Aurelius

Augustinus

Hipponensis

Sacrae

Scripturae

Interpres.

'

Scripsit

Henricus Nicolaus Clausen,

Philos. et Theol. Dr. hujasque Prof. Publ. Extraord.

ia UniverB. Haanicnsi.

HAUNI^.
Typis
^xpressit
Aulae

Director

Janiis

Hostrup Schultz,

Regiae et Universitatis Typographus.

MDCCCXXVII.

^^

OXFOftO.

'^'^1'^'

^"

9.qC'yt

Conspectus Argumenti.
Frooemium
,

P.

t.

Sectio Prima.

De Eruditlone Augustmi,
Interpreti Sacrae Scripturae Necessaria.

De

peritia Augustini linguce hehrcece,

.
. 1
:

Observatioues generaliores

2: Onomastici helbr. Augustini specimen

...

lo.
i4.

De
De

peritia jiugustini linguce grcecce.

.

3.

3o.

usu Augustini lihrorum sacrorum,

.
.

4: Canou Bihliorum
5: Codices librorum sacrorum

4oi
54.

De

usu versionum Sacrce Scripturce,

.

68.

De

usu librorum aliorum exegeticorum,

.

Sectio Secunda.
Augusiini

84.

De

Ratioiie Interpretationis

S. Scripturse Consilia, Prsecepta, Regulae.

Affectiones Sacrce Scripturce,

.8:

I.

Auctoritas divina, normativa

Veritas integra et perfecta:

gi.

2.
:
.

A. Immunitas ab erroribus : N. Testamenti

,

100.

lo:

Veteris Testamenti

117.

11:.
12:

B. Veritatis et

accommodationis stuPerspicuitas

dium
.

3, 4. Suffieientia.

120. i25,

Regulas
.

criticce

de textu sacro emendando

i3.

i3i.

Votes animi

et cognitiones inierpreti S, Scripturas

ne
P. i3G.

cessarice,

i4

,;;.....,.
RegulcB interpretandi lo-

Principium hermeneuticum,
giccPt
$.

l5

;,,,.

i42.

Regulce interpretationis allegoricce,

.

16

^
Nouum Testam norTestamenti Vef, interpretandi

l4g,

Traditio ecclesice hermeneutica.

ma
5

17

-- i56.

Sectio Tertia.
Exegesis Augustini Selectis Exemplis
Illustrata et iEstiraata.
.
'Jl,

16: Libri Augxistiui exegetici

;.,,._
modo
re-

161,

Curce interprefationis philologicce,

J.

19:

Versionum

auctoritates

servili

teutae
$.
5.

. i6y,
,
.

ao: Versioues male et perperam iutellectas

21
:

1^4,

Accurata siugularum seuteutiarum bibli-

carum exploratio
.

. 181.
licentia

32

Adversariorum iu iuterpretaudo

studio accurato cohibita

J,

cousilium oratioiiis

igo.

23: Prava iu verbis siugulis premeudis aubtiJitas.

.

, .

jg8.

f,

24

Justa

ad

uexum

et

aliosque Scripturae locos atteutio

,..,..,,
I

207.

Allegorica interpretandi ratio.

.

25
26

fl,

Allegoriarum elemeuta ;:
luterpretationes allegoricae

:.;,..,;

5.

h.

219. 229.
243,

R.

Cur(s interpretationis dogmaticce,

.

27: Aualogia S. Scripturaj bene observata et

iu

.
-

28:

usum couversa Auimus praeceps ad

, ,

seutentias

privatas

auctoribus sacris obtrudeudas 29 : luterpretatioues typicse 3o

:

.
.

Observationes generaliores

252,
260.

267.

PROOEMIUM.
Xnter antiquos
ecclesise doctores,

qnos pio nomine

christianae

patrum

salutare

solemus,

cjuos

doctrinse

interpretes et explanatores , iidei confessores et

tyres, pietatis vindices et exempla,

mar-

litterarum sacragratatpie
est
cjui

rum

auctores

et

patronos

animo pio

metanta

moria

colimus

et

veneramur,

nemo
a.

famae celebritate

inclaruit,

quanta Aurelias

Augu-

stinus , episcopus Hipponcnsis, natus

354 Tagaste
et vicissitu-

oppido Numidiae, mortuus

dinibus
vitse

a.

430,

fatis

non minus qnam

et

ingenii dotibus libro-

rumque scriptorum copia

bilis.

indole interna
docti
anti(jui

memoraet

Quem

laudibus viri

recenlar-

tioris sevi, ecclesiae catbolicse et evangelicae,

tam

gis

manibus cumularunt,

ut (juicquid magnifice de

natura

humana
et

dici

possit in

eum

contulerint,

non

solum principem eum omnium, quotquot fuere ecclesiae

lumina

columnse

declarantes

sed

proximum

etiam apostolis,
*)

ne

dicam

parem
:

et

asqualem. ')
quicquid dic

Hieron. Ep.

(in

opp. Aiig. 172)

"Certe

potest, et sublinii ingenio de scripturarum ss. hauriri fon-

tibus, a te

positum atque dissertum est." Gennad illustrium virorum catalogus "vir eruditioue diviua et humana orbi
:

clarus, fideinteger etvitapurus, scripsit quauta

ueque in-

veuiripossunt." Cassiodor de iustitut. div. litt. c. 22 : "doctor eximius, debellator haereticorum, defensor /idelium et

famosorum pahua certamiuum

cujus aperta suavia sunt,

1

Neque

lisec fuit

ut esse solct vana verborum

fuit
5

tilu-

lorumque profusio, quid! quod omni nominis celebratione major viri auctoritas
constat

enim

inter

omnes, opera Augustini

obscura
u4p.

ita

cxistimata esse certam et

farcita pinguescuut."

vero

magnis

utilltatibus

Victor Vitensem de persecut. Yandal. Chrou. p. ii3;

"fluinen eloqueutiae
ster
,

sacerdotum gloria,

doctorum magi-

lux mundi

magnus verbi
:

diviui praeco ,
cet.

maguus

doctrinas sol, unicus sapientiae

phoenix"

Gregor,

Ep. ad Innocent. 67
nari, b.

"Se delicioso cupitis pabulo sagi-

Augustini opuscula legite, et ad comparatio

illius

jiem

siliginis

nostrum

furfurem nou quaeratis."

eccl. aut.

Sixtus Senens.
I. p.

(ap.

Oudiu. comm. de scriptor.

,

g3a)

"doctor super omnes

qui aute

eum

et post

eum hucusque
acumiue
structus
,

fuerunt
,

mortales,

admirabili

ingenii
iii-

prasditus

omnibus liberalibus
ultra

discipliuis

in div. scripturis louge

et iu

earum explanatione

omnium eruditissimus, quam dici queat iucoraHincmar, opusc.

c.

parabili

subtilitate sublimis."

28:

'^doctor famosissimus

atque ab apostolica sede receptisc.

simus."

Anselm. Monolog.

68 disp. ii3, sect. 2 n. 33:

"iu eccl. celeberrimum doctorem, miraculum sui aevi et

reliquornra."

Bernhard, Clarop. Ep. 229 n, i3: "maxiSer. 80 n.

praef.

luus post apostolos ecclesiarum instructor."

7
:

"validissimus
(ep.

malleus haereticorum."

Erasm.
:

ad Opp. Aug.
felicitas

ad Fousec. archiep. Tolet.)

"iugenii

prorsus erat incomparabilis, sive acumen spectes,

,

vel obscurissima facile penetrans

sive capacis meraorias

fidem, sive
tyrolog.

vim quandam mentis indefatigabilem." Mar Rom, ad d, V Kal. Sept. "ecclesiae doctor exi:

mius.

cath,

fidem adv. Manichaeos aliosque haeretico*

,

acerrimus propugnator defeiidit

clesia

raultisque aliis pro ec-

Dei perfuuctus laboribus , ad praemia migravit iu

coelum."
S.
d. Conc. u. Kirch, (Walch, XVI. "Will auch nicht leuteu noch zu leideu seyu, dasz S. Ai\g. nicht sollte fiir der besten Vater eineu gehalteu werdeu, dieweil er in der gauzeu Chri-

Luther Schr. von

f.):

2637

plenam

veritatis

normam
sit

continere,

ut

eorum

testi-

moniis aperte
tificis

contradicere ne majestas
;

quidem poninter schola-

romani ausa
subsellia tanti

sit

eiFata ejus

rum

liabita

fuisse,

ut tlieologis medii

levi niliil nobilius

visum

quam commentarios
nihil

ih

sententias

ejus

componere,

gloriosius

quara
turpius

cum quam

illis

amice

conspirare,

nibii

vero
5

cjus oraculis profligari jugularique

2)

fiir

jg_

stenheit fiir deu hochsten geacht, u. beide Schulen u Kircheu bisher zum hesteu erhalteu hat, wie am Tage
ist."

Tischredeu Cap. 3o:

ist

"Aug,

gefallt

mir

alleu

auderu Lehreru, deuu er

tor
u.
alles

Lobeus werth
ist

eiu groszer, trefBlicher Doc-;

hat rechtschaffeu u. reia

deii

gelehret

iu

iu

der

h. Schrift gewaltig, u. hat eiu

feiu Judicium u. Verstaud

vou
u.
c.

Sacheu

ist

uuter

Alleu

der

erste

tapferste

reiuste."

Melanchth
retate

Comm.
stituit

Ep. ad JRom.
rursus acceudit;
ei

i4:
et fide

''hug,

sua

doc-

triuam evaugelii de gratia

et

paeue exstiuotam re-

propter hoc heueficiam ecOlearii bibl,

vigilautia
,

clesia

plurimum
:

debet."

scriptt.

eccL

p. 71

"eruditioue, virtute et

lumeu

ecclesiae

vix comparabile, h^reticorum malleus

pulator acerrimus."
p. 4g5
s.
:

ethuicismi depo-

Dupin uova
,

bibl. auctt. eccles. IIL

"vir

erat vastissimo

exquisitissimo et sagad.

cissimo iugeuio."

Tiedemann Geist

specuL Philo5.

IIL S. 455
.

"Uuter alleu Kircheuvateru uud christlich.

Schriftstelleru bis ius 4te Jahrh. ist

ohue Zweifel Aug^. der einzige, welcher acht philosophischeu u. eiueu tief eiudriugeudeu Blick besasz , uud der auch bey alleu

Gegeustandeu der Offeubahruug uuablaszig philosophirBuhle Gesch. d. Philos. IV. S. 463. te." Cf. Oelrichs
*)

Comm. de scriptt, CL Brucker hist.

losophaiitibus

eccL
crit.

lat. p.

2,5o,

Not.
:

philos. III. p. 568

''libelli

Aug.
iu

(priucipia Dialect. categoriae

X?) hermathcMas
et

instar phi-

commendati

publicis

lectionibus

scholis explicati sunt, ita ut prKStantior inter libros phi-

losophicos auctor

haberetur uemo.''

Dupin aova bibL

1*

niqne,

illani

tlieologiae

dogmaticse

compagem;

cjiise

magna

artis subtilitate

magnoque

eruditionis apparatu

sensim sensimcjiie in
sententiis

ecclesiee scliolis confecta est, ita

Augustini niti, ut in multis

certe, si opera
ejus

doctrinse ca-

pitibus

alia

defuissent,

theolo-

giae nostrse indoles et facies exstitisset.

De

tali

vero

tantoque

vii'0,

qui

ecclcsise (et

doctrinse mmalibus magis quam hominum testimoniis

celebrai'i videtiu', ita disputare, ut

opera ejus

et

me-

rita judicii trutina explorentur

non modo

inutile et

superfluum videri posset, sed etiam ab immodestia non

adeo procul

rcmotum.

Yerum enimvero

ut

hoc

-pTimum moneam: laudes non secus ac vituperia in consvctudinem ngLale et perperam sa?pius abire, ui,
si

quid semel honorifice dictum fuerit,

repetatm ab
iis,

centies et

ultra

qui, quid dicent quove jm^e,

nostris potissi-

nesciunt ipsi; id

quod Augustino ne
acciderit,

mum

diebus

non semel

admodum

v^reor;

sunt enim, qui, in laudando ut in vituj)erando nimii,

auctt.
eccles.
III.

p.

4^6

"Latiui

iiil
;

saepius

egeruut

aliud,

quam Aug. puve pute

eifereudisque

exscribere

ejus iu couci-

pieudis

decisiouLbus
;

atque decretis voces

duodecimo taudem seculo imiversffi tkeologiae compeudium cousCripturus Lombardus, hoc se egregie praestiturum existimavit, si ex uuiversis Aug. Scriptis quosdam exscriberet locos, eosque certum ordinem digereret." Rosenmuller hist, iuterIji ''per omuia deiuceps secupretat. IL sacr. (III. p. SgS) la a plerisque pro maguo ecclesiae oruameuto et fere
adhibuere
deiuceps
coucilia
;

pro oraculo habitus est,

cepti
et

et libri ejus

summo

plausu ex-

ad posteros propagati suut."

Defloratores vel

commeutatores operum Augustiui euumerautur iu Oudini Comm. iu Scriptt. eccL aut. I. p. 990-93. Schoenemanni
bibL
hist.

Utt. patr.

latiu. 11. p.

SSy-GS.

hon tam admiratores qiiam adoratores magni viri esse videantnr, qnem ex mortaliam nmnero eximere unicum cum et cupiant nomenque coelo inscribere
,

divinum vocantes
ticas

in rebus pLilosophicis

autem poesolet,

loquendi ligm-as adbibere, eorum esse

rei et viri potius cpiam

qui

famam
simus
soleat.

5cunt5 qiium, ut quiscjue rerum

est,
ita in

r6m et virum cognobominumque peritis-

utramcjue partem

modum

servare

Deinde

vero, ex cjuo litteras sacras libcriore

est,

animo colere coeplum

,

tbeologi multi, iicpie eru-

ditionis, pietatis, justitiae laude

omnibus probati, di-

tbjramJ>ioas laudatorum voces

raro

ita viri

non

secus

ac

libri

fata

fifua'

babent

juse

temperare conati sunt,

monentes, ex virtutibus,
tas

tbeologum
ex

faciaut,

mul-

Nostro defuisse,

neque

cognitionibus

ejus justo

minoribus nimiocpie afFectuum ardore ve-

ritatem cbristianam et ecclesise saUitem detrimentum

cepisse. ^)

Neque

difFicile

admodum
du V. T.

erit

illam ju-

Richard Simon
bieu l-emarque

liist.

crit.

ITI.

9:

"II a tres

pour bieu iuterpreter Pecriture etcomme il etoit modeste, il a avoue libremeut, que la plupart :de oes qualites lui manquoieut, et partant ou Ae ddit par s'etonuer, si Tou troules qualites nece^saires
,

ve quelque
sur

peu d'exactitude daus ses corameutaires (Cf. Bayle dict. hist. et crit. art. Augustiu: "Uu savant critique fran^ois a beau se serfois

recriture."

vir de
tre
,

termes respectueux
raeprise

on ne

laisse pas

de couuol-

qu*il

de tout sou coeur les commentaires

Brucher
est
,

de

St. Aug-, sur

1'ecriture)."

hist. philos.

crit.

III. p.

5o6

"Nou difEteudura
scriptis

rationalis artis regu,

]as

quamvis eas
j

corameudavit A.

saepe illum

quod uou miramur iu hoc viro, licet acri iudicio maguaque iugeuii vi prcedito, qui magnam vitas
iieglexisse
id

parteiu

iu quaerenda tautum frustra veritate cousumsit.''

dlclorum

diversltatem

componere,

slquldem

quod
et

uno

qaasl ore, una voce

omnes In eo laudarunt

laudant, Insignis est Ingenil profunditas, subtilltas et

acumen, Inslgne
Semler (Gesch.

fidei

et

pletails

studium, insignis
Baumgartens Uu"A. hat zuerst. u.

d.

chr. Glaubeusl. iu
:

tersuch. theol. Streitigk. III. S. 3o2

Yoruehmlich die ihm gelaiifigen Gedanken u. Einfalle so iu die chr, Lehre gemischt, dasz aller Nachtheil, der
auf Rechnung der Scholasticorum geschrieben wird, alle Uuterlassung des guten Gehrauchs der h. Schrift, aller
Einfliiss

des

praejudicii

auctoritatis blosz
Hist. Eccl. p.
et egregia,

von ihm heri45:

"JMulla
excel*-

riihrt(?)."

Mosheim
eo fuerunt

Tnstitt.

certe in

magua
,

iugenium

lens, constaus veri studiura, admirabilis

tia
,

subtilitas pietas haud dubia nime coutemueudum sed non asqiie magua
;

iaborum patienetiam et acumeu mifuit judi-

caudi vis

plusque saspe iu viro eximio naturae quidam

ardor potuit,

quam

ratio et prudeutia."

Schrockh chr.

Kircheugesch.
:

noch erlaubt zu ob Aug, der Religion Kirche u. theolog. Gefrageu Die lehrsamkeit mehr geniitzt oder geschadet habe ? groszeu 'NYahrheiteu des Christeuthums hat er zwar eifrig empfohleu u. angewandt, dagegeu auch zum Theil
S.

XV

5^3

if. :

"Es

ist

in seiuen Vorstellungskreis eingeschraukt, mit willkiihrlicheu Zusatzeu vermehrt, uud diejeuigeu seiner Mei-

nuugen,
"bedurfte
,

die

er

^us

Sprachuuwisseuheit iu die Bibel

als

hiueiutrug, weil er ihrer zur "Widerleguug der Ketzer

den Christeu

schriftmaszige Glaiibeusleh-

"Wie er die Glaubeuslehre mit eireu aufgedrungeu. nem Schwall vou Spitzfiudigkeiten iiberhaiift hat so
,
;

Jiat

er oft

die Sitteulehre
fester

nur

alt

Casuist

behandelt,
selt-

und bey Ermangelung

Schrifterklar. I. S. 55:

Gruudsatze durch die

samsteu Behauptuugeu verunstaltet."

Meyer Gtsch.

d.

"Aug. suchte durch seiue Speculation, die eiumal fiir gewisse dogm. Satze Parthey geuommeu hatte, das zu ersetzen, was im au exeget.
Gelehrsamkeit abgiug,

uud

das,

was etwa iu seineu

seytt-

Gruudsatzeu iiber die Schrifterklarung brauchbar

aiiimi et linguirj fervor;

quae

quidem omiiia

ita

con-

cedi possunt, ut multse fortasse

defuerint ei virtutes

non minus

necessariae, idonea doctrinae copia, justa

judicii sobrietas et temperantia sui, quse (juod

est sapienter fugit.

nimium

In hac vero tanta animorum fluc-

tuatione <juid indignius

bili

quam
meritis

levi cpiacunqTie et

mo-

aura Iiuc illuc jactari^ uobis igitur ut verius et

certius

judicium
nescio

de

Augustini

theologicis

constet,

annon diligenter ante omnia nobis

inqTiirendum

-sit,

quasnam

sibi

in

interpretatione

librorum sacrorum regulas

et leges scripserit, et
aliis

quo-

nam cum

successu,

qnas
est,

proecepit, ipse secutus

sit; cjTioniam

certum

in tlieologo boni et idonei

sacrarum litterarum interpretis laudem

omnium

ita

primam

et

prsecipuam esse, ut sine ea nerao laudari

debeat, necjue minus

certum,

ut Iioc

munus bene

geratur, ut niliil, cpiod a

mente scriptorum alienum

mag, war uicht hiureicheud

setzeu
,

um

deu Nachtheil zu erallegor.

der durch

seiueu

Haug zu

u. mystiu.

scheu Deutuugeu

\vie

durch seiue Dogmatik

Polemik
11.

hewirkt ward."
ni. p. 5oi
s.
:

Rosenmuller Hist. iuterpretat.

sacr.

"Laudari solet iu Aug. vis iugeuii et

acumeu philosophicum
sunt falsissima,

sed pleraque ejus priucipia

nea

talis
(?)

uec S. Scr. nec sauas ratioui couseutaquum fuerit A. , nobis quidem siue omui
cousecutus esse videtur eam uomiuis cele-

suo merito

hritatem et auctoritatem, qua per omuia deiuceps secula floruit."

giau. p, S. 3i

TFiggers (Darstell.
ff.
:

d.

Augustiu. u. Pelaals

"A. hatte mehr Geist

Gelehrsam-

keit

mehr
;

"Witz u. Scharfsiuu als griiudliche AVisseu-

schaft

seiue schwachste Seite als Gelehrter

;

wareu aher

Sprachkeuutuisse

daher griiudeu sich seiue Argusehr

oft

uieutatioueu aus deu heil. BB.

luterpretatiou."

auf uurichtige

8
est,
litteris

inferatur,
et

niliil,

quod

iis

expressum,

negligatur,

rarum

eximium

recjuiri

earum virtutum

consensum, qui tlieologum egregie ornet.

Auimo
mine antea

igitur lubentissimo laborem,

quem

a ne-

susceptum

vidi,*)

pro

virium

modo

tractandum mibi sumsi, hanc milii rationem eligens,

qxiam ipsa rei natura suadere videbatur', ut

primum

de doctis

prsesidiis

agam, (juibus instructus Augusti-

nus opus interpretandi aggressus fuerit, deinde principia et regulas rei bermeneuticie, ex libris ejus de-

cerptas,

succincta
crisi,

narratione

exponam,

subjuncta

identidem
selectis,

denique, exemplis ex commentariis

ostendam, quibus praesertim virtuiibus, quisit.

bus defectibus exegesis Augustiniana notabilis

^)

Observatioues bouae et utiles de siugulis Augustiui

bris reperiuutur iu Rich,

li-

comm. du N. T.
gesch.

c.

Simon hist. crit. des priucipaux 17-20, Schrockhs christl, Kirchen,

XV.

S.

266-496

iuque Roseumiilleri
1-499.

hlst. iuter-

pretat. libb, ss. III. p. 4i

sECTio prima;
De
eruditione Augustini^
intei^preti

librorum
necessaria.

sacrorum

N^^ui

Augustinum ab omni parte perfectum

vastam
et

sistere

voluerunt,

immensam

doctrina)

copiam
suas
).

non

cessarunt laudibus decantare,

viros

qua omnes

setalis

eum miro modo

superasse ferunt
sufficiat

Quorum

testinionia ut suspecta fiant,

mo16.

nere^ annos juventutis,

iransactos,

inter libidinum impuritates

(Confess.

I.

14-16.

II.

2-9-

III.

1.

IV.

1.)

profundiori

littcrarum

studio

non

favere,

sufficiat

exemplum Hieronymi opponere, cjuem cognitionum ambitu et multitudine omnes seculorum il,

lorum patres obscurasse, nemo ignorat

neque Au-

gustinus ipse fateri dubitavit (Ep. ad Hier. 73 n. 5).

*")

Ita

Lutherus^
est
:

qui nimius certe Augustini laudator di-

cendus
Kirche,

"aus eigener Erfahruug- kann ich sicher he-

haupten:

uachst der h. Schrift sey kein Lehrer in der der ihra au

;

christl.

Gelehrsamkeit zu verglei-

chen sey weun nian alle mit eiuander zusammen nimmt, so wird man in allen zusammen nicht die Halfte so viel als in dem einzigen Aug. iinden." Cai^e Script. eccl, hist. litt. p. 187 a: ''de omuigena ejus eruditioue pluribus agere idem esset ac lucem soli offundere hospes
, ;

sit

oportet

tum

in ejus

tum

in aliorum scriptis, qui ne-

sciat,

Aug. in toto meliorum litterarum circulo emiue-

re, iu quaestiouihus vero theologicis primas teuere,"

10
Accuralius autem quse conlra veritatem manifestam
dicta sunt ponderare,

neque operae pretium

;

est,

ne-

que etiam
de
tota

ratio instituti nostri patitur

h$c enim

non

cognitionum copia in rebus historlcis aut phi-

losophicl^ quaeritur vel quaeri.potest

quorum

nulla

certe suo usu fructuque interpreti caret,

iis,

sed de

quse in eo desiderari nullo

et graecse

modo

possunt, linguae

hebrsese

cognitione deque critico codicum

et versionum usu.

Verum hoc

certe

jure nostro

contendimus, ex
disputabuntur,

iis,

quse de eruditione sacra (s.v.v.)

aliquid

de doctrinae Augustini
colligi

fini-

bus

et

copia in

universum

ac statui posse,

De

peritia Augustini linguce hehrcece,

I.

Quserentibus

quacnam

fuerit

Augustino linguce

Hebrcece peritia,
currit,

prlmum
"si

locus in hbris ejus suc-

quo

ipse ignorantlam

suam aperte

his ver-

bis professus est:

hebraea voc loqueretur

in

(Mo-

g^sy

sunt verba

Confess. XI. 5

"frustra

pulsaret sensum

meum, neque
;

inde

mentem meam
scirem

quidquam

tangeret

si

autem

latine,

quld

diceret"; accedit,

quod alio loco. (de doctr. chr. II. sermonem Hebrseorum "linguam incognitam" 23) Neque hoc eum vel ex nimla modestla vel dixit.
docent, in quibus
nt certiores se aliosque favi et significatione,

hyperbolice dixlsse, commentarii in quavis fere pagella

ciat
,

de

nominum hebraeorum

ad

virorum auctoritatem confugere

solet,

quos

littera-

rum divinarum
ter

studiosos et peritos,

non mediocriquod vocabulo-

monet de

posteris eo meruisse,

rum hebrseorum

interpretationem

graecam vel lati-

11

nam

dederint,

ut et ipse habeat, unde inlellectum

).

qualemcunque hauriat
ditionis praesidio

Hocce vero

ah*en3e

eru-

ubi

deslitutum

eum

sibique relic-

tum habemus,

ita

eum
et

tiraidam et flucluantcm informulis, neque

et obscurioris
iis

venimus, ut in verbis

omni-

bus generis exquisitioris

'),

sed quae
explicansic-

primis etiam tironibus familiares sunt ^),

dis sestimandisque dubius et suspensus haireat;

ubi autem in solo lubrico pedes proferre

^)
'"'

audet/mox
i5j. de Geu.
4.

de doctr. chr.

II.

23. de cous.

Evaug.
i.

II.

ad
62
11.
II.

litt.
11.

XI.
n.
c.

4.

Euarr. iu Ps. 7 u.

33 n.
i3i u.

38 u.

1.

1.

67 n. 24.
2.5.

98 u.

3.

119 n.
n. i3.

7.

ii. i32 n.
c.

i4i
35.

Serm. 218
II. 52.

de Geu.
sit

Mauich.

Faust.

"^)

Locntt. de Exod.

(ad 2

5):

"quid

S-i^cv

(nDH
,

ideo
,

quia uec gr. iuterpres ex Hebrseo, nec Latiuus ex Grasco vertit hoc nomeu sed (Nou ohservavit igitur A. , de traustulit ut iuveuit."
difficile est

nosse,

liavigio
rfire
,

Noachi (Geu. 6
a

i4)

idem

noiiien hebr. occur,

ibique
;

LXX

verti

";jr/?wroe"

iu vulg. autem

etiam vero iu loco Exodi uuuc certe in Vul"-. vocab. latinum adest '^fiscella)." Annot. iu Job. (voL
"arca"

III. p.

499): "si taineu

tiones ^odiaci) sidus

Mazuroth (nllTip 0: coustellaest, quod iuterpretatum nec iu gr,

hebr. esse

lingua inveuimus,
)

uam
I.

nomen

satis apparet."
:

de serm. iu moute

23

de voce ^ana

"prob^bilius
,

(quam etymologiara ex gr. ^axos, panuus) est quod dixit enim audivi a quodam Hebraso esse vocem nou
;
,

significantem aliquid
,
.

sed iudiguautis animi

II.

motum

ex-

primeutem,"

cf.

de doctr. chr.
est

16.

In Joh.

tract.

5i n. 2: '^vox obsecrantis

Hosianna

sicut uonnulli

dicunt, qui hebr.

.

dicans,

huguam noverunt, magis affectum iuquam rem aUquam siguificans." De serm. in

monte
lari

II.

47:

^'Mammona apud Hebraeos

diviti^ appel(in Ps. 8i

,

dicuntur,''

De

civ.

D.

XY.

2.0

6):

"quamvis hoc in Hebr. perhibeatur

et fiUi

esse

ambiguum, ut

Dei

et fiUi

Deorum

possit iuterpretari."

12

eum

in errores delabi videmus,

,).
j

qui extremam ar-

guunt linguae imperitiam

Unum

lamen erat Augustino hujus

linguae pra?-

sidium , quod ipse patriae

et sedis episcopalis situs

ultro ofFerebat: linguce Punicoe notitia;

oris

quam, ex
adeo

Phomciee in Africam delatam

et sororio

vinculo

cum sermone Hebraeorum

lucis afFundere potuisse,

junctam, huic
"viri,

non
qui
lit-

parum

monuerunl

harum rerum

arbitri sunt,

iidem dolentes, quod

terarum illarum copia tantum non omnis temporum

injuria periit ^).
sibi et

Utramque vero linguam affinem

difFerrc,

vicinam esse neque multum inter se

ut multa etiam verba Poenis

cum
et

Hebriteis

commuvoca-

nia sint, saepius Noster testatus est

");

neque expunice

empla omisit
hula
*)

scilicet

Messiam

Mammona

esse

Poenis
I.

usu recepta ^*)

58,

^V^

Quasst. iu Geu.

ubi verba Genes. lo, a4: "pluit

,

Domiuus
in Ps. bi

a Domiuo", ueglecto usu loqueudi hebr.

Patre.

ex-

plicantur de Filio pluviam demittente a

(53),

Euarr.

cujus iuscriptio
vertitur,
s.

r^^nO"" /V (i^strum. ali-

quod musicum)
Ps. 87 (88),

contra auctoritatem
dolente"
tituli
(r-,
7")/")).

LXX

et

Vulg. "pro parturiente

in

Enarr. iu

quo eadem

verba legens "pro me-

Jech",

addit

explicationem: ''pro choro, melech eniin

significatur.''

verbo hebr. chorus

*>)

Bochartus

Phaleg. p. 776. ss. 847.

inscriptt.

Bellermann de PhoA. T.

nicum

et

Poenorum
ff.

Gesenius Gesch. der hebr,

iinguist. Einl. ins

Sprache p, 223
p. 9ff.

Hartmann

^^)

Locutt. de

Gen.

L
est
,

24,

Quaest.

iu lib. Judic.
2.

7. iuit,

In Joh.
239
^^)
:

tract.

i5 n. 27. Serm, ii3 n.

Contr, Petill. IL
et tan-

"consouum

sicut alia permulta hebrsea

tumnon omnia."
In Joh. tract, 16^.27.
ii3 u.
2.

De

serm. iu monte IL 47. Serm.

13
quoque

Dominum

esse

punico Schamen
indicare ^*),

^^)

hebr. Edom punice

"G^T/y^
,

respondere

sanguinem
sono non

(imo particulam grsecam

of^ct

minus quam notione convenire cum yocabulo punico "iar^O^')?

^^^ vero prsesidium

quod nobis
perpen-

deesse segre utique

attulisse utilitalis,

ferendum

est,

Augustino parum

non mirabitur
,

certe, qui

dat

notitiam linguse cognatse

et

qua studia recle in-

choata

accurate instituta egregie adjuventur, inu-

tilem jacere, ubi

deest.
Iste

idoneum

cognitionis

fundamentum
ita

vero,

quum

luce necessaria

destitu-

lus esset,

ut ad textum

hebrseum recurrere omni-

no non posset,
se
subsiitit
et

in usu versionis alexandrinse et ip-

subsistendum esse
vero

aliis

vehementer

persuasit.

De hoc

quum
;

suo loco infra vide-

bimus^

sufficiat

hic

ad epistolas provocare,
in

quas

Hieronymo missas legimus

septuag.

quibus
,

auctoritati

interpretum

temere

conflsus

negat etiam

credibile tsse,' inveniri aliquid in exemplaribus hebraeis,

quod

tot

interpretes

illius linguse

peritissi-

mos

fugerit (Ep. 28);

quare laborem ab Hieronysi

mo

inchoatum

laude

quis

unquam

et

honore

immortali dignuin

libros V. T. canonicos ex ser,

mone

hebraeo

denuo veriendi
si

admodum improbat
,

ideo inprimis, quod,

esset suspicio erroris

qua

forte lectoribus oborta

in vertendo commissi

vix et

ne Vix quidem futurum qssq existimat, qui volumi^^) Quaest. iu lib. Judic. VII iuit. i^) Euarr. iu Ps. i36 u. i8.

**)

Euarr. iu Ps. 120 u.

8.

14
na hebrsea consultum adire
que
nisi postea

possit (Ep. 71) *);

ne-

adductus est, ut utilitatem versionis

Hieronymianae admitteret (Ep. 82).

II.

Magnam operam
dam et genem
certis

in nominibus

Hebrceorum prp-*.
Philonem quon,

priis interpretandis illustrandisque

deiride
,

supplementum addendi causa

duumviri

Ori^
qui

collocasse,
quJ3e

ex Hieronymo constat '^);

illi

ipse etiam,
vel ex
linguse

ex traditionibus in-

ingenii

arbitrio

magis

quam

ex idoet

neis

ralionibus
sibi

posuerant,

retractanda

emendanda

sumsit in libro, ^ui titulus "de ined.

terpretatione

nominum hebraicorum" (Opp.

S.

Be-

ned* a Congreg.

Mauri

t.

II.

p. 2-84).

Neque
apertum

hic Augustinus muueri suo deesse voluit, eoque mi-

nus credo,
sibi

quod campum lalissimum

hic

videbat in allegoriarum lusus excurrendi.

Quamquse
es-

quam

vero in hoc etiam labore

debuit,
,

aliis

ducibus totum

se committere

non

licebat

tamen ea,

aliunde
set

ofFerebantur
in

temere arripere,

quum

omnino

diversis interpretatiqnibus conferen-

dis

explorandisque judicium adhibendum; quare, ut

appareat,
^^)

quid hac in re

prsestiterit

Noster,
,

ono-

Cf. Erasm. Coram. iu ev. Matth. 21, g: "Aug. hebr. sermonis quouiam prorsus erat ignarus, ferendum. juou

putat

ut Hierou.

quidquam ex Hehraeorum foutihus

duhitasset facere,

mutaret;
ritia,

quodsi contigisset Augustino linguarum pe-

quae

Hieronymo, nou
lib.

quod
hebr.

il-

lum

facere vetat."

^^) Prolog. in

de interpretatione

uominum

Fragmenta utriusque operis exstaut iu Opp. Hierou. Ed. Beued, t. H, p. 95-170. 182-268.

15
masticon
?

quod per omnes

una
tabula,

libros

ejus

dispersum

invenitur, in
tuit, oculis

quam
de

plenisi^ime Ceri

po-

lectorum exponere conabimur.

"luctus" (!)
in
civ.

Ahel
scriptione

I.

D. XV. 18. (ex

grseca

LXX 13S
"*

pro

13n

vanitas).

Neque
sepli,

aliter

Fhilo:

A^IX

ovof.ia nsv^&ovvtog,

Jouilv-

(Ant.

5): ^er&og.

Orig. ^ drfug

i}

S-og,

Hieron. Juctus aut vapor.

Ahimelech
33 enarr. 1 n.
fiaGtXeia

"patris

mei regnum"

(!)

in Ps.

4. (pro:

pater regis).

Orig. narQog

TtaTTjQ

^aoiXevg.
o:
'^D^'^.).

Hieron, pater meus

rex (ex punctat. "^nN

Ahsalon
n. 1.

"patris

pax"

(I).

Enarr. in Ps. 7

Orig. naTQOQ

iiQyjvT^Q

(?).

Hieron, recte

pater pacis.

Achis
(!).

(tti^^pS.

In Ps. 33 enarr. 1 n. 4. (p-^^l

vir

Sam. 21? 12) "quomodo est'' T^.) Hieron,

>

"verum tamen

{p^t^ TJS)

sive

frater

meus

OnS),

ant frater vir."

AchitopheL
Ps. 7 n. 1. (pro
"frater
:

"fratris

ruina" (!).

Enarr. in

frater insulsitaiis

bsn).

Hieron.
sin^

meus cadens
r.

sive irruens.''

Utiumque

dubio ex

hSD*

Amalechitce
Ps. 38
n. 7.

r.

"populus lingens."
pjpS).

Enarr. in
et

(ex

Sic

quoque Fhilo

Orig.: laog iKXsiywv.

Ammonitc^
roris" (!) ibid.

(ex

'

populus turbidus

v.

pop. moe(!) Bie(r.

r.

ncn

vel ex r.

["JS

ron "pop. moeroris v.pop.

comprimens me"
(!).

H^V).

Amorrhcei "amaricantes"
134
n. 20. (ex r.

Enarr. in Ps.
(r.

^ID). Philo

laXovvreg

^ICS).

16
Orig XaXov/.ievos ^
vel loquens.
TTiitQalvcop.

Hieron, amarus

jinna
(o:

(13

H)

"gratia ejus" de

''sublimis" (!).

civ.

D. XVII, 4.

T^n).

Philo: XaqiS

Orig* X^Qts dvrijs

Hie"

ron, gratia ejus.

Aram
59
yos
n. 2.

(Syria)

Enarr. iu Ps.
(fcos
*;

(ex r. Dl*l).
*^iS.

Orig- OQaois ^

Ao-

(HNl.

^DS).

Hieron, excelsus.

Asaph
Philo
:

"synagoga."

Enarr. in Ps. 72 n. 4.
Hieron*

ivGVVaycu/isvoS'

Orig, Gvvayiayi],

recte: "congregans."

Assyrii "dirigentes" (pro

gressus).'

Enarr. in

Ts. 79

n. 1.

Simil. Orig {yiad-ev^d^vvowes) et Hieron.

Bahjlon

"confusio."

Enarr. in Ps. 64 n.

2.

Ps. 136 n. 1. (ex r.

HlZ
:

vid.

Gen.

II.

9,

uLi

LXX:
^
aiy^-

cvyyvGis)*

Sic

quoque Philo,

Joseph.

(allusione

vero ad exilium facta

fLialwGia')
,

ovyyjVGis fxetad-iGems

Orig, Hieron,
([tDD)

Basan
ut Philo
et

"confusio."
r.

n. 31. Ps. 134 n. 20. (ex

ttJl^,

Enarr. in Ps. 67 pudore confundi)

h. v.

Orig.

aioy^vri,

Sed Hieron. ad

'brucchus (!) sive pinguedo;

terpretari
dicitur.'*

nam quod
Busa

solet in-

ignominia

vel

confusio,

(iTijO)

Beersaha
mus."
c.

"puteus

satietatis

s.

puteus sepii-

Faust. XXII, 87.

(unum ex nom.
Oidg.

V^^ ^^^
Philo:
S-vyartjQ

V5^

commixto, alterum ex Genes. 21? 30).

S-vyaTrjQ
eSod-T]
tis s.
rj

SvvaTov
S-.

("I^SNtiJi J^D).

7ce7iXr^Q(f)f,ilvrj.

Hieron. puteus satieta-juramenti.

septimus,

filia saturitatis s.

17
Bilha
r.

"inveterata." c. Faust.

XXIL

54.

(ex

nbD).

Philo:

TiataizoGis (r. J?h!D).

Hieron, ut

Aug. (pro: terror

nn^'^!? ex. r.

hSd).
Enarr. in

Canadn
(ex-VO).
humilis

"paratus humilitati (!)

