saevis certandvm est comminvs armis. 890
verte omnis tete in facies et contrahe qvidqvid
sive animis sive arte vales; opta ardva pennis
astra seqvi clavsvmqve cava te condere terra.'
ille capvt qvassans: 'non me tva fervida terrent
dicta, ferox; di me terrent et Ivppiter hostis.' 895
nec plvra effatvs saxvm circvmspicit ingens,
saxvm antiqvvm ingens, campo qvod forte iacebat,
limes agro positvs litem vt discerneret arvis.
vix illvm lecti bis sex cervice svbirent,
qvalia nvnc hominvm prodvcit corpora tellvs; 900
ille manv raptvm trepida torqvebat in hostem
altior insvrgens et cvrsv concitvs heros.
sed neqve cvrrentem se nec cognoscit evntem
tollentemve manv saxvmve immane moventem;
genva labant, gelidvs concrevit frigore sangvis. 905
tvm lapis ipse viri vacvvm per inane volvtvs
nec spativm evasit totvm neqve pertvlit ictvm.
ac velvt in somnis, ocvlos vbi langvida pressit
nocte qvies, neqviqvam avidos extendere cvrsvs
velle videmvr et in mediis conatibvs aegri 910
svccidimvs; non lingva valet, non corpore notae
svfficivnt vires nec vox avt verba seqvvntvr:
sic Tvrno, qvacvmqve viam virtvte petivit,
svccessvm dea dira negat. tvm pectore sensvs
vertvntvr varii; Rvtvlos aspectat et vrbem 915
cvnctatvrqve metv letvmqve instare tremescit,
nec qvo se eripiat, nec qva vi tendat in hostem,
nec cvrrvs vsqvam videt avrigamve sororem.
Cvnctanti telvm Aeneas fatale corvscat,
sortitvs fortvnam ocvlis, et corpore toto 920
eminvs intorqvet. mvrali concita nvmqvam
tormento sic saxa fremvnt nec fvlmine tanti
dissvltant crepitvs. volat atri tvrbinis instar
exitivm dirvm hasta ferens orasqve reclvdit
loricae et clipei extremos septemplicis orbis; 925
per medivm stridens transit femvr. incidit ictvs
ingens ad terram dvplicato poplite Tvrnvs.
consvrgvnt gemitv Rvtvli totvsqve remvgit
mons circvm et vocem late nemora alta remittvnt.
ille hvmilis svpplex ocvlos dextramqve precantem 930
protendens 'eqvidem mervi nec deprecor' inqvit;
'vtere sorte tva. miseri te si qva parentis
tangere cvra potest, oro (fvit et tibi talis
Anchises genitor) Davni miserere senectae
et me, sev corpvs spoliatvm lvmine mavis, 935
redde meis. vicisti et victvm tendere palmas
Avsonii videre; tva est Lavinia conivnx,
vlterivs ne tende odiis.' stetit acer in armis
Aeneas volvens ocvlos dextramqve repressit;
et iam iamqve magis cvnctantem flectere sermo 940
coeperat, infelix vmero cvm apparvit alto
baltevs et notis fvlservnt cingvla bvllis
Pallantis pveri, victvm qvem vvlnere Tvrnvs
straverat atqve vmeris inimicvm insigne gerebat.
ille, ocvlis postqvam saevi monimenta doloris 945
exvviasqve havsit, fvriis accensvs et ira
terribilis: 'tvne hinc spoliis indvte meorvm
eripiare mihi? Pallas te hoc vvlnere, Pallas
immolat et poenam scelerato ex sangvine svmit.'
hoc dicens ferrvm adverso svb pectore condit 950
fervidvs; ast illi solvvntvr frigore membra
vitaqve cvm gemitv fvgit indignata svb vmbras.

S-ar putea să vă placă și