JJlD).

Ps. 134 n. 20. (quasi ex r\\2y,.

PhiLo : GaXos

Hieron, motus eorum aut negotiator, vel

(prius ex n^jP).

Cham
ODH).

''calidus."
'd-QiLC7j

de

civ.

D. XVI.

2.

(r.

Philo

(DH),

roX/Lt/fjQog

TiQoneTiqS:

Hieron ut Aug.

Cheruhim
in Ps.
ir.-

2.
:

"plenitudo scientise" (!).

Ps.

Enarr.'

79
'

n.

98 n.

3.

de Gen.

c.

Manich.;

35.

Philo

Iniyvmis

im^rjpT] noXXy, m;i--

QVysS ^ yvGis Gocplas

Chittoeus (^nn)
87. (r. r\nn).
kephos

^Hieron, "scientia multipli-

cata. scientia et intellectus."

(nonne

T\Z'^'^

D"^?).^^)

"abscisus."

c.

Faust. XXII.

PhHo:

TidTfjocs ^v Xr^voj, o e^t Tiir*

s.

Hieron, ^^menlis exce^sus

(prius ex notione

fixus, vel

ab^

scisus
i:
.

timcndi verbi ejusdem).

Corachitce

(mp

^2^)

"filii

calvarise" (!)

i.

c.

passionis Christi (nn")]?)

Oi^ig. (paXazQos*

Cusch

(Ps. 7,

1.)"
1.

"silentium"

(r.

HtL^n).

Enarr. in Ps. 7 n.

David
(prius

"manu

lortis s. desiderabilis (!). c,

1.

Faust. XXII.

87.
"^^l

Enarr. in Ps. 28,

Ps. 34, 1.
^i*))
/xcf-

ex ^^
et

(quod sufEcit)? alterum ex

Philo

Orig, vios ayanfjTos^ nenod")]f,uvos> y

i^os XIqI.

Hieron, ut Aug.

*8)

Hiller (onomast. sacr. p. 58): "Puto,

Philonem i auiiuo
instar

habuisse
rum,'' (?).

vocem /0^3^ D
'

q^^i

"^^

magistro-

18
Poeg
ilierofi,

"motus/*
s.

Enarr. in

Ps.

51 n.

"motus

sollicitus (r. 5N*1).

Ehenezer
de
civ.

(1

Sam.
7.

4,

1.)

"lapis a<3jutoris.J'

D. XYII.

(pro: lapis auxilii). Philax A/-

Edom
59
n.
2.

"terrenus.*'

Enarr. in Ps. 51 n. 4
Ps.

(ex nr:nS).

sed in

82 n. 7:

"vel

anguine.us (o:
yr/LVOS

rufus XDIIS)
tj

vel terrenus."*

Philo:

Orig. yi^ivog

zonzivog

Hieron, rufu

sive

terrenus.

Endor
82
n. 9.

"fons generationis."

Enarr. in Ps.

Sic

quoque Hieron,

Ephvaini
n. 9.
^lci.
.

"fructificatio."

Enarr. in Ps. 59

79

n. 3. (ex

Gen.

4l, 52).

Philo : xaQTio^o^

Orig.

7iXccTvgf.i6g

y
SS"^

TvaQcciiX^Qig

^ ^iaaxe^

^cCG/iiog

(primum

sine

dubio ex not. foecunditatis,

r.

secundum
ex'.>

forlasse'
5.

ex

(p, invers.), i^rtium

r.

ll"^a

*^^a).

T/iVro/z.

frugifer sive cre-

scens.

Ephrata
11.

"speculum"

Enarr. in Ps. 131

11.

(ex r.
7]

nSI ?)

Philo: naQay,Xr^aig.

Orig*

naQd}tXr^Gig
fera,
s.

xaQnocpoQia,

Hieron, ubertas frugi:

pulverulenta. (vid. supr.) vel

cquidem vides

(n^^s-j pjs).

Er C^V Gen.
C.

38, 7)

"pelliceus^? (ex r. '^IV)

'd"t]Qm-^
(r.-

Faust. XXII. 84.

V. 'in?).

Philo: ^Qv/iog^ onov

Hieron,
vigiliae
f.

dovg (yy

surrectio

^^JJ), aut pelliceus, vel efFusio.

EtJian

(jn^^S)

-- "robustus.''
s.

Enarr.

in

Ps.

88

n. 1.

Hieron, robustus

ascensus

(num

ex. r.

19
Gehal

''vallis

vana
7.

i.

e. fallaciter humilis'*

f!) Enarr. in Ps. 83 n.

0^3

^i).

Orig. q^^Qayt

naXma
finiens

(ilbn
s.

^5)

Hieron,
^

vallis,

vorago vetus. der

disterminans,

^)

Gilead
31, 47.

(n

"acervus testimonii." (*iy. 15) Gen.

Euarr. in Ps.
?i5).

59 n.

9.

Pliilo:

iLteTOizlc^

(LiaQTVQiccg

Hieron acervus sive transmi-

gratio

testimonii.

Gog
Hieron,

"tectum'' (5?).
^o) (Ps.

de

civ.

D. XXII. 11.

ut Aug.

Hagareni (0^:11)
i.

83,

7)

"proselytr^

e.

advenae (!) Enarr. in Pi. 82 n. 1. (C^^^Sn).

Hehraei
haei''

"Hebersei
in

(o: fllii
I.

Heber) aut AbraRetract.

II.

(I).

Qusest.

Gen.

24.

16

Philo: E^Q, dianoQmv

Ti^g,

did^aais*

Orig,

mQa^

Hieron, transeuntes, transitores.

Heman
87
n. 1.

''frater

ejus"

(!).

Enarr. in Ps.

Hermon (pD^in) "anathemaiio**(0*^ft).

in Ps. 41 n.
12. *Ps.

Enarr.

88

n. 13.

Sed Enarr. in Ps.

(!)

132 n. 11: "lumen exaltatum est"

Jahin

(DH.
Ps.

*^iS)* n. 9

^'sapiens."
v.

Enarr. in

83

Hieron. intelligens

intelligenlia.
(r.

Japhet
Philo
et

"latiludo"

nns) de

civ.

D. XVI. 2.

Orig, nXccTog,

nkarvo^iog.

Hieron. ul

Aug.
**) Cf. Simonis Ouomast V. T. p. 11 3. 199: "teriiuuus, regio termiuatur -vel ex siguif. arab. mons."
*)
Cf. Hieron. iu

quo

Ezech.

c.

38

"Gog

grseco

sermoue

Sojfiap

latiuo tectum dicitur, porro

to;

tectum iuterpretabimur hasreticorum priucipes, et

2*

Magog

iuterpretatur de tec-

de tecto eos, qui illorum susc^pere doctriuas."

20
Jechonjali

ij

"praeparatlo
^*;

Dei"

(pro

Deus
(

prseparat, confirmat :

p)!D^).

Philo : aadccQog
yi^^o/Lcevos

).
!

Orig, zaS-ccQos
ut Aug.

iTOi/LiaG/iWS

Hieron

Jeduthun
38
n. 1.

"transiliens eos."
r.

Enarr. in Ps.

Hieron, ut Aug. (ex

\^*i).

Jericho

"luna"

(Pl");)

de serm.

Dom.

in

monte

2,

18.

Philo:

naTa^aoLS

^YQOV (1^^) V

OG(pQr]Gis (r. n^"^)

^
07,

Gslrjvt],
:

(Priora verba viden-

tur transposita esse pro

cts

oocpQr^Gis

ayQov y xara^a^^'^'*'^"~

ex Gen.

27: ni^^ D'^!)s.

fiaais dyQov.

Hieron, odor ejus

luna.

Jerusalem
possessio

"visio
r.

pacis'* (ex r.

MS*^

pro

pacis
[Ps.

tPn").
2.

de Gen.

ad.

litt.

12, 56.

Enarr. in

64 n.

Ps. 136
yjxQiTOS

n. 1.

Philo: oQanil).

CiS hQrjV7]S'

nvevf^ia

(D1

/'^

Orig
yaQCTOS*
^^'^t)*

oQaGiSy

eyQTjyoQGts

(r.

'm?) ^

nvev/iia

Hieron,

visio pacis. vel timebit perfecte

(D/.^
59.

Joah

n^

"inimicus.*'
:

Enarr. in Ps.

n. 2.

(D*iK). p. invers. pro

Jehova pater).

Prig. na-

7^Q avQiov

ioyvs 'AaS-aQa
:

(num
.

legend. naTtQos ?

Hier, inimicus vel

ut pater.

Jordan
iH Ps.

(1*1")^)

-'descensio eorura.'*

Enarr.

41

n. 12.

Philo^l Orig,: naTa^aGis Hie"

ron, ut Aug.

Joseph

s.

"auctus."

Serm. 219 n. 15.

nQoaS-i/Ky,

Philo,

Joseph, Gl Origt nQood-efjia)

Hieron.

augmentum
Ismael
in Ps. 82

apponens.
sibi,

"obediens
n. 7.

non Deo."

Enarr.

(pro:

exaudivit Deus,

vid.

Gen.

21
16, ll).
ifVQiov,

Philo: dxotj Ssov:

Orig. elaazovGiiios

Hieron, auditio Dei.

Juda
Ps. 67 n.
GiS

36.

''confessio."

Enarr.

in Ps.

48 i^ 11.

Philo

et
s.

Orig. avQiov
coiifessio.

i^of.ioloyt]-

Hieron, laudaiio

Kedar
Philo:
OTiOTOS'

"tenebrae."
(ti^^in?).

Enarr. in Ps. 119 n. 7.

o^Qav.ivri

Orig,

cvG}iOTa.G/Li6s

Hieron. tenebrae vel moeror.

Kischon
in Ps. 82 n.
duritia

^Murities eorum"
9.
(cf.

(r.

n*>L'p).

Eriarr.

Orig. vAs, gkXi^qos)

Hieron.

eorum

vel laititia (["jtUtD?).

Lahan
62.

"dealbatio."

(HjbS)

c.

Faust. XXII.

Philoi Xsvxos

Orig, kevnaG/iioS' Hieron. can-

didus.

Lea

"laborans^'

(r.

DNb).
Philo
ei

c.

Faust.

XXII.

52. de cons. Evang. I, g.

Hieroji laboriosa.

Orig,

Komma.
D.

Magog
11.

''de

tecto"

(o: 55
7J

D) de

civ.

XX.

Orig.

Ttj^is

(r.

y^D)

ndv

ed-vos (ex "^i^?)

Jlieron,

quod tectum?

vel de tecto.

Manasse

"oblitus**

(pro

<jui

ad obliviscen-

dum
Ps.

aliqiiem

perduxit),

Enarr.
Xi^&fjs
!)

in Ps.

59 n.

9.

79

n. 3.

Philo: ia

{n\^\12).

Orig.

ani Tov avt^a/nerov (S^J

vel c[uod oblitus est.

Hieron. obliviosus

Mara
(ex

"amaritudo."

Qusest. in Exod. 2, 56.

TttHQia.

Exod.

15, 23).

Philo

Hieron, ut Aug^
(['^*1D ?).

Midian

"declinans judicium"
Philo: iz
(0:

Enarr.

in Ps. 83 n. 9.
cis

y.QlGsws,

Orig, Ivlym^

V ^^oKQiGts

QiS'

p^p)*

Hieron, in judicio

vel ex judicio.

22
Mizpah
specula),

Cl Sam. 7,
civ.

12)

7.

"mtentio" (pro:

de

D.

XVII.

Hieron

specula

vel de specula.

Mizraim
(!)
18.
(r.

"affliclio v. affligens v.

comprimens"
Ps. 134 n.
e^nXeiyjiS'

-jl^).
et

EnaiT. in Ps. 113 n.

3.

Philo

Orz^.

S-XiTpig

rj

ghotos ^

Hieron, tribulatio coangustans. *')

Moah

"ex
n. 36.

patre"

(ex Gen. 19, 37).

Enan**

in Ps. 82? 7.

Philo: iz nciiQos*
"dilatatio

Hieron, ut Aug.
(! r.

Naphthali
in Ps.
7J

mea

nnS). Enarr,
^^

67

Philo: ^iavotyETat.

ivQVveTat
^

nlaTVS/iioS'

Orig. nXaTVG[iws y
dilatavit

dvTiXTjxpis*

')

Hieron. conservavit me, vel

implicuit me.

me, vel certe

Og
pressit).

{XiV)

''conclusio''

(r.

piy? H. comHieron. coacerr

Enarr. in Ps. 134 n. 20.

absconditus.

vans

s.

Onan
Hieron.

^^moeror eorum."

c.

Faust,

XXII. 84

ut.

Aug.
^'siccitas*'

Oreh
82, 9.

(!) (HD^JV).
siccitas.

Enarr. in Ps.

Hieron. corvus aut

?^)

Gesen.
limes.

(Lex. p. 634)

Quod vero idem

("r;^V

consulendum ducit yocem '^SfO vir doctiss. mouet, coustare ex

/isa^aiovs rovs
,

verbis Josephi
atyvntiovi

atyvTttov fiiaQTjv xal

aTtavrsg oi xavrTjV ohovitss xa?.ovfiv")

nomeu

esse origine copticum,

ex

justa

verborum iuterpreta"nos qui in

tione vix satis tute colligitur,

to habitamus''
**) ita
intelligendi

quum

Agyp*
Gsos

videantur Judaei aegyptiaci.

8)
:

ex

vers.

LXX
ex
r.

(Gen. 3o,

owavTsld^sTO

/xs 6

fortasse
CXCrX

10
:

ID

P invers.

Alia est Cod. Coislin.

(vid. Alberti

derivatio

TTQooevx^

D^SJ^

Glos-

sar. Sacr. in

N. T. p. 221).

23
PascJia

"transltus/^

de

civ.

D. XVI. 43. Ep.

Ps. 120 n.

^S n.
6. ^*)

2.

Enarr.

in Ps. 68 n. 2.=^)

P5.

140 n. 25.

"1 Ev. Joli. tract. 55 n. l.

Philo:

XvTQCoGiQ

(ex notione

parcendi).
t;

JosepJi:

^TisQ/SciGia.

Ori^. dia^aTrjQtov

Xvtqov

Hieron,

transitus, transgressus.

Pharao
Enarr.
in

'^dissipatlo'

(I)

(r.

V^S?).

"^)

Ps.

134

n.

19.

Philo:

ditOQQiTiTiav.

.Hieron, disslpans

Phariscei

s.

discooperiens eum.

^^segregatio.''
y

Serm.

169

^* 5.

Orig,
dentes

/LiefteQiGiuivoc
s.

diaaoTtTO^Uvoi*

Hieron, di\i-

divisi.

Philisthaei
trihsi).

n.

^^allopliyli'' (ex
1.

LXX.

r.

setlilop.

Ps. 55

Sed in

Ps.

82 n. 7:

^'ca-

dentes potione" (DD^^ii.

Rachel
aperuit).
XwG(f)g.
c.

rj

hsJ

!)
(!

'^visum principIunV

HS^.

ilX\
/Ss^r^"

Faust.
I^IT))

XXII. 52.
rj

Philo: oQaGig

(r.

nQo^arov (irn)

Orig. nQO!).

fiaTOV S-eov

nvof) iGyvQa

(^N tlH

Hieron.

ovis, vel videns

principium, aut visio sceleris sive

videns

Deum.

Salomo
Philo:
.ut

^'pacificus.''

Enarr. In Ps. 71 n.
tj

1.

iiQT^vcKog.

Orig. eiQ^jvy

yjxQig.

Hieron*

Aug.

Samaritanus

''custos."

de serm. Dom. in

monte

19,

Philo: Zai^iaQiia, dvanavo^Uvt] (?)

graeca liugua passiouem, quia

*^) '^Resouat
c%siv

quidem in
dicitur;

na-

pati

sed

cousultum hebrasum eloquium

aliud iudicat."

**) "Putaut honiiues, graecura esse quasi passionem, sed

est/

uou

*)

De

orig, vocabuli coptica vid. Gesen.

Lex. p. i3oi.

24
^
y,7]

vna^norj XeyovTog (! r.
7j

^Dt^

Viyi^).

Orig. yt/Aa-

V7cay.oij,

Hieron, custodes.
"petitio,

SauL
Enarr.
in

Ps.

appetitio"

(pro:

petitus).

51
oj

n,

2.

Philo
(

Orig* aiTTjtos
Schelali

TceXQy/iievos

).

'^ey.T7]fJbevos (?) Hieron, expetitus.

(Gen. 38, 11)

"dimissio ejus"

(r.

(rtht!^). c. Faust.

XXII. 84.

Hieron, missa.

Sehach (riDT)
Orig, u(peoiS>

"victima." Enai-r. inPs.82,9.

iXaG/itos.

Hieron, victima
ibid.

s.

hostia.

Seel) (ZiST)

Sem (ly^) Fhilo: teXeios {?'

Tiavois (ex r.

"lupus." "nominatus."
^^^0
ovo/iia.

Hieron, ut Aug,
civ.

de

D. XVI.

2.

V Va^w

(?). Orig, aVcf-

Dl^ ?) V

Hieron, nomen vel

nominatus.

Seth

"resurrectio'' (!).

Dc
^

civ.

D. XV. 18.

Philo: (fVTev/^ia (ex Gen. 4, 25)

clva^aats
v)Qaia
rj

dvd^aais. Orig,
nD'>I^!)^

IthXtjoihovi]

xaxdjv (r,

S-efj.evos

Hieron,
,

positio vel positus, a^t

pocu-

lum

(r.

nn tij)

sive

gramen

aut

semen

seu resmv

rectio.

Sichem

"humerus."
^

Enarr. in Ps. 59 n, 8.

"Philo: w/itos. Orig, roJTOS

iDDti;).

novos

^'

aaxTjats (ex, r,

Hieron, ut Aug.
([ilT^p)

Sichem

est

"tentatio

oculorum"
s,

(r. syr.

tnO
vel

exoptavit).

Hieron, tentatio calens

calesceps,

germen ijuod non

Sinai
('^J'^D)

(pS. H^tU ?). "mandatum" 2). Enarr.

in Ps,

67

n.

24.

"tentatio" (r.

noj

p. inv.),
tit

Quaest.

in

*^) Denoraiuatio

historica potius,
,

videlur, quara philo-

logica diceuda
ttisi

0: r.

mous

legis, in

quo lex promulgata;

cui placeat

DlSf iiuc trahere.

25
Deut. n. 56.
(r.

Philo: oQaaig

(leg.

RQais'^)
\

dmvia-,

S*W

p. inv.)

(j^Igos (r.

S^ty

).

Orz^. uqols

dmvia, ^
(n?jO!)
s.

diipa (r.

Sp5i

!).

Hieron, ampliora mea

mensura mea, vel mandatum.

(!

Sisera [DTp^^d) "gaudii exclusio"

r.

1 p.

'V^^^ ?).

Orig. mg oQaaig Xnnov (DSI. OIO)

^ aQoeig duio^
vel

sdoemg

(l5f. S^tJ!).

Hieron, gaudii exclusio,

(r. "l^D.

equi visio, sive toUens recedentem

SW!).
SlD)
84. 86.

Thamar
Philo:

(lX:ri

palma)

"amaritudo
c.

(r.

vel commutans" (r.

(poivil,

"y^y^iT^)

Faust.
rj

XXII.

niitQaG/iwg,
(poivi^,
TJ

^XXa^sv (TpH).
(r.

Orig, TcensiQaf^dvTp
^'

OsovXoyoc

^DS)*')^
Hie-

^kvQO Xoyov

(num ex verbo HnS:

,

venit?).

ron. palma, sive amai-itudo

vel commutans.

Tyrus (^-K: rupes)

(n"J5).

Dei.'*

"angustia,

tribulatio'*

Enarr. in Ps. 83 n. 7.

Orig, ovvoy^^y

MiijJig

^ nirQa,

Hieron, ut Aug.

Uriaa
Orig, (pwg

"lux

mea

c.

Faust.

XXII. 87.

y.VQiov,

Hieron, lumen Domini.

Enarr. in Ps. 67 n. 21.

"umbra." Zalmon Zaimuna (WO^^)

(yia. Itob^).
2.aov,

"umbra
9.

commotionis"
Orig, Gxtd
(r.

Enarr. in Ps. 82 n.

Hieron, umbra probibendis. ofFendiculi

vel

VJO)

vel

umbra commotionis,

imago

fortitudinis

(jis. nS!i!).

Zaphnat-Paneach (cognomen
45)

Joseplii,

Gen. 41,
zqvuttmv

"occulta revelavit"

(fsy.

n^y.D) Qusest. in

Gen. n. 135.
^VQSTOjg,
^)

Philo:

oveiQOitQiTf^g, loseph,

Hieron. absconditorum repertor.

Obser-

Fortasse etiam

omen

GafiaQ litteris ludeudo sic resol-

verunt 0(if) a^aQ

(IDN).

26
vat

tamen Augustinus,

nomen

illud (ex

LXX

scri-

bendum

Psontomplianech) originis copticae esse, "sal-

vatorem mundi" indicans; in quo non solum Hieronymum secum habet consentientem ("ab ^gypliis
didicimus , <^od in lingua

eorum resonet

salv. m."),

sed interpretes quoqne recentiores

et recentissimos,
s.

de quibus

vid. Gesenii

lex p. 1303

Zebulon ([ib^n')
(!) (riS SdT)'
Qias
(r. :}1T.

"habitaculum fortitudinis
(pvoig (leg. qvgiq'^^

Philo:
,

vvhterj

pS)

rj

dwQov,

Orig.

dmv

dw-

Qov ^*)^ ^ QVGis dwoiv

Tlieron,

habitaculum eo-

rum

aut fortitudinis ,

vel fluxus noctis.

Zilpah (nahT)
mavit?).
c.

"os hians" (nS) et hrVl cla-

Faust.

XXII. 54.

Philoi noQv6juVov

^o/Lta (r. h^T)

Orig,

id. vel llawXrjf^ia (ex chald.

&4t
'*

*.

effudit).

Hieron, ambulaus os vel fluens

"florentcs" =).

os.

Ziphitce (n^^a^T)
Ps. 53
n. 1.

Enarr. in

Hieron, germinantes seu

florentes.

8j

Commixtis haud dubie inter se verbis ^]^^ et b^T J utrumqiie enim occurrit in narratione de uativitate Zebulonis (Gen. 3o

quod vertitur a , uominis pueri explicationem contiuere; siguificatio aw/v deinde orta videtur
,

20)

prius autem
est

LXX
lis

"SeSatQTjzac",

existimatum

cx nomine Sojqov scripto hebr. primum "11*1 positum esse

,
,

"^^1
,

nisi statuere

ut explicaretur

manomen

;13T
**)

deinde vero ex uom. hebr. confectura essQ graesplendor,

etlam
'^mensis

cum '(j}Qov,
ex VT

("^T)

Hebrasorum

secundus i.e. Aprilis, quod tuuc terrae nascentia flo1 Reg. 6 , i^ rem et splendorem suum proferant.
(1T
Siv.

'^"ihs)
i.

^i chaid. i^T
p. 662,

ny^,

^^.^^^> ^" "*

Buxtorf.

e.

splendoris floreutium wve*florum,"

Lex, chald. talm.

27
Zoan
(Thanis)

"manJatum humile"

(! r,

Tm.

^jy).

EnaiT. in Ps. 77 n. 12.

(nni!:

Zoba

"Sobal" ex

LXX)

"vana ve-

nS3). Enarr. in Ps. 59 mandatum in ea (r. T^Vl Hi!).

tustas" (! r.

n.

Hieron.

Hocce vero Onomastici Augustiniani spicilegium

non tam lectorum

sermonis
ipse
ea(jue

oculis

subjeci,

ut

imperitia ejus
fiat,

liebraei manifestior

omnibus
et

qnam

et

ingenue saepius professus est,

gravioris

abunde multa

momenti confirmant

interpretationis

exegeticae exempla, suo deinceps loco afferenda, (juam

ut

excusationis
aliis

aliquid apud judices animi sequioris

babeat ex

magni nominis

viris,

c[uos

in

eadem

culpa fuisse videmus.

Quid! quod (juum unus Ju,

dseus fuerit ex Judaeis prognatus

alter

scbolse alex-

andrinse decus, ingenii lumine

non minus (juam adatertius

mantino litterarum studio insignis,

terpretum quot(juot prima
cile

autem in-

ecclesise

secula tulere falit-

princeps, cujus eruditionis laudibus annales

:

terarum, necjue immerito, resonuerunt

etymologias durissimas,

bis

onmibus
pro-

violenter contortas, linguae

,

genio

et

formis repugnantes
Scilicet,

placuisse se(pie

basse invenimus.
sibi

(juum boc persuasissimuih

ita

baberent,

nomina propria quae dicuntur

ad
oc-

imum omnia
curreret
bis

origine fuisse appellativa, ut

nuUum

in codice

Hebrseorum vel bominis vel ursensimi etymologicum haberet hiet

nomen, quin

storiae

argumento aptum, vocabulorum elementa

leges formationis grammaticae

minus indagare labora-

runt,

(juam ex narrationis vel carminis argumento

ensum cjualemcun^e commodum conjectando eraere,

28
eumqiie
set,

nommi,
vel

qxiocunqiie

demum modo
litteris

fieri

pos-

obtrudere. .Nunc igltur,

neglectis

radicalibus pror-;-

sus
lis,

cum

aliis

sono affinibus permutaai-ripuerunt

(ut in
Tha-;-

origines

vocis falsaS

pmnino

voc.

Cherubim, Jerusalem,

Mizraim,

Sinai,

mar); nunc.autem, elementa litterarum recta via assecuti,

in

iis

jungendis comstruendiscjue leges synin

taxeos

grammaticse violarunt (ut

nom. Absalon,
sibi finxe-

Assyrii,
littera

Manasse);

interdum etiam ex una alterave

temere

ai-repta

nomina composita

runt per durissima compendia scribendi (ut in voc,

Racbel, Sisera, Sebulon);

in paucis

vero

ita

illis

nodum

solvere contigit,

ut

nobis in studiis
,

eorum

acquiescere liceat (Amalechitffi

Ethan, Jordan, Ju-

da, Lea, Pascha, Saul

al.).

Hieronymo , quem
liebraeae

magistro Judseo
anti(jui

Hoc vero usum

accidisse
,

linguae

peritissimum 3)

onmes admirati

sunt,
*

recentiores (juoqne sestimarunt, quis est qui

non mi-

retur ?

Tcnendum vero hoc

exoptatius fuerit,

est

gratius et

quum B.abbinis nil quam litteris et nomi:

nibus computando et componendo ludere,

resolvendis explicandisque
sagacitatis

in quibus

laudem magis
ambages allego-

quam
bitrio
esse,

eruditionis solidse ambibant, ad

,

riarum cuncta referentes

neque aliquid ingenii ar^ *),

non
qnod

licitum putantes

minus certe mirandum

sterill^

a studio isto, inepto sane et

neque

doctor
^)

christianus,

illorum discipulus et

alumnus,

Cf. magniiicura

quod

ipse sibi exhibuit, testimouium

'ego

philosophus ,

rhetor,

grammaticus

dialecticus,

Jiehrceus^ grcecuSf latinusy trilinguis'^ (apolog, adv. Ruf.

1.

2).

<^) Cf. Rich.

Simon

hist. crit.

du V. T.

III.

5.

59
purum
librum
sesc
servaverit.

Deinde vero ; Hieronymum

de

interpretatione

tam suo Marte concinnare

lonis

voluisse,

nominum hebr. noii quam librum Phiipse cjui-

in

linguam latinam vertere, Origene simul In

opem vocato, constat ex prsefatione libri; dem ^upplendo et corrigendo pro more
ita

suo

opus

emendavit (*'vetus 3Bdificium nova cura instaurans"),

vero ut ea,
qnse

ex suo ingenio addebat et ea

acceperat,

qnae tradita ab aliis

nuUa signorum nota

distingueret

*)

quare dubitandum non esse videtur,

et Ori-i

in Onomastico

Hieronymiano multa, Pbiloni

quse (juam

geni debita, retenta esse,

sita

perperam poAccedit

essent

satis

ipse

perspectum habuit.

hoc deniqne, librum ex mero nominum indice compositum

magis ;
ita

corruptionibus expositum esse,

ut

ut nullus

nam

multa facillime ,

propter
textu

internum

qui deest verborum

nexum ,

excidere pos-^

sunt, ita viri litterati,

munere apographorum defunlibris afEnibus collatis

gentes, sedulo
scriniis suis

tum ex

tum ex

addenda ciu-arunt nova etymologiae ienea

tamina,

nonnunquam etiam
substituentes.

loco verborum gesunt

doctissimi
et

nuinorum

Testes

diligentissimi

operum Hieronymi
(vol.

editores e

Congreg.

S.

Mauri, hoc profitentes

H. p, 86), "nulluni

virorum doctorum opusculum aevo nostro prodiisse

in lucem
ininori

cum

tanta

errorum congerie, nullum cum

etsi

legentium utilitate"; iidem vero

simimo

studio et labore id egerunt, ut opus adeo neglectum

^)

*'tam dissoua iuter se exemplaria

ct sic

(libri Philouis) reperx

coufusum ordiuem, ut tacere melius judicaverim, quam reprehensione quid diguum scribere".

30
omnique sqnalore horridum integrum
merito. dubitare licet,
restitueretur,

num

integritas

cura illorun^

operi aut reddita

sit

aut reddi etiam potuerit vel un-

C[uam possit.

libelli

Sed ad Augustinum redire

et consilium monet.

nostri ralioi

De

peritia Augustini linguce grcecce

m.
Fuere quibus scripta Augustini exegetica
probarent,
notitiam ex
vix
ut
iis ^

ita

se

solidam et accuratam linguae grsecae

apparere contenderent
erit,
')
5

id

quod

cuiqnam credibile
miro modo

qui viro de se referenti

esse censeat.

ipsi ante

omnes fidem habendam

se

Quippe

puerum

fatetur a studio litterarum ilsibi

larum abborruisse,

imo eousque
et spinis

institutionem

grammalicorura invisam

obsitam fuisse , ut

ne carminum qnidem Homeri

suavitate vel
sit
,

fabularum
I.

scenicarum varietate delectatus

14).
rioris
cisse
;

(Confess.
aetatis

13.

Sed

dixerit forsan aliquis

annis

matu-

eum

in lioc lilterarum genere

multum profelibris ejus

verum
ex

iis,

ne hoc moneam , in

exe-

geticis

perraro lucem necessariam vel utilem repetiquae patres

ecclesiae

tam

esse

graecae

non

pauci jam prius copiose et subtiliter ad interpreta-

tionem contulerant
^avit
^*)
,

ipse vero
esse
t.

expressis verbis negraeci

"tantum

sibi

sermonis

habitum,

Ita editores Beuedictiui

graeci

XI

p. 4:
sibi

"ea quantulacunquc

sermouis uotitia,
feliciter

quam

comparaverat, usque
ap-

adeo
stia

usus est, ut, nisi ipse pro iuuata moderudera professus esset,
Utteris
graecis

e)us

se

prime eruditus videri potuisseV.

31
ut talium

rerum

libris legendis et intelligendis ullo

III.

modo

idoneus esset" (de Trin.

1)

quare in

epist,

28^* Hieronymo scripta eni^^e

interpretandis

eum

orat et rogat, ut

eornm

libris,

qui gr?ece Scripturas

velit,

quam

optime tractarunt,, operam impendere

t

ut sibi

reliquis ex ecclesia africana talia tantaque praesi-

dia in

usum convertere
illic

liceat.

iNequq ea recte obstylo

jiciuntur,

qnse de libris,

doctrina,

auctorum

graecorum hjc

bbservata reperiuntur

plura

de Platone, pauca do Aristotele, de reliquis

sima

paucis-

pleraque enim

ita

communiter

dicta sunt,

ut ex auctoritate aljorum,

ma.^ime Ciceronis, potius

videantur
;

quam ex fontjbus dem hostera qui

graece legisse

ipsis hausta

scripsit qui-

liodie supersuut,
si

tres contra

Aca-

demicos libros 5 inde vero

quis colligere velit,

confitentis
,

eum
liiii

Platonem , audiat verba

.

bros Platonis sibi paratos fuisse ex lingua graeca

latinam versos (Confess. VII. 13)
tur suspicio
telica
,

*)

unde
,

justa ori-

quod

in

Conf IV.
.

16. tradit

"Aristo-

quaedam ,

quas appellant decem categorias",

et

immensis doctorum

laudibus se excitalum esse ut

' *).

studiosius legeret, intelligendos esse libros latinos

Quae

qnum

ita sint, aliis

nonnulbs visus

est

Au-

gustinus notitia linguae

graecae

adeo caruisse, ut ejus

^+)

Pertinet autem iiarratio

tis

illa

ad

a.

585-86nium sive

seta-

3imni,

quo qiiidem ipse

decem

libri

contra Academicos

exarati videntur.

**) Liber, cui titulus:

tae
,

categorise

ex

Aristot. descrip,

inter supposititios relatus est a Beuedictinis

comp.
bibl.

probantibus
209.

Oehichs
bibl.

Comra.

de

script.

eccl.

lat.

Walch

patrist.

p. 209.

Schoenemann

patr. lat, II p. 62,

32
non minus qnam
ka vero qui
hebraese rudis t ignarus fuerit;*)

statuunt vereor
est
ita

ne pro certo sumant,

neque proLari potest.
callere, ut libri qui-

quod necdum probatum

Aliud enim esse,

linguam

eunque argumenti
intelligantur
,

difficilioris

commode
ejus
et lucis

legantur et

aliud

vero

eam

babere notitiam,
nonnihil ex

ut
iis

libri

subinde consuli queant

res
ipsa docetj

peti,

cautiore proinde pede bic

offi-

incedere^ ne in manes tanti viri injurii simus,

cium

justitiae

monel

jubctque. ^f)

Fuisse autem Augustinmn in rebus linguae greecae

grammaticis

saiis

bene versatum, neque mediocrem

,

usus loquendi Grsecorum exploratorem

justo

facile

nobis

librorum ejus usu persuadebitur.

Et primum'
ostcntationis

quidem
fastU'

quem vidimus

ab

omni

alienum,

imperitiam sermonis bebrsei aperte

fide

fatentem,

non minore profecto

dignum babemus,

ubi eorum
C3B

numero

sese adjungit, quibus litterae^raeIta

notiores sint.

vero in libro qusestionum in

Genesin,
tans,

de vi et potestate vocabuli alicujus dispu-

eorum sententiam improbat, "qui verbum de

tibl.
patrist.

*^)

fFalch,

p.

552: "Aug.
4o4,

exstitit

ut

alii,

ebragas ac graecae liuguae

iguarus,"
p.

Rosenmuller

hist. in-

terpretat.

11.

sacr.

III.

"imperitus uon tautuiu

hebraicae,

sed etiara graecae liuguae, ipsos foutes adire

nou
*^)
Ita

potuit,

sed solam fere trauslatiouem latinam expli-

care couatus est."

Erasm. comm. iu Ev. Matth.

1704): ''Aug.

21, 9 CVI. p. 109.

Lugd.

Bat.

graecas litteras

puer utcuuque deguest,"

starat,

ad quas seuex redire coactus

Ratio veras

theol.

V.

p.

77:

"quum Aug.
attigisset,

latiuam duutaxat calleret,

sciret,'^

grascam leviter

hebraeAjn uec
III. g.

Rich,

Simon.

hist. crit.

du V. T.

33
hac re grsecum nesciunt*'
(qu. 69)? ad alium
"facile,"

autem
inquit,

locum, ab interpretibus vexatum,

"hoc
atque
intelligent,
intelligere

qui

Grsecorum
(qu.

eloquium audire
5

solent"

105)

neque minus
accentuum di-

huc
cit:

pertinent, quae de usu et utilitate

"ab

iis,

qui

ista

noverunt, in codicibus non

contemnuntur, valent enim ad

(qu.
162).

magnam
auctoris
libri

discretionem"

Verum
opus

singula
est,

verba ulterius
ejus

persequi quid

quum

exegetici

manifestius loquantm^,

in quibuSj prouti res ferebat,

nunc vocabula

graeca analysi etymologicae subjecta vi-

demus

vel

inter verba affinia sul^tiliter

distinctum,
alii

nunc vero explicationes et versiones, quas

rant
interpretes,
castigatas

dede-

inque melius mutatas, ^)

Ltriusque rei exempla baec liabeto.

Inter vocabula,

quorum justam Augustiims de]ioec

rivationem
(^*ex

annotavit, ^)

occurrunt

diwviov
seculare."

etymologia non tam seternum

quam
("J?rd

Quaest. in
TiS-iVcci
:

Gen. n. 3l)

<xvd&jiia
,

rov avo)
Quaest,

sacrum in

templo

suspendere.'*

^^)

Ep. 1^9

11.

12,

ad

Tim.
suiit
;

2,

i:

"Secuiidum graecum
iiostri iuterpretes

vix reperiuutdr , qui ea diligeuter et scieuter trausferre curaverint.'*

eloquium discemeiida

iiam

^^)

Nolo autem iuter ea referre iiomeu yQafifiaTosiaaYojys7sf quos explicavit "doctores, qui iu litteras iutroducuut"
(de
civ.
d.

XVIII.
ii
,

etymologia
ta
,

3g. Qusst. iu Exod. u. 69), quum potius iudicentur, qui litteras (0: mauda-

rescripta

seutentias)

iu

populum iuducunt.
et
rel. Jiutt.

Ita

Schleusnerus (Lex.

V. T.) fere i. q. pra^cones, apparitores; consentiente voce hebr. C^"^^ti;, quam Vulg. (Exod. 5, 6) nou. male reddidit
gr.

iu

LXX

"exactores."

34
in

Num.

n,

4l)

yeQovaiccr

(lat.

senatus a senio.

Quaest.

in Levit. n. 25)
,

eymlvici (festum dedica-

tionis templi

a y.aivos,

Tract. in Ev. Joli. 48 n. 5)

HTrjVT]
Qusest.

(latiore sensu occurrens

quam

lat.

jumenta.

in Levit.

n. 2)

T^oyos

(''notionem verbi

et rationis continens."

Quaest. in

Exod. n. 116)

h.

oXoaav^op (etymologia nominis in Enarr,

n. 15)
e.

in Ps. 49

naQddeiyfiaTi^eiv ("'quasi exemplare,

Quasst. in

palam monstrare.'*
(ex

Num.

n.52).

na-

QazaXeiv

etymologia

tum notione
ser.

consolandi,

tum

exliortandi.
{aTVO

Enarr. in Ps. 118

15

n. 5)

'

^aQccTrrw/iia
ajiveXeia
:

tov nmTetv), nXfjp/u/eXeia

{*'oi

ov

[iUXet /iiot"

Quaest. in Levit. n. 20)

TvXeove^ia (cujus notionem latius patere

monet cjuam

nom. (piXaQyvQia)
in Annot. in Job,
tationis ex

c.

TQayeXatpos

(etymologia vocis

39).

Prjesidium vero interpre-

mutua verborum cognatorum comparatio-

ne Augustinum neque ignorasse neque neglexisse, ex

his
(juse

infra

leguntm'

observationibus

constabit:

dXXoyevr;s
(pvXos

(bomo

alterius generis) differre

tribus).

ab dXXon. 3.

(bomo

alius

Qusest.

in

Num.

vel

yevvav

(gignere)

differre

Timetv

(parere).

Quaest. in Deut. n. 23
slare

evTa(pta^eiv ("officia prae-

eoi^poribus bumandis,

condiendo vel siccando

differre
evyj}

involvendo
.

et

aHigando)"
202)

'&(X7CTtp
diff.

(Locut de Gen. n.
nQoaevyji] (oratio).

(votum)

Ep. 149 n.
a

16.

Geos (Deus
sermo-

unus

et

verus)

diff.

Oeos (numen

quodcunque).

Qusest. in

Gen. n. 105

S^vfws

ct oQyrj in

ne bellenistioo distingui
n. 3. Ps.

non posse (Enarr.

in Ps. 6

87

11.

7)

XaTQeveiv (dc cultu Deo prae-

35
stando)
difF.
I.

a ^ovXeveiv

(Qusest. in

Exod.

n. 94.

de Trin.
ra).

13)
in

/iieQ7j

(partes) diff. a yMT^}] (late-

Qu3est.

Exod.
de

n.

131

nvoy
3.

(flatus)

diff.

a nvevjiia

(spiritus).

civ.

D. XIII.

nqonodiff.

TOKa (primitivi hominum

a

v.

animalium foetus)

nQWToyevvfjiLiaTa

(primi

fructus

de terra sumti),
de
fructibus,
n. 32

utrumque vero ab anaQial sed jam reductis ab agro).

(primitiae

Qusest. in
diff.

Num.

onevog (nomen generalius,

a dyysiov, vas li-

quori capiendo deslinatum).

Quaest. in Levit. n. 51
fiojf^iog

GTilXog (macula coloris) diff. a

,

(labes
,

om-

nis vitii)

utrumqiie vero ab
Levit. n. 41.

d(p7]

(tactus

cicatrix).

Quaest. in

Haec omnia vero

qnum

obiter

modo,

ut ultro se

offerre videbantur, observata fuerint, magis sollicitus

Augustinus
matici

interpretis studiosior in Vetere

fuit

gloriae

quam grame.

Testamento, h.

in

textu gi-aeco versionis

alex.

quam
sive

accuratissime ex-

primendo, ut versiones

latinas

sive

eam

qua^

no-

mine
erant,

Italas

circumferebatur

quae

aliae

mult^e

quoties verba graeca minus recte vel minus

fideliter

reddere contigisset, nota censoria in^icaret.

liaec sunt.

Exempla
Gen.

%
2.

evecpvorioev

non

*'inspiravit" (sic

Vulg.), sed "sufflavil" (sic Itala ap. Sabatier) de Gen.

ad

litt.

7,

- 14, 23:
"spartum"
n. 47.
(It.)

GTiaQTiov

(noni.

diminut.)

non

sed "lilum'' (Vulg.) Locut. de Gen.

19, 11:
t

doQaola

e.

non
ut

'*coccitas"

(It,

Vulg.), sed "avidentia" (h.

non

viderent

nou

3*

36
omnia, sed ea, quse vidcre non opus
in Gen. n. 42.
crat).

Qusest.

Gen, 24, 4l:

sed

dQci

1.

noii
l,
J.

"juramentum"
n. 65.

(It.)

'Wedictum"

(Vulg.)^o)
(xSoXeoyjEiv

ceri"

24, 63:

non

'*corpore exer1.

(Tt.),

sed animo, h.

"meditari" (Yulg.)

1.

n. 69.

26,

28

diad^rjarj

non "testamentum"
non
"vade'*

(It.)

sed: "foedus" (Vulg.)

28, 2:
(It.)

Locut. de Gen. 95.

uTiodQad-c
Qua^st. in

(sc.

(Vulg.),

sed "fuge"

Gen.

n. 82.

40,

16

yovdQiTOjQ

uQToe)

non non

"alica'*

(Vulg. farina), sed "panis cibarius"*^)

1. 1.

n. 131
''virgse

47, 35:

Qufidov ccvtov'*-^)
(It.)
I. 1.

ejus," sed "suae"

n. 162.

Exod,

6,

naTa^ovXovo&cit

non

"affligere/*

sed "in servitutem redigere" (sic

runt).

It,

Vulg. oppresse-

Locut. de Exod. n. 47.

7,

sed

11:

Gocpi^at

non

"sapientes" (Vulg.),
1.

nomen

in versione retinendum.

1.

n. 32.

gen.

12, 5:
sic

TtQo^uTOV
It.

non "agnus" (quippe

masc,

Vulg.),

sed "ovis" (comm. gen.)

Quaest. in

Exod.
37:

n. 42.

12,

dnooY.ev')]

non
n. 47.

*'instructum

(It.)

v.

census/* quia

non jumenta solum, sed

servi etiam et
et ed.

mulieres intelliguntur.
add.
''et

(Vulg. parvulis,
I.

Sixt.

mulieribus").

1.

'^o)
^*^)

**)

Pro aQag autem alii codd. leg. oQHta^ov Ap. Sabatier nomeu graecum servatum est tum. Lectio tameu hodte recepta: a.vTov,

latine

scrip-

37
Exod.
2i, 8*
,

aTtoXvTQOfGsc

(It.

non

'^redlmet**

(AVTQ(OGTai)

sed "remunerabit"
1.
1.

rectius

autem

Vulg. "dimittet")

n. 78-

26? 33,
QV)Q sic
It.)
,

3.

avXaiai

non
I.

"yestlbula"
1.

{avXai),

sed: *'aulaea, cortlnae" (Vulg.)

n. 77.

13:

yvo^^wg

non "manifeste"
(li.

{rpave-

sed "scienter"
1. 1.

e.

minus cfuam vidcre

ipse desiderabat).

n. 151.

Levit, 12, 6

ecpvm

sed

non

'*super filio" (It.)

sed "pro

f."

(Vulg.)

Quaest. in Lev. n. 40.

dlQjLtaTi

(Sic
It.

13, 48:

iQyaGi/iio)
,

non

"pelle

confecta**

{iQyaGf.uvo))
'*pelle

"operi

accommodata."
ex pelle

operaria" Vulg. ^'quicquid

1. I.

confectum

est").

n. 49.
:

25,
f it

23:

ig /Se/Saio^Gtv

vulgo "in confirma-

tionem" (Vulg. in perjDCtuum) ex prava

ut puta-

lectione

grseca "propter verbi similem

(It.

sonum"
1,

pro: lg ^e^rjXojGiv
n. 90.

"in profanationem").

1,

ISum, 16, 30:

fuisse
(pii

V (pdGjiiaTt
hiatu/*
n. 28.

(It.

**in

visione**)

verteriut *'in

legentes iv XUG^oir-

Tt,*^)

Qusest.
22, 22.

in

Num.
:

tat

32

dLapuXleiv, elg dia^olriv dubiverterint latlne

e.
:

Aug.

num

recte

"differre,

iu

dilationem"

(It.)

(h.

impedire
ipse,

impedimento.

Vulg. "ut adversarer*'),

te,

qnum

mlnus recte cer1.

I.

inclinat ad

notionem accusandi.

n. 49.

Sam,

15, 28:

^iiQoy^e y.vQwg ttJv ^aGiXelav

0V dno iGQarjl K Xeioog oov

*3)

non ''disrupit Dom.

rem
egit:

Sic iu iioiiuullis codd. legitur; \ulg. paraphr.

''isic

uovam rem

fecerit

Domiuus."

38
regnum
recte,
Israel

de manu tua
ab Isr.,

(sic

Vulg.) sed:
tua"
(It,

**disr.

Dom. regnum

de

maiiu

et

sic

qnamqxiam verbis superioribus textum hebr.

,

expressum babes)

de

civ.

D. XVII.
oleis
(It.

Psalm,
"acuti

14

(13),

3:

ol

no^eg

non

pedes/*
18.

sed **veloces**

Vulg.) de

doctr.

cbr.

II.

89

(90),
(It.)

12
sed

ovTcos yvwQtaov
'*sic

non ''notam
Enarr.

fac mihi"

notam

fac**

(Vulg.)

in Ps. 89 n. 12ihid, TisTiai^evjiiivovs

non

'*compeditos/* sed
ita

"eruditos**

(It.

Vulg.)

"verbum enim grsecum

in

utraqiie significatione similiter sonat,

ut una syllaba
!

paululum

differat.**

{nenedTjiuvevovs)'

1.

104

(105),

12:

Iv

Tij)

elvat

dvTovs
:

vcQcS'/ic^

^Qay^eis inepte imitaiione grsecismi verti

*'(juum es8.

sent paucissimos."

Enarr. in Ps. 104 n.

118 (119), 4:
nimis"

(pvXd^aoS-ai 0(p6dQa
It.

non

"custodire

(dyav.
ser.

Vulg.),

sQdi

**valde.''

Enarr. in Ps. 118.

4 n.

1.

50:
quium.**
(It.

),6yiov
1.

1.

non "verbum/* sed

15
n. %.

'*elo-

Vulg.)

scr.

(drmioovvai)
Vulg.)
1.
1.

54:
,

^ixatoi/LiaTa

non

non

**justitise,"
(It,

sed melius (?)

**justificationes.**

n. 8.

Sap,
(It.

4,

3:

fxoG)ilvf^iaTa,

**vitulamina.*'**)

Vulg.), sed **plantationes.**

^**)

"Qai error tam multos codices prasoccupavit

inveuiatur aliter scriptum,"
batier

ut vix

De

doctr. chr. II. 18. iSa-

tameu ad 1. 1,: "multi Vulgatas libri loco "spuria vitulamiua" feruut "adulteriuce plautatioues,"

39
Denlque ex commenlariis in
empla
liaec

Novum

Test. ex-

accedant:

Joli. 8,

25:
:

T7]V <xQyr/Vy

explicat
(It.

Aug.

(rejecta

interpretatione

**principium sum'*
:

Yulg.) "prin-

cipium

me

credite," addens

'*quod in sermone grseco

esse),

evidenter apparet (casum

accus. positum
(tract.

ubi

feminini generis

est

principium."

in Ev. Joh.

38 n.

11).

^O
:

Joh, 18, 37

iyo) eis

tovto

ysyivvijjiiai.
:

Vulg.
re

"in lioc natus sum.'*

natus

De quo Aug. "non

rem;
in
liujus
4).
i'A

in liac

sum, sed
niliil

ad lianc
est

grscco

namque

evangelio
(tract. in

locutionis

ambiguum."

Ev. Joh. 115 n.

Rom. 1,3:

yEVO(LUvov

CTieQpaTog vlavW.
legi factus/* (It.

"in quibusdam exemplaribus

Vulg.) sed "natus/'
c.

lat.

non

<juum Grseca "factus" habeant.'!

Faust. XI. 4.

In his observandis corrigendisque

si

a paucls
feliciter
si

admodum

discesseris,

Augustinum
fugit^

verum

assecutum esse,

neminem

(juare

tantum,

quid video, abest, ut ignarus linguse

beat,
ut
res

grsecae dici
et

de-

grammaticas

bene edoctus
sit.

subtilis

verborum iudagator existimandus

At

facile ta-

men

patet,

cognitionem hanc,
nullo

quae

uhra elementa
ad libros

linguae

non prodeat,

modo

sufficere

graecos

nedum
,

eos,

qni dialecto
,

hellenistica

con-

scripti sunt
^^)

intelbgendos

utpote qui

tum verborum
P,s.
,

Cf.

siraile

exemplura ex
suut"
,

Ep. i^q n. 5: ad

i6, i4:

''iiliis

saturati

"iuspexi codd. graecos

est"
filiis
, ,

utrum
geuiti-

dativus casus esset

quod dictum

"aii

vus

quo

illa

liugua utitur pro ablativo

et

inveui ge-

uitivum."

40
formas
gulas
,

tum notiones

tum

deniqiie coiistruendi re-

alias

sibicjue proprias liabeant.

sufficiat.

Quod

qxiidem

hoc loco verbo indicare

Ve

usu Augustini lihrorum sacroriimn

IV.

Canon Bibliorum,
Hseretici ex familiis

Gnosticorum etManichaeo-

rum, qui primis jam

ecclesiae seculis

non tam unam

interpretaet

alteramve evangelii doctrinam suo

modo

bantur,

quam
^*'),

fidei christianae

summam

cardinem

in superstitionem mythologise orientalis transformare

tentabant

voluminibus sacris,

optimo

veritalis

fidei prsesidio,

admodum
ita

se impeditos sollicitatos-

que senserunt; quare

auctoritatem illorum

nil antiquius

habuerunt,

quam
ut

frangere et imminuere,

commentis
Ita

el fictionibus suis facilius via

panderetur.

vero non sine

summa
,

ecclesise utilitate hostili-

ter

actum

est,

quoniam

hcec ipsa

temporum

ratio a

patribus ejus et doctoribus

ne

officio deessent,

po-

stulabat, ut traditiones historicas a primis inde initiis

repeterent et

singula

ejus

testimonia explora-

rent ponderarentque,

quo

via hacce veritatis unice

fictitii

certa de ambitu canonis librorum constaret,

autem

auctoritate

non singulorum hominum pri-

vata sed publica ecclesise

de loco

quem occupaet

Verant dejicerentur.

In

quo quidem studio

Origenes,
ff.

la-

bore
^)

quum

Melito,

Irenseus,

Eusebius
iVeaw-

Cf.

Walchs

Hist. d. Ketzereieu Ip. 217

yooff.

dcT genet. Eutwickel. d. guost. Syst.

41
alii

prseiissent, Augusiinus ita secutus est, ut

Maniconsti-

cha^is injirimis se
tutis, (juibus

opponeret,
et
Isti

certis

regulis

vagum

temerariuni disputandi arbi-

trium coerceretur.

enim

quod

verum

explo-^
sibi

ratumque

esset
et

parura quserentes,
efficeretur

modo quod

commodum

jucundum

audacise eousgloriam

que prodierunt, ut evangelia canonica ab aposlolis

conscripta esse negarent,
auctores fingcrent,
serius
alios

autem nescio quos

ne

longe viventes,
sibi

quasi ex nominibus captantes,

multa inepte
isti

labulantibus aucloritas deesset*').

Impiae vero

ingeniorum petulantiae

ita

Augustinus occurrit, ut
arbitrio judicii sin-;

hanc quaestionem nallo modo ab

gulorum
,

sed a rationibus historicis unice pendere-

moneat*^), libros autem Yeteris Test.canonicos, qui a

^"^)

Testimonium Fausti verbis evideutibus expressum

legi-

mus

iu lib.
2.

c.

Faust.

XXXII.
u.

2.

XXXIII.

3.

cf.

Ep.

207 n.

*3) coutr. ep.

Mauich,

6:

"Si iuveuires aliquem, qui

evangelium nondum credit,

quid faceres diceuti tibi:

nisi

non credo; ego

cath,
ecclesice

vero

evangelio non crederem^

me

commoveret auctoritas"

Constat,

apud

scriptores catholicos

verborum ultiraorum hauc interpre:

tationem vulgo

receptam esse

Augustiuura in rebus

dogmaticis majorera auctoritatem decretis ecclesiae quara

effatis
s.

Scripturae tribuisse.

docet;

nam ex

evideutiu5 est,
suisse

Aliud vero loci indoles proxime prascessere, quid quam Augustiuum se exemplum propoverbis
,

quae

non hominis fidem

,

chr, jara profitentis,

sed hohic

minis

qui

ad
eB.ci

fidem

chr.

adducendus

sit

au-

tem negat
suasio

posse fidem in evangeliium, nisi peradsit,

de librorura autheutia et integritate jara

hanc vero adejse posse siue auctoritate

clesiae.

traditionis ec-

est, qui:

Optimus igitur Augustini interpres Melanchthon "non sentit Aug.", inquit, "majorera esse ec-

42
Jesu et apostolis confirmali fuerint, Novl Testamenti,

quos ecclesia ab aposlolis condita, serie episcointerrupla propagata,

praesidiis
si

porum non
tueatur,

summo

consensu
ut

tantis historlse

munitos esee,

nullus majore; proinde,

toritas

tanta testimoniorum auc-

non

sufficiat

fidem historicam
facile

omnem

cor-

ruere,

neque unum

librum

esse,

de cujus oriigitur diju-

gine coustare possit.

In slngulls llbris
collocari

dicandls,

eos In

primo loco
dubia

jubet,

qui

communi omnium
deinde vero,
adsint,
si

ecclesiarum consensu admittantur,

et

sufFragiorum

diversitates

eos

aliis

praeferri, quos plures et gravioris

;

auctoritatis ecclesiae reciplant *)

alios ab ecclesiis pluribus,

denique,

si

libros

alios

autem a graviori-

bus defendantur, aequalem auctoritatem utrisque con-

cedendam

esse existiraat (de doctr. chr. II. 12).

Hoec vero

quum

ita

proposita sint,

ut distinc-

tio librorum opoXoyov/iisvwv et dvTcXeyoiLiivMV, quae

ab Origene
rat,
et

et

Eusebio rccte
et

et uliliter tradita fue-

comprobetur

indiciis

confirmetur, subit

certe mirari,

Augustinum dd!nde in ambitu canonis

ecclesiae definiendo, a ratione

doctorum superiorum,
discessisse.

distinctione

illa

neglecta,

omnino

Et

clesiae

auctoritatem

quam verH
et testem
:

divini, sed seutit, eccle-

siam esse doctricem

nou crederemus evangehatrc doctri-

lio, uisi ecclesia doceret iios et testaretur,

uam
**)

ab apostolis traditam

esse,^^

(Opp. II p. 120. Wit-

teb. i58o).

Graviorem vero auctoritatem

tis

ecclesiis tribuit

nou

sa-

cert6 accurate

"quas apostoiicas sedes habere et

1. 1.

cpistolas accipere merueruut."

43
primum quidem,
stinctis

ut a verbis minus accuratis et diq^ui

incipiamus, libri,
hi

in

canonem

ecclesise

referendi sint,

indicantur:

Scripturae

Legis et

Prophetarum, Evangelia, Epistola? apostolicse, Actus

Apostolorum,

Apocalypsis Johannis

(de

unit.

eccl. n. 51)

Accedit vero locus

omnium
quid

gravissi-

mus

(de doctr. chr. 2, 13), qui luculenter docet. de

singulorum
Augustinus.

librorum

auctoritate

judicaverit

Totus autem Scriplurarum canon his

quincjue libris Mosis, libro
libris

libris contineri dicitur:

Josua;,

Judicum, Ruth, quatuor

ilegnorum,

duobus Paralipomenon, libro Jobi, Tobiae, Esther,

Judith, duobus Maccabseorum libris, duobus Esrse};

quibus

omnibus res

historicse

elsi

non ad
videlicet

conti-

nuum annorum ordinem

cuntur.

diductae, absolutse esse diliber

Excipiunt eos prophetici,

tres
:

Psalmorum , Salomonis
Canticorum
siastes;
,

Proverbia , Canticum

Ecclesiastes,

liber Sapienliae et Ecclelibri

duodecini

Prophetarum

singuli

pro uno tamen, quia separalim nunquam

habendi

leg^untur,

et

qualuor Prophetse majorum volumi-

num.

Novi Testamenti auctoritas continetur quaquatuordecim

epistolis Pauli,
et

luor Evangelii libris,

Petri duabus, tribus Johannis, una Judse

una JaJo-

cobi,
iiannis.

Actibus

Apostolorum

et

Apocalypsi

In hoc autem librorum indice plura esse, quae

altentione digna sint,
tio.

prima docet oculorum inspec-

IVam, ut hsec leviter attingam, in quibus ab

ea quse usu inter nos recepta est numerandi, deno-

minandip sestimandi

ratione

discedit:

quod

libri

44
Threnorum
et Baruclii *) omissi sunl''), libri

au-

tem Samuells et Regum uno nomine quatuor Regnorum comprehensi **), Esrse et Nehemiae nomine duorum Esrse*^), quod duplex tanlummodo libro-

rum

classis posita est,

historicorum et prophelico-

rum, adeo
tur**),

ut poetici
libri

omnes prophetis adnumerenet

quod

denique Jobi

Tobiffi

argu-

menti ratione inter historicos

his

relati

sunt**)

in

omnibus enim

sive

Judaeorum sive aliorum ecesse.

clesise

doctorum auctoritatem nostrum secutum

(ap.

^)

Orig.
xai
Tfj

Euseb. H. E. VI. 25):

"I^QEfilas

ovv ^Qyvoii

imioXjj iv

ivV

(Ep. Jerem.

autem

libri

Baruchi

partem
^)

coustituit).

In vers. Alex. et Vulg. uterque

est.

etiam liber ad calcem orac. Jerera. rejectus

Tertium autem Maccabaeorum librum, ab Aug. omissum, ueque in vers. Vulg. receptum essBf ueque ab uUo eccL
latinae patre

excitatum esse couslat.

,

**)

Sic pp. graeci et latiui

qui

LXX
(prol.

secuti

suut, coutra

usum Judaeorum:
Orig. avTots
(ap.
'iv

Melito (ap. Euseb. H. E.

^'BaaiXstuJv
'Jtqojttj

IV.

26).

Euseb. 1.1.):
^afiovijk,''*
,

BevtSQa, tcoq* *
''Tertius

Hieron.

galeat.):

sequitur Samuel
^^)

quem uos Regum

I et lE dicimus.'*

Orig,

1.

1.

"Octavus Esdras,

qui et ipse similiter apud

Grascos et Latiuos iu duos libros divisus est."

^^)

Trilogiam iuter Judaeos

et palaest. et alexaudr.
{iiQocfjriTai,

receptam

niin
fi^Xia')

(.vouos),

D^^S^^^iD
,

0:

scriptores histo-

rici et prophetas)

Q^^^iniD

(v/juvot,

ayioyQacpa, ra aXXa
:

"libri

apud Hierou. quoque iuvenimus prolog. gal. XXII Mosis V, Prophetarum VIII, Hagiograt

phorum
visio.

IX."
,

lu catalogo autera,

quem dedernut Meli-

to et Orig.

nulla indicata est librorura per classes di-

*')

Proxime quldem

assertio

haec

niti

videtur auctoritate

vers. Alex., quas epigraphen libri historicam habet,

ex

Peschito desumtam:

Jobum

fuisse

regem iu

confiuiis

Arab.

et

Idum. reguantem, cui iu Geu. 36, 33 uomeu

45
aut certum aut

probabile est
est,

scd hoc unum,

fuit,

quod maxime notandum

novum omnino

quod

in

Vetere Testamento,
et

discrimine librorum
sublato, omnes, prouti

canonicorum

apocryphorum

argumenti alHnitas suadere videbatur, in eodem loco

pt ordine positi sunt.
Ita

vero,

quum canon

]N'ovi

Test. jani antea dilatatus esset, ut epistolae antilego-

mense, a multis etiam Apocalypsis reciperentur

Augustinus omnium,
vincula,

**),

quantum
in

constat,

primus*')

quibus codex Hebrseorum constrictus fue-

rat, resolvere ausus est;

quo, quamvis

rationi*-

bus historicis

et

criticis destitutus esset,

obstarent

etiam aliorum, qui eo tempore vivebant, doctorum

sufFragia
* )
,

lantum auctorilas ejus valuit, ut nova

*

canonis forma publicis conciliorum dccretis

est

^)

mox
2,

Jobab,
Jac, 5,

Accedit, quod apud Ezech. i4,

II

i4.

Tob.

12.

exemplum Jobi ut

persouae historicae

commemoratnr.
iiis
<^)

De

lib.

Tobiae vid. Berthold Eiul.

A. u. N. T.

p. 2477.

vid. Berthold \A. I. p.

i24.

flP.

f7^

lu

eccl. grasca Cyrill.

(catech. 4 n. 33, 34.

36),^Maet

nas,
c,

C^p.

festalis)

Bpiphan,

(de_ mens*

23)

poud,

ut

Laodiceni

canouem 60 conc, qui conveniuut omues in septem epp. calibros apocryphos a cauone V. T. lu cauouibus Apost. c. 85 (Coteler. I p.

taceam suspectum

tholicis admittcndis,

removerunt,

448) tameu tres Maccabasorum libros cauonicis adnumeratos iuvenimus.

5

8)

Rufin.

exposit.

quod
stici

et alii libri sunt,

Symb. Apost, sub fin. "sciendum est, qui uou canouici, sed ecclesia:

a majoribus appellati suut."

Hieron. prolog, gal.

"quicquid extra hos (libros 22)

est, inter

apocrypha poIII.

neudum."
^*)

Conc. Hippon. can. 56 (a, SqS),

Cone. Carthag.

cau,

47

(a.

397).

46
sanciretur,

neque multo post iu

ecclesia

Latmorum

comrauni fere consensu admitteretur.

divlnam auctoritatem
libris

Ipse vero, ut

apocryphis vindicaret,

60 maxime se adductum esse profitetur, <juod et olim

publicis
lectionibus
adhibiti fuerint*),
utilitatis

et sic ipsi

comparati,
christiani

ut

plurimum

ex studio eorum

capere possint; quare ecclesiam, impro-

bantibus etiam Judaeis, recte pieque eos ceteris ad-[

scripsisse affirmat*^).

Inter libros autem nuper indicatos quia de multis, si

auclores quseruntur, iu utramque partem diest et

sputatum

etiamnum quoque disputatur, videapauca certe neque

nisi

mus, qujenam
solvendos

occasione
difficiles

quasi stylo elapsa

attulerit.

Augustinus ad nodos

Pe

longe plurimis autem, quoita

rum

authentia

merito suspecta est,

brcviter et
ut

confidenter sententiam

suam proposuit,

eum

vel

dubia ipsum procul habuisse vel ea profligare vo-

*0)

Cf.

Synops.

Scr.

S,

Athanas

11.

p. 58 (Colon. i686):

"*T6() ^i^Xia. rrS dvT7/S TtaXaiaS Siad^]xi]S, ov yavovi^ofASva

fiiv
f

dvaytvojoxo/j-sva Ssy fjbovov roits KaTrjXovfitvoiS.^^

lib.
,

'^)

Speculunx (iu fiue

Salvatoris

Ezech.): "libros couscriptoa aute

adveutum

nou receptos
ecclesia."

a Judaeis
Coiitr.

recepit
I,

tamen ejusdem Salvatoris

38
:

Gaudent.

'*Scripturara, quae appellatur IMaccabasoruni,

non ha-

bent Judaei sicut legem et Proph. et Psalm. , sed recept^ est ab eccl. non inutiliter , si sobrie legatur vel audiatur." cf. de civ. D. XVIII, 36. De prsedest. Sanct. n. 27

"non

debuit repudiari
eccl. Christi
,

sententia

libri

Sapientiae

qui

meruit in
pis

de gradu lectorum tam longa au,

iiositate recitari

et

ab omnibus Christianis
fideles
,

ab episco-j

usque ad extremos laicos

poeuitentibus, ca-

techumenis

cum

veneratioue div. auctoritatis audiri."

47
luisse constet.

Exemplo
et

hsec sunlo

"in libris quas

dixi aut feci
et fecit

de se scripsit Moses ,

num

ita scripsit:

hoc vel
Moses"
<juos

illud,

non potius:
XYII.
4)

dixit

Moses

(contr. Faust.

"in tribus libris,

Salomonis esse

constat*' (de civ.

D. XVII. 20.

2 cfr.

XX.

3)

"in secunda sua epistola Petrus'*

n. 22)

(de fide et oper.

D.
qui

"in epistola

canonica
'"Jolian-

Judas

apostolus'" (de civ.

,

XV.
7,

23, 4)

nes Evangelista in libro

locutus est" (de civ. D.

dicitur
1).

Apocalypsis,

XX.

Lihrum Fsalillos

morum quod

atlinet (de civ.

<jui

D. XVII. 14) non

solum improbat,

Davidis

non

nisi ea

carmina

essG putarunt, quse inscripta latine sunt "ipsius

Da-

vid"

(ita in

LXX

Ps. 17. 26. 27. 28. 145), ea vero,

quaj in titulo babent "ipsi David" (sic in

LXX Psalcerte di-

mi LXXVII), ab
personse
stinctio textu

aliis

conscripta ^ssq poetis ignotis,

vero regis aptata

neque

illa

Hebr. confirmalur,

quum eodem modo

autem ut

nomen scriptum
in
vers.
Itala

reperiatur "T^ni", sic

ap.

Sabaiier et in Vulgata hodierna

,

nunc rcddatur "Psalmus David"

D.'' *)

nunc "Ps.

ipsi

sed,

quod

certe mireris,
et

omnes qui ex-

stant psalmos

centum

quinquaginta

non

dicam

contra argumenli indolem,

sed conlra fidt.m etiam

litulorum, qui plurium auctorum

nomina tradunt
ius

p.

^^)

Quod monuit Bertholdus

ig68)
,

(Eiul.

A. u. N. T.

Airgust.

intHcare voluisse diversitatem formula'ipsius Dav.", et

est,

rum
''ipsi

hebr.

-inV"lteTO
Javi8''

lllCTq "VTh^
iu vers. alex^

David''
'"Ta

parum probabile

quum

verba

formulae priori pariter ac posteriori

respondeaut.

48
Davidi auctori
vindicatos voluit ^).

Quod

vero

Qut nullum saepius aut aliud in fronte

nomen habe-

tur, faclum es se ex arbitrio regis putavit, qui car-

jnen hocce nomine carere voluerit, illud autem ornaverit nominibus, quse aliquid,

quod ad rem per-

tinebat, figurare videbantur; neque magis

vit,

eum moHag-

quod

in vers. alex. psalmis npnnullis (137.138.

146. 147 148)

gsei,

nomlna prophetarum Jeremia?

inscripta vidit**),

Zachariae
seculis

qui quatuor vel

quinque

Davide

serius

floruere;

imovero,
in codice
,

quum

intelligere debuisset, hsec nomina,

hebrffio

non expressa,

stylo recentiori deberi

sive

ex qualicunque de auctore hypothesi adscrlpla, sive

quod
lis

traditione conslabat,

haec carmina a

prophesuflicere

:jlis

usu solepni

adhibita fuisse,
:

hanc

putavit observationem
)(

potuisse Spiritum propheti,

T?

ijomina

ista

Davidi revelare

ut,

quae

eorum

nvsKja^ convenirent, canendo aptius exprimeret,

De
dere.
^}j.
:i'ity

.\liis

tamen

libris nonnullis

sententiam suam

interpont^s,
le

tutius arbitratus est

judicium suspen-

ad veritatem propius accedere contiquas saepius recur-

la
'^d

(ihro.Josuoe formulae,

hurc usque diem"

sensit

quidem

difficulr

^*)

Alitei

a)t)

Uieronymus

qui tltulorum diversitatem ob:

ad Sophron.) "Psalmos omeorum test*jmur auctorum, qui pouuutur in titulis, David scilicet ^ ssaph Idithan filiorum Core Eman, Moysi et SaloKioiis et reliquorum, quos Esdras primo
serva\*i., hrtc soribens (Ep.

nes

volumiue oompreht:ndit.''
^^^)

In vers.

Itala ap. S.ibatier

acceduut ps. 64: "Psahn. Je,

remiae ct Ezechiel profectionis''

et ps. III:

''Hallelujah

conVer&iouis Haggaei et Zachariae."

49
tatem^ T^^PP^ ^^^ indicare videatur; res gestas et narrationem rerum historicam longiore temporis
spatio

disjunctas

esse^

sed

monuit idem
ita

subtilius

quam
mulam

verius

riatur, ut unius

quum interdum hoc modo hominis aetas

dictum repesit,

expressa

for-

illam '''aliquid ad

Imnc usque diem mansisse/*

et

nil sibi velle nisi

hoc: "servasse rationem

ordi-

nem
tum

semel constitutum"

ita

"Hahab commorata
(6, 25)?

est in Israel

usque in hodiernum diem"

:

dic-

esse

pro

"perpetuo

nequc ad tempus modo,

lib. Jos.

in Israele

vixit**

(Locutiones de

n. 6.)

Ad

alium vero

locum, in quo narratio ad tempora re-

centiora apertius respicit

tis

de ''Gcssmus
in

et

Machaobservat

(populis

canaaniticis)

habitantibus

medio Is-

rael

usque ad prsesentem diem'* 13, 13,

sine
linguse

neque

tamen

|hsesitatione

praeoccu-

pando

commemoratum
et
;

esse,

quod

post

mortem

"eventurum esse Josua spiritu prophetico edoctus fuerit;

hoc modestius

dabitanter addens "si ah illo

vel
si

liber

conscriptus est

ah alio scriplus

est,

jam factum

esse scicbat

post

mortem

Jesu (Josuse),

quod

in

illo

libro

prseoccupando

commemoravit"
et

(Quaest. in Judices n. 12).

Lihros Sapientioe

Si-

racidoe nonnisi propter aliquam dictionis similitudi-

nem

ad

Salomonem referendos

esse

docuit, negans

etiam, inter doctiores esse,

qui eos
II.

Salomoni

tri-

buant auctori (de doctr. chr.

fine
lib.

13.

Speculum: in

Ezech.)^

sed

quum
,

ipse antea in sententia

libri

vulgo recepta

substitisset

Siracidam utriusquc
1.

auctorem esse (de doctr. chr.

edoctiis,

I.),

deinde, melius

negavit

hoc dc libro Sapicntise probabile

4

50
esse

(ReU'act. II. 4? 2)

pruclenter qnsestionem illam

relinqiiendam in medio suadens

imperf.
contr.
Jul.

(Speculum

1,

1.

Op.

IV.

123).

De

reliquis auctori-

bus Hebroeorum sacris

disputatum

niliil

accuralius ab Augustino

me

invenisse memini, nisi

quod

traditio-

nem

illam seu faloulam potius dicendam,

Judasis

quam Hiemeus),

ronymus quoque a

exccpit (praef. in Mal.):

tsse
(legatus

nomen Maleachi quo Esra honoris

mulans
(de
civ.

appellativum

causa ornatus fuerit,

semel com-

memoravit, neque tamen fidem

ejus sublestam dissi-

D. XX.

25).

Inter lihros ISopi

Testamenti

tres

potissimum sunt, in quorum au-

thentia et auctoritate defendenda firraandaque multus

et sedulus
fuit.

Quum

in

evangelium Matthcei in-

eptam objectionem inde Manichsei petiissent,

narralio

quod
(9,

de Matthseo ad munus apostoli vocato

91) non prima persona sed

Faust.

tertia proposita est (contr.

XV.

1)

Augustinus similia loquendi exempla

(1.

ex evangelio

Johannis et Pentateucho adducit

1.

n. 4), deinde vero, qiuim intelhgeret, ha^c

ta
siae

argumen-

in

Manichseos parum

valere,

auctoritatem eccle-

opposuit,

quam
autem

in nullo libro tuendo certiorem

et
2).

constamiorem
Graviter

tssQ afFirmat (contr. Faust.

XXVIII.

eosdem

accusat,

quod Acta

Apostolomm

repudient, ''timentes evidentissimamveri-

tatem, ubi apparet Spiritus S. missus"**) (Ep. 237.

de utiUt. cred. n.
^')

4. 7. contr. Faust.

XlX, 31. XXXII,

el

15),

Mauetem
Christo
est.

se

Tra^uylTjrov jactasse,

quicquid de eo a
,

praedictum fuerit ad se traxisse

c.

satis

nota res

Augustiu. de haeres.

46. Cf.

Wahh

Hist. d.

Ket-

zereieu I p. ySi, Sy.

51
tum
ipse contestans,

tum vero

alios testes invocans,

hunc librum canonicum "anniversaria

passionem Domini
18).
recitari'*
<^*')

solennitate post
in Ev. Joh. 6,

(tract.

De

epistola acl Hehrceos sufFragia divisa qEiidem

sic

Gsse fatetur,

tamen ut plures originem pauhnam

tueantur (de civ. D.

XYI.

09), se
,

vero auctoritatem ec-

clesiarum orientalium sequi

qnae

eam

inter

hbros ca-

nonicos habeant, idque eo magis, quod legisse se

net, ess% qui,
tes,

mo-

de baptismo parvulorum secus sentien-

ex iUa epistola tesiimonia opinionum suarum repe

tant

')

(de pecc. mer* et rem.

I,

50.

Op. imperf.

c.

Jul. 6, 22);

hoc credo indicare volens, hbrum, qui

,

anti-psedobaptistis favere videretmvis sine justa raiioue,

nonnuHis , (juam^^)

suspectum videri posse.

(Exposit, ep. ad

que hoc intactum rehnquit

11)
,

NeRom. n.

salutationes in hac sola

,

omnium
in

epistola omissas

in causa gssq
bitent.

'juod ahi

eam

canonem recipere du-

^^)

Cf.

BingJiam Ori^.

eccl.
d.

VI. p. 64. IX. p. 121.

udugusfi

Denkwtirdigk. aus
^^) Respexisse

christl.

Archaol. 6ter Th. Pag. 109.

et professio fidei

videutur loca, iu quibus iustitutio religiosa cum ritu baptismi coujuugitur, ita 6, 1
10, 22.

^anriGfioJv Sidax^s.
'&iV7Jg

23

'jtQOGEQyoJf^^^f"' fisra. dXrj-

'

xaQdias iv

'jrXtj^orpOQia Ttiieojg,

ig^avriG^svoi rdg xao-

diag

dno
,

GWtTjGso)g rcovTjQdg' aal XeXovfiivot ro aojfia vSaxi,

xad-a^ii

aarex ojfisv
h.
1.

rrjv bfioXoyiav r^fi ilitidog

dyMvtj. et subtiliter

*8)

Couferendum
esse iude,

est,

quod Hugius acute

ut solet observavit: dubia de autheutia hujus ep. orta

quod

sectas schismaticae.

Novatiauorum

et

Mou-

tauistarum dictis
siut

nouuullis

(6, 4. 5. 12, 17) callide usas

ad extremam
N. T.

discipliu
437).

severitatem viudicandam.

(Eiul. ius

II. S.

4*

52
Hi
ne
et

igitur

libri,

eodem qnippe omnes nomiacrem habuermit

,

honore digni,

et

intrepi-

.dum vindicem Auguslinum

dis

qui toto coelo distare ab

,

monuit libros apoctyphos

quibus Manicbseos,

dum

sacras scriptm^as \el impia

mente reprobabant vel maceu integris

et incorruptis

nu

sacrilega adulterabant

fonlibus
Istos

fidem

prsestitisse
,

vel simulasse

constat, *')
falsis

aulem libros

in c[uibus vera
et

habeantur
fictse

raixta,

imo

fabulse

profana arte

impia
,

vel exor-

natae ,

sub nominibus prophetarum

pietatis

Christi et aposlo-

lorum cum magno

detrimento in ecciesiis ciret inepte a

cumferri monet,'^)

male

nescio quibus
ecclesise

nugarum

textoribus compositos,

neque ullo

consensu signatos.

")

AfFeruntur ex numero eorum:

liber qiiidam incognitus sive

Chaldseorum

sive

^Egyp^
21,

tiorum, ex quo verba petita creduntur in

(Quaest. in

Num.
,

l4

Num.

n. 42)

hber Enochi
et

(juem A.

non solum propter

anticpiitatem

quod

in

templo
esse

Hebraeorum asservatus nonfuerit, suspectum

cet
,

do-

verum negat etiam

patriarchse recte attribui posse

sint

ob muha, quaj inepte narrata

de gigantibus eorum-

**)

De douo
XXII.
79.

persev. u.

26.

de hasres.
iu

c.

46, coiitr. Faust.

de

ser.

Dom.

moute

I.

65.

Ep. aS^,
79.

70)

De

civ.

D.

XV.

23.

contr. Faust.

XXII.
,

7^) "Scripturas

apocryphce nominautur eo

quod eorum oc-

culta origo non claruit patribus" (de civ. D.

XV.

a5, 4).

"Appellautur apocryphi, quia nuUa

declarati,

testificationis

luce

de nescio qua secreto, uescio quorum prassunt'^ 38.

sumtione prolati
de
civ.

(contr. Faust.

XI.
4.

2.

XXII. 79;

D. XVIII.
I.

XXXVIII.
Ev. Joh.
20,

de
8,

ser.

Dom.

in

monte,

65.

Tract.

in
I.

98 u.

Contr, ad-

vers. Leg:. et

Proph.

53
qae orlglne ex hominibus non deducencla
D.
' *)

(de clv

XV.

23. XVIII. 38)5

*'hymnus,

(juem diount
;

esse

Domini

nostri Jesu Chr."

(Ep. 237)

"epistola

Christi,

quam
4)
5

protulit
libri
,

Manichseus"

(contr.

Faust.

XXVIII.

a Christo conscripti , et
,

forma
artes

cpistolarum Petri et Pauli nominibus prsenotati

magicas continentes ,
miracula patrasse
esse dicit,
;

quibus impie finxerunt Cbristum

stylo

vero

ita sinlstro

eos exaratos

ut risum vel pueris

moveant

''^)

(de cons.

Ev.

I,

14. 15)?

**apocrypba scriptura, ubi Joachim

^^*)

pater Mariee dlcitur" (contr. Faust. XXIII. 9)

liber res gestas

Apostolorum describens,

cui

tltulus
actis

actus apostolorum, auctore Leucio

c.

quodam (de
ap.

Felice

II.

6)

liber de

Thbma

hoc

inter alia
fuerit,

referens,

eum homlni,
ejus

qno palma percussus

imprecatum
(de ser. Dom. In
?

atroclsslmae mortis supplicium

esse, ani-

ma tamen
te
I,

Deo commendata
Adimant. 7,

mon-

65. contr.

5)
et

Hbri sub nomi-

nibus

apostolorum

Andrese

Johannis conscripti.
I,

(contr. adversar. leg. et proph.

20);^*)

apoca-

lypsls Pauli^ ad

quam
:

retulerunt

cjuse dixit

P. in %^^

ep. ad Cor. 12, 4

se

raptum

fuisse in tertium

coelum,

^*)

Movit tamen Augustiuum

(vs.

ita

auctoritas epistolae Judas

:

i4),

ut

haec verba praemitteret

,

"uegari

non

posse,

Euoch
73)
7^*)

divina quaedam scripsisse

cod. apocr. N. T.
I.

excitaute Jehova."
p. 3o5
s.

Cf. Fahric.

not.

e.

h.

e.

apocr. N. T.
7 5)

Evang. de uativitate Mari I. p. ig-SS.

ap. Fabric. cod.

Cf. coutr. Faust.

XXX

4.

Testimouia de evang. Thocollecta vid. ap. Fabric.

1.

mge, Johanuis et
p.

Audreas

1.

i3i.

ss.

54
ibiqne meffabilia audlisse verba'6)
(tract. in

Ev.

Joli.

99

n. 8).

Codices lihrorum sact*orum,

V.

Quod

Irenreus et Tertullianus

jam ante Gnosticis,

, '^

ni primis vero Marcioni

vilio graviter verterant

'')

hoc eos impie

ut
,

et perfide in sacras litteras

committere,

si

quid minus

commode

doctrinse

ipsorum dictum

videretur, aut textu omitterent aut interpolando

corrum-

perent, hujns Augustinus saepissime Manicha>os reos facit

atque declarat (contr. Adimant.

2.

III.

contr. Faust.

XI.

XVIII.

7.

XXII.

8.

XXIII. 19.
iretur,

al.)

Cui quidera

fraudi turpissimae ut

obviam

doctorum certe
,

ecclesiai erat textui sacro attentis oculis invigilare

ut,

codices quamplurimos inter se conferentes,

g^enuinas tuerentur,

lectiones
si

spurias

autem

et fictas,

quae

forte irrepsissent , luce critica repellerent.

diligentiae,

Operae et

(juam Augustinus huic labori impenderit,

aere

nullum (juidem monumentum

perennius

exstat,

imo ad opus arduum,

si

quid aliud, et molestum,

quale Origenes et Hieronymus susceperint susceptum-

que absolverint, '*) Augustino

siduitatem defuisse putaverim
5

et

eruditionem et astestantur

verum

tamen

7^
^7)

Cf. Fabric.

1.

1.

II. p.
I.

945

ss.

Ireu.

adv.
2, 5,

haer.
6.

29.

III.

11,

12.

Tertull, adv.

Marc.

VI.

Cf.

Hahn
12.

das Evaug. Marcious iu seiuer

jff.

urspriiugl. Gestalt S.
^^)

Neque

taceudi sunt Hesychius

,

episc. asgypt.

et

Lucia-

nus, presb. Autioch.

quorura uil fere prseter uomiua

praefat.

ad uos perveuit. vid. Hieron

iu Evaug. ad Damasuai

iu Paralip. prsef.

55
Iibri ejus
,

tantum abesse ut in commentanis exarandis

leciiones temere, ut res ferebat, arripuerit, ut ex di-

versis codicibus

tum graecum Novi

Test. et versionis

alexandr. textum integrum restituere,

tas

tum

inter

mul-

quae aderant versiones latinas interpretationem ap;

tissimam efficere laboraverit

tis libri

neqne ideo parum

utilita-

Augustini

attulerunt viris,

qui temporibus no-

stris

de textu sacro emendando purgandoque immorta-

liter

meruerunt.
,

Quali quantoqne usus fuerit appai-atu

tritico

accm'atius
,

qnidem

definiri nequit
,

ipse vero

iiobis auctor est

inter plm^es codices se ante

quos legendo

lustraverit,

eos

maxime

oculos liabuisse, qui

publicam habuerint fidem; '^) cjuam diligenter autem

eos vel ipse inspexerit,
luerit,

vel alios qui inspexere consu-

ut exemplis idoneis constet, ueqxie

injucundum

videtur neque rebus criticis prorsus inutile, graviores

in

uuum

conferre symbolas, in quibus diversas pTopo,

suit

codicum lectiones

adjecto interdum suo de unius

alteriusve bonitate judicio.

Ex Novo Testamento:
Matth,
5,

22

o OQyi^o^asi/og shij ("codd. grseci

non haLent
tract.
I.

''sine causa." "

(adest in It., d. in Vulg.)

Re-

19, 4.

^)

5, 32:
(It.

y.cu

og

idr

airoXeXv/iiivf^v yai^irjGf],
lat.

fioiyaTat

Vulg.) '^nonnulli codd. et gr. et

I,

nou

habenf* de conjug. adult.

p.
turas
149, 3. 5.

11.

Quaest.

iu Geii. proocm.:
cauouicas

"qimm

Scripet

saucta^,
aliis

quss

appellautur, legeudo

cum

codicibus secuudura
Retract.
I.

LXX.
4.

iutp. couferendo

percurreremus."
io4, 3.

7.

tract.

iu Ev.

Joh.

De couseusu

Ev.

2,

128: "codices ecclesiastici

iuterpretatiouis usital^.".

56
Matth,
'*sic

5,

39

^e|mV gov oiayova,

,

(It.

Vulg.)

in exemplaribus gr.

qiiibus

major

fides

habenda

est, invenitur;
.

bent" (de

ser.

nam multa latina maxillam tantum haDom. in monte I, 58).

iv TM (pav6Q0) *'multa
lat.

habent"

6,

exemplaria sic
grsecis,

(It.^

d.

autem in Yulg.)

"sed quia in

quae priora sunt,

non invenimus, non putavimus,

liinc
9).

esse aliquid disserendum" (de ser.

Dom.

in

m.

tionem
It.
,

7,

12:

iva

nomaiv
sic

v^^uv 6c avS-QCDTioc.
;

"in

exemplaribus graecis
sententiae

invenimus

sed ad manifesia-

puto a Latinis additum hona,'* (sic

ibid. 2, 74. **^)

d.

autem in Vulg!)
10, 4:

Ae^^aioQ, 6

tniy.Xr^dsls Qad$aioQ-:
,

"Matlbasus Tbaddseum appellat

nonnulli autem codd,

habent Lebbseum'* (sine cognomine Th.

Thadda^us). de cons. Ev.
2? 70.

Jer.

It.

et

Vulg.

27,

^ici '^leQc/iuov TiQocpTjTOV,

,

'*non

omnes
sit,

codd. evangeliorum habent

qnod per

dictum

sed tantummodo "per Prophetam" 5

sed plm-es codd.

,

habent Jeremise nomen,

et qni

diligentius in graecis

exemplaribus EvangeHum consideraverunt

oribus graecis
ita

in antiqui(Sic
It.

se invenisse perhibent."
3, 29.

et

Vulg.) de cons. Ev.

Luc,

3j,

22:

o dyaTVTjTOQ,

ev

co\ '^v^oxTjGa*

"quod nonnulli codd. habent secundum Lucam, hoc

illa

voce sonuisse , quod in Psalmo scriptum

optime hoc
pleiiam

est

:'[

ego

o)

ibid.

observatum
senteutiam

est

"lutelligendum est

ergo,

esse

et

etiamsi hoc Terlnun

nou

addatur.

omuino perfectam, Voluntas namque

nou

est

njsi in bonis;

nam

iu malis flagitiosisque factis

voluntas.''

cupiditas proprie dicilur,

nou

57
hodie genui ie"
gr.

quamquam
,

in antiquioribus codd.
si aliq[uibus

non

iuveniri perliibeatur

tamen,

lide

dignis exemplaribus confirmari possit cet. (itahabei It.)

de cons^ Ev. 2, 31.

Joh. 1
,

ylyovev* Iv avTdj fwiy ^^

"emendatiores codd. babent (interpunctione sublata)

Quod

factum
It.

est, in illo vita erat s. est".

(sic in

cod,

aliquo ant.

contra
litt.

lect.

hodie

et jure

(juidem recep-

tam). de Gen. ad

5, 32. tract. in Ev. Joh. i, i6.

"sic

(Al.

1, 16: nal yjuQLV dvTl yaQnog,

collata

habent

verba evangelii,

cum

exemplaribus grsecis".
8.

om.

Tiai)

tract. in
:

Ev. Joh. 3?
/tiy

Rom.
dem
,

5 , 14

'vovg

dfiaQT^t^oavTag. "scio qui-

plerosque codd.

lat. sic

habere :

. .

"eos qui peclat.

caverunt"; grseci autem codd.,

interpretatio facta est
,

unde in hnguam
aut psene

aut

omnes

omnes haet

bent (negationem)". (sic

It. et

Vulg.) de pecc. mcr.

rem. 1, 13-

Op. imperf.

c.

Jul.2, 185.
/ioiv

1 CoT\ 15, 51:

"grijeci

navTsg

ov

y.oi/iiTj^d-fjGojiieS-a.

codd. habent"omnes quidem dormiemus". Ep.

205

n. 14.

GaL3,
dictum
est,
GTceQ/ita)

19:

6 vo/iwg.,, ^iaTayelg.
de

"De

lege

quod tanquam
lat.

semine (praecesserat

dictum multi

codd. habent per interpre-

tantis

errorem; non

sic

habet apost. , sicut veriores

(Sic Itala
:

codd. post inspexi , maxime graecos'^

se-

men... dispositum).

Retract. 2, 24

Neque vero

ea unice loca, in quibus lectionum

,

diversitates expressis verbis annotatse sunt

luce critica
in

ex libris Augustini collustrantur 5 sed

mentariis (inprimis in evangelia et

quum

comJo-

primam

epist.

68
hannis atqne in epistolam ad Galatas) inque sermonibus

de verbis Domini

et

apostolorum habitis iiitegram, ne-

que raro eam per singula capita continuatam, versio-

nem

dederit, ad

muha
,

Sacrse Scripturae loca,

.quorum

integritas vexata est

codices Augustiuiani cOnsuU pos-

unt et debent.

E multis
13
:

pauca

sufFiciat

exempla

afFerre".

Matth, 6
deest.

Doxologia post orationem Domini

in

De

ser.

Dom.

monte 2, 39.
2.

Marc. 16, 9-20: adsunt in Ser. 233. 1. 239, Luc, 2, 14: sv^oyJag legitur (ut It. et Vulg.
Griesb. evdokla)..
Ser. 193.
(ut It. et

3, 2:

aQyuqmv
^

Vulg.

Griesb.

aQXtsQewg),

tract. in
,

Joh. Ev. 113, 5.

Joh. 1
Joh. 2, 10.

28

legitm-

B^]^aviu

tract.

in Ev.

5,

4:

"JtyyeXoQ

voarjfjimi vel

sahem ad

iTaQaace to vdcaQ defuisse,

apparet ex his verbis:

"Subito videbatur aqua turbata, et a quo turbabatur,

non videhatur; credas hoc angelica

lere." tract. in

virtute fieri so-

Ev.
:

J.

17,

3.
,

J. 33 4. Tim, , 15 ^rri^og 6 Xoyog , sic Ser. 175 1 176, 1. 2. Sed in Ser. 174, 1 "humanus sermo."

3-11

adsunt in tract. in Ev.

:

1.

3, 16: o

l(pavQ(3()d-7j y

sic

de Gen. ad

Htt. 5^
It.

39. tract. in Ev. Joh. 72, 3.

et Vulg.).

Ser. 204, 1. (Pariter

1 Joh, 1
thos" 8^).

1.

Inscriptio

Epistola?

"ad Par-

Quaest. Evv. 2, 39.

Comm.

in

Epp. Joh.

Exposit. op. ad Gal, n. 4o.

^)

Quia
lura

hffic

iiiscriptio

ante tempora Augustiui apud nul-

ecclesiE scriptorem iuveuitur,

ueque cx historia

59
1 Joh. 5
(tracf.
?

desunt. contr.

Maxim. Arian.

II. 3.

autem in 1 Ep. Joh,

desinit_ injprimis cap,

quinti versiculis).

Ex versionibus

grsscis,

maxime

alexandrina:
Gen,6y 27: anni Methusalemi dicuntur fuisse969>
diluvium vero (8, 11) incidisse dicitur iu
iVoachi
28).
,

a.
(cf.

600""*

qni Metliusalemi annus

igitur
"'qiiaeri

est 955"^"*

5 , 25.
vivere

Hinc

solet,

quomodo M.

(14 annos) post diluvium potuerit,

ter eos,

quum

omnes, prse-

qui in ai'cam ingressi sunt, periisse dicantur*

Sed hanc quaestionem plurium codicum mendositas

peperit;
tm;

non solum

(juippe in hebraeis aliter inveni-

verum etiam

in septuag. interpretatione Meth. in

codd. paucioribus, sed veracioribus sex annos ante

diluvium reperitur fuisse defunctus."

n. 2.

Quaest. in

Gen.

Adde de

civ.

D.

XV. 13

n.

"in quibusdam

codd. graecis tribus et uno latino et uno etiam syro

inter se consentientibus inventus est

M.

sex annis ante

diluvium fuisse defunctus"

^).

Alio vero loco (de civ.

constat,

Johauuem ad
,

flnes

Parthorum iustitutionem exorigiuem

ita

teudisse

viri docti coujecturis ingeuiosissimis

hujus
Sparsos
11. p.

tituli

explicare conati sunt

fFegscheiderus
:

(Einl. iu d. Ev. Joh. p. Sy)

(a: ttqo?

scriptum existimat pro

ad

rovs iv

rjj

StaanoQo),

Hugius autem

(Eiul.
Tcqos

226 not.) exstitisse ex prava versioue graeci:

;

Tta^d-avovs

ep.
**)

quam quidem inscriptionem Joh. praefixam, ad primam tvausiisse

hoc observatum
iu
est.

autea secundae
putat.

PLCcte

Plures euim Alex. versio-

uis codd.,
stautes
,

astatem Methus. indicaruut

anuorum computatioue parum sihi couquidem aimos 969

60
D. XV. 11) "certum
est"
,

inquit

"non

vixlsse

M.
si

post

diluvium, sed eodem anno fuisse defunctum,

ve-

rum

est

quod de numero annorum

ciyyeXoi.

in liebrseis codd.

iuvenitur" ').
Ge/2. 6, 2*-

"nonnulli et

lat.

et

gr.

codd. non habent angelos,

hebr. Sic Theod. Vulg.

sed
It.

filios

Dei" (ex textu

Quaest. in

angeli Dei).

Gen.

n. 3.

Lei^, 16, 16: ^ldaoeTUt, rd ciyiov.

"in
si

qnodam
ille

graeco invenimus

"exorabit sanctum",

tamen
;

codex verior

est

qui emendatior videbatur

qiiamvi$.

et in tribus aliis

codd. uno gr. et duobus

"exorabit pro sanctis".

lat.

non

in-

Venerimus
7;ujv

nisi

(sic It.

vne^
:

dyiMvl in Hebr. tlJlpH^by.

Vulg. recte

ex-

piabit sanctuarium).

Qusest. in Levit. n. 53.

25, 23: tg /Ssfiaiwaiv

alii

(Dnpyh).

"in pro-

fanationem;

codd. habent
(?)

''in

confii^mationem''!;

quam mendositatem
accidisse arbitror
^rjXoiois
,

in akerutris

prius in graeco
;

propter verbi similem sonum

dicitur, /Se/Saio)ois

fie-

enim profanatio
ita

autem con-vi-

(5

27)

vero ut addaut

cum

ante filium natum,

xisse anuos 167, post eundera 782, qui

g4gnium
ji

aunum

efficiuut

Q^

anuum sextum
Hieron.
(quasst.

anle diluvium (955),

*)

Eodem modo
solvit,

hebr. iu Gen.)
;

conseutiente textu hebr.

uam,

nodum hunc quum Ters. alex,

si

(5, 25. 28) anuos haheat 167 et 188, qui,

aunis Noa-

chi 600 addantur, efficiuut

a.

gSS"""",

in textu hehr. et

Syr. Chald. Vulg. occurruut anui 187 et 182, unde an-

nus

diluvii

elficitur

969, h.

tuus uarratur.

De

diversis

e. idem, quo Meth. moromniuo iu cod. Samarit. au-

norum numeris

nologicis,
vid.

et de gravissimis diflBcultatihus chroquibus tabula haaccc geuealogica premitur

ttb. d.

Fafer

Comm,

PeuU

I.

p. 48

fE.

61
firmatio
;

sed

Ille

sensns apertus est

( ? )
It.

terra

non ve-

nundabitur in profanationem".
"in perpetuum").
Jos,
et lat.

(Sic

Vulg. recte
vero qni veIt.

Qusest. in Lev. n. 90.

9,4:

i^l Twv oj/mv. "nonnulli codd. et gr.

,

habent "super humeros suos"

alii

raciores videntur "super asinos suos" (ex Hebr. sic

Vulg.)

similitudo

enim verbi (oVw^) in

fecit, et

graeca lingua

mendositatem facilem

ideo latina quoque ex-

emplaria variata sunt".

Ousest. in lib. Jos. n. 12.

16,
rov.

10

sojg (xve^T]

^agaM

rij 'd-vyaTQi

av^
si

"Quod de Pharaone
est

rege dictum est, miror

;

prophetice dictum intelligere debemus

potius exi,

stimandum

LXX

intpp.

haec addidisse
illo

non
ideo

tancpiam futura prsenuntiantes

ipsi erant
,

sed qnia

tempore

qiio facta esse

meminerant.

Quod

credibilius nobis

visum
est

est,

quoniam inspeximus in-

terpretationem ,

(juae

ex Hebrseo, et hoc ibi non

,

invenimus".

(Des. autem, ut in contextu hebr.

It.).
:

sic

in Vulg., ads. in

Qusest. in hb. Jos. n. 19.

(o:

Ps. 16 (17) 14
cod. gr. habebat
,

aTioXvwv

dnoXXvMV ? ). ''Unus
:

qiiod et latini nostri

:

Domine, perde terra".

(It.

dens de terra

alius

Domine
dmo

a paucis

Vulg.
Ps.

LXX
14.

in cod. alex.

oXiyiav) "*).

Enarr. in

I6n.

Ps. 67 (68), 32. 33:

nQo^pd-doev x^^Q^ '^^ ^^^'

Ai

(iaoiXelat, ttjq yijg k. t. X.

"Plures codd.
,

lat.

et
sit

maxime

grseci ita distinctos

versus habent
.

ut

non

in eis unus

versiculus

"Deo regna terrarum", sed

^^*)

pro

ano

tojv

dvd^QOJTtojv

tov xoofcov

tov aKJJvoi tovtov.

hebr.

nbnO W^DDD.

62
"Deo** in fine
sit

versus superioris
et auctoritate
cet.

qna

distinctione,

multorum codicum
tia sine

digniorum consonanet

dubio prseferenda'*

(Sic Masorethae

Aqu.

Symm. Vulg.
Ps, 77
gr.

It.

Oem ad

prsecedentia refert). Euai-r.

in Ps. 67 n. 4l.
(78)

*.

fiaXXopTsg to|o^. "nonnulli codd.

habere dicuntur" mittentes arcubus, "ut sine dubi-

tatione
Ps.

subaudiamus
n. 9.

sagittas".

(Sic

It.).

Enarr. in

77

105

(106)? 7:

"codex, q^iem intuebai-,

sic

habebat: "irritaverunt ,

adscendentes in mare, mare

rubrum"' (Vulg.)

et his

quidem duobus verbis

ultimis

stella fuerat prsenotata, <jua significantur quse in

Hebr*

sunt,

et in
,

interpr.

LXX

non

sunt.

Plures auiem

codd.

qnos inspicere potui ,

et gr. et lat. sic

habent

"et irritaverunt v. amaricaverunt, adscendentes in mari;

rubro".

(It.)

Enarr. in Ps. 105 n. 7

^iJTTjGOV.

).

118 (119), 176:

'*nonnulli

codd.

non habent "quaere", sed"

unde
et ipsi

"vivifica";

non

qiiippe syl-

laba interest, qua inter se in graeco distant ^^^gov et

^Ti^TiGov;
ca).

codd. gr. variant".

ser.

(It.

vivifi-

EnaiT. in Ps. 118

32

n. 7.

Ex versionibus
Gen.
1
,

latihis:
et
(It.

26 : "secundum imaginem
lat.

secundum
et Vulg.)^

similitudinem" , multi

codd. "ad".

Locut. de Gen. n. 2.

6,

6: recogitavi

ish""bN DSyn^l.
mutata a

Sic

Scilicet

verba hebr.
dva^aivovzS$

Q^ ^JJ

LXX

8unt iu

D^^jj

63
It.

LXX ml

Sievorid^r^,

"nonnulli

lat.

codd. "poeni-

tuit".

Locut. de Gen. n. l4.

,

Ge/2.6^ 16: "a latere"

codd. (Vulg.)
ibid. n. 16.
5

(juod

habent plerique
(It.)

nonnulli habent "ex transverso".

Num.
et

11

17: "auferam de Spiritu, qui

eos".

est in te,

superponam super

Plerique

lat.

inlpp;

nou
cet,

ut in

Graeco est (tov

:

sTVsv/iiccroQ tov) transtulerunt^

,

sed dixerunt

"auferam de Sp. tuo

,

qui est in te"

{tov nvsVfxaTog gov)

et fecerunt

sensum laboriosum
n. 1.

ad intelligendum",

Qusest. in

Num.

n. 28.

16,

30:
sunt

""in

-visione"

{q^do/iiaTt)

(juidam
ibid.

interpretati

"in hiatu""

{yjuGf.iaTi) *).

rael

Sam 15 28 ""Disrupit Dominus regnum de manu tua", (ex Hebr.) quod in plerisque
1
,
:

Jslat.

Godd. legitur (Yulg.),

non habet Scriptura, sed inven-

tum est in grsecis de manu tua**'\

Fs. 8? 3:

"disrupit
(It.)

Dom. regnum ab
D.

Israel,

de

civ.

XVIL

7. 2.
"(It.),

"nonnulli codd."

defensorem

sed verius "vindicatorem".

torem).

(LXX

lndiHTjTrjv,

Vulg. ul-

Enarr. in Ps. 102 n. l4.

15
,

illis".

"inter illos"

(It.).

plerique codd.

'*iu

Epist. 149 n. 6.

alii

16 (17), 14: satm-ati sunt porcina

,

(It.).
,

"sg^

codd. habent

et verius

habere videntur
:

obscu-

rius

quidem, sed
filiis''

electiori sententiae aptius

o: fructibus,

"saturati

sunt

(Vulg.

operibus suis)^ ex

am-

^)

vid. supra p. Sy.

64
biguo
grseco
interpretatlo

diiplex

eveiiii".

{velcov.

Ps, 43 (44)
(c.

22

'

"in YAivo de morib. eccl. catb.

,

9) ubi posui

*'propler afficimur tota die"

mendoquod
5

sitas

nostri codicis

me

fefellit
:

nam ejusdem

interpre-

tationis alii

codd. habent
alii

**morte afficimur"

(It.),

uno verbo
esse verius
,

dixerunt "morlificamur** (Vulg.)

hoc

gr. libri indicant

/'(LXX

S-avarovjue^d-a).

Retract.

I.

7,

%
,

57 (68)

23

convertar

(It.)

"nonnulli codd.

habent" convertam"" (Vulg. Hebr. ^V^N).

Ps. 67 n. 31.

Enarr. in

70 (71)
tiones
*'(It.

15

"idDi alli

codd. babent" negotia,

ex

LXX

nQccy^iaTeiag)
0:

ibi

alii" literatu-

ram". (Vulg. ex hebr. nllEjp

Ps.

numeri).

Enarr. in

70

ser. 1 n. 19.

77

(78), 17:

in siccitate

(It.).

"alil

codd. ha-

bent "in inaquoso** (Vulg.), (juod de Graeco est expressius".

(LXX
31
:

iv dvvdQOi).

Enarr. in Ps. 77 n. 14.

occidit in plm-imls

eorum

(It.

pluri-

mos), ''nonnuUi codd. habent ''pingues eorum'" (Vulg.),

(juod (juidem
*'in grsecis
,

(juse

habuimus , non inveni-

mus"8 8). Ll.n.l8.

habent "in

57
a.
,

in

arcum pravum (Vulg.).

(It.).
1.

"alii

codd.

perversum"
:

n. 34.
*'a]ii

79

11

intret

ante conspectum tuum.

codd. habent "in consp. tuo gemitus compeditorum'*

(Vulg. ex Hebr. et
8 7)

LXX).

Enai-r. in Ps.
0: filii

79

n. 15.

Hebr.

D^J3

^JJ^tU'*

saturautur.
tV
to/s

Hodie

vero^ iu
}

L^X
wiide

legitur

niooiv

avrojv

(Qn^3 Ov^*OZl)

prava

er^stitit

lectio TiUiooiv,

65
Ps, 79. 13
*'in
:

in seculum (Vulg.) "alii codd. habent

1. 1.

aeternum".

(It.).

n. 17.
"alii 3.

89

(90),

2: formaretur (Vulg.).

codd.

habent "fingeretur".
12
:

Enarr. in Ps. 89 n.
"alii
,

compeditos corde.
(It.

codd. habent
:

eruditos corde"
corde).
1. 1.

Vulg. ex

LXX

pro

sapientiam

n. 13.

89 (90), 17:
,

"cui versui diligentes et docti

prsenotant stellara
nificant ea
,

quos asteriscos vocant , qnibus sigaliis

quae in Hebr. vel

interpretibus gr. re^

periuntur, in

LXX

vero interpr. non sunt"

^).

Enarr.

in Ps. 89 n. 17.

LXX

104 (105), 23:

"alii

codd. "inhabitavit"
"accola
fuit"'**.

(It.),

sed mehus interpretatum

7iaQ0iyA]avy

est

(Vulg. ex

Enarr. in Ps. 104 n. 15.

diversis codd. varie legitur; alii

28:

'*in

namque habent
(It. et

"et

exacerbaverunt

sermones ejus"
sed quod prius

LXX),
in

alii

vero "et non "cet;

;

dixi

plmubus invenimus

ubi autem addita est nereperire"

gativa particula,
(sic

vix duos codd. potuimus

ibid. n. 20.
(It.

tamen Vulg. idque ex Hebr.)

nulli

118 (119), 4: custodiri nimis.

lat.

Vulg.) "non-

codd.

habeut "valde" (1Js*q

ser.

orpodQa),

Enarr. in Ps. 118

n. 1.

43
quaque".

uscpie

valde. "(juidam codd.

ser.

"usque-

(Vulg.)

I. 1.

13 n.

3.
,

*)

121:

"(juidam "nocentibus"

alii

"perse-

Deesse huAc versiculuni in uUo -versionis alex. codice, nusquam observatum reperi; in codd. hebr. vero nonuuUis apud Kenuicottium
sequitur a versic.
et

de Rossium psalmus

qui

illo incipit.

66
quentlbus"
(It.),

alii

"calumniantibus" (Vulg.)

1. 1.

ser.

26

n. 2.

'
'

Ps, 118, 139 ex Hebr.)

,

"plures

coM, "Zelus meus"

,

(Vulg.

"alii

Zelus tuus" (ex

ser.

LXX) nonnuUi
n. 2.
'**).

eiiam

"domus

tuse".

(It.). 1. 1.
.

28

dit"". 1.1.

"tabefecit" (Vulg.)

alii

codd. "come-;

habent
ft*^2D

147

intempesta

nocte.

"plm^es

codd.
bebr.

" immaturitate "

(LXX,

iv
) 5

uMQia

It.

Vulg. in maturitate ?

vix autem unus

inventus est, qui haberet geminatam praepositionem"

(o:

in immaturitate).

1. 1. sei*.

29

n. 3.

IJQ

quaere (Vulg. ex hebr. el LXX). "non-

nulli codd. "vivifica" " (It.).

miidem in nullo graecorum reperi ,

tui),

150 (151), 5: "paucissimi codd. sunt (quod quos inspicere po-

cpi habentHallclujah in finel50^ psalmi". Enarr.

in Ps. 105 n. 1. Eccles,

1,2:
,

"in multis

quidem codd.

legi "va- ,

nitas vanitantium"

sed hoc grsecus non habet, habet

,

autem "vanitas vanitalum"

ni,

quod postea
qui
iia

vidi

et

inve-

eos latinos esse veriores,

,

habent".

Re-

tract. 1

7. 4.
,
:

Hab, 3 13 gaudebo in Deo salutari meO (It.) "quidam codd. melius mihi videntur habere ''in Deo
Jesu meo".
Sic Theodot. et versio sexta. (Vulg. pro
:

Deo

salutis mese).

de

civ.

D. XVIII. 32-

*o)

addit recte eod.

1.

^'quod ex alio psalmo (68, lo), quanscrip-

tum mihi videtur, putatum est emendandum, ubi tum est: comedit me Zelxxs domus tuoe".

67
Mattlu 1,19: tradiicere
^iy/itaT;lGai) "miilti
(It.

Vulg. ex gr. naQa^

Ser.

codd. habent "divulgare" ".

51

n. 9.

32

"alia

exemplaria

liaJDent

"quicuntjue di,

miserit'% alia ''omnis

qni d." (Vulg.)

(It.

itemque

alia

"excepta causa fornicationis"

Vulg.)

alia ^^prseter
^

causam forn." ,
="qTii
(It.

alia ^^nisi
.
.

ob causam
alia "<jui
,

forn.'^

item

alia

solutam a viro

"

dimissam a viro"

Vulg.). de conjug. adult. 1

De
ser,

H.
"non:

6,13: ne nos
ita

inferas in tentationem.

nulli codd. liabent "inducas" (Vulg.)

multi autem
(It.).

precando

dicunt "ne nos patiaris induci^*".

in

Dom. monte 2 , 30Rom. 1,3: factus est ex semineDavid

lat.

(It.

Vulg.).

"in qnibusdam exemplaribus

"natus".

non

legi "factus" sed

5
"scio

14

eos

qiii

non peccaverunt
lat.

(It.

Vulg.),

quidem,

plerosque codd.
".

sic

habere" eos,
,

qui peccaverunt"
1 Cor. 5, 6:

de pecc. mer.

et remiss. 1

13.

non bona

gloriatio vestra (It.

Vulg.

ex Gr.) "per exprobralionem pronuntiationis "bona

glorialio vestra"
sic

nonnulli et
,

maxime

lat.

codd. ba-

bent". contra ep. Parmen. 3

5
(It.

15, 51: omnes resurgemus

".

Vulg.).

^'alii

codd. habent "omnes dormiemus"

(gr.
3.

ndvTeg

/idp

ov

KoifLtT^d-rfOOf.ied^a'),

de

civ.

D.

XX.

CoL 2

18

culturam angelorum.
ang.'' Qd-Q7j(jy.eia).

"alii

codd. han. 27

bent "religionem
ihid, qnae

Ep. 149

non

vidit (Vulg.).

"quidam codd, haVulg. ^e^osig)*

5^^

bent "quse vidit".

1

(It.)

Ep. 149

n. 26.
(It.

Tim. 2,1:

obsecrationes

68
,

"alii

codd.

in quibus et nostri smit

1.
1.

habent "depre-.

cationes"".
1

n. 12.
:

Tim.

orationes, interpellationes, gratiarum

actiones. "plerique lat. codd. sic

habent 5 quidam vero

,

codd. non habent orationes sed "adorationes"

terpellationibus

pro in1. 1.

autem "postulationes"

(It.

Vulg.).

2 Tim. 3,1: "tempora

sa3va, vel, sicut alii

codd.

habent, "periculosa". Ep. 199 n. 22

De

usu versionum Sacrce Scripturce,

VI.

Quum

versiones,

quibus libri sacri seculis jam

fuere,

antifuissimis linguis plurimis diversis expressi

nobis inprimis ratione critica praecIai'o usu pretioqne

valent, ut locis corruplis medela certior afferatur,
iis

autem

qnse iujusta suspicio premit

honor suus
,

et

auctoritas
interpretis
lius
,

reddatur^

antiqni ecclesise patres

,

quibus
difEci-

munus

gravius visum est

criticis

idem vero

(juam ut cm'is

multum temporis

et studii

relinqnerelm' ,

exegeticum versionum usum maximi

sestimarunt 5 ut a multis , cpiibus idonea linguarum pe-^

ritia

deerat ,

non tam
qui fidem

subsidia

quam

f ontes

etiam cog-

nitionis baberentur.

Episcopum Hipponensem vero nimiam versionibus

,

ex

iis fuisse^

illis

tribue-

rint,

ultro

jam

suspicabitiu*

qiii

meminerit,

eum
aut

ipsa volumina sacra aut ne adire

certe

quidem potnisse

non usu

satis facili et

frequente manibus versare.

,Ex versionibus grcecis igitur -^ ut de bis

primum
quas

breviter agamus interpretationemVeterisTestamenti

unice fere bauriebat.

Neque

illaj

ei ignoiee erant,

69
Origenes jam prius in

opem

vocaverat

^)

'

cpiam-

gnam neque
nominibus

operis hexaplaris neque versionum , qua3

sextse et septimae

vulgo veniunt, in liLris

Augustini mentionem

me

invenisse

memini

in lioc

uno

erranti vel

minus accurate loquenti, cpiod eos om-

nes, qui post Alexandrinos interpretationem dederunt,

verbis

litterisque

mordicus adeo
recte
,

inba^sisse dicit^^);
est
,

quod cpiidem ut de Aquila

qiioque de Tbeodotione
et

monitum

fortasse egisse

* ^)

sic liberius partes

Symmacbum

et reHc[uos,

quorum nomina
^^*).

occulta

bodie jacent, inter omnes constat

Neqiie certe

probabile est, accm-atiore usu Augustinum interpretes

bos cognovisse 5 Aquilam , quem a Judaeis

teponi monuit ,
(de civ. D.

ceteris
,

anite-

XV. 23

n. 3)

semel

rumqrue

modo

excitavit ^^),

id(jue adjectis verbis

mo-

^*^)

de civ. D.

XV.

23 u. 3

"alii iutpp.

qui ex hebr. liu,

gua iu graecam sacra

u4quila
et

illa
,

eloquia traustuleruut

sicut

Theodotion

sicut illa etiam est iuterpretatio,

iiiter-

cujus auctor uou apparet, et ob hoc siue uomiue

pretis quinta editio nuucupatur'\

**)

de doctr. chr. 2
seruut''.
ris

22

''iutpp.
'^illi,
,

qui verbis teuacius iuhae-

Ep. 28 u. 2:

qui,
et

quum

posteriores (vi-

LXX)

iuterpretareutur

verbortim locutiouumque

hebraicarum
fertur

teuereut
cet.

viam .(vim?) atque regulas mordicus ut uou solum iuter se uou couseuse,

ruut"

*3) Hexapla

Orig.

ed.

Bahrdt. Frolegom. I p. 128:

"licet

Theododo
reat
*"*)
\.
,

LXX
:

iuterpretum vestigiis fere semper haerestat, tres superadditas editio-

Aquilas uou raro iuterpretatiouem adoptat'\

p.

i56

"diceudum
liberiori
edit.

nes

louge
,

iuterpretaudi
,

geuere

couciuuatas

f uisse

quam
et

Symmachi
11.

qui tameu magis

liltera deflectir'.

quam

Aquila

Theodotio ab hebraica
iu

*^) Quaest. iu Geu. u.

Num.

u. 62.

70
destioribus:
frecjuentius

"perlilbetur dixisse";

neque

nlsi

paulo

ad versionem Symmacbi provocatuni esse

*).

invenimus

Verum
neqne

bsec omnia obiter

,

prout occasio ferebat

erat profecto

cur

multum Augustinus desudaadeo probatam

sibi

ret in versionibus variis perlustrandis conferendiscpie,

qimm versionem alexandrinam

baberet , ut praesidium interpretationis

omnium

instar

omnicjue numero absolutum praestare ipsi videretur

Quanta vero cum religione

alios

et ipse

eam

suspexerit

et

ad eam

recurrere inque ea subsistere jusserit,

<juam sollicitus fuerit

de prsestantia ejus celebranda,

auctoritat efFerenda, verbis dici vix potest,

neque ipse

ullo sermonis

honore visus
sat

sibi est tanti

oraculi maje-

statem

modo

digno praedlcare.

Quippe non solum

exlmia

multus

et assiduus fuit in auctoritate ejus

comat-

mendanda, tuente frequentissimo apostolorum usu

que tanto postea
ecclesise

consensu,

ut alias interpreexistere etiam

tationes usu recipere

omnes recusarent,

multi nescirent
^^)

''),

verum neque nai-ratlonem de mira

n.

Locut. de

Geu.

20.

de

lih.

Jos.

u. 10.

Quaest. iu

Gen.
*^)

n. ii. iu

Num.

u. 62,
2,

de doctr. chr. 2, 22. Ep, 28.

11. set
,

72 u.

6.

de

civ.

D.

i5,

18, 43:
sic
,

'luterpretatiouem
ecclesia
, ,

LXX,

tauquam
grasci

sola es-

recepit

eaque utuutur

populi
,

chr.

raut".

quorum plerique utrum alia sit aliqua iguoJam apud TertulL (de praescript. c. 36), deiude
iu Ps. 2. 118,
5.)

apud Hilarium (comm.

tica
et legitima

uuice autheusistiturj

LXX

virorum

iuterpretatio
sec. 4^)

Philastrius vero
effecit

(episc. Brixieus,

novam iude
(haeres. ca-

uotam orthodoxorum
:

et haereticorum

tal. c. g3. 94)

"Suut

hasretici,

qui Theodotiouis et

Sym-

machi itidem iuterpretatiouem diverso modo expositani

71
liujus

verslonls

orlgine admlttere inque

est
,

suum usum

convertere dedignatus

(de civ. D. XVIII. 42) ne-

que slmpliciorem eara,

qnam

liabent

Pseudo-Ari-

steas et Josephus (Antiqu. 12) 2)?

tlcis

sed figmentis poe-

exornatam, prteeunte Justino Mart. (cohort. ad

Graecos p. 131 Colon. 1686)? de cellulis separatis de-

que prodigio

tot

interpretationum in singulis verbis

et

verborumque nexu

ordine consonantium *').

At

veritatem tamen hujus rei historicam

fuisse, ut

non

ita ei

certam

cat

quse

cum vocabulum indiquod addendum duxit, "traditur'" tum alia etiam occurrunt loca, ex qulbus evldentius apparet, eum
omnis susplcio
abesset,
,

in hac traditione sestimanda sequendaque

sibi constitisse.

non semper
a.

Qui enim

in eplstola
,

Hleronymo

fere 394-95 scrlpta (28 n. 2) negaverat

audere se de

mlro horum interpretum consensu certam in allquam

partem sententiam
ferre,

neque non
^

aliis locls

scepti-

cum hac

in re prudenter eglt

in libris serius exa-

sequuntur, iiou illorum Leatissimorum priorum (LXX),

quam
*^) Digua

ecclesia cath. coUt et prasdicat."

quae

cum

libertas judicaudi
tat.

Jiac Augustiui credulitate couferatur Hieronymi est, qui iu praefat. iu Peu-

iuquit - ''quis primus auctor 70 meudacio suo exstruxerit quibus quippe quum Aristeas et divisi eadem scriptitaveriut multo post tempore Josephus uihil tale retuleriut, sed in uua hasihca cougregatos coutuhsse scribant, uou

hoc: ''uescio"

ccllulas Alexaudrias

prophetasse!'.

**) de doctr. chr. 2

iudigni
parati
fi.de

22

*.

''Qul si

ut fertur raultique nou

praedicaut,

siuguli celHs
,

etiam singulis se-

quum

iuterpretati essent
,

codice iuventum est

eorum quod non iisaem verbis eodemque

nihil iu alicujus
ceteris, quis huic auc-

verborum ordiue iuveuiretur iu

72
ratis') de afflatu divino,
illi

quo impidsi

et

acti viri
,

scripserint, ita se

certum declarat

et profitetur
iis

ut

plane divinam omnique dubio majorem

toritatem.
ret,
ita

tribuat auc-

Quare quum ab

aliis

compertum habe-

versiouem alexandi^inam saepe a codice Hebrseo

discedere, ut sensus proi'sus novus

si

sensus dici

potest

efficiatur,

bujus autem rei difficultatem bene

sentiret

nequacjnara a se impetrare potuit , ut erroris,

al-

ne dicam mendacii, culpam admitteretj neque ab

tera

tamen parte audiendos

,

esse voluit

qui Judaeos
et consi-

reos facerent
lio

(juod libros suos impia

ut

manu

maligno vitiassent,

codicibus

Cbristianorum

auctoritatem vel detraberent vel certe minuerent');

parum
aliis

j^robabile

hoc

gssq

objiciens,

Judaeos

dum

auctoritatem inviderent, sibi veritatem abstulisse,

,

eosqne , per omnes regioues dispersos

toritati

de hoc consi-

nedum praeferre audeat?" autem contuleruut, ut una omnium communi tractatu judicioque vox fi.eret-'', cet.
couferre aliquid,
"si

iraovero hoc addit:

Enarr. in

P<?.

87 n. 10:

"LXX

intpp.

quorum

auctori-

tas tanta est,

ut non immerito propter mirabilem con-

sonantiara div, Spiritu interpretati esse dicantur".

^)In editione longe accuratissima Benedictinorum

conseiisu Evangg.
chr.
^

libri

de

ad

aunum

fere
,

4ooiiiira

de doctrina

inter

annos

annos 697 et 4^6 4i3 et 4^6 referuntur.

atque de
Doctiss.

civit. dei iuter

v.

Esf igitur
permutavit,

teraporum ordiuem hasc habens (Gesch.

nescio

quomodo

"Auo^. konnte vou d. Vulg. p. 88): diesem \Yunderglauben anfangs sich noch uicht lossa^en^ bis Hieron. laut gegen die einzelne Absonderung

u. luspiration sich erklarte,

uud

es

gerade zu eiuMaihr-

cheu nannte".
I)

Justin,

M. diah

c.

Tr. p. 3 10.

Orig,

hom. 16 in

Jer.

n. 10 (ed. de la Rue),

73
lio

conspirare potuisse.

^)

In rebus igitur tam trepidia

arripuit,

et difficilibus

unicam viam eamque tutissimam

quam nem
:

ofFerebat fides in divinam interpretum inspiratioscilicet

,

quo propbetse olim

spiritu

afflati

fue,

rint ,

eundem

in septuaginta viris operatum esse

^)

ut

omnes unoquasi oredivino oracula ediderint^

bos
re
,

neque

igitur singulis verbis

bominum
,

interpretum

mo-

anxie servire debuisse

neque, sicubi ab exemplaid ex arbitrio suo

ribus hebrseis liberius discesserint ,

fecisse
,

sed jubente

et

verba suggerente Spiritu sancto.

Quo qnidem
ita

auctore

non soKim verborum formulas

,

ssepissime mutatas esse

,

ut sensus salvus

idemqne

manserit

et

voluntas scriptorum , alio quamvis

sit
5

modo,

optime expressa

verum

etiam,

si

quid

alio

omnino

sensu dictum reperiatur,

si

hoc omissum

illud addi-

tum, in
ingeniis

iiis

omnibus Spiritum divinum oracula prisca

illo-

Grsecorum sapienter adaptasse, ut, quss

rum
^)

usibus minus viderentm* congrua,

civ.

omitteret, quse
u.

De

D.
iu

XV.
c.

11.
:

i3

11.

1.

Ep. 85

34. Cf.
,

meron,
hebraeos

comm.
Esai.)

6 Es.

"Quodsi aliquis dixerit

lihros a Judaeis esse falsatos, audiat

,

Origeuem
:

(explanat.

quid huic respoudeat quasstiuuculas

et Apostoli
, ,

quod uunerat

quam dominus

qui cetera crimina arguunt

,

iu Scrihis et Pharisaeis

de hoc crimine
et prasdicationem

quod

mali-

ximum, reticuisseut. tum Domini Salvatoris

Siu autem dixeriut, post adven-

apostolorum

hros hehr. fuisse falsatos, cachiuuum teuere non potero, ut Salvator et Evangelistas et Apostoli ita testimouia
protuleriut, ut Judsi postea falsaturi erant."
philol.
18.
s.

Sal. Glass.

p.

i5

ss.

Rich. Simon hist.

crit.

du V. T.

I.

ig.

*)

Cf.

Amhros. iu Ps. 43

u. 74

"LXX

virorura

iuter-

pretationis testimouia de scripturis uut uohis acceusen-

da diviuis."

74
necessaria,' adjiceret, qnse luculentius dici posse vlde-

rentur, aliter exprimeret.

Quse

quum

ita sint

his,

non tam versionibus dicendis quam oraculis continuatis

,

auctoritatem constare ,

<jua superior nulla

fuisse

quidem, qui
cibus liebrseis
esse

dixerint, exemplai'ia grseca esse ex codi-

emendanda,

at

neminem tamen ausum

quse,

hoc opus suscipere vel ea lextu eliminare ,

auctoritate posita,
,

quum

in libris hebrseis desint, in graecis leganturj)

interpretationes

omnino vero, hac

latinas corrigendas esse

imovero eam ceu lapidem ly-

dium

usui

communi
,

inservire,

qimm nuUo modo du-

bitari possit

quo

proj)ius interpres ahquis ad alexan-

drinos accesserit, eo accuralius

eum

veritatem assecu-

tum

esse. *)

In his

omnibus quum Augusiiaum "coe-

cum habemus
miratorem,

versiouis alexandrinaj laudatorem et.ad-

nescio

quomodo semel

acciderit,

ut in

quseslionem propositam de dissensu frequentiore

iuter et

eam

codicem hebrseum ratione

at verius
,

critica inquirat, si

non verum,

tamen

in

medium

proferens,

dum

probabile censet
*)

ex quo codices de bibliotheca Pto128.

De
3.

cous.

Ev.

2,

de doctr. chr. de
civ.

If.

'22.

IV.
2.

ji5.

Euarr. iu Ps. 87 u. 10.

D.

XV.

i4 n,

33 u,

XVIII.
civ.

43.

*)

De

D.

XV.

i4

11.

2:
,

"LXX

iutpp, iu plurimis, quae

diversa dicere videutur

est iiemo;

ex hebr. codd. emeudare ausus

existimo."

uou euim
iillo

est illa diversitas putata meudositas,

neque ego
chr.
ff)

modo putaudam
:

De

doctr,

II. 22.

De

civ.

D. XVIII. 43

''profecto quisquis alius illarum

scripturarum ex hebrasa iu quamlibet aliam liuguam iuterpres est verax

,

aut cougruit ilhs

ibi

LXX

iutpp., aut, si

cougruere nou videtur, altitudo

prophetica esse cre-

deuda

est."

75
lomxi describi
Jatius

cseperint, vitia calami irrepsisse

quse

pauUatim manaverint; recte tamen observavit,

,

hanc rationem non ubivis admitti posse

maxime vero
qusedam

ad loca ea pertinere
orationis

in quibus inconstantia

errorem casu commissum arguere videatur.

(de civ. D.

XV.

13 n.

1).

Quum
tate, ut

versio alexandrina tanta gauderet auctori-

tempore magis quam dignitate a Scriptm-a he-

brsea distai-e videretur,

fuit, ut Augustino
,

mullum tamensine dubio ab,

latinse linguse adscripto

;

boc in-

terpretandi prsesidium sufficeret

ritur,

quare

si

usus quae-

primum

et

praecipuum locum dedit

et

certe verslo,

nihus latinis Yeteris

Novi Testamenti

quas

manu

diurna nocturnaqne versasse videtur.

His versionibus

autem

nil

factum in

libris Vet.

Testamenti erat, nisi

latinis

ut interpretatio graeca

commodius auribus

reso-

naret

tantum enim codex graecus usu

et auctoritate
litte-

hebrseo per prima ecclesiae secula prsestabat, ut ad

ras hebrseas redire

nemovel auderet

vel necessarium
et

duceret
in

ideo(jue
latina
|

communi usu
receptse

et

publico

privalo

ecclesia

sunt,')

in libris

AuguD.

stini

autem
e.

*'codices grceci et latini (de civ.

XV.
sive

13, 2) h.
latino

interpretatio

LXX virorum sive grseco

aut
(!

sermone confecta,
nostri" dicuntur

frecjuentiore

nomine

"'codiccs

L XV. 10. 11- 14 n. 2). IUarum interpretationum vero (juum tanta multitudo
De
D. XVIir. 43: "ex
"(codices),
ecclesia.''

^)

civ.

LXX

iuterpretatioue in lat.

liuguara iuterpretatum est,

quod

ecclesias latiuas tenent."

XV. n:
suscepit
7. u. 2,

quos

iu auctoritatem celebriorem
chr.
II.

De

doctr.

16.

Retract.

I.

76
esset
,

ut numerarl vix possent (de doctr. chr.

II.

16),

unam ceteris prseferri jubet, Italamy ex patria crcdo nomen sortitam, quam perspicuitatis laude et fidei
verbalis ita

commendat,*)
,

ut ipse certe, quse ex li-

bris sacris descripta suut

ex

illa scripsisse

existiman-

dus

sit;

necpie immerito

proinde viri,
illius

qui operam

collocarunt in fragmentis versionis

et

protrahendis
,

ab

aliis

ejusdem

setatis

versionibus distinguendis

ad

libros

Augustini exegeticos ceu fontes uberrimos re-

currerunt. *)

Fuisse autem versiones genter confectas,

corruptas,
ut
alias

illas latinas alias ita

negli-

tempore labente

ita

paullatim

neque cum textu grseco neque inter se

alii

constarcnt,
^)

cum
chr.

(jueruntm' ecclesise doctores*)

22
"lu ipsls autem iuterpretationi-

De
bus

doctr.

II.

Itala ceteris prasferatur,

uam

est

verborum tenacior
contr. Faust XI. 2

cum

perspicuitate

senteutia?."

Cf.

"Si de fide exemplarium quaestio verteretur, ex aliarum regiouum codicibus, unde ipsi doctrina commeavit, no8tra dubitatio dijudicaretur." IUas autem ''regiones alias'* Aug. intellexisse Italiam, ut iu Itala criticam quoque prasstantiam indicaret, est acuta neque improbabilis SGii"
tentia
doctiss.

L. i^an Ess.

(Gesch. d. Vulg. S. 20).

iu

Varias conjecturas vero

(quae

eo couveniunt, quod
esse statuunt),

nomen

Italas

ex lectione corrupta ortum

ingeniosas magi*
conjecturse
1.
1.

quam

probabiles
,

quia

necessitas
ff.

adest

collectas vid.
I.

nuUa h. I. apud 1/, Ess.

t.

S. 21

Hug,

Eiul. ins N. T.
ital.

S. 438.
I. praef.

5)

Bibl. sacr.

versio vetus

ed. Sabatier

p.

XIII.
To)

s.

Hieron.

prasf.

ad 4

evang.

"Si

latiuis
;

exemplaribus

fides adhibenda,

respondeant quibus

tot sunt

enim exS. II. 5

.

emplaria paene quot codices."

"Si quis
grgecofi

Amhros. de Sp.

de latinorum codiciun varietate conteudit

codices inspiciat."

77
tum vero maxime Augustinus ,
eousque prodiisse testatur
latina
,

cpii arbitrii

petulantiam

ut vix aliquis ex versione

verba excitare auderet, veritus, ne in codice

graeco aliud

omnino haberetur (de

Ip^^ cpiidem

doctr. chr.

II.

10.

Ep. 71

n. 6)'

medelam identidem
latinis

se at-

tulisse tradit,

exemplaribus

ad fidem graecorum

emendatis^ ^') sed

quum

inferiores tanti laboris

pon-

dere vires suas scntiret, ad

Hieronymum

se convertit

multis obtestans, ut versionem septuaginta interpretum

"veritati
latinae

redderet/*

gloriam immortalem sic

a.

nomini suo paratm-us (Ep. 71 n. 6.

vero

fere 403).
idcjue eo

Hic
magis

laborem islum detrectaYit

(a.

^ ^)

quod jam ante multos annos

ris

384-391) opus amplio-

ambitus peregerat

_,

exemplaria latina inter se con-

ferendo adque fidem texlus hexaplaris revocando.

Ne-

que eo

sibi

Hieronymus

satisfecerat,

probe

intelligcns,

piis ecclesiae usibus

non
,

px^ius consuli posse,

,

quam no-

va prodiret versio

quae

relicla

interpretum grseco-

rum

latinorumque auctoritate incerta, textum codicis

fideli

liebrsei et graeci
ret. '')

accuratoque sermone exprime-

Ilkid opus vero,

quod ford animo Hierououuullas^ meudositates ex

;

^^) Ep. a6i u. 5:

graecis

"codicem
si

latt.

exemplaribus emeudavimus

etiam uuuc quas forte

nos tuuc praeterieruut,

dicibus
*^)

legeutes moveriut, collatis co-

emeudayimus."
(in

Ep. 172
ista

opp.

Aug.)

"Quaudam
,

latiui

sermouis in
;

proviucia notariorum patiraur peuuriam

tuis

et idcirco

praeceptis

editioue
*3)

quae

non potuimus maxime iu asteriscis verubusque distiucta est."

parere
iu

LXX

Hieron. praefat.
pluribus,

4 Ev.

"Si

yeritas

est

quaereuda de

cur uou

ad graecam origiuem reverteutes, ea,

quae vel a vitiosis iuterpretibus male reddita, vel a prae-

sumtoribus imperitis emendata perversius vel a

librariis

78
nymus
tantum
agi^essiis est, siibacto

ingenio

ita absolvit (a. fere

405), ut laudibus et coronis

abfuit,

nuUum

digniu.s esset, ^*)

aliis

ut omnibus se probaret, ut

nau-

seam

bilem

aliis

moveret , necjue tantum e plebecula

solet
,

hominibus , quibus consuetudo lex esse

etiam,

sed

iis

qui veri boniqne arbitri constituti,

reliquis

voce

et

exemplo

prseire debuissent.
ecclesise

Latratorum vebe-

mentissimum annales
cui,

Rufinum notarunt,^^)
gerentem, Augustinum

quamquam modestius
non
versionis

se

se adjunxisse, fatendum

sine

pudore

est.

Is

enim,

quum

quam

dederat Hieronymus Novi

Teet

stamenti, sequum se exbiberet sestimatorem

dormitaiitilDus aut addita suut aut

quam
post

mutata

corrigamus ?'*

apol. adv. Ruf.

1.

3 p. 463

"mihi uou

licebit,

LXX

editiouem, quara diligeutissime emeudatam aute auuos plurimos meae liuguae homiuibus dedi, ad coufutandos
Judaeo5 etiam ipsa exemplaria vertere, quae ipsi verissiut si quaudo adversus eos Christiauis dinou habeaut subterfugiendi diverticula, sed suomet potissimum mucrone feriantur?" Cf. Engelstoft

ma

fateutur
est,

sputatio

Hierou. iuterpres
^^)

criticus,

exegeta p. io8
ibi

ss.

Hieron,

ep.

ad

Ruf."

quid

laboris

insumserim,

quid sustiuuerim

difficultatis,

quoties desperaverim, quo-

ceperira, testis est conscientia

tiescuuque cessaverim et contentione discendi rursus intam mea, qui passus sum,
;

quam eorum, qui mecum duxerunt vitam et gratias ago Domiuo, quod de amaro semine litterarura dulces fructus carpo."
15)
Cf. Engelstoft
1. 1.

p. ii5

ss.

Rufin, iuvectiva inHieron.

quae
te,

p. 444

"Quid facimus, quod

hasc abs

prophetarum nominibus titulantur, veriora

quam illa, quas apostoli probarunt, affirmautur ? istud commissum dic quomodo emendabitur? imo nefas quoquis praesumat sacras scripturas, modo expiabitur?
.

spiritvls

voces et diviua volumina temerare

quis praeter

te

divino

muneri

et

apostolorum hasreditati manus inVulg.

p. iio
ff.

tulerit? cet."

Cf. v. Ess. Gesch. d.

iiSff.

79
veritatis

laudem habere concedit ,

discesseris
,

si

a paucissimis iis-

que minoris momenti

et

usu publico com-

mode

adliiberi posse,

quum facile,

prolatis et inspectis

codicibus,

dubia

et suspiciones

removeri possint (Ep.

71 n. 6)

laborem Hieronymi in Vetere Test. de

Hebraso vertendo non inutllem

etiam. et periculi

modo

sed detrimenti
*)

plenum
,

declaravit.

Hoc enim

ante omnia reprehendit

gius
discesserit,

quod

a versione grseca lon-

neglecto signorum

criticorum usu,
,

cjuem

in opere priore ita accm^ate observaverat

ut

indicatum lectoribus esset, sive uberiores sive breviores scriptoribus hebraeis interpretes alexandrini essent.

Quidvero

ita fere

Hieronymum

increpat

tu quae
potuiinterpretes
tantascjue

emendanda corrigendaque
sunt aut manifesta;
sli;
si

tibi sumsisti,

aut obscura
falli

obscm^a, ipse sane

credibile,
!

sin manifesta,
iis

quomodo

antiquiores in

errare potuisse

Tot autem
cpiis

auctoritates grsecas et latinas

aliter in ecclesiis latinis
,

damnari

ferat,

ut

in grsecis aliter lectiones sasi

crae instituantur ?

Denicpie vero,

forte de loco ali,

qno dubitatum

vel disputatum fuerit

cjnis

non
,

videt,

summum
te

rei ai*bitrium]

penes

te

futurum
,

esse

cjnum

solum consultum
,

adii'e

possimus

ipse vero
nisi

non

habeas

qui judex

libi
,

sedere queat

ad Judseos

rem

deferre placeat

(jui

timendum etiam
certe constat,

est

ne conin

tra te

testimonium

ferant';

populum

urbe aliqna, audita interpretatione loci cujusdam ex

libro Jonae a solita versione diversa,
tasse, flagitantem, ut res accuratiore
^^)

tumuiius exci-

examine exploralitteris

Ep. 28

11.

2:

"de verteiidis iu latiuam linguam

cauouicis laborare te uollem."

80
retur
5

qno

facto
,

interpretatio tua erroris convicta est,

episcopus vero

populo cogente , ad anticjuam versio28

n. 2. 81 n. 3. 4- 5.)'
liis

nem

rediit (Ep.

Haec

et alia

similia

objiciendo

Augustinus
re-

pluribus jam epistolis sed frustra

Hieronymum ad
diutius
fingens,

scribendum provocaverat.

Qui qnidem
nunc dubia

non
an

sine ludibriis tergiversatus est,

epistolse sibi

missse

subscriptione quippe

carenles,

genuinae essent , rogansqne , ut veriora exemplaria sibi

mitterentur (Ep. 68 n, 1), nunc

dissimulans
^

stomacbum ridendo
senem

')

jubens

eum

desinere tandem
:

in cellula latitantem lacessere

cet
,

militi grandsevo scili-

qui

dum

licuit
;

neque

sibi

neque
si

officio

defue-

rit,
sit

otium deberi

adesse vero,

tantum desiderium
,

vires exercendi vel doctrinam ostentandi

juvenes
;

qni marte aequiore congredi Augustini quod attinet

dedisse
, ,

cum

ipso possint
iis

libros

se
,

neque

unquam operam
qui aliena car-

neque,

si

dederit

eum

esse

pere cupiat*'), quodsi quis autem eos discutere vClit, facile esse

probare, quantum ipse in imerpretandissentiatj

do

a Grsecis anliquis

denique, ne timide

<
^^} Accedit, quod fama delatum ad Hieron. fuit, epistolam

aliquam Augustiui, quasi Hieronymo scriptam, Romas

et
iii

Italia

per omues mauus currere

;

quum

ad se so-

lum nou
tur.

pervenisset

iu qua multa ita scripta fereban-

^^)

Hieronymi invidiosius exteuuari viderenAug. 67 n. 2, Hierou. ep. 72 n. 1. 2. "hoc dico non quod in operibus tuis quasdam reprehendenda jam censeam; neque enim lectioui eorum unquam operam dedi, neque horum exemplarium apud nos copia est, praster Soliloquiorum tuorum libros t quosdam Commentarios in Psahuos" cet.
tur, ut merita

Vid

ep.

81
cxpavescens pacem implorare videatm*
bet
,

proverbii ju-

eum meminisse

bovem lassum

fortius figere

pe-

dem

(Ep. 68. 72 in operib. Aug.).

Postremo tamen

senex morosus,

quem blanda
ad

novse Augustini epistolae

Verba non tam demulserant,

qnam ad rescribendum
dignalus
est,

commoverant,
linguaautem
rib.

singula respondere

asperiore et

altagerens supercilia (in ope-

Quod reprehenderat Aun. 19. 20). novam versionem sine asteriscis et obclis gustinus editam esse, risum Hieronymo movit, qaaerenti an.
Aug. Ep. 76
,

quod improbaverit

satis ipse intelligat;

signa illa nirelatio inlie-

mirum, ab Origene usu recepta,

ut

mutua
et

dicaretur versionem alexandrinam inter

codicem

braeum atqne versionem Theodotionis, debuissc qul^

dem

in priore versione,

quse ex Gra^co data

fuerit^,

retineri, sed usu nullo

onmino valere

in altera, quse

ex Hebrseo expressa

sit,

sensum veritatem potius quani

qiiid! qiiod, si tanvelit,

verborum ordinem conservans;

tus

veterum amator

et fautor

esse

debere eura

septuaginta viros,

non quos Origenes tollendo supplen,

doqiie emendaverit
iicis

sed puros

et integros legere, cri-

qnibusqne sighis expunctis.

,

Dilemma

syllogisli-

cum autem
tur ,
scilicet,

qiibd sibi opposuerat ,

videat, in

Hieronymus mira-

quomodd non

ipsum retorqneri posse

sit

quum

ipse post tot tantosque viros ausus

illustrare,

Sacram Scripturam commentariis

so

quid qnsesi,

eum

prseter superflua et inulilia prsestitisse,

,

quod

aliquis scribendo prius occupaverit

de eo non

aliis li-

bertas disserendi constare debeat.

Deinde vero, quum

yersio Novi Testamenti a se exarata laude digna judicata fuerit,

non

esse

monet, qiiod

integritali suse

in

82
Vetere Testamenio vertendo difTidatur;
i*ebus dubiis jubens

ceterum in
Nec[ue vero

eum
,

Judaeos adire.

sine admiratione se
dicit:

quod Augustinus

narravit, legisse

propter unius verbi dissonantiam tantos populi

fuisse, ut

tumultus excitatos

episcopus sacerdotium per-

diderit^ suspicatur autem,

locum

fuisse in libro Jonse

lY.

6.? id)i

hebr. p/^p^P (ricinus)

non cum

septuaginta
,

viris "cucm-bita"

(KoXoKvv&a), sed

dera" {y.iGO0s) interpretatus est^

cum Acjuila "hequam quidem expliut Augustinus

si

cationem acrius defendit.

Id autem apologia
epistola posterius
ista effecit,

in

Hieronymo
taraeu

scripta (82 n. 34)

non
j

laboris at

consilii

utilitatem
,

concederet ^^)
,

quamquam hoc
r.^cte
,

ita concessit

ut satis constai*et
esset,,

quam

negatum ab Hieronymo

eum Augustinum
non
ausus

es^e qui de pretio merito(pie pperis illius ffiquum ferre

posset judicium;
est,

nam quod

aperte negare

graviter

tamen dubitandum

esse docuit: in ver-

sione alexandrina alia praetermissa, alia corrupta esse^^

crase curis criticis
res.

indigerent ;

nam

sanctos viros erro-

inducere voluisse, incredibile esse, nolentes autem

sine

errasse,

impietate

admitti

non

posse.

Pos^;'

ea tamen Augustinum,

ab

aliis

edoctum,
docent

ad sanio-'
libri

va

et

sequiora

judicia
^

rediisse,

annis

serioribus conscripti
I*)

in quibus

cum

doctrinae et veriutili-

"de iuterpretatione tua jam mihi persuasisti, qua

tate volueris trausferre de hebraeis
;

ut scilicet

*a,

quae a

Judaeis prastermissa vel corrupta suut, proferres iu

me-

Sed iusiuuare digueris peto, a quibus Judaeis, utrum ab iis ipsis qui aute adveutum domiui iuterpretati suut, et si ita est, quibus vel quouam eorum; . .
dium*
,

illi

aiitem cur hoc facere volueriut

nou video".

83
taus

laudem versioni Hieronymianse

coiicessit 2),

tum
alias

vero ipse usu c[uandocj[iie

interpretationes
,

eam commendavit, nunc

solitis

cpiae

cum

conferrentur, inde
illa

repetens ^^),

nunc etiam varia loca ex

descri-

bens*^)5 imo in libro, cui nomen SpecuKim inscrip-

tum,

c[ui

regulas ad vitam pertinentes ex bbris V. T.

excerptas babet inque

unum

collectas,

versionem Hie-

ronymi secutus
consuleretui'
tatione.
,

est,

credo ut usui populi pio melius

planiore adhibita et faciliore interpre-

Quodsi quis autem non

segre et indigne tulerit,

tam, miratus fuerit, cjuam

Augustinum, qao nemo ingenio

,

perspicacior

judicio sagacior

in

hoc uno hebetem

et

obtusum animum

habuisse, e(juidem necjue crediclerim,

eum,
luisse

gloriae ahencC

invidum, famee
sibi

suse consulere
,

vo-

semulum supparem

detrectando

neque vero

eo superstitionis portento occoecatum fuisse^ ut ver*)

de

civ.
,

Hierou.

D. XVIII. 43: 'nemporibus uostris presbyter homo doctissimus et omnium trium liiiguarum
, ,

peritissimus

qui uou ex graeco sed ex hebr. in lat. eloquium Scripturas convertit ejus tam litteratum laborem Judaei fatentur esse veracem"
;

/i^) Quaest. in lib. Jos. n. 7. i5. 19. 25. in lib. Judic. n. i6.
21.

Frequeutius autem apud Augustinum commemoran-

tur ''codices hebraei'% qui oppouuntur "codicibus uostris"

illo

indicari,

vero nomine versiouem latinam ex Hebr. confectam multa loca evidenter doceut, ita de civ. D.
1 1
:

XV.

"si

verum

est

quod

iu hebrais codd. inveui-

tur''. n. 12,

2: ''poteramus hanc asseverationem ex hebr. codicibus redarguere atque convincere".

i5:

^*) de doctr. chr. IV.

LXX

inttp.,

sed

sicut

(Amos. 6. 1): "non secuudum ex hebr. iu lat. eloquium presliuguas

bytero

Hieron.

utriusque

perito

interpretaute

translata sunt".

84
sionem alexandrinam
nefas putaret,
curreret.
si

vitiis

immunem

somniaret, vel

quis ad limpidos

codicum fontes re-

At enimvero quod non raro fieri videmus, in-

genia ardentiora, nisi solers studiorum disciplina accedat, qnse

impetum temperet cursumque

et

dirigat, veri-

tatem rerum simplicem

quasi posita est,

genuinam

qnae ante oculos

fastidire,

majore studio autem ad

cas sententias ferri, quac sive novitate rei sive aliam

quamcunque ob causam graves, utiles, jucundaj videntur, ut sibi aliisque eas argumentorum sublilitaie
probabiles faciant,
id
fere

Augustino accidisse visi

detur;
toritas,

quip

quum

timeret,

vetus corrueret auc-

ne omnia arbitrio relinquerentur, omniaque

lurbis et dissidiis plcna fierent, tutius ac prudcntius

existimavit,

veritatem

tranquilbtati

immolare

^').

Haec autem aeterna neque infima sane studii veritatis

commendatio
apparatu

est,

quod
,

argulias,

summo

etiam

artis

instructas

uno
missis

eoque

levissirao

ictu destruere valet,

dum

ambagibus,

ad

23)

Ep, 82 u. 55:

*'Hi, qiii

me

iiividere putant utilibus la,

,

boribus tuis

gant

tandem aliquaudo si fieri potest intellipropterea me nolle tuam ex hebr. interpretatio,

uem iu ecclesiis legi, ne coutra LXX auctoritatem, quam novum aliquid jjroferentes magno scandalo
,

tan-

per-

turbemus plebes Christi

iuterpretatiouem
audire

quarum aures
consueverunt
,

et corda illam

quas

etiara

ab

apostolis approbata est". de civ. D. XVIII. 43:

vis

"Quam-

Judaei eara

LXX
men

(vers. Hierou.) veracem esse fateantur, vero iu'er|jretes iu multis errasse contendaut, ta-

ecclesiae

Chr.

tot
,

hominum
quia
. ,

auctoritati
(o:

nemiuem

judicant praeferendum

etsi
.

etiamsi)
iis

unus apparuisset
debuit autepoui".

Spiritus,

nullus

non in iis unus interpres

85
quSEStionem ejus
,

quod rerum

naturae

vel rebus
Ita

iii

facto positis conveiiiat, unice recurrit.

vero

fieri

nou

potuit, quin

certam

et faciiem

de adversario vic^

toriam Hieronymus reportaret,

non de eo multum
sed hoc ab iuitio
esse,

disputans, quid utilius et securius videretur aut quid

opinionum commentis probatius

jam posito, veritatem primum quserendam

inventa,

qua

usum

et

fructum ultro adfulurum esse**).

litterarum philologi-

IVeque vero id tacendum est,

carum

in scholis

theologicis
ssepe

hanc prsecipuam
et

essa

utilitatem,

quod vagas

dissolutas

ingenii

disputationes

non sinunt

ultra

modum

excurrere,

sed

ad formas

verborum dum animum revocant

do-

regulisque linguse- constantibus adstringunt, accurate

inquirere, subtililer distinguere, sobrie meditari

cent^*).

vn.

De

usu librorum cdiorum exegeticorum.

Tertio jam et quarto ecclesise seculis

quum
etiam

prima litterarum
^^*)

exegeticarum

initia

altius

foute libavimus

"uos de iiitimo Hebraeorum uou opiuiouum rivulos persequeutes, neque errorum, quibus totus umudus repletus est vaep.
,

Hierou.

ad Marcell.

rietate perterriti

sed cupientes et scire et docere

:

quse

"Cousuetudo siue veritate vetustas erroris est." ^ug. de Bapt. HI. 9 (ex Liboso} : "lu Evaugelio domiuus : ego sum iuquit veritas nou
vera siut".
cf.

Cypr. Ep. 74

dixit: ego

sum cousuetudo;

itaque, veritate mauifestata,

cedat cousuetudo veritati".

*5)

Cf. Rich.

taiu,

Simon hist. crit. du V. T. III. g: que Tetude des lau^ues reud uu esprit

"II est

cer-

jilus exact)

86
repetenda sint

prolixiora
quse,

in

lucem

prodierant

opera exegelica,
larii dicta,

sive homiline sive

et

commenli-

singulis Veteris

Novi Testamenti

bris interpretando

lucem

afFerre tentabant, auctori-

bus in ecclesia grseca prsecipuis Origene,

Eusebio

Pamphilo, Basilio M. , utroque Gr^gorio, Chrysostomo, in

latina vero Hilario,

Ambrosio

et

Hiero-

nymo.
fuisse

Hsec quidem longe plurima coguita Augustino

neque omnino ab eo neglecta, dubio caret

eos

*),

nam ad
lemici;

eorumque

librosi

non semel provocatum

hsereticos

invenimus,

inprimis autem in libris argumenti poconsilio prudcnti;

neque id sine

enim, quos opera doctorum illustrium extrema

diligentia rimari videbat, ut ex
iis

cum

testimonium qua-

lecunque

sibi conciliarent,

armis illorum potius

Ita in libris,

quam

suis feriendos esse putavit.

qui con-

tra Donatistas,,

contra Pelagium,
inscripti sunt,

Julianum eoriim-

que sectatores
lionis collecta

testimonia interpreta-

habemus ex

Irenaeo, Epiphanio,

Ba-

daus

la

recherche de la verite des

faits

priucipaleraent

J
''^,

quaud ou

n'a pas etudie ces langues

et

pour elles-m^mes,
verites
,.

mais par rapport aux choses

decouvrir".

aux

qu'ou veut

*Q

Cf.

de doctr.

chr. II. 69:

''quidam de verbis omnibus

vel si

et

uominibus hebraeis

et syriis et asgyptiis,

qua
se-

alia
iis

liugua iu Scripturis sauctis iuveuiri potest, quas iu

siueiuterpretatioue suut posita,
feceruut
ui ea

paratim iuterpretareutur.

Multa

quas a bouis doctis-

que Christiauis elaborata atque conscripta uou arbitrabamur iuveuimus sed sive propter turbas uegligen., ,

tium

sive propter

iuvidorum occultatioues

lateut".

87
ilio,
rio,

Gregorio Nazianzeno, Chrysostomo

Hila*').

Ambrosio, Philastrio, Cypriano, Hieronymo

Ista vero, doctores graecos

quod

attinet,

non hauinde con-

sla esse ex studio

stat,

profundiore

et diligentiore,
est,

(juod ingenue confessus

minorem

sibi linguse

graecas notitiam esse,

quam

ut

volumina ampliora
quid!

commodius
ignarus,
ut

lectitare posset (vid.supr. p. 30s.);

quod eorum,

quse Origenes Jibris docuerat, ita fuit

indicatum

sibi

ab Hieronymo peteret,

quibusnam inprimis
deret (Ep. 40 n.
res fuit;
9).

sententiis a fidei veritate disce-

In

libris latinis
,

alia

quidem

neque crediderim tamen

aliis

Augustinum dedisse

perlegendis

multum operse suumque in

usum
fisus,

convertendis, adeo, ut videtur, ingenio suo conut prsesidia aliorum ad sacros libros intelli-

gendos minus curaret**),

neque testimonia libro-

fum,

quse

cum

lanta ambitione doctrinaeque osten-

*7j

Prffiter

bpera illorum comraemorautur Euselii

hist.

eccl.

ejusque versio graeca auct. Rufiuo (de doctr. chr.

II, 5g,

de

hasres.

83)

Didymi

lib.

de Spir. S.

(Quaest.

iu

Exod.

25)

Tertulliani opera

("multa leguutur opu,

scula elegautissirae scripta'' de haeres. 86) cujus opinioues de physica auirai substautia ssepius ludibrio ha-

buit (de

auim.
y

II.

g.

de Geu. ad
al.

litt.

u, 72)

libri

Lactantii

Victorini, Optafi

*^)

Ep. 82 u. 24, 25:

tribus oppouara
,

"Quum

quaero -tertium

ut tres ego

possera quidera, ut arbitror, facile relegerim;

perire,

si

ntulta

vet-um taraeu ipse raihi pro

his omuibus', irao supra hos

rit;'

omues
ejus

apost, Paulus occur,

ad ipsum coufugio

ad ipsum ab omuibus
tractatoribus

qui

aliud seutiuut,

litterarura

provoco".

de pecc.

raer. et reraiss. III. 12:

"ego quamvis paiiciora

(Hierouymo) legerim".

88
talione quaeri solent,
nlsi

rarius adhibuit, nt
jusio

apud

eos,

qui magnis nominibus plus

tribuebant,

facilius

fidem haberel*'').

Triumviri autem ex nuas-

mero Latinorura sunt, quibuscum usu librorum

siduo familiaritatem majorem contraxit ^)
sius ^
:

Cyprianus,

Uieronymus;

Amhro^ quorum primum

ejus.

non

secus ac patrem dilexit et veneratus est,

utpote sermonibus deliriis Manichseorum

sacro bapiismi lavacro initiatus ^^)
;

ereptus et

eo libentius au-

tem
est,

ejus in Pclagianis

impugnandis auctoritate usus

a

quod summis

et eruditionis et fidei laudibus

Pelagio cumulatus est '^).

vincia prsesertim Africae,
intrepidi libertatis

JNeque minus, in pro-

Cypriani

nomen

valuit,

Afrorum contra episcopum Roacerrimus unitatis ec-

manum
clesiae

patroni; idem vero,

vindex

gravissimas suppeditabat raliones et

objectiones, quibus furores Donatistarum, eeclesiam

**) Ep. 1^7 n. 54: *^Has sententias virorum tantorum ^Hie-

non ob hoe interponere volui, ut cujusquam hominis seusum tanquam canonicas Scripturae auctoritatem sequendum arhitreris, sed ut illi qui aliter sapiunt conentur mente videre quod verum est, ne tam doctos eloquiorum divinorum tractatores temere repreron. et Ambros.)
hendant''.

Restringendum itaque

est,
:

eum

alii

nimium

contendit

quod Semlerus et praeter "Aug. hatte gar keine Be,

lesenheit in

den vorigen patribus".

(in

Baumgartens

Unters. theol. Streitigk.

HI

S. 249^.
Cf.

s^) .Confess. VI. 3-6. IX. i3, i4.

Ep. lij n. 02.

''a

^*)

^P*

iniperf. coutr. Julian. 11. 102:

flos

Pelagio dictum

iuter scriptores ecclesiast.

tra 2 epp. Pelag. IV.
1 1
:

speciosus enituit".

Con-

''ipsum (Ambros.) ita Pelagius

laudavit,

ut ne ab

inimicis

quidem

in libris ejus

quod

reprehenderetur diceret inveniri".

89
misere lacerantes, cotapescerentur
^').

Hieronymi aueliamabstru-

tem lam varia

erat et

profunda in

litteris

sioribus eruditio, ut ad

eum ducem

et

magistrum saepe
confugis-

confugere cogeretur ^^)

set^*); sic

et utinam saepius
,

enim mullis,

in Vet. prsesertim Testamcnto,

pepercisset nugis et ballucinationibus

in quibus hae,

rere

solent

qii:

scientia
Illis

rerum

deiiciente
et

inter-

pretes agere volunt.

autem ingenii

doctrinse
est,

luminibus addendum boc loco

nomen

obscurius

Tychonii, natione
ventis; qui,
set,

Afri

exeunte seculo quarto

vi-

qimm

sectae

Donatistarum

nomen

dedis-

adversus eos

invictissime, at ut

Augustinus

postea scripsit.
cras

Hic vero primus omnium artem sainterpretandi legibus certis

Scripturas

compre-

3) Cf. coutr. 2 epp. Pelag. IV. 21. Ser. 3io n. 11.

^''^}

de pecc. mer. et

remiss. III. 12: "S. Hierou.,

dieque iu

litteris ecclesiast.

ma
div.

ac labore versatur.
,

qui holam excelleutis doctriuas faHuuc doctiss. virum si facile

utriusque
liuguas

iuterrogare possemus

quam multos
et

scripturarum tractatores

christiauarum disputa-

Ep, 72 n. 35: tionum scriptores commemoraret" cet. "in multis rebus Augustiuus Hierouymo miuor est". Commemorautur autem varii Hieron. commentarii iu libros Vet. et N. Test. Ep. 28 u.
2.

1^7 n. 53.

197 u,

i.

De
*)

civ.

D.

XX.

25.

De

pecc, mer, et remiss. III. 12.

Recensionem
gatam
libro
(a.

vers. latinae ad

LXX

ab Hieronymo castia.

SS^-Sgi) Augustinus
,

nondum

^oSmo, excepto

Jobi (ep. 28 n. 2)

cognovisse videtur.

vid. Ep.

82 n, 34:

"nobis mittas obsecro interpretationem tuam

LXX

iuterpretum, qiiam te.edidisse uesciebam''.

Nova

autem ex hebrKO versio quum a. fere 4o5 jam termiquas ad ultimas pertinere nata esset, Aug, iu epistola videtur, (261 n. 5) hoc scripsit: ''Psalterium a S. Hieron. translatum ex Hebraeo non habeo".
,

90
hendisse videtur, opusculo "septem regularum edito,**

quibus

bene
putavit
et

intellectis

et

clavium instar adhibitis,

aperiri, J<juicquid
facile

omnes
tropice

Scripturse

recessus

figurate propositum

esset

resolvi.

Libellum hunce Augustinus judicio accuratiori subjecit

(de

doctr.

chr. III.

42-56), dignum decWans,

qni a studiosis litterarum sacrarum legeretm^, caute

tamen judicioque adbibito, quod notas qnasdam errqris Donastici adspersas haberet, multa vero,

quamneque

quam bene,
ita

at

minus tamen accurate

dicta,

plene,

ut

rem acu

quasi tangerenl vel tactam

conficerent.

Notavit denique vanitatem auctoris, qui

tantum opusculo suo gloriabundus tribueret, ut septeiiario

hoc i-egularum numero

multas imagines

omnem

difficuUatem

Sacra Scriptura auferri

allatis,

existimaretj imovero, exita illustrari

emplis

posse et
et

debere docet, ut regulis ab eo propositis locus

applicatio

nulla

sit.

In hoc autem nil prseter ve-

rum Augustinum reprehendisse, facile docebit regularum Tychonii index,^*) quae neque ullo principii
fundamento superstructae sunt, neque interno aliquo
3*)
I.

de

Domiuo

et ejus

corpore
ess6,

(h.

e.

uunc de Christo

nuuc de
accurate
(h.
e.

ecclesia

sermonera

distiucta)

persoua diversitate nou

II.

de Doraihi corpore bipartito

et malis horaiuibus mixta,

de

ecclesia

ex bouis
illa

neque vero distiuctioue

cata)

apertis verbis
(h,
(o:
e.

semper indide ^piritu et

III.

de promissis et lege

littera)

IV. de specie et geuere

synecdoche)

V. de temporibus (vel toto tempbre pro parte posito et VI. vel certis uumeris pro iucertis) parte pro toto
,

recapitulatio

(h.

e.

repetitiones per hysterou proterou)

e.

VII.

de diabolo et ejus corpore (h.

de diabolo et

impiis homiuibus sajpe ermoue iuter se

mixtis).

91
nexu inter se conjunctse, quln
ut
ita

etiam compositse,
difficultas

una

alteri,

prout nova interpretatibnis

addita et

occurrerit, sensim scnsimtjue

videatui'.

adjecta esse

SECTIO SECUNDA.
Augustini de ratione interpretationis
S. Scripturae consilia, praecepta,

regulae.

\Affectiones S, Scripturce:

vni.
1.

Auctoritas divina,

normativa.

V^uum

annales litterarum ecclesiae multas ostendunt

et familias,
qiise

theologorum scholas
geticis pariter

in rebus exeiilsti-

ac

dogmaticis diversa
diversas

admodum

tutionis

principia,
et

interpretandi

rationes

professse

secutae

sunt

lisec

tanta diversitas repe-

tenda deniqne videtur ex dispari de natura, indole

et auctoritate

sacrorum librorum sentiendi judicandi-

que

ratione.

Etenim qui Scripturam sacram compositam putant ex libris, ut multis aliis, bonis et utilibus fruc-

tuumqiie salubrium plenis, multa

rationi

cjiiippe in iis sanae

convenienter ,

multa acute,

concinne, pul-

chre

dicta,

quse animi sensus sublimes rapiant,

,

menti
se

egregia vivendi consilia instillent

memorise ahe

et ultro infigant,

lioc inprimis agunt et agere

(juae aliis

de-

bent, ut sacros libros iisdem regulis,

om-

nibus libris valent, adstringant, interpretationem sa-

cram
stai^e,

solita

et

consueta

ne minimum quidem diSolent igitur

illi

iterum iterumque monentes.

grammaticum verborum ac bistoricum sensum

cite

solli-

indagare

et diligenter

exponere
;

ut usus practiita

cus facilius et luculentius sistatur

sine

neque

profecto

magno lectorum

fructu faciunt,

Hocce labore

enim^ modo
et

justa eruditionis copia, ingenii

acumen

sincera vobmtas

adsit,

multa egregie

profici ad

opinionum commenta
ingenia
solerti
artis

et aegra

somnia profliganda, ad
ad multa

disciplina exercenda,

S. Scripturse

ambigue

et obscurius dicta collustranda,

expedicuda,
sunt

definicnda,

concedunt qui cordatiores

dubitare

omnes;
sanioris

neque

historia

nos

sinit,

prima

interpretatioriis
iis

elementa,
deberi,
,

laetissimos
li-

pbilologice sacrae profectus

qui oculo

beriore

codicem

sacrum

intuentes

ad

communes
est,

interpretandi regulas

et leges

theologos revocarunt.

At

enimvero,

quod

his

in litteris gravissimum

sacrum

efficere sigillum,
,

quod

fidei religiosae ita

im-

primi possit
5tet
,

ut

de veritate
effici

ejus inter

omnes connon videt?

accedit,

via ista

nondum

posse, quis

quoniam qui volumina sacra non hoc animo

ut suas qualescunque notiones auctoritate divina sancitas

habeat, sed

efi^ata

illorum

ut suae rationis aslibris sacris

sensu confirmet,
vi
iis

neque profecto in

no-

quid quaerit, neque

iuveniet.

quod non
quod,

quaesierit facile iu

Accedit,

quum nulkim neque

cognoscendi fontem neque exploraudi judicem sequa-

93
lem
suit

rationi

agnoscat,
rationi

primam

lianc sibi

legem po-

quiccjuid

perspeclum

fieri neq^ueat,

mox

repellendum esse^ sed

sibiqne
possit,

quum

plenus et

universalis

constans

rationis

typus, ad

quem provocari
usquam
existat,

nunquam

exstiterit
,

neque
nisi

qnorsum denique confugiat

ad

suae rationis ar-

bitrium ceu supremam explorandi aestimandiqne nor-

mam?
iie

sed

ita

temere profecto res agitur, neque

si-

summo periculo, ne subjectivis qnas vocant hominum singulorum sententiis veritas evangelica magis magisqne cedat, quum vix et ne vix (pidem fieri possit,
quin interpretes, meliora etiam volentes, nibil ex verbis efFerant, nisi

qnod ante ex ingenio suo

nil nisi

intulerint,

revelationis

autem

nomen

et

umbra maneat.
ii

His autem ex diametro quasi

opposiii sunt,

qni,dum Scriptm-am sacram

divinura

revelationis

fontem vere
hac lege

submisse

colunt

et

reverentur,
ut

eam hominibus datam

usus, antea
perfluus

existimantj
et

omnis rationis

quidem

utilis

necessarius,
cessare

nunc sudebeat;

imo
si

pietati

contrarius

perinde ac
las,

hsec prsecipua esset lucis divinse utili-

quod

ea,

qnae in

homine

intus

lux

est,

exstin-

guatur, vel usu

sakem pretioqne
negaverit

pereat.

Piis senet agi-

sibus illos in hbris sacris legendis

tari
,

commoveri

quis

demum

sed
et

quum mentem oblegendum obtuquid

tusam ad legendum afferant

siorem
etiam reddere

inter

conentur, verentes ne

humani ex meditatione immisceatur

sti
,

doctrinae coele,

neque ex
et

iis

quibus incalescit pectus

aliquem
si
5

rationis

voluntatis
,

fructum percipiunt, neque,

aliis

quem

perceperint

cum

communicare possunt

94
quoniam

quod cogitando non conclpi, ncquc lopotest.

INiliil

quendo exprimi
luminibus
dici possit
sacris

vero

est
si

quod

in

vo-

interpretandis

interpretatio

usum

magis fugiunt

quam

doctrinse et

ditatiouis

subtiliorem, docentes lilteras

mehuma-

nas

animum

a veritate divina avocare,

imo

nefas csse

Deo

loquenti

succurrere

quasi velle ejusque verba

iUustrando supplere^ quare hanc

primam

et

supre-

mam
iu

legem

pietati

clu^istianse

scriptam esse monent,

,

singulis

singulorimi locorum verbis hserere

quae in libris
JNihilo
aliis

neg-

lectis regulis,

tractandis usu gra,

vissimo valent.
arctissimis
alios

tamen minus
,

qui vinculis
ipsi

constringere volunt

hanc

h-

bertatem
sub

sibi

servare solent,

qua omnia qusecunque

latere

litterarum
adhibita
,

velamine
arte
nihil

profundius

fingunt,

magna
scilicet

eruant

ahisque
,

obtrudant
nihil

non

rationi

omnino

phantasiae

licitum;

inde vero immensa prodiit mysteriorum,

imaginum, allegoriarum
tantur,

cohors, quibus qui delecsibi

hoc persuadere

videntur,

quo magis

quid judicio sano obstet, ratione justa fructuque salutari

careat,

eo magis
illa

Ab

utraque

Deo dignum habendum esse, eorum agendi ratio diversa est,

quse gratia divina hominitot

qui hac fide ceu fundamento studiorum nituntur, sacros hbros oracula esse
,

bus revelaverit, ne ratio, inter

vicissitudines
relicta
sibi,
dulDiis

tantasque

vitse

scrupuhsque divisa

misere fluctuaret,

ne

fidei

quandoque languescenti"
inter procellas

deesset inter tenebras

lux,

anchora,

deesset

dehique

copula

visibilis,

quse,

ut

homines

coelo adnecteret, sic inter homines civitatem conde-

95
ret religiosam
et
tiu*
,

In qua, ad codicem divinum instiiuta

et

gubernata, mortalium studia

corda adverterenauctoritatem

Deo.

Hi vero

dum

verhi

divini

tuentur et vindicant,
rationis
inertiae
et

non talem

sistunt, quse

lucem

litterarum

bonarum

exstingui

somnotjue

indulgeri

sinat;
sit

imovero,

quum

providentiae

divinae ita

visum

revelationis beneficium temperavires negligenti

re, ut

homini animi

parum

vel ni^

hil prosit, iisdem vero recte utenti benigne succur-

rat,

fugiunt vestigia

eorum, qui

pietatis esse dicunt

rationi diffidere, liiteras negligere, gratise divinae to-

tum

se

immergere, fore sperantem ut lux

coelestis

intus oboriatur,

et

eorum, qui banc esse dicunt veqiiae

ram
et.

interpretandi artem, omissis prsesidiis,

usus

loqnendi sacrorum aliorumqne scriptorum, temporum

rerum historicarum
Sed,

ratio afferunt

singulos litte-

rarum
sus

apices m^gere inque simplicitate litteralis sen-

subsistere,

dum hoc

sibi

persuasissimum

habent, neque revelationem rationi magis

sibi

quam Deum

repugnare posse, neque aliud esse prseter ratiopercipi inque

nem organon, quo verbum divinum

usum
est ut

converti possit,

idque eo melius, quo magis

efformataeque
sint,

ingenii vires excultae

tantum abobtrupiesi

revelationi divinae suae rationis

modum

dere suslineant, ut caute

tate

admodum

et sollicite,

suadente,

usum

rationis

instituaut.

Quare,
sit,

quid uhra fines rationis humanae remotum

ide orationi contrarium censent
5

non

nihil vero magis ca-

ventes,

quam
ita

privatis

suis

aliorumve sententiis ante

conceptis

confidere,

ut singula Sacras Scriptm-ae

dicta ad istam

normam

i-evocentur, eique

quomodo-

96
cunque
1)0
fiat

accommodentur.

Eo

autem, ut uno ver-

dicam,

interpres tendere debet, id

summis

viri-

bus agere, ut Sacra Scriptura

tanto interpretum
'

sibi vindicetur,

quum
eomfiat;

ai'bitrio

per secula tradita

el

missa fuerit, ut sui tandem interpres et arbiter

eo autem ut conamine
sacris

felice perveniat, totus litteris

incumbcre debet, ut singula verba diHgenter

efFata

inquirendo, plura ejusdem argumenti

conferendo, Hebraeorum
et

sedulo .

Hellenistarum

quendi assidue consulendo,

11

plenum

et

usum lopm'um doctriremoto figuteneat;

typum

efficiat,

atque
pia

cardinem
castaque

rei,

rarum involucro,
tandem integra
sa
erit,

manu

haec

integrae veritatis

forma verbis expres-

haec

norma

cogitandi agendique, qua cei'tior,

salubrior nulla.

In tanta hac de re seniiendi diversitate , quam-

nam

sententiam Augustinus amplexus

erit,

sit,

vix cuiquam

dubium

qui raeminerit,

quam

assiduus fuerit in

erroribus juvenlutis deplorandis,

titia

quantaque

cum
et

lae-

sibi

gralulatus

sit

de

medela eorum

luce

salutari in Sacra Scriptura

denique reperta. Pleni proquibus infinitum

ejus

inde

libri

ejus laudibus sunt,

pretium celebratur, pleni

consiliis,

quae usuin ejus

pium
enim
ut

et

cordatum suadent atque commendant.

Et-

scripluras illas praesidium tsse docet,

infirniitati

quo Deus

Opt. Max.
,

horainum benigne succurrerit,

suis

quod

ratio

viribus

aut

assequi auf

tucri

nequeat, voce coelesti edoceatur; esse igitur eas

volente

Deo
esse

summo

in

honore habendas,
"^).
3.

in

supremo

aucloritatis
3 7;

culmine sistendas
8.

Quare unam
5.

Coufess. YI.

XII. 32.

Ep. 82 u.

de civ. D. XI. 3.

97
in interprcte viriutem,

prius

quam

ingeiiii

acumen
quid

quaerendam,
bus divinis

candidam animi pieiatem,

modeste
se
ita

quce vociut,
sit,
si

submittat,

perspicua

earum

auctoritate

firmatum

certum

indubitatumque habeat, neque vero doctrinam, quod

demonstratione probari nequeat,
ideo

mox

rejiciat,

neque conlra expressa Dei prsecepta quidquam vel

statuere vel agere sibi licitum putet'^).

Nihil vero

esse,

quod cum pia verecundia minus conveniat, quam, quod faciunt Manichsei, libros sacros comita

mentando

discerpere, ut,

quod commodum exquod au^*).

optatumque videatur,
ribus moleste sonet,

libenter admittas,

incredulus repudies

"8) Ser. 5i n. 6t

*'Loqiior yohis aliquaiido decepttisj

diviiias

tjuitm

primo puer ad

scripturas

aute

vellem afferre
ipse ego

acumen
contra
;

cUscutiendi

quam

pietatem quasreudi,

me perversis manibus claudebam januam Domini mei quum pulsare delberem ut aperiretur adibam ut
,

clauderetur; superbus enim audebanl quaerere, quod nisi

humilis uon potest invenire". Ep i^y narum scripturarum, earum scilicet quae
clesia

n. 4:

"Si divi

cauonicas iu ec
,

nominantur,

perspicua flrmatur auctoritate

sine
re-*

ulla

dubitatioue credendum est".

7.

de pecc. mer. et
clv.

miss, III.
8)

de raendac,

n.

26.
6.

de

D.

XL

3*

Vid. contr. Faust.

XXXII.

7;

Faustus:

"nobis Para-*

cletus ex N. T. promissus perinde docet, quid

ex eodem
cui^

accipere debeamus et quid repudiare

nihil ergo est,

,

me omnia
gelia''.

credere existimes debere, quae continent evan-*

5
:

XXXIII,
,

"contemplantes omnia
,

et

cum

aliis

alia

conferentes

perpendimus

utrum eorum quidque a

:

Christo dicipotuerit necne". XVIII. 7

nichaeus

Augustinus: 'Ma-

impiam docuit perversitatem ut ex Evaugelio, quod haeresiu tuam non impedit, hoc ftccipias quod autem inipedit, uou accipiiis"*
, j

98
Manichseos autein, iniquos
et

acerbos Mosaismi ^d-

yersarios, niliil sludiosius egisse,

quam

ut Veteri

Teest,

stamento auctoritatem detraherent, nemini ignotum

clamantes
,

libros foedse superstitionis el irapuritatis

,

exemplis refertos esse

imovero

dictis Jesu et

Apoet

stolorum
ut
fides

ct

occultius

refutari et apertius damnari,

in Christum necessario fidem in

tollat*).

Legem

Prophetas

Maligno oculo itaque libros

illos perlustrare amabant,

hoc q^uidem consilio, ut

aliis

ex historia Lothi, Davidis et

tatis,

injustitiae,

impie-

irapudicitise exemplis

indignos

eos

esse

proHis

barent,

quorum

origo

Deo

accepfa ferretur.

autem objectionibus

singulis singula Augustinus

op-

posuit, erroris manifesti eos aut impiai fraudis coarr

guens
foret

qua3

quum hoc

loco sigillatim nimis longura

iis,

exponere, subsistemus in

quse observata

sunt

ad pietatem utilitatemque librorum vindican-

dam.

Primum

attentos nos

esse jubet,

quam miplurimis*

sere et indigne
istis,

agant,

qui,

praetermissis

quae laude et imitatione digna in sacris h'bris

descripla sunt,

oculos in
sunt.
et

iis

defigere ament,
,

qua;

visu deformia
esse,

Deinde vero
flagitia

uegans se
velit,

eum
ideo

qui scelera

defendere

Scripturam sacram
^*^)

virtutis et vitii, pietatis impietaret Ijlasphemiarura seriera

Loiigam criminatioiium
stinus
1.

Auguet

exhibuit in lihris contra Faustum <vid. inprimis

iu lib. contr. Adimt4ntum,

G.
11.

8-10. 12. i4-ig. 22),

iii

contra adversar.

Legis

et

Proph.

ita

ut

uuum exemplum
44),

sufficiat verba Pauli (1 Tim. 1 4. quibus caveri jubet "profanas et anilcs fabulas ju-

daicas",

impudenter contenderunt de
Proph.
II. 1).

libris

V. T. dicta

sse. (contr. adv. L. et

99
tfsque

exempla una

linea

proposita
quasi

habere docet,
nitore

quo

facilius

homines,
,

speculi

mores

hominum
terum,

intuentes

honum

et

mahim

distinguere,

judicium exercere et exercendo acuere discant; cequse simplici

plerumque narratione exposita

inveniantur, nulla judicii voce approhante,

non

sinc

extrema temeritate vel insania homin^bus imitationi

a sacris scriptoribus proposita existimari ^^).

Hsec

vero

quibus nescio an magis acute et apte nihil

resjDonderi possit,

nondum
,

sufficere videbat

ad

om-

nia

dubia

toHenda

quia

ad

difficiliora

quoque
de Ja-

exempla provocatum ab adversariis

est,

ita

cobo,
secutus

qui mendacii fraude adjutus dignitatem conest,

de Juda post flagitium incestus patratum

solenni patris
Israelitis

moribundi benedictione

illustrato,
,

de
de
al.;

furtum Deo

jubente committentibus

Rahab

quse

mentiendo hene meruisse dicitur,

in quibus ipse
sti

Deus peccati auctor

Hic vero

vel patronus si-

videbalur.

quum

locus certe fuisset

ea,

quibus divina nititur oeconomise mosaicse auc,

toritas

distinguendi a rebus historicis

quas tantuni

abest ut regulas agendi constituant,

ut vivam

spi-

rantemque imaginem exhibeant

illius ffivi

rationis

cogitandi sentiendique
,

hominum admodum rudis et

est
,

imperfectae
sibi

tantum concedere non ausus

ne

vel aliis vidcretur

de divina oraculorum sancdiffi-

litate
cili

detrahere,

Frustra igitur in queestione

solvenda desudavitj

nam

qua3 proposuit,

quam42,

^i) Coiitr.

meudac, n, 21, 22, 29.

Coutr. Faiist.
f

XXIL

45. 60. 66,

7*

100
quam
ingeniositatls
et

pietatls

laudem habent, per

ambages longlus diclucta sunt, ueque nisi

obscurius et impeditlus reddunt.
teresse docet**), utruni quis
nffi

obscurum
enim
iii-

IVTultum

agendo cupldltati buma-

Indulgeat, an Dei imperio pareat, qui novit, quid

;

cuique facere patique conveniat

s]>olia

quare,

quum

Hebraei

auferentes

^gyptlorum

nlbil fecerint, nisi

nisi

quod

jusserit ipse Jebova,

culpam abesse,

quis forte
ilbid fuis-

dlxerlt
se
;

gratum

iis et

jucundum prseceptum
* ^)
,

deinde vero observandum

ea ,

qua? in vita
ita

bominum

considerala flagltia certe dicenda sint,

essc In Sacra Scriptura proposita, ut mystlci

quid

et

propbetici babeant

slc

Juda, reglse tribus auctore,

prsefiguratum

esse

Cbristum in carne venturum

neque
justitise

igitur bsec nimls exigue et exibter

ad calculos

bumanae

revocai'1 debere.

Sed hsec hactenus.

2.

Veritas integra et perfecta.

IX.

Immunitas ab
Scrlpturse sacrse

errorihus,

dum

divina vindicatur auctoritas,

ncque vani bonorls tltulum indicamus, quasi byperboles figura adhibita,

stis

neque mysticum splendoris coele-

nimbum

induclmus, qui aclem oculorum obtundat

satisfiat,

verum, ut

pise fidei usibus

:

hoc constanter
con-

profitemur et contendimus
silio

Deum

sapientiss.*mo

providisse,

ut,

quae ad doctrinam fidei perti-

nent , omnia vera

"^^^
^*^)

et integra

nobis per sacram ScriptuContr. menclac. u. 24. 26. 33,

Contv, Faust. XXIL 71.72.

Contr. mendac. n. 29,

Coutr. Faust.

XXII,

42. 65.

101
ram
tividJta siut,

ut inter tot ojjinioniim

commenta,

dubia et dissensus plena constet nobis lux revelationis,

certa fidci vitajque magistra;
ita

vero, auctores

etsi

homines habemus, humana voce loquentes, sua qiiemque ratione

,

suo stylo utentes

augustum

et

aeternum
Sic

numinis oraculum auribus

Augustinus, cui
pitus
i.ianis

resonai-e

credimus.

tumidi turgidique sermonis stre-

parum

placebat,

non multum

operse t^mporisqiie
inefFabili et in-

consumsit in majestaie Scriptm'02 sacrse

finita verbis efFerenda,

sed, propius
iis

rem

aggressus,

dib'gens et assidims mit in

refutandis,

quse fiuili

plerumque frivolaque lingua Scripturae opponebantur,

ut certum omnibus et persuasum esset,
divini
veritas

hunc vcrbi
perfecta

usum cximium
non posse,
nisi

esse

qriod integra et

hominibus pateat,

tantum vero fibro scripto

acceptus

tribui

Deo singuWi modo

feratur.

Hic vero primum in qusestionem incidit de veri^

tate

evangeliorum , deque ratione ea conciliandi, in

dissentiunt vel dissentire
diffi-

qiiibus singula inter se vcl

videntur, qusestionem diflScilem quidem, neque

ciliorcm tamen, q^uam ut solvi fide et pielate salva

possit.
si

Neque Augustinus

is

erat

qni pium

putai^et,

quid dubitationi locum prsebcre posset,

aut velo artificioso condere,
iis

silentio

pre-

mere

hoc potius intelHexplorando discu-

gens doctorem egregie decere ,

tiendoque obviam ire, qnse revelationis auctoritatem

suspectam reddere possent, ut fidem mnniret

tur
^

et

tuere-

commentis superstilionis

et credulitalis

purga-

tam, ab impetu
limide nimirum

incredulitalis et scepticismi

sccuram 5

cxjiavescere

si

lucem meditalionis

102
admoveri videat
,

et

subtiliorem de rebus

religiosis

disj)utalionem ceu profanam et sacrilegam subterfugcre,

quidest

nisi argumentis.fidei

desperare? Noster iiacjue,

in veritate Evangeliorum tuenda ,

oculis clausis

tantum aberat ut

suadebant
ret,

c[uod multi suadent,, ccrtc tum quo(juQ diversitates singulorum librorum nega,

ut ipse etiam eas oculis exponeret aliosque, ut

sedulo inquirerent , auctor esset.

Primum enim

si

consilium oipnino et ratio trac-

tandi qntcritur, bene observavit,

quantum a

reliquis

tribus evangelium Jobannis discedat,

non solum quod,

icontemplativam potius
ferens
,

quam

activam indolem prae sc

re-r

sermonibus a Cbristo babitis diutius quam

et saJutaritcr gestis

busmire
inprimis ,
tus,
rct
,

immoretur**), vcrum eo

quod Jobannes

penna quasi audaciore vecsistere

divinam Cbristi naturam ante oculos

labo-

quum

a prioribus tribus ea

maximc memoriae
id so-

proditasint, quibus loquendo, agendo, patiendo bo-

mo
^i

de hominibus bene meruerit**).

JNfcque

lum, sed observavit idem, multis numeris

placet pcr singula ire
,

et partibus,

evangelia nostra inter se dis-

^^) de cons. Evang.

^^) de cous.

II. 94.

Specul. de Ev. Joh. epilog.

*'Tres

Evv.

1,

G. 7

Evaugelistas iu his

rchus

maxime

diversati sunt, quas Chr. per

humauam carnem

corporaliter gessit;

porro autem Johaunes ipsam maxi-

me

divinitatem Domini, qua Patri est sequalis, intendit,

prascipue

eamque
deas

suo
istis

evangelio

commendare
ita

curavit.

Itaque longe tribus

superius fertur,

ut hos vi-

quodammodo

in terra

cum

Christo homiue conver-

sari, illum

autem transcendisse nebulam, et pervenisse ad liquidum: coelum", de ser. Dom. iu monte I. 11. lu
ev. Joh. tract. 36 n. 5.

103
paria esse,

Quamquam

eiiim Augusiinus,

anticjuio-

icm

ecclesise

traditionem secutus,

Evangelistas qua-

tuor scribendo docuit

cepisse,
id(jue

unum

altcrum eodem ordine extradita liabentur,

quo nomina canonc nostro

ut

sic,

qni

serius

scripserit

prioris
<*)

librum

neque ignoraverit neque usu ncglexerit

Mar-

cum

eliam pedissequum
aliis

et

breviatorenr^Iatthaei ap^

pellavit, etsi

locis

eum

Lucae magis congruere

monuit*');
in

ita

tamen docet singulos suum tenuisse

disponendisque
,

rebus

enarrandis

consilium

et
alia

rationem, ut

alia prsetermissa

alia addita sint,

vero

aliter narrata vel

,

ad aliud tempus relataj unde

evidenter appareat
rit

verba singula, quibus usus fuein evan^eliis accui'ate,

gssq
(1.
1.

Ghristus,

non semper

non

in omnibus saltem,

servata

I.

4.

H. 29)
sit,

In boc autem egregie monet,

quam

nihil

omnino

quod nos tm-bare deque

reddere debeat
:

fide evangelioruiii sollicitos

esse

enim non in ductibus formistota orationis

que litterarum, sed in

tatem

compage veri-

quaerendam;
,

quare

in aliquantula
et

verbdrum
loquentis
falsitate

diversitate

dummodo animus

voluntas

expressa fuerit, ineplius nibil esse

quam de

sermonis clamorem toUere^*^) imovero, admirandam

^*^)

de cous. Evaug,

I. 5,
,

4.

Matthasiim vero hebraice evau-

gelium
firmavit.

scripsisse
I.

pariter
128. 167.

ex

traditiouis auctoritate

af-

4.

II,

^*^) 1. 1. I. 4.

^^)

Dom. iu moute I. n. modus et memoriae maxime commeudaudus uou esse meudacium quum quisque etiam diceus aliquid aliud quod etiam ille' uou dixit, de quo
de
:

ser.

1.

1.

II.

29

"utilis

aliquid uarrat,

voluutatem
,

tamen ejus

hauc explicat,

quam

etiam

ille

qui ejus verba coaunemorat.''

104
esse liac in re sapientlam

divmam, qna
autera

ii,

qui veri-

tatem in apicibus
lius

litterarum hserere somniant,

ils

me-

edoceantm', *)

prsesidium parctur,

qui liberius
osis

ut licet et decet

de rebus religi-

statuunt,
dictatoria

neque

certis

formulis

verborum ceu
olim

lege

sancitis constrlngi se palluntur;

quidem eos suspicionem

se,
di. )

impietatis incurrere potuis-

jam vero exemplo evangelistainim optime defenDenique

---

quod non ultimo loco monendum

alio
*

in

mutua

illa

evangeliorum ratione, qua una res

loco
Il.^ag.

aliis

verbis narratur, prsesidium interpre-

**}

66 j 67; "P^r

tforias sed

hujusmodi Epangelistarum locutiones non contrarias rem plane utilissimam discimus

cui dehent perha

et pernecessariamj nihil in cujusque perhis nos dehere in^

spicere

nisi voluntatemf

servire

ne

miseri aucupes i/ocum

apicihus

quodammodo litterarum

putent ligandam esse veritatem ^ quum utique non in verhis tantum^ sed etiam in ceteris omnihus signis animorum non sit nisi ipse animus inquirendus." II. 1 28 : '*/2e pute-

musj quasi quam Deus

quoe

consecratis sonis

ita

muniri veritatem, tan^

nohis,

quemadmodum ipsam rem

dicenda est, sermonihus
, ^

sic

verha^

propter illam

sunt dicenda , commendet ;

quum po^

tius ita reSf quce

per quos di-

cenda

est
si

proferatur

ut istos omnino qucerere non dehe-

remuSf Deus,"
"*)
1. 1.

eam
28:

sine his nosse possemuSi sicut illam nouit

II.

Saiicti poteutiaro
iiere

"Quisquis dicit, Evaugelistis certe per Sp, id debuisse coucedi ut uecjue iu ge

,

verborum ueque iu ordiue ueque ju uuuiero discrepareut, uou iutelligit, quanto amplius EfangelistaTum excellat auctoritas tanto magis per eos fuisse fir'mandam ceterorum hominum vera loquentium securitatem ut plurihns eandem rem forte narrantihus nullo
,
, , ,

iriodo

quisquam eorum de mendacio

ita

recte

arguatur

si

ab

altero

discrepaverit

ut possit efiam
Cf. u, 86,

evangelistarufii

gxemplo prcecedent9

defendi^''

105
tandi

non exiguum
ista

adesse

(II,

31*).

Verum ne

dis-

crepantia

linibus

justis

carere videretur, errofide

rem ullum

admitti

posse negavit, boiia etiam

si

commissum; ideoque,
tentari

quid contra veritatem vel

etiam auctoritatem divinam dictum videretur, omnia

jussit,

ut erroris

suspicio profligaretur

aut

codicem mendosum existimandum

tationem aliam quaerendam, aut,
in

esse, aut interpresi

neulrum

liceat,

medio rem, ceu ratione humana superiorem, redebere.

*

linqui
est

^)

Hoc

autem necessai-ium visura

,

inprimis contra

ManicKseos fortius urgere

qni,

ubicunqiie in rebus gestis vel orationibus Jesu alicjuid

diclum
sis

est

contra id

cpiod

verum

et

honestum ip-

videbatm-

prsecij^ue

quum

religionis et codicis

sacri

Hebrasorum menlio
Evangelistse

lionorifica occurrit

er-

rorem
lioc

mox

eviclum esse clamabant, in

etiam singularem afFectantes pietatem: "rectius

videlicet esse scriptoribus adscribere faJsitatem,

veritatis
c.

quam

auctori

mendacium"
11.

(sic

Faustus, vid. Aug.

Faust.

XVI.

XVII.

1.

3).

Quibus recte objisi,

citur,

omnem

librorum usum perire,

qui tanta

populorum
historise

reb*gione confii'mati sunt, tantg

temporum
eccl.

hominumque consensu
cath.
I.

roborati

ne vulgaris cfuidem

fidem ac gravitatem habeant (de morib.

60.

Ep. 2

li.

7),

omnem
si

vero narrationis
fidei fontes

evangelicse vei'itatem everti,

*^)

libri illi,

Ep.

83.

11.

3: "Scripturarum libris didici huiic hoiiorem

timoremque deferre, ut iiullum eorum auctorem scrihendo alifjuid errasse firmissime credam." Iii Ev. Joh^ tract. 112 u, i: ^'credat aiitequam sciat, uihll ah ahquo cvaiigeUsta essc coiiscriptum, quod vel ipsius vel alterius uou miuus veraci uarratioui possit esse coutravium.'*

106
et

eolumnae ecclesise ,

coeco et protel-vo

hominum
Ipsa

arbitrio

obnoxii fiant (contr. Faust. XVI. H).

vero, necpiaqiiara scriptores sacros

sibi relictos fuislit

ke docet, sed ita \i ntirainis adjutos,

in narratio-

ne texenda
scripserint,

et

ordine

tempbrilm instruendo nibil

nisi

quod memorij ipsorum Deus sug-

gesserit (de cqus. E:Vv. II. 51. 90. IH. 48).

Adversariis autem, qui

non tam

subtiliter

dispucollatis
ita

tando

quam ex

locis

eVangeliorum inter sc

dissensum probare conabantur, neoessariumi erat

occmTerc

ut singida quae objici solebant opera data

;

refutarentm-

hoc autem

consilio

libros

Augustini

de consensu Euangeliorum exaratos

docet; quonam vero

essG, ipse titulus

cum
*

successu
')

rem

egerit, ex-

emplis nonnulbs appai^ebit.

Quae

allata in ilhs hbris sunt

ad evangelia amiut videtm*

ce inter se concilianda ,

commode

ab auctore ipso non indicatie

et distinclae

sunt

etsi

ad

has quae infra sistentm* observationes revocare licet:

**)

Ser. 24o u.

"Ut osteudatur evaugelistas omues qua,

tuor uou iuter se dixisse coutraria

labor
;

valde operosus est

uouuulli euim putaverunt

quuJiu
ipsi

eos iuter se esse cou-

trarios,

esseut coutrarii auimae suae, et ideo

data est opera ab

iis,

qui potueruut, adjuvaute Domiuo,

ut osteudereutur iuter se nou esse coutrarii.'*

Teuduut

eodem

varli

etiam Augustiui

sermoues, iuprimis Ln>a

Eusehius vero jam auce*^

de coucordautia Matthoei
tor fuit libri
'jiiqi tj/?

et Lucae.

tojv ^vayysXloJv dtct(pojvlas ^

iuter

opera u4jnbrosii liber occurrit,

habetur, iuscriptus
;

quamquam

spurius vulgo

CoucordiaEvaug. Malth. etLuc. Alios

patrum ejusdem argumeuti libros diligeuter recensuit u^. H. Niemeyerus iu prolus. de Evaugelistarum iu uar*
raudo
J, Chr. iu

vitam reditu disseusioue.

i834.

107
,

1.

Multa verha non uno sensu occurrunt, di^

^ersis locis diverso

Jta:
'^nollte

modo
esse'*

intelligenda,
et

(II.

72. 74).

pueri

"pueri

estote!'*

^*stul-

tus fiat, ut sapiensslt"

"alter alterlus onera

al.

porr

tate" et ^'suum qniscjne

onus portet."
,

Hac tamen observatione

tus,

qua nulla neque verior

neqne aptior, non raro Augustinus, nimiasubtilitate ducabusus est ad verum et genuinum sensum turbiindum
13, 10:
6,

{Matth,
Marc.
prie

baculum non ducite vobiscum.

b' nil ducite vobiscum, nlsi baculummodo.

(1. I. II.

Hic Aug.

72)

baculum priore loco pro-

sumendum

esse.,

secundo vero symbolice de po(!).

testate
.

aposlolorum sumtibus aliorum vivendi

(Matth. 0, 10:

non

calceos portate.

\Marc,

6?

estote sandaliis instructi,

:

De quo Aug. (II. 75) sandaliis, inquit, mysticeinpedem neque tectum esse debere neque nudum dlcari
:

ad terram, b.

e.

Evangelium neqne occultandum

(
!

esse
).

neque commodis terrestribus accommodandum

II.

Quod
plenam
et

in uno evangelio habetar , in cdtero

veritatis

deest,

habet

auctoritatem^ cjuo-

iiiam prcetermittere non est

t[ue

falsum declarare; nemulto

*') ^ 3 )

Marcus
('*non

Lucas auctoritate
,

inferiores

sunt,

pares

sed suppares

iJeo quippe

apostolorum num^'0 adscriptl, ut appai^eret, non in

duodecim
235 n.
1.

illis

fontem
1.

gratise

exhaustum esse (Ser.

I.

239 n.
I,

de cons. Evv.
et

2).

Matth.

1-17

Luc,

3,

23-38: Stemma gen-

lilltlum duplex, cpiod

5

male vexaverat Faustus (contr.

3)

Cf. coutr. Faust.

iu

XVri. 3: "Lucse ac Marci evaugeliuiu uou iuiparem auctoritatem receptum est."

108
F.
III. 1.

VII. 1), explicandum ex consuetudine ad-

optandi, inter Judseos etiam usu frecpienliore recc]ita

exempla afFeruntur Ismaelis

;

filiorum
ita
,

Billise ct

Zilpse , filiorum Josephi , Mosis

quum

Jose-

phus

Luca

simpliciter

dictus

sit

"filius

Eli," A
esse

Mattliseo

vero "genitus a Jacobo,"

facilius

in

evang. Lucse originem adoptantis admittere, in Matihsei

autcm patris germani, neque

faciat

igitur esse,
II.

quod
Ev.

difficullatem

(de cons. Evv.

5. Qusest.

IL

5.

Ser. 51. n. 27.

8,

Contr. Faust.

III.

3).*)

{Matth.

28 (duo diemomaci) Marc.

5, 2.

Luc,

S,

28 (unus).
Matth. 20, 30 (duo coeci). Marc, 0, 46 (unus).

Duo quidem
erat

fuere

scd

unum
et

qui fama clarior

illius

dcque cujus

salute

homines regionis

plusatis

rimum

satagebant,
(11.

Marcus

Lucas nominare

putabant

56- 125).*^)

^') Praeter hauc explicaudi ratiouem duas alias affert, pri-

mam

hauc:

uuum

Evaugelistam patrem Josephi uomivel aliquem de cogualis

nasse, alterum

avum materuum
:

niajoribus (ita de socero

oel a\,)y

Rosenmi/Uer, PauluSy Kuiyi;

secundam hauc

duos propler iustitutum leviratus

patres Josepho tributos esse

hauc vero ratiouem (queui

Julius Jlfric.yHieroju^Amhros.y diebus uostris-ffg Eiul.

II. S.

233
S.
,

ff.

Lucas
rat
,

63

et Schleiermacher xiber d. Schr. des professi suut) iufirmam Aug. decla,

"quia

quum quisquam apud

Judasos

defuucto fra-

tre vel

propiuquo, prolem de uxore ejus exsuscitat, illud quod uascitur uouieu defuucti solet accipere." Serius tameu, libro Juliaui Afr. lecto, ipse ad hauc seuteutiam trausiit (Retract.
II.

7.)
,

*5)

Ita

Rosenmilller,

Kuinoel

Storr

(iiber

deu Zweck

d,'

evaug. Gesch. p. 545), Moller (ueue Ausichteu schwier.

Stelleu aus d. Ev. p. 58)
al.

109
Mattlu
tlo

9,

Marc,
Levi:

2, 14.

Luc,

5,

27

voca-

Mattliaei

et

utroque vero nomine idem

(II.

INTaltliaeus

appellatus est
10,

59).
Thaclclaeus).

Matth.
3,

3 (Lebbffius cognom.

Marc,
:

18 (Thaddaeus).

Luc,

6,

16 (Judas Jacobi)
(II.

Tria

nomina Judse apostolo communia fuerunt

Mattlu 28,
24, 4. JoJu
2.

70).

Marc.

16, 5 (unus angelus).

Luc.

20, 12 (angeli

duo)

Dao

fuere angeli,

sed Matthseus de eo tacuit,

intrantes
,

quem

viderunt sepulcrum
foris viderunt

Marcus de eo , cpiem

super

lapide sedentem) (IIL 63. 67. 69).

III.

Eadem

simili

modo

scepius Jesu et apo-

stolis

evenerunt y eadem similihus perbis a Jesu scesi

pius repetita sunt; neque igitur ,

eadem forte

res bis enarretur, mutatis loco, tempore, rehus vel verbis

(II.

nonnullis ,

suspicio falsitatis moveri dehet

69. 77. 97).

,

'Mattlu 20, 29 30 (duo coeci restituti

Iliericli.

exeunte Jesu

Luc,

18,

35 (unus coecus,

accedente Jesu Hieri-

cliuntem).

In alio

coeco

par miraculum pari

II. 48).

modo

^Etf;,-'

tum.

(II.

126. Qusest. evang.

')

IV.
versati

Minus accurate Epangelistoe nonmmquam sunt in usu singulorum verhorum inque tem-

"^)

De hac
sensum
iu

aliisque artibus, quibus

tollere laboraruut, vid.

non magis
quae

feliciter disLiicJce

beue mouuit
.

Comm.

iiber d. Schr. des Joh. II. S. 4^8

facti

5^)

Identitas

tameu ex siugulis narrationum partibus

Cf.

manifesta videtur.

Schleiermacher iiber

d.

Schr.

d.
12.)

Luc. S. 236

f.

(ita

jam Orig. Comm. in Matth. XYI.

110
Tpotis

ratione

instituenda

ita

tamen,

iit

unus al-

teri

non repugnet.
Matth.

Luci 2'

Quuin

Mattli.

narrationem

habet de adventii

Magorum
,

et fnga

parentum Jesu in
,

^gyptum
in

Lucas autem

liis

omissis

addidit ,

fjua)

Ev. Maltli. desunt,

de circumcisione Jesu ejusfacta,

ita

que in templo

oblatione solenni

Augustinus

utramqrue narrationem conciliavit,

ut circumcisio-

nem magorum
in

adventus excipiat, bunc vero oblatio

templo

quibus

demum

factis

narrationem Mat(in Luc.

tbsei

de fuga in

jEgyptum interserendam

2, 39)
(

pntavit (IL 17).^)

MattJi.
7,

Centm'io ad Jesum accessit,

Misit nuntios et amicos.

\Luc.

3.

*.

Mattb. niinus accurate, qnamvis

non conlra om-

nem usum
tios

lorpiendi,

rem

narravit,
ipse

suo

nomine

mitlit,

quum, qui nunquodammodo accedere

dici possit

(IL 49).

(Matth.

9,

18: Jairus

\Marc.

5,

23

mea jam mortua est." *'iilia mea animam agit." Cf. Lwc 8, 49.
:

"iilia

Duo
Matth.

posuerunt

quod

dixit Jairus

Mattlissus au-

tem, quod
8,

cogitavit (?)

(11. Q(S)'

14

ss.

Marc.

1,

29

s.

Luc.

4,

38

ss.

so-

crus Petri sanatur.

Matth. 21, 18

ss.

Marc.

11,

12

ss.

ficus

impreca-

tione exarescens.
8)

Eandem
hist.

fere

ratiouem
11.

sequuntur
i

iSfo/-r

(diss.

exeg. iu
(1.
^

N. T.

libr.

p.

ss.)

et Schleiermacher

1.

p.

autem ut videtur Paulus^ Kuinoel Hug^ (Einl. II. p. 239) al. ohlatiouem in templo priorem faciunt adventu magorum, cum fuga in iEgyptum huuc
43
s.);

rectius

proxime coujungentes.

111
Mattlu 26, 6
ss.

Marc.

14,

ss.

JoJu 12, 1

unciio

Jesu Bctlianise facta.

MattJu 26j 34. Marc. 14, 30.

Z''Z^c.

22, 34. JoJu 13,

38: praedictio abnegationis

MattJu 26, 69
ss.

Petri.

ik/arc. 14,
ss.
:

66

ss.

Lac, 22, 54

ss.

/oA. 18, 25

abnegatio Petri.

Quum
ct

in his omnibus Evangelistffi nmic in loco

tempore indicando, nimc etiam in ordine rerum

inter
se

gestarum persequendo minus

conveniunt,

observatum ab Aug.

est

scriptores sacros, ubi

id)i

comvisum

modius

sibi,

vel potius

Spiritui

s.

aptius

fuerit, res prius a se omissas recapitulando addidis-

sc,

alias,
,

quae prius

evenerint,

narrando prseoccu,

passe

alias

vero

brevitatis

studiosos

silentio
IIT.

nino praetermississe (11.51. 90. 131. 153.

25.
48).

5.

om23-

iMattJu 26, 73.

<
!

Marc.

l4, 70*.

adstantes

Petrum in-

terrogant.

Luc, 22, 59

alius

qiiidem interrogat.
afFixi

IMattJu

27, 44.

Marc, 15, 32: latrones cruci

Jesum
Luc. 22, 39
Mattbaeus
tes
,
:

irrident.

unus latronum
et jMarcus,

irridet.

locum brevius perstringenuno

,

plures posuerunt pro

vel

(ad

exemplum

prius)

unus verbis fortius affirmavit,

(III. 25.

reliquis fidem

ejus seqnentibus

53).

iMattJu
Marc.

28, 1

mulieres sepulcrum adeunt "vespere

quae lucescit in

sabbati,
16, 2.

primam

sabbati."

Luc. 24,1. JoJu20,i' primo dibiculo.

figura

MaithacuSj synecdocbes

adhibita,

vespe-

ram

posuit pro

nocte eaqiie noctis parte, quae lucc

112
solis exorientls terminatui',

ncmpe

quia ab

iriitio

Vc-

sperae

sabbato finito

licebat

aromata

ct relicjuum

pollincturee

apparatum coemere (?)**)

(III. 65.)

V.

Ubi verba evangeliorum inter se collata

sensum
sunty
ut

alium exprimunt^

vel

ita

sihi

oppoaita
est,

unum

alteruju toUat,

tenendum

rem
ut

agi nuLlius prorsus momenti^ factum vero

saluhriter
esse, sed
Ita

esse,

homiaes discant^
in^erhis
3,

non verha quoerenda

loquentis,

animum
:

Matth.
16

11

calceos portare, et

Marc.

1, 7*

Luc
3,

3,

calceorum corrigiam solvere

Matth*
1, 11.

17: "ille
3,

est filius

meus

dilectus/* et
(II.

Marc,

Luc,

22: "tu es

filius."

29. 3l).
ita

Essc vero hvcc longe plurima

prseclaro

observata, ut

exemplo Augustinus

iis

praeeerit, qui post-

ea in harmonia
collocarunt,
singulis

evangeliorum construenda

operam

nemo puto inficias ibit*), qxium non modo locis lucem egregie affuderit, verum
,

cpiosdam etiam indicaverit fines

dire

qiios ultra labor

proalio

non debeat

necjue

equidem
si

scio

an ex

**)

Nulla "vero hic difEcultas est,

^aTOjv

vertuntur, "septimana peracta,"

da^^arov.
II.

verba Matth. oft aa^^ cf. Marc. 1. I.

Siaytvofiivov r,

*)

de

coiis.
,

Evv.

i6:

''Ne

moveant animumque coutur-

bent

sic

uuumquemque

evaugelistam coutexere uarra-

tiouem suam,

ut tauquam nihil praetermittentis scries

digesta videatur; tacitis euim, quae

ea, qua3 vult dicere,
illis

uou vult

dicere, sic

quae dicebat adjuugit, ut ipsa

coutiuuo sequi videautur;

sed

quum

alter ea dicit quas

,

alter tacuit, diligeuter ordo- cousideratus iudicat

locum,
ut

ubi ea potuerit, a quo prastermissa suut,

ea
,

trausilire,

quae

dicere iuteuderat

ita

superioribus copularet,

tauquam

ipsa nullis iuterpositis sequereutur'\

113
nuUo
libro insignis in Augustini in nodis solvendis

dexteritas, in rebus conciliandis ingeniositas luculentius appareat.

Nihilo tamen secius,

ejus

qusestionem difesse,

iicilem

nondum opera
,

exhaustam

qnum

certum

unde

exierit

principium desit , mibi qnidem

est.

certum indubitatumque
sus est,
tio
,

Ingenue quidem confesevangeliorum compara-

quod docet
esse

instituta
dictis

singulis

librorum
,

non adeo plenam

iu

veritar-

tem contentam
nes
liabitse

ut

non
e.

uno

res gestae

oratioin

accuratius b.

verius et rectius

quam

altero propositse legantur,

nonnunquam etiam realem

tolli

adesse dissensum,

qui explicatione

nequeat *^)5

verum tamen
git
,

erroris lapsusve memorise

,

nomen

ita

fu-

ut alia

omnia potius admitli

posset,

et

si aliter

res ex-

pediri
ret**).

non

judicium prorsus suspendi jubeut coutenderet, adductus est

Hoc autem
,

no-

tione iuspirationis
ut evangelistae,

quam

ita

constituendam putavit,
iustrumenta

in minimis etiam rebus

Spiritus sancti , niKil ex iugeuio suo vel ex memoriae

fide litteris consignaverint
sibi coustitit
,

* ^).

Verum
,

in

hoc neque
fuit,

ueque etiam religioui

5

uti

voluutas

satis consuluit
ties res

consuho euim evaugelistas egisse, quo-

gestas

minus accurate

et veritati

conveuienter

tradiderint ,
tat;

reverentia sanctis viris debita statuere ve-

Deum

vero,

aeternum veritatis fontem,

erroris

h.
lis

e.

mendacii auctorem esse , ut in evangelistis siugu,

iuspirandis rejDugnaverit sibi

5

quis
,

demum

cogitare

sustiueat
^^) vid.

at

vero

iu hominibus

quos Deus instru-

supr. p.

io3. 112.

")
*^)

vid. supr. p. io5. uot. 5i.

\id. supr. p.

106.

114
xerit nobis certos et sanctos fidei christianae narrato-

res

admittere in rebus

quse ad religionem
styli

non per,

tinent, lapsum memoriae vel

tas

qualemcunque

pie-

cordata neque probibet neque ipsa metuit.

si

Hic
asser-

vero
tione

dixerit aliquis, ita

non multum nos ab

Manichseorum abesse

(vid. supr. p. 105), is in

ex-

terna litterarum specie profecto haerebit, sensu litte-

rarum neglecto;

isti

enim quum fidem evangeliorum

,

arbitrio suo subjecerunt, nos

omnem

arbitrio

viam

prfficludentes

sacros scriptores duces unice sequimur,

fidei christianse

notionem quippe

ex libris

eorum hau-

rientes, ex ea vero

summam eorundem

in rebus fidei

auctoritatem derivantes atque tuentes.

Peccavit autem in eo inprimis Augustinus,

ncglecta regula: incognitum ex cognito
esse

quod

exphcandum

indolem mutuamque relationem evangeliorum

ex inspirationis notione constituere voluit,

quum hanc
usus,.

debuisset ex ratione Scripturae sacrae explorata et cognita derivare.

Ita

vero

quum

docet oculorum

Evangehstas in rebus
ahos
alias

fidei tractandis

interdum quidem

adhibuisse formulas verborum,

et historiae

cum

nullo
in
iis

autem doctrinae
vero
,

sacrae discrimine,

qua^ nullo pi^i externo vinculo

cum

rebus reh-

giosis cohaerent, ita

nonnunquam
;

dissentire, ut

con-

sensus
toritas

effici

non

possit
,

quid tandem divina ipsa aucnisi inspirationis

monet docetque

nomen non
et ef-

tam ad modum

efficaciae
:

Dei quam ad vim ejus

quippe factum
esse,
et

fectum referendum esse

Deo miro
absoluta

modo

operante, ut sacris libris suprema

iis

auctoritas constet in

omnibus,

quae sive historici

sive dogmalici argumenti

ad religionem pertinent 5 ne-

115
que vero esse. quod fidem turLare debeat,
(pise
si

in

iis,

sine fidei et pietatis detrimento abesse potuissent,

sacris accidisse videatur.

humani quid auctoribus

Hoc

autem quin Augustinus agnosceret, non multum adeo

abfuisse videtur
cesserit
, ,

qnum
sic

ipse reperiri in evangeliis con-

quae

utrum

an

aliter dicta fuerint nil

illa
,

om-

nino referat; obstante vero

quam

dixi inspiratio-

nis positivae et litteralis notione

neque distinctionem
ejus

banc accuratius proposuit

evangeliis

neque justum

usum
Ita

in

tractandis

instituere ausus est.

,

vero

quum
et loci

religioni duceret

nominis alicujus vel temporis

permutationem ad memoriae lapsum referre, in-

credibile est ,

quanium

se cruciaverit in singulis singu-

larum narrationum partibus invicem conciliandis^ idque

irrito saepe conatu.

Exempla qimm

ante

jam habueri-

mus, hic unum alterumve addere

Matth. 27,
phetae
sunt.
licet,
,

sufEciat:

10*.

verba excitantm' Jeremice pro-

quse ex oraculo Zacharice sine dubio desumta

Htc autem quod habet Augustinus mireris

sanctos

sci-

omnes prophetas, inquit, uno

spiritu lo-

cutos, mirabili conseusione inter seconstare; singula

igitur

quum omniura
neque
igitur

sint et
,

omnia singulorum, quae

esse

dicta sunt per

chariae,

Zachariam

quam ZaSpiritum sanctum mentem et stytam Jeremiae

(
!

lum
^"^)

Matthaei contra veritatem rexisse

Sauiore judicio usi sunt Orig.

(in. 30) *).

1.

Comm.

iu Matth. ad h.
et

''suspicor aut errorem esie Scripturae,

pro Zach. po-

situm Jerera.
,

aut esse aliquam Jeremiae secretam scrip-

turam" et Hieron. Comm. iu Matth. ad h. 1. "Legi Muper iu quodam volumiue hehr. Jerem. apocryphum, iu quo hasc ad verbum scripta reperi; sed tamen mihi
videtur magis

de Zach.

sumtum

testimonium''
8*

. .

iu Pi.

116

(Marc.
(o:

15, 25:

Jesus

cruci

affixus

hora

lertia

h.

9"').
:

Joh. 19, 14
l^"*)*

Jesus
:

coram

Pilato

hora sexta

(o:

h.

H^^ Augustinus

Marcura horam nonam non

clamores

supplicii

horam

indicasse, sed retulisse ad

Judaeorum in iuterrogatione a Pilato habita, postulantes

,

ut cruci affigeretur

tum enim Jesum lingids Juut postea

daeorum
militum;

dici potuisse cruciatum,

manihus

Marcum autem

in illo substitisse, ut Judaei

Pilatus ejusque mili-

supplicii Christi
tes rei

non minus quam

(III.

declararentur (!)
1.

42? 43-

Tract. in Ev.
Sensit

Joh. 117 n.

Enarr. in Ps. 63 n. 5).

tamen
sub-

sine dubio vir

tilitati

bonus
;

hoc loCo nimium

hoc subjunxit
:

se ingenii

indulsisse

quai-e

'^utinam etiam

plures

ab

aliis

inveniantur hujus
utere

exitus qnaestionis

qnod donec
77
**)
:

fiat,

mecum

isto si placet!^^ ^*).

"iu Jer. invenire

,

non potuimus

sed iuveuimus iu
fuit''.
,

Zach.: videtis ergo

quia et hic error

quod Neque vero ambagibus multis opus erit ueque lectiouem Jointerpretes tautum uou omues suadeut hauueam ixxt) mutare iu TQtti] coutra graviorem codd. et verss. auctoritatem, si admittimus, Johauuem secutum

sse

Romauorum
,

horas computaudi ratiouem

,

qua

dies

t apud nos a media nocte iucipiebatur

matut. damuAtus
h. 9"*

ut Jesus h. 6"
fuerit.

vero cruci aiHxus

Jo-

hanuem autem a more judaico hac in re discessisse, ueque per se improbabile est, quum Joh. longc serius,
per multos auups extra Palasstiuae fiues commoratus
vitate
serit
,
,

ci-

jud.
et

jam

certe

vastata,
,

evangelium
,

couscrip,

vero eo coufirmatur
difficultates

quod
:

admisso hoc

alias

quoque
cili,

chronologicae de coena paschali fadies

ut videtur, ratioue solvuntur

enim
s.

Jovis, qui
TiQOjrrj

a vespera inde Judaeis erat d.

at,vfivjv

XIV

Nisan
,

rwu
7),

(Matth.

26,

17,

M^rc. i4

12.

Luc. 22,

117
X.
Superest , ut de Vetere Testarnento quaedam ad-

damus
enim

cui ut veritatis

notam

vindicaret,

non

leve
*).

NoHi
con-

stro erat
,

cum Manichseis certamen subeundum

,

pietatem inter cavillationes fingentes

ut

staret, libros

V. T. a veritate immane quantum

efFata

dislare^

provocarunt ad

Jesu et apostolorum, negantes,

cum

his ullo

modo
:

eos conciliari posse.

Ex

multi*

hic pauca seligamus

Gen, i, : '*principio
Joh, 1
,

fecit

Deus

coelum

et

terram"

coll.

10

''mundus per ip-

sum

(Cliristum) factus est".

Gerz.

reqnievit Deus" coll. Joh, 5? 1

2, 2 ? "die 7"^** ^'pater meus usque

nunc operatur".
trem
I9j
et
'-

Gen. 2

18

"relinquat
suse"^
. .

homo pa-

matrem
"omnis

et adhoerebit
(jui reh*c[uerit

uxori

colL Mattli.

29

uxorem
:

possidebit viet

tam aeternam".

Exod. 20, 12
Gen. 3,
:

"Honora pati^^m

matrem!" colL Matth. 8, 22:

suos sepelire!*'

''sine

mortuos mortuos

10. 13:

"Deus locutus
vidit

cum Adamo,
<juam".

colL Joh. i, 18
:

"Deum nemo

un-

Prop. 6 ? 6
^

"imitare formicam, et intuere

"nolite cogileviter sane et

dihgentiam ejus" colL Matth. 6, 34:

tare de crastino"
').

De
d.

his

autem

Romauis
io^Trjg

et

Syris

erat

XIII.
i).

Kisati

s^

^iiiqa tiqo t^t

Tov naaxcc (Joh. i5,

s.

Ita

jam Moller

iieue

Au-

sichteu u.

w.

S. i63

ff.

Bretschneider Probabilia de

Ev. Joh.
**)

p. io6.
:

Coufess, VII. 27

"avidissime arripui veuerahilem styet prae

lum

Spiritus tui

ceteris apost. Pauli,

et perie-

ruut quaestioues
,

illae,

iu quibus raihi aliquaudo visus est

et

et uou cougruere testimouiis Legia adversari sibi Prophetarum textus sermouis ejus.

*')

Vid. coutr. Adimaut. u.

1. 2.

3.

6.

9.

24

al.

118
inepte objectis facilis victoria fuit
,

cum minore

etiam,

guam

quae Augustino erat, ingenii sagacitaie;

,

neqne

est profecto

cur in

iis

quae singulis opposuerit , re-

censendis tempus perdamus.

Graviores autem
ese

et (juse

magis ad rem faciebant,

ex
prseceptis

erant objectiones,

quse petebantur

etbicis Evangelii et Pentateuchi inter

se comparatis;

htc enim recte contendere licebat,

sisse

Mosen populum
s.)
,

jus-

par pari referre , (Exod. 21? 24

quum
ss.^
,

a Jesu

nihil magis

improbatum

sit

(Matth. 5 , 38

Mo-

sen hostibus debellatis parcere graviter prohibuisse

(Exod. 23
fecerit,

quum Jesus primam legem hanc 22 ss.) amorem ad omnes, hostes etiam, extendere
, ,

(Matth. 5, 44

ss,)

animos Judaeorum
,

totos ad prae-

mia
26
,

terrestria ceu

finem bonorum intentos fuisse (Ler.

1 ss.)
,

ss.

Deut. 28

quum

qui

nomen

Christo
al.),

dederint sursum tendere jubeantur (Matth. 16, 24 s.

discrimen ciborum purorum

et

impurorum

praeci-

puum
tum
tem

tenere in disciplina mosaica

sit

quod auctore Jesu sublatum

(Matth. 15,

locum (Lev. H), nullumque esse declara-

H
,

ss,")^*).
,

Neque vero
sed

diversitaei

ades^e Augustinus negavit

quum

per-

suasissimum essel

"omnia tam in Vet. quam in N. T.

et

uno sancto Spiritu conscripta

(contr. Adimant. n. 3)

commendata

esse*\

diversitatem aham vel majorevelationis auctoritate

,

rem

esse,

quam
;

ut

cum

con-

stare posset

optime enim
,

rem

acu quasi tangens,

monuit
dedito
,

in Judaeis

populo rudi sensuumque imperio

necessariam ante omnia fuisse disciphnse ex-

*8)

Vid. coutr. Adimant.

u.

i.

3.

7.

8.

x5 17, 18.

119
ternse severitatem
,

qua priraum adduceremur ad

5

justi-

tiam civilem moribiis observandam

sic igitm- auctore

Deo legem mosaicam

apparuisse

quae rigorem sapien-

tissime liaberet humanitate

to ejus gratia evangelii

temperatum, ut fundamen-

tempore opportuno superstrue-

retur (contr. Adimant. n. S- 15. 17).

Quandoque tamen Nostrum nimium

trinae efEciendo

fuisse in

ob-

jectionibus impugnandis inrjue consensu utriusque doc,

quod

nibil

omnino
,

in libris sacris
,

liiunano

modo

explicari passus est

Ita,

abunde multa do-

cent exempla.

utprobaret, in V. T. jam crea-

tionem mundi ad Trinitatem referri, verbis Geneseo5

(1
,

3)

"Deus dixit

fiat

"

indicari vokiit efficaciam

Filii

s.

Verhi

latentis

sub verbo dicendi.

Ad locum

Exodi autem
dicitur

(20? 5),

ubi Jebova culpam parentum

in liberos persecuturus vel ad tertiam usque

:

qnartamque stirpem, boc observavit

liumani stirpes distinguendas
essQ.
:

quatuor generis

ab

Adamo

ad Davi-

dem usque,

Davide ad exilium babylonicum, hinc

,

ad Christi in terras adventum

quartam denique ad
ita

uhimum usque rerum

finem protrahendam ;
:

vero

verba nihil praeter hoc dicere

Gsse decreto

Dei sa-

pientissimo constitutum, ut homines

generationis, h.
e.

tertiae et quai^tae

inde a tempore

exilii,

poenas luant
defuncti con-

eorum, quae

et ipsi et

majores

jamdudum

tra voluntatem

Dei

et

ipsorum salutem egerint ; quod

quidem eventu
11.

satis

comprobatum
his

esse (contr.

Adim.

1.

7).

Sed de

jam

satis

et

uhra actum es&e

videtur.

120
XI.
Veritatis
et

accommodationis studium,

Quaestionem supra agitatam de mutuo evangelio-

rum consensu
fuerint

allera affinis ei excispit

num

et

quate-

nus scriptores sacri veritati minus congrue locuti

,

quamquam

ipsi

plena veritate instrucii, ut

temporis usihus prudenter inservirent,

Erat autem haec qnaestio, ut diebus nostris
primis etiam ecclesiae seculis,
sic

mullum

agitata, aucto-

ribus praeserlim Manicbaeis, qui, pro eo qno in inter-

pretatione utebantur arbitrio,

simulationes pariter ac

errores freqnentissimos in apostolis admittebant, idque

eo

facilius

quod

vita Jesu a natalibus

ad mortem ussimula-

que nibil

ipsis erat nisi

affectuum

bumanorum

tio continuata. )
siae

Neque vero

inter interpretes eccle-

fidei

addictos defuere,

qui disputandi rationem

dispensatoriam
viderenlur.
ipse
,

quam
in

dicebant nimio ambitu extendere

in

Incurrit

banc censuram Hieronymus

2?

qiii

Paulum

Ep. ad Gal.

14 baud sincero

animo docuit

reprebendisse

inconstantiam Petri

quum

ipse ejusdem culpae reus esset,

16, 3)
,

admissa in Ti-

motbeo circumcisione (Act.

professus,
tilibus

quin aperte etiam

se

Judaeis

esse

tanquam Judaeum, gen-

tanquam gentilem

(1 Cor. 9, 20),

sed in-

dignationem simulasse,
ret5

ut

gratum Gentilibus face-.

neqne Hieronymum interpretationis bujus aucfuisse,

torem
*)

docet

epistola

Augustino scripta

(75

Faustus (vid. Aug.

contr. F.
,

XXVI.

8)

"ut ab

iiiitio

sumta homiuis

similitudiiie

simulavit afFectus, sic ab re

omues humauae couditiouis non erat, si in fiue quoque

cousi^nandds oecouomi gratia fuisset visus et mori."

121
h, 4. 6)
j

ubi provocatur ad aliorum interpretum conOrigenis inprimis in Commentario in Ep.

,

gensum,

ad Gal. nunc deperdito

atqiie Clirysostomi in
,

sermo-

ne 58vo.

Augustino vero
sic

qui ut de rebus ethicis

omnino

inprimis de officio veracitatis severius judi-

cabat, illa interpretandi ratio

ter displicere.

non

potuit

non vehemen-

Eam quidem
si (juis

concedit esse naturse ho-

minnm

infirmitatem, ut

non omne mendacium cavere

aegre et invitus,

possit,7)

imovero,

commo-

di aliorura studio ductus,

a veritate discesserit, bonae

intentioni justam tribuit

laudem;

'^)

hoc autem con-

stanter docet et affirmat,

omne mendacium culpam

sit, '*) ullo

habere, '*) neqne in scriptoribus sacris igitm', in qni-

bus
^)

alius virtutis

modulus adhibendus

mo-

Coiitr. meud. n. 36: "quia homiues sumus et intcr homiues vivimus fateor me uoudura esse iu eorum uumero, quos corapeusativa peccata uou turbaut; saepe me
, ,

iu rebus humauis viucit seusus huraauus, ueque

stere valeo."
^^)
1. 1.

resi-

u. 33:

"multum fateudum

est

propiuquare

justiti,

quamvis re ipsa uoudum, jam tamen spe atque iudole animum esse laudaudum qui uuuquam uisi hac
et,
,

iuteutioue
^*)

meutitur, qua vult prodesse alicui,

uocere

autem uemiui."
1.
1.

u.

a6.

3i: ^'Mendacium est falsa significatio

voluntate fallendi;
esse

quod
3

cum

est contra veritatem, justara

uon

potest;

quis autera

dubitat, coutra

veritatera

esse

meudaciura omue

uullum ergo justura esse potest

quseriraus

^^)

meudacium." 1. 1. u. 33: "uou de homine

adhuc pertiuente
,

ad Jerusalem terreuam, sed de cive

illius civitatis

quas

sursum
ex

est libera

mater uostra aeterua iu coelis;

autera

et re-

spoudetur uobis quasreutibus:

veritate;
filii

omue meudacium uon

est

illius civitatis filii

suut utique

veritatis."

122
do admitti posse ;
fallendi vel

^*) idqiie eo
,

minus

quod, consilio
et in-

uno loco admisso

omnia lubrica

certa facile fiant,

rp^ium, si qnid durius vel difficilius

dictum videatur

unicuique liceat orationem pia frau-

de simulatam suspicari. '*)

Paulum vero

(juod attinet,
suscepit,

vindicias ejus in epistolis 28va,

40ma

et

82ma

Hieronymum
codicis
iis,

"ut nuXivtpMav caneret" graviter

;

admonon ab

nens (Ep. ^O n. 7)
sacri ab

verum enimv^ro
hoc

qnum

auctoritas

iis

pendeat quae scripserint ,

uticpie docet

(juse

egerint auctores,

concedi
sibi,

posse,
firmiter

apostolum agendo non semper constitisse

modo hoc
;

teneas,

litteris

dasse

quod ex animi
instituta

sinceritate

eum nihil mannon haustum petitumquod

que
ritus

fuerit
et

neque autem Paulo

vitio verti posse,

Judaeorum interdum observaverit,

,

quum,
que
ipsi
,

etsi clu-istianus factus

Judaeus natus fuerit, neut

ita

coetui Judseorum oppositus,

nou

licuerit

salva religione, officia

nonnulla eorum subire ; in

his vero nihil

eum

egisse simulatione fallaciae

ductum,

sed misericordiae sensu, quo

facihu* veritatem evan-

gehi hominibus persuaderet. '*)

Muha
nemo non

hic acute et egregie

fatebitur.

Omnino observata

Gsse,

JNimirum quod negavit, primum:

,

in libris sacris

dictum ahquid repqriri

si

quod non ve-

ritatem habeat,
^*)

non
g
:

verbis simphcibus expressum,

De

cous.

Ev.

II.

"Homo
,

religiosus

quodlibet aliud

qusreudum
7 5)

potius

judicaret

quam

Evaugelistaiu crede-

ret esse meutitum," coutr.

meud.

u. 26. 35.
u. 3.

De

saucta vir^iuit.

n.

17.

Ep. 28

4o u.

7.

coutr.

adversar. Leg. et Proph.

^*)

II. 3.

Ep. 4o
et

u. 3. Coutr,
II. 4.

meud.

u. 26.

Coutr. adversar. Leg.

Proph.

123
at

forma imaginum tamen adumbratam

' ^)

deJnde

mendacium sensu
mitti po?se

strictiore in scriptoribns sacris

si

ad-

<juum in docendo,
non

non nudam semper

dederint veritatem,

fallendi fuerit voluntas, sed

per gradus ad veritatcm adducendi,

sunt
,

haec ita dicta

ut pio nemini secus sentire liceat.

Ipsum vero

locum
gavit,
ligi

Epist. Paulinse cpiod attinet, verissime certe ne-

jQctam et simulatam Pauli indignationem intelcpiss

posse,

neqne verbis Pauli totiqne sermonis

nexui convenit, neqne etiam

vitate

cum

rei quae agitur gra-

constat,'^) (juandoquidem Petrus

,

non tam im-

prudentise agendi

reus erat

suo

quam levitatis auimi et hypocriseos unice commodo intentus quo quidem

;

justam indignationem non Paulo

comraotam

fuisse,

quomodo
simularet,
ut
tis

credibile est ?

imo

ut affectum irae ludendo

qua

demum
famam

ratione adduci potuisset, nisi

auram popularem captaret sibique majoris probitaet sanctitatis

conciliaret?

qnod qnidem non

At

prius

dictum quam refutatum esse crediderim.

,

enimvero

quum haec
,

ex indole ipsius loci Augustinus

ut,

ulterius objiciendo
aliis locis collatis

exponere potuisset ac debuisset,

doctrinam ^e accommodatione dif-

ficilem accuratius definiret, placuil ei in disquisitione

^7)

Coutr. meud. n,

35:

"Quod

esse

creditur,

ostendatur
dialio

nou

esse

meudacium,
,

sive ubi tacetur

verum ueque

citur falsum

sive

ubi siguificatio

verax aliud ex

vult iutelligi."
^)

Neque taceudum
yS u.
6)
:

liic

est

quod Hierou.

ipse fatetur (Ep.

iuterpretatiouem illam iuprimis hauc ob cau-

sam

tot tdutosque uactam esse defeusores, ue Paulus priucipem apostolorum audaciore vituperio perstriugere
videretui'.

124
generaliorl de ofBclo veritatis et mendacii notione subsistere
,

ita

vero neque

sibi constitisse

neque rem

fe-'

licius confecisse videtur.

Nam quod

ipse pietate salva

concedi posse docuit

misericordiae sensu
ficio

scriptores sacros buraanitaiis et

fuisse
,

commotos interdum

ut of-

veritatis

aliquantulum remitterent, hoc totidem

si <juid

fere verbis

video

sustulit atque negavit,

quum
cium
tionis
scilicet

auctores illo5 tanta

veracitatis servasse
,

cum
ut ne

religione docuit offi-

unum quidem

simula^

exemplum
:

in

iis

admitti sine impietate posset

**si

ad scripturas sanctas admissa fuerint velut

,

officiosa

mendacia
3).

quid in

iis

remanere

auctoritatis

?'*

(Ep. 40 n.

Verum enimvero
et facultates

demittere
,

se

do-

cendo ad ingenium
est nisi alias

aliorum

quid tandem

induere

et

simulare notiones, nisi a veri-

tate perfecta sciens volens(jue recedere, ut,

primo

fac-

to initio

veritati pleuiori ac puriori facilius aperia-

tur via ?

Ipse vero Augustinus bic ut saepius fluctuasse vi-

dctur

dum

in studio librorum sacrorum versabatur,

cogente

quasi necessitate concessisse videtur,

<juod
,

deinde , ingenii meditationi totus se committens

ve-

hementer impugnavit ; pbilosopbus enim magis quam

interpres
,

non tam ex

iis

quae Jesus et apostoli egeest,

runt dixerunlque, efficere conatus

quid

bonum ho-

uestumque

sit

quam

ex sua qualicunque boni honestiet dicere Jesus

que notione, quid agere

buerint.

apostobque de-

In eo autem, quia lerrebat pessimum eorum

,

arbitrium

qui nibil
,

non per accommodationem dic-

tum volebant

tutissimum judicavit

omnem
usum

in litteris

sacris simulalionis vcl dissimulationis

negarc, pa-

125
nim ad
id attendens
,

quod omnis librorum illorum

ut

pagina docet , tantam et Judaeorum et Gentilium fuisse

animorum am-iumque duritiem,

vina veritas profuisset
,

parum

profecto di-

nisi consueti
si

vocularum soni

sensus pulsassent.
funestis

Quare

qni nostris etiam diebus,

rei abusibus ut dicunt contristati et perterriti,

et

accommodationem in orationibus Jesu

admittere
nefas existiment
,

apostolorum
sibi

dubito

quid

velint

num

satis ipsi intelligant

qnum

dubio profecto careat,

rectum sermonis usum non solum ex seternis veritatis

legibus pendere
,

verum ex

sapienti etiam ratione eo-

rum

habita ,

ad quos diriguntur verba.

Hujus autem
et apostolos

sapientiae

nobis exbibere
qusestione
:

exemplum perfectissimum Jesum omnes fatentur 5 quare in

,

positiva hac

accommodatio

num et qnatenus

in libris as-

cris admitti possit ac debeat, nescio

cm* hsereant sem-

per in disputationibus philosophicis vagis, centies repetitis

;

quum

ipsi

hbri potius assiduo

,

et dih*genti

stu-

dio aggrediendi sint

ut accommodationis hcitae et sa-

lutaris natura et ambitus, prseeunte Jesu

cum

apostohs,
,

constituatur

leges et fines

quantum

fieri possit

di-

stinguantur,

quos uhra citraque nequeat consistere

his longus foret

rectum.

Sed de

sermo

neque hujus

loci et tcmporis est.

xn.
3.

wSufficientia.

Per spi cuitas.

quod rehgiosse cognitiocopulam

In volumine hbrorum,
nis

fontem

et

sanctam

ecclesiae

Deum

nobis

dedisse credimus et profitemm',

non sohim

divinae re-

126
quiruntur notae, purissima veritatis integritas
gusta numinis auctoritas
,

et
,

au-

sed humanse quoqne

indo-

lem dicimus
ut ex

et

rationem usibus liumanis sapientissime,

sive quantitatem spectes sive qualitatem, attemperatam

iis
,

quae scire necessarium ad salutem

,

nihil disit
,

sideretur
intelligi

neque eorum ahquid

vitae

ita

propositum

ut

inque

usus converti nequeat.

Neque htc
docerent

vero Manichaei defuere sibi, Scripturas sacras impugnantes et ecclesiae

pacem

infestantes

qui

quum

tot esse

paginarum illarum lacunas,

cahgines tantas,

ut,

Manetis

demum

institutione accedente, cujus

ad-

dere et illustrare '') non minus esset

et corrigere (vid. supr. p.

quam
,

distinguere
et

97 not. 39)

omnia plena
ut

clara evaserint, id

onmi modo egerunt,

usum, qui
apo-

hbris

sacris

ex consensu ecclesiarum pio constabat,

auctoritatis arbitrium,

everterent,

summae autem
ereptum,

stohs

calhde

in suas

manus

transferrent.

Et

transtuh*ssent fortasse, nisi Augustinus,

quique

cum
]\i-

eo ahi stabant Sacrae Scripturae viudices et assertores,

veneno illorum salutare opposuissent anlidotum.

mirum hoc Noster

cet ,
ita

Christiano nemini

dubium

esse
,

dout,

sapientiam Dei hominibus

consuluisse

quantum

satis esse judicaret, Scriptura sacra revelatum

*)

de actis
et per

c.

Felice

I.

9.

Felix:

"Quia

veiiit

Mauichaeus,

suam preedicatiouem docuit uos iuitium, mediuia et fiuem, quia hoc iu Paulo uon audivimus, ueque in ceterorum apostolorum scripturis, hoc credimMS, quia

ipse est Paracletus."

Euarr. in Vs. i46 u. i3: ''perditiset lectas ir-

sima Mauichaeorum secta acceptas Scripturas

risit;

reprehendere voluit, quod uou intelligehat, et exa-

gitando et repreheudendo uou iutellecta, multos illaqueavir.

127
sit,**^)

iieque igitur ferendos esse,

si

qni

litteris ejus
7).

aJicjuid adjicere

audeant (contr. Faust. XVlII.

Quod

Manichaei autem testimonium qusesierunt ex nonnullis

Jesu apostolorumque dictis, quae institutioni alicui futm-ae pleniori et accuratiori

locum relinquere videbauhoc aut impruEtenim,

,

tur (Joh. 16, 12. 1 Cor. 3, 1. 2. 13, 9),

denier aut impie

commissum
,

esse

monet.

quod

dixit

Paulus

"quando venerit t6 TiXeiov

ces-

saturum esse quicquid nunc ex parte hominibus cogni-

tum

sit,*'

hoc,

orationis
beatfe

nexu docente, dictum esse

actis c.

de vita in coelis
I.

continuanda (de

Felice

12)5

alia

ejusdem verba, quibus inter yaXa

et

^^cU-

^ot dislinguitur,

non

indicai-e
si

duplicem aliquem doc-

trinarum cyclum, ac
set,

unus omnibus communis esdiversam

alter provectioribus reservaius, *') sed

instituendi
(tract. in

rationem

facultatibus
n. 2. 3)
;

singulorum aptam

Ev. Joh. 98

denique ex verbis Jesu

**multa se dicere habere,

discipulos autem sustinere ea

,

non posse "

ipse

constare

quidem

non omnem

doctrinifi
,

copiam verbis

lilterisque scriptis
,

traditam esse

sed,

esse,

Domiuus quum tacuerit nihil magis temerarium quam ex suo supplementum addere nihil magis
,
,

stuhum

quam

novatoribus aures
1.

animumque praebere
^ic

enim ecclesiam in 20? discrimen extremum induci , neque aliquid facile esse.
(tract. in

Ev. Joh. 96 n,

8)

de

civ.

D. XI.

3.

de Geu. ad

litt.

V.

23.
,

^)

tract. iu

Ev. Joh.

98, 3: "nulla videtur uecessitas

ut

aliqua

secreta doctrinae taceautur et abscoudautur fideli,

hus parvulis

seorsim diceuda majoribus h.

e, iutelli-

128

modo

adsint qui callide

rem
ita

agant,

quod volmninibu^

sacris obtrudi neqneat, '^)

Quum boec
nostrae possit,

omnia

observata sunt , ut vindex et

ecclesiae

patronus optimus Augustinus haberi dicique

quae

commentum Galbolicorum de

tra^

ditione altero et aequali doctrinse fonte destruxit

3)

non minus
tatis
taia sunt.

egregie valent , quae de notione perspicui-

Sacrae Scripturae constituenda tucndaqne dispu-

Primum vero esse concedit, quae dicta in cum aliqua obscuritate et ambiguitate sint; neqne vero sine providentia divina boc accidisse moQuum net, neque igitur sine summa nostra utilitate.
libris sacris

enim , qnae primo obtutu patent ,

negligi,
citet,

vilescere sdleant et

difficultas

autem ad penitius inquirendum ex-

nonnulla velamine quasi obducto latere, ut stuet

dium bominum magis intendatur

dib*genli

exerceatur , sicque

virium usu veritas coelestis eruatur *); eodem

quoque referendum Qsse^

quod

ita

Sacra Scriptura
homiuibus deceptis
et falsa

*) tract. iu Ev. Joh. 97, 2: "cavete, ne

ac

deceptoribus aurem curiosam praebeatis ad iucognita

scieuda,

quum

mentes invalidas habeatis ad vera

7.

dijudicauda." tract. 98 n.
'*)

non mirum
tautes
sic

igitur,

quod reformatores hunc locura

Augustiui
IV, 8,
i3.

trac-

ad

auctoritatem
inst.
relig.

saepius

provocarunt,

Caluin.

Cf. Reiser: S.

Ang.
4.

veritatis evangelico-catholicae contra

Bellarminum
I.

et alios
1.

scriptores

papaeos
,

vindicatus.

1678. lib.

cap.

Ceterum in iis quae de traditionis vi et auctoritate statuit, Aug. niiuus sibi constitisse, ex ahis locis infra
afferendis apparebit.

*) de esse

doctr.

chr.

II.

7:

"Quod totum provisum

divinitus
,

non dubito ad edomandam labore superbiam et intellectum a fastidio revocandum, cui facile investigata plerumque vilescunt". Ser. i56 u. i : "Verbi Dei alti-

129
comparata
aiTideat,
sit
,

ut

non

liujus vel illius

hominis ingenio

sed, dura plense et integrse veritatis

adumet

irationem generalem contineat,

secjualiter

omnibus pariter
,

satisfaciat ^').

Deinde vero

magnifica et

mira sermonis profunditate ,

quae obscuri aliquid hasit,

beat neqne uncjnam non babitura

utiliter

homines

humihtatem doceri,

sentientes, ingenii infirmitas (juanto

divinis oracuhs inferior sit^).

]\eque

quod gra-

vissimum hac in re
ritatera irapedire,

est

illam qualemcunque obscuauctoritas verbi divini in

quo minus
sine

omnibus
cjueant
,

iis,

quse

dispendio sahuis ignorari nesil

*

clarissima et

manifesta omnibus
,

^)

prae-

tudo exercet studium

fess,
8 5^

iion denegat iiitellectum'',

Con-

VI.

g.

Enarr. iu Ps. i46 n. i5.

Ep. igg

u. 42.

Coufess. XII. 4i. 42: ''Ego certe,

tatis

aliquid

scriberem

sic

si ad culmeu auctorimallem scribere ut quod

,
,

veri quisque de his rebus capere posset

mea verba quarum

re-

souareut,
tius

quam
,

ut

uuam veram

seuteutiam ad hoc aper,

pouerem

ut

excluderem ceteras

falsitas

me uou

posset. offeudere.

Seusit

ille

(Moses) omuiuo

iu his verbis iatque cogitavit,

qutim ea scriberet, quic,

quid hlc veri potuimus iuveuire

uiri potest".
8<^^ Ser.

et et

quicquid uos uon

potuimus, aut uoudum pgssumus,

5i u. 35: ^^lllud aute

tameu iu

iis

iuve-

sauctis

omuia retiuete ut Scripturis uou perturbemiui iutelligentes autem uou iuflemiui sed et quod uou iutelligitis cum houore differatis et quod iutelligitis cum caritate teneatis". Euarr. iu Ps. 1^7 u. 2: *'Maguum pietatis et sauitatis iuitium est, autequam scias quare quid dictum
,

uoudum

intellectis

sit,

credere
faciet

ita dici

pietas
ct

te

debuisse ut dictum est; haec euim capacem, ut quasras quod dictum est,

quum

quffisieris inveuias, et
II.

quum
quae

iuveneris gaudeas''.
aperte iu Scripluris

^) de doctr. chr.

i4: "lu

iis

posita suut, iuvejiiuutur illa omuia, quae coutiueut fidem

moresque viveudi

spein scilicet atque caritatem".

De

130
sertim

qimm

locis obsairioribus
,

nunqiiam fere
lucis

alia

de-

sint verbis planioribus dicta

tis est afferri

unde

quantum sa-

possit

^ ^)

Ex
cis

bic dictis facile intellectu erit^ quid de

quce,

iis

lo-

Auguslinus judieaverit,

quum

posita ultra
lier-

interpretalionis facultatem videantm',

prohlemata

vieneutica rccte dicuntur

lit

in

quorum numerum
ss.

retu-

Gen. 1,

1.

4,

6.

2 Cor. 12, 2
2,

Col. 1, 16.
al. s^).

1 Thess. 4, 15. Ha^c nimirum,

2 Thess.
si

ss.

1 Pet. 3, 18
et

arg^umentum

indolem

rcspicias,

non multum
dice
ita

ad usus nostros pertinere,

neque in S.Go-

descripta esse,ut cognitio nobis mandatasit ^o)

homini christiano proinde auream hanc regulam te-

nendam animo
occultis ,
litt.

esse

'^melius est duhitare de rehus

quam

litigare

de

incertis^*

(de Gcn. ad

8, 9).

pecc.

mer. et remiss.

II.

69

'^Etsi

quocllihet

horum,

quemadmodum
illud

explicari et demonstrari possit, i^iiorem,

tameu credo, quod etiam hiuc divinorum eloquioclarissima auctoritas esset,

si

rum

homo

id sine dispeu-

dio proraissae salutis iguorare non posset". Confess^. VI. 8. S8^ de doctr. chr. II. 7. 8: "magniflce et salubriter Spiritus
S. ita Scripturas SS. modificavit,

ut locis apertiorihus

fami occurreret

ohscuriorihus autem fastidium detergeillis

ret; nihil enim fere de nou planissime dictum

ohscuritatibus eruitur,

quod

alihi reperiatur".

85) Conf. XII. 18. 52

ss.

de civ. D.

XV.

7.

XX.

19.

de Gen.

ad
qu.

litt.

XII. 2

ss.

ad Oros. coutr.
ss.

Priscill.

i4.

de Dulcit.

5.

Ep. i64 n. 2
ut ea

^) ad Oros. contr. Priscill. i4: "ueque ista

pertiuent,

multum ad nos
,

summo

studio indagare curemus

quae

remota sunt a sensihus nostris , ab intellectu infirmitatis humaure, neque in ipsis Scvipturis ita posita, ut uohis

131
In hls omnibus aiitem vlros
,

qiii

seculo XVI"o

de sacra Scriptura restituenda

et

Ecclesia reformanda

inimortaliter meruerunt, ita Augustino assentienies La-

bemuS; ut non tam ad eum prope

accessisse

quam

i^

eodem prorsus

loco constitisse dicendi sint ^^).

xin.
Regulce
criticce

de texiu sacro emendando.

allatis

Ante jam exemplis

opersB et studii

vidimus,

non paruni
grsevitiis

Augustinum Cohvertisse ad codices

cos et latinos Veteris INovique Testamenti a

de-

purgandos

(p.

55-68)

verum

ut niliil gravius et utilius

*^) Juvat inter plurima quas adsunt hasc afferre: LutJier

leg. d. Sy

Am-

Psalm. (TValch. V. S. 457^

"es ist eine greu-

liche grosze

Schmach
,

u. Laster

wider die h. Schrift u.

fin--

alle Christenheit

so

mau

saget, dasz die h. Schrift

ster sey; das ist ^vohl

wahr,
iii

etliche Spriiche der Schrift

ist nichts anders denu deu klaren, ofFeneu Sprii,

sind duukel

aher iu denselbeu

ehen was an anderu Orten

cheu
ist;

also

wer

das

Dunkle nicht versteheu kaun,

Melanchth. Schutzr.
fiir

der hleihe hey

dem

Lichten''.

Luth. OValchs Ausg. vou

niiisset

mir zugeben
,

dasz

Luth.XVIlI S. iiSi): "Ihr der Schrift Meinuug sey ge-

vvisz u. klar

also dasz sie sich selhst auslege,

ist
,

wo

etwa,

eiu finster Ort

zuvor iu den Dingeu,

die

der h.
Calvin,

Geist hat wolleu erkanut u. geglauht werden".

iust.
rel. chr. ,IV.. lo, 7:
;

"quod ad perfectam hene vivendi regulam pertinehat id totum sic complexus est Dominus lege sua ut nihil hominihus reliquerit, quod
,

ad
art.

summam
6:

illam

adderent".

Artic, Anglic.
quas

XXXIX.

"Scriptura S. continet omnia,

,

ad salutem

suut necessaria

ita ut

quicquid iu ea neque legitur ne,

que

iiide

prohari pqtest

nou >it

,quoquam exigendum,
aut ad sahilis ne-

ut tanquam articuhis

fidei

credatur,

cessitatem requiri putetur".

132
est crisi sobrie et acctirate instituta
,'

ita

neqne

periii-

ciosius aliquid
stantia,

quam

iu rebus criticis levitas et incon-

neque
via.

difficilius

aliquid,

qiiam recta htc in-

cedere

Etsi vero ingenio judicioque piultum reet regulis,

lictum manet, principiis tamen

et

ne temere

perverse res agatur , studium criticum dirigi debet

,

unde hoc loco quaeritur

an ex

libris

Augustini leges

et regulae elici et constitui possint,

ticis sibi aliisque

quas in studiis cri-

observandas praeceperit.

Systema criticum vero regulis absolutuni nemo

facile exspectaverit,

neqne proj)ter laboris tantummodo

difficultatem
tate

sed ob periculum etiam, quod difficulinferius essG bistoria docet.

non multo

Quam-

qnam enim Deus

veritatem

Opt. Max. oracula sacra

ita

hominibus

commisit, ut integritatem litterarum, interpretationis

non miraculo servatam, sed curis eorum commendatam, doctrina et studio confirmatam volue-

rit,

nunquam tamen

ea in ecclcsia defuit reb*gionis suct suspectas

perstitio, quae lectiones dubias

mordicus

tenere magis existimavit pium, c[uam veras et genuinas

restituere ^*).

Nostris

demum

temporibus

agente

**) Audias Hieronyinitm {-^r^L ad Evaug.): "pius labor, sed

periculosa

praesumtio judicare de ceteris ipsum ab omuibus judicandum, seuis mutare linguam, et cauescentem jam mundum ad initium retrahere parvulorum quis enjm doctus pariter vel indoctus, quum in manus volumen assumserit, et a saliva, quam semel imbibit,
, ,

viderit discrepare quod lectitat, nou statim eruiiipet iu vocem, me falsarium, me clamitans esse sacritegum, qui audeam aliqtiid in veteribus libris addere mutare cor,
,

rigerel'*
(praef.

et

post secula

quatUordecim Griesbachium
"quae de
fabulce. et

ad Nov. Test^ gr. 1796):

pluribus acri

textus receusionibus

monueram,

commeuta

vi-

133
qui in ecclesia nostra viget veritatis libertatisque genio

opus exigere contigit, quod inter clamores invidiae

et superstitionis laudemliabebit aeternam; antiquis ple-

risque ecclesiae doctoribus et tutius et

commodius viuti

sum

est ,

theoriae scandalo evitato

furtim quasi ,

voluntas vel occasio ferebat,

ad laborem emendandi
deerat_, titubante

transire, pede vero, qnia fundamentum

et ssepius labente.

Sed, ut verum
et

intelligatur ,
facit

pri-

mum
in

est cognoscere falsum,

multum

ad bonos

litteris

profectus exempla ante oculos babere studii

instituti
5

male
an

et

perperam

quo quidem nomine nescio

studiis

patrum criticis

et exegeticis
qiii

nemo magis C[uam

codicum sa-

secta

Manichseorum profuerit 5
ita versati

in usu

crorum

sunt,

ut difficile sane esset

non

dis-

cere rectum.

Quippe fidem lectionum, bonitatem coanti - scripturarii isti

dicum, versionum auctoritatem

parum

aut nil quserentes

;

ad rationes dogmaticas criita

sin revocarunt

ut

si

quid neque

dictum

esset

nesen"

que interpretatione
tentiis

ita

detorqueri posset , ut
,

cum

ipsorum conciliaretur

interpolatura contende,

rent a corruptoribus nescio quibus

qui Judaiorum le-

gem Evaugelio

miscere cuperent ^^).

qui iusulsis jocis et

debautur nouiiullis, ueque deerat,

cachiuuis ea exagitare, iueque ipsum ac editiouem a

me

procuratam iuuumeris
praef,

et saspe repetitis conviciis prosciu,-

dere suarum partium esse

crit. I.
s*)

existimaret".

Cfr.

Symbolae

sub

iiu.

Verba Fausti leguntur iu lib. coutr. F. XI. 1. XXXII. 1 "quid peregrinum hoc aut quid mirum est, si et ego,
:

de Test.

Novo purissima qujeque

,

legens et meas saluti

convenientia

prsetermitto
et
].

quas a vestris

majoribus indiabolico,

ducta fallaciter,
raut".
Cfr.
1.

majestatem ipsius et gratiam decoloi5:

"privilegio
ut,

XXIL

134
Tantse vero arbltrii petulantise Augustinus lianc

primum

salutaris severitatis

legem opposuit:

omnem

rationem dogmaticam a

studiis criticis abesse debere,

optimum autem

veritatis

criterium in auctoritate codi-

cum quserendum
arcessita,

esse

5 ^*).

Quod

ut recto

modo

fiat,

exemplaria grseca quamplui'ima , ex diversis i*egionibus

conferri jubet,
si

primum
in

veintate

eorum ex-

plorata : nimirum,
sit,

eadem

omnibus

lectio expressa
^

vix admitti posse corruptionem

5)

sin discordes

inter se sint ,

plures paucioribus

vetustiores recen-

tioribus,
se
^ *).

accuratiores neglectioribus anteferendos es-

rs eque

tamen nostrum

fugit

lectionem interfieri, ideocjue in-

dum

per

facilitatem

ipsam suspectam

quicquid

est iu

Evaugelio vel Epistolis cauouicis,

quo

adjuvari hasresiu
lis

suam putaut,

id esse a Chr. et aposto-

dictum teueaut atque suadeaut,

,

quicquid autem ex

iisdem codd. adversus eas souuerit

re". coutr. Adiiu. 5, i. i5,
utilit.

immissum ab

iufal-

satoribus ore impudeuti ac sacrilego iiou dubiteut dicei.

de niorib. Mauich. 55. de

Retract, a,
7.

cred.
6.

7.

de douo persev. 26,

Ep*

82 u.
^^*)

coutr. Faust.

XI. 2:

"Aliud

est,

auctoritate

ahquorum

vel librorum vel

cere: iste

homiuum uou
vir sauctus

teueri,

et aliud est, di-

quidem
ubi

epistola ipsius est, sed iu ea ipsa

est ejus;
,

omuia vera scripsit, et illa hoc ejus est, hoc non.

proba
,

quum ex
,

adverso audieris:

uoa
il-

coufugies

ad exemplaria veriora vel plurium codicum

sed dices
,

vel liuguae praecedeutis

lius esse,

iude probo

hoc

illud

uou

esse

quia hoc pro

me

souat,
6,

illud

coutra
lit.

me;
7.

tu es ergo regula veritatis?" XII.

de uti-

cred.

de morib. eccl. cath, 61,

*5) coutr. Faust. XI. 4:

5, 16)

nou

esse Pauli, niillo

''Uuum eorum (Rom. modo possumus

auctoritas".
22. coutr. Faust.

I,

3.

2 Cor.

dicere, quia

uuHa

in eo variat

codicum

^O

<-le

doctr. chr, II. 21.

XI.

2,

135
ter plures lectiones incertas clifficiliorem
se,

eligendam es*'').

de

qiia nulla permutationis suspicio adesse possit

His rcgulis

autem,

cjuibus criseos castse et saucC

et

prima continentm' stamina

3N~ovo

elementa, praesertim in
et utilitas constabat.

Testamento emendando usus

Vetus Testamentum vero (juod

attinet,

quum
p.

in ver-

sione alexandrina nibil scriptum putaret sine singulari

cjuadam dispensatione divina

(vid. supr.

70

ss."),

versiones latinas docuit quidem ad fidem codicum grae-

corum corrigendas
siifficere
,

csse,

borum vero

auctoritatem

ita

ut bebrseos codices consulere baud necessaiUis gr?ecos

rium, ex
set '^).

emendare ne licitum Cuidem esinprimis Enarsit

Documento

libri exegetici sunt,

rationes in Psalmosj in (juibus, qiium alia saepe

*') Enarr. iu
Ps.

in

io4 vs. 28:

quum

codices longe plurimi

haheut "exacerbaverunt", vix duo '^uou exacerbaveruut*%

hauc tameu lectiouem praefereudam putavit, veritus "ne

forte mendositas propter sensum faciliorem abundaverif*.

De
esse

cous. Evv. III. 29

(de Matth. 27, 9)

"putatur, codd.
,

meudosos

qui haheut

uomeu
vel

Jeremioe
,

quia vel

Zacharias hahere debueruut,

uullius

sicut

quidam,
ista

sed tautum" per prophetam diceutem''.

Sed utatur

mihi autem cur nou placeat, Iikc causa est quia et plures codd. habeut Jeremiae nomeu, et qui dihgeutius iu grascis exemplaribus Evaugelium
defeusioue cui placet
,

cousideraverunt

iu antiquioribus
et nulla fuit
;

grascis
,

ita

se perhi-

bent iuvenisse

causa

cur adderetur hoc

cle

nomen

ut mendositas fieret
^

cur autem

nonnullis co-

dicibus tolleretur

fuit utique causa ,

ut hoc audax ig-

uorantia faceret,

quum

turbaretur quaestione, quod hoc

testimouium apud Jeremiam nou iuveniretur".

*9)

de doctr. chr.II. 22: "etiamsi aliqiiid aliter iu hebr, exemplaribus invenitur quam isti (LXX) posueruut , ce,

dendum

esse arbitror diviua: dispeusationi

quac per eos

facta esl".

Ep. 28 u.

2.

136
versione alexandrlna
libris hebrseis

psalmorum
liic

divisio,

ut,

qul in

duos faciunt ,

unum

(jui illic

unus

sunt

hic in duos divisi , rationem Grsecorum ubique

5

secutus est

carminum quoqne

inscriptiones, quse
et multis

apud
addiin
si

Alexandrinos locupletiores plerumqiie

tamentis auctae legtmtur,
singulis

totidem verbis expressit;

autem textus verbis acta omnia arbitratus,

alexandi-ina

interpretatio

versione iideli

latine

ex-

primeretur,

XIV.
Dotes animi
et cognitiones interpreti S. Scrip-'

iurce necessarice.
In operibus Augustini locum insignem Lihri quatuor de dcctrina christiana tenent,
auctoris utar
(I.

c[ui

ut verbis

l)

^^sunt praecepta
,

quaedam trac-

tandarum Scriptui'arum

quse studiosis
ut

earum video

non incommode posse

alios, (jui

tradi,

non solum legendo

Illud autem disciantiquitate magls
ita

divinarum litterarum operta aperuerunt, se^

aperiendo proficiant'^.

et aliis ipsi

plinse hermeneuticse tentamen,

non
'

<juam usu

et pretio

prseclarum

institutum

est,

**) Iniquius judicavit Mosheimius (institutt. hist. eccl. p. i48);

"luterpretandi leges ferre volueruut Tychouius et

Au-

gustiuus

neuter potuit''

justo parcior

quoque in lau-

dando Rosenmullerus
iuterpretandi
S.

fuit, qui : "regularum, inquit, recte Scripturam non prorsus ignarum fuisse
iis,

Aug., apparet ex sim inspersit"

quas libris suis de doctr.

11.

chr. pas-

(hist. interpr.

ss. III. p.

4o6).
cel.

j^qmio-

rum judicem
(chr.

liber de

quo agitur habuit

ff.);

Schrockium

Kircheng.

XV

S. 564

pretium ejus testantur

etiam plurima: editiones, qiiarum iudex exstat iu Schoe^

137
ut partim clotes et virtutes describantur ,

quas ad

mu-

nus gerendum S. Scriptm-ae interpres afFerre debeat,

partim vestigia monstrentm',

tandi seqnenda sint.

qax

in officio interpre-

Unde
ciae

vero Augustinum credideris interpretanSi

jussisse
,

studium prodire

nisi ex pia reverentiae, fidu-

sensu , (juem cuivis homini christiano notam et in-

signe esse voluit?

vit

Eum

nimirum

antc

omnia postulacognoscen-

timorem dei, qui ad voluntatem

referat, a

ejus

dam omnia

vohmtate cognita omnia repetat,

qucC verbo divino
ita

eam vero pietatem,

jus

credat et
5

cedat, ut nihil magis cjnam ei contradicere metuat

hu-

autem uhimum

et

suavissimmu fructum sapientiam

jyecpe
,

esse docuit,
diutius

verse intelligentise clavem^<*).

pietatis officio

tamen huic

immoratus

est

qiiod

phu'es credo in libris sacris interpretandis eo pecca-

runt ,

(juod pietatem unice sufficere ,

quam

eo

quod

illam desiderari posse conteuderent.

<juicunc[ue

Ab

his enim,

demum fuere,
bibl. patr.
:

refutandis Augustinus initium

II p. 226
ss.

nemanni

latiu.

alitem, quihus tituli

stiiii libris

compeudium
^

doctr, chr.

Monographias ex Augu-

Institutio
sita

ed. Theod. Bihliander Basil. i55o, atque hermeueut. ex Aug. 11. de doctr. chr. couquiy

Breithauipt

Kilou. i6o5,

inspicieudi uulla

niihi

opportuuitas.
libellus

est,

fuit

Solet

cum

opere Augustiuiano
optimo interpretandi
qui tamen
,

comparari
genere

Hieronymi de

(Ep. loi ad

Pammachium};

ntpote

argumenti polemici
^**) II. 9-11.

apologiam coutra crimiuatioues

est.

Rufiui contiueus, et ambitu et usu louge iuferior

I.

praecepti

houa

et

''Quum quisque coguoverit fiuem esse caritatem, de corde puro et couscieutia fide non ficta, omnem intellectum diviuarum
43. 44:
,

Scripturarum ad

ista tria

relaturus> ad tract^tiouem illo-

rum librorum

securus accedat".

138
scribendi fecit,
risu excipieris,

(piotqnot inutiles ct
,

vanas esse regulas interpretationis dictitabant

precum

vero

ardore et assiduitale

effici,

ut

Spiritus S. se

in corda
stret,

accendens.

bominum demittat, lucem, quse omnia colluMiram itaqne credulitatem j^erstrinmonacbo

qni sine ulla scientia litterarum Scripturas-

git,

qnse fidem fabulis habeat de Antonio

aliisque,

divinas legerint et intellexerint ;

pejorem etiam moet

nens eorum stultitiam esse, qni, apostolis se pares

se(juales

somniantes, studium linguarum, institutiones

illis

aliorum, codicum praesidia spernant;

vero Pauli
licet

exemplum

ante oculos ponit,

qui,

voce divina

compellatus, ad

hominem doctorem

missus fuerit, ut

docirinam hauslu pleniore edisceret.

ineplissimos neqne ullo

Omnium

vero
affir-

modo

fercndos eos esse

mat, qui,

quum

revelationem quandam singularem uni-

cam ponant

veritatis

lucem

nulla prseceptis

hominum

utihtate concessa,
stitutioni divinae

reliquos homines huic curae et in-

committi non patiantur,

,

imovero eos

edocendi, collustrandi

in

suam sententiam trahendi

studio ac fervore incredibili ferantur. (Prolog. n. 4-8)

Primum autem
dium positum
defuitipsi,

et

gravissimum interpretis praesi-

esse docet in solida accurataque, quae

linguce hehroeoe et groecce cognitione'^ ex

versionibus qnidem inspectis et invicem collatis lucem

haud spernendam
necessariam esse

repeti posse; sed propter tantum in-

terpretum dissensum, illam hnguarum peritiam adeo

,

ut eas

qui ignoret a vero auctoris

sensu ssepissime non possit

I)

non
17.

aberrare. ^)
19.

Deinde
D.

De

doctr. chr.

ir.

i4.

16.

21.

de

civ.

XV.

i4, 2,

Ut

illustrareutur ea, quas propter uUiu loqueudi

139
vero nullum omnino clocet scientise genus, nnllam paitem' esse,

qux

in studiis exegeticis usu suo careat

,

ete-

nim

sive res historicas dixeris

,

seculis remotioribusr

gestas

sive ea

qnse in

rerum natura

tanta

cum va-

rietate exstant,

sive ea, quse in rebus cipilihus insti-

tuta sunt,
esse^

omnium eorum

notitiam perutilem interpreti

quod multa

in libris sacris figurate dicta sint, ex

^)

rebus obviis similitudine ducta.

Nequaquam

igitm'

audiendos esse

qui

lilteras
;

profanas homini christiano

I

fugiendas esse clament

quid enim

itane virtutem ip-

sam

et justitiam

colere impietatis foret , (juum his

et festa

nu-

minibus templa

Gentilium dedicata fuerintj

imovero, muhifariam eruditionem optimos hbrorum

sacrorum indagatores facere, testem Mosen

creta

esse

se-

omni ^Egyptiorum

sapientia instructum,
,

testes

viros in ecclesia celebratissimos

Eusebium

Ambro43.61).

sium, Lactantium, Optatum, Hilarium

al. (II.

At

esse

tamen observat

qui studia sua usui

communi
alii

fratrum

summa cum

utilitate

impenderint, ut
alii

vo-

ces bai'baras et peregrinas ,

res historicas

tempo-

rumque numeros,
lapidum
subtili

alii

naturam arborum, herbarum,

;

diligentia explicaveriut
latetaut,
11.

quibus adjuAugustiui:
iii

Hebraorum
hebraismos
4o

couscripti suut
,

libri

Locutioues de

Mosis

Josuas et

Judicum,
est.

quibus
de ra-

duriores resolvere

couatus
II. 54.

Cf.

tioue et cousilio operis Retract.

*)
II.
:

"hasc tota pars huraauorura iustitutorura, quae

vitae

usum

ad uecessarium proficiuut, uequaquam est fusatis est

gieuda Christiauo, imo etiam qiiautum

:

iutueuda

memoriaque retiueuda." 28 ''uos uou propter superstitiouem profauorum debemus musicam fugere, si quid
iude utile ad iutelligeudas S. Scriptiiras rapere potuerimu5.'' 34. 43.

440
vantibus cogmtionis qiiantum satis est facilius acquiri

posse

(II.

59)
,

fugiendum autem hic quoque esse (juod

,

nimium

est

fugiendam , apostolo monente

scientiam
59).

sine caritate
nicjue vero
,

vanam

et

superbia inflantem

(II.

Devaleat

quum

ingenii sagacitas

non minus

ad ea illustranda,

(juae

obscurius et ambigue dicta sunt,

quam

eruditionis copia ad signa ignota solvenda,

com-

mendatur magnis laudibus pfiilosophice studium, (juod

usum loquendi
ceat,

recte consulere,

varia

loca accurate

inter se conferre atque

unum

ex altero explicare doqu3e multa habeat de re-

maxime vero

platonicae,

bus divinis ac humauis, digna quse cura oraculis sacris

conferantur
(II.

60)

modo

in

nimiam ne abeas subPluri-

lilitatem, quae minutiis quibusque inhsereat, veritatem

minus quam ostentationem iugenii quaerens.

^)

mum

autem in

studiis hisce

memoriae facuhatem proddictum interpretationi

(II.

esse monet, ut, iA quid alio loco

inservire queat

facilius

menti succurrat

l4).

Ne
in-

muha
star

vero

ut imago interpretis probi

,
:

et

idonei pau-

cis lineis

absolvatur

haec Augustini verba

**ne

omnium

iterum iterumque legantur

amet certamina,

pietate mansuetus ; prcemunitus etiam scientia lin-

guarum, ne

in verbis locutionibusque ignotis hce-

reat; prcemunitus etiam cognitione c[uarundam re-

rum

necessariarum f ne pim naturamve earum , quoe

ignoret;

propter similitudinem adhibentur ,

adju-

II.

48: "disputatiouis disciplina ad omnia genera quselitteris

;

stiouum, quae iu

sacris suut

peuetrauda

et dis-

solveuda, plurimum valet

tautum

ibi

caveuda

est tibi-

do rixaudi
versarium."

et puerilis

quasdam osteutatio decipieudi ad-

u. 5g,

vante etiam codicum veritatey

tionis diligentia

quam

solers emenda-^

procuravit

veniat ita instructus

ad

amhigua Scripturafum discutienda atque

(III.

solvenda.**.

1.)

Simt haec autem neque

seculo scripta ^

isti

neque uni tantummodo

(juse

sed nostro

et

omnibus

fuere temiis et

poribus salutaritcr prseccpta,

notati errores sunt,
attjue fautores.

quoniam

descripti

quibus

nunqnam
ii,

defuere patroiii

Corriguntur

qui simplicitatem pueita

rilem multis pueriKter jactant,

tes
,

eam

sufficere

putan-

ut praesidia litterarum, artis liermeneuticae ^uLtili,

tatem, mgenii jucliciique acumen

quse

virum egregie
,

ornant
xia

et

adjuvAiit',^-

ih

*Iftteris' SajcJriy^iriutilia

ne noii

dicam

et

perniciosa

esse cOntendant;

neque

minus, qni doctrinanl

ita facere

interpretem statuunt,

ut pietatem fidei et verecundiam religiosam neque in

eo quaerendam 'n>eque etiam admittendam esse censeanty

quum nemo
dis

facile

dixerit, in rebusipllysicis indagan^-

sestimandisque reb'gionem ^ nisi superstitionem

forte dicas

judicio recto,
,

sano et libero impedimenet

to esse

neque multo magis proficuam

necessariam.
litte^

Corriguntur deindeii, qui

mira quadam posita

,

rarum sacrarum
et

et

profanarum distinctione

tetram

austeram faciem pcbolis theologorum induunt, stu-

dia quibus ab humanitate

nomen

contigit procul a li-

mine removentes, discipulosque oculo

tes

irretorto jubeniis

incumbere mysteriis dogmatum

somnia,
sit,

donec in

asgra

phantasiae

extra

ea nihil

omnino videant;
ilhistrandam,

qimm certum

quicquid ad
faciat
,

mentem

animum evehendum
imovero, sicut pletas

laudem

sanctitatis ha^^ere

ociilo clariorc et hilariore cuncla

142
intueri doceat,
ita,

ut vera efficiatur pietas,

animum
Ne*
\nrtur5

veqniri luce

scictitiae et

meditatiouis collustratum.

^ue

ii

denique imptine dimittuntur, qui,

qnum

tes humanitatis fructus esse litterarum

divinarum idebe-

aht, lianc tlieologorum gloriam, hoc insigne faciunt,

igne ferroque,. lingua. virulci;ita,.^tylpque yiperep,
alios sSevire,
iiee

m
rarr

neque famse
iis

integritate

neque

fidei cliristia-

nomine
:

relicto, qni

de rectainterpretandi
sentiunt

tione secus sentire et

qnod

profiteri audent,

'
.

"'

Principium hermeneuticum,
interpretandi Ipgicce.

Regulce

Triplex interprctum ratio^t ihatkutum

eommode

in schalis theologorum distingui posse videiur; eoruiaj

qui,
cent,"

in

iis

qnae' scripta sunt

subsistendum esse do,

persuasum!

sibi

habentes

auctores

sacros ita

verbis voluntatem

suam

expressisse ,

ut usu diligenti
*

gramraatices, historiae et philosophiae vete christianse

effici

possit et debeat;
vires

eorum,
putantes,

qm

suhter

lilteris

ingenii
et

exercitant,

sensum genuinum
,

religiosum

non

verbis simpliciter expressum

sed

umbris mystice
eruere
gratia

indicatum esse ,
nisi iis esse
,

quem

ex profundis

non datum

qui pectus singulari

lit

Dei nescio qnomodo praeparatum habeant,

qnicquid rehquos mortales

videant
tas
;

lateat anii'a lucis clai-itate

,

eorum deniqne
et

qui extra

litteras scrij^-

arbitrum

judicem interpretationis quserunt,

in

auctoritate
ejus

historica ita

acquiescentes, ut ad decreta

studium codicis sacri restrictum velint,

seculis

Primis

ecclesise

mysticse

et

ineptse

allegoristarum

143
argutlse, in

qulbus exemplo doctores Judasorum prse-

ierant, oblectationi

miro modo fuerunt^)

3

scilicet

ignorantia ludens doctior videtur

^)

delnde per
libertas

medupo-

dium sevum, dum animi studiorumque

historica

rissimis hierarcbiss vinculis constricta suspirabat,

sitiva

sive

bermeneutices ratio
sacris,

invaluit;

neglectis

enim exemplaribus

omnes

(juotquot

propositae fuerant interpretum antiquiorum sententias

cumulai*unt, ut lectoribus ipsis

unam

alteramve prae-

ferendam relinquerent,
declarata esset,

vel, si

una

ceteris probabilior

hanc supremo

ecclesiae ai^bitrio

sub-

jicerent;*)

denique vero, libertate in rebus sacris

recuperata, litteris exegeticis

philologicis

earumque

praesidiis
et

cum

tum philosophlcis

auctoritas

honor

restitutus est,
elesia

eoque tandem res pervenit, ut in ecpracter ip-

nostra nuUa interpreti lex valeat,

^)

Cf. Rich. Simon. hist. crit. des

priucipaux

Comm.

dii

N,
et

T, p.

s.:

"Ces sqrtes

d'iuterpretatious mystiques
les

spirituelles ayaut ete

la religiou chr^tieuue,
.

eu usage des
il

premiers tems de

semble qu'elles soieut uees avec

d.
fiu.

elle." cap. 3-5.

Meyer Gesch.
c.

Schrifterklar.

I.

S.

76

ff.

*)

Cf.

Luther Tischr,

2 suh

''Mit Allegorieeu spieist

leu iu

der christlicheu Lehre,

fahrlich; die AYorte

sind gemeiniglich feiu liehlich u. geheu glatt eiu, es ist

aher uichts dahiuter

dieueu wohl
,

fiir

die Prediger, die

nicht \iel studiert habeu

wisseu die ffistorieu uud cjeu Text uicht recht auszulegeu, deueu das Leder zu kurz
ist,

will uicht zureicheu; so greifeu sie

,

lieeu

dariuueu uichts gewisses gelehrt

zu deu Allegowird darauf

,

luau griiudeu u. fuszeu kouute.

Darum

solleu wir uus

u. klareu

gewohueu
bleihen."
^)

dasz wir hey

dem g3suudeu
ff.

Text

Cf.

Meyer
11.

1.

1.

S. 81 K. i3y
p.

RosenmilUer

hist. iuter-

prt-tat.

ss. III.

289

ss.

144
sam Scripturam Sacrara, eam vero
rationis
littera-

rumque
tum
esse

prsesidiis

scrutandam.

Nobis proinde cerfugicns allegoriaexternsB desui arbitri et

debet, (juo

quis magis,

rum

latebras,

normam

vero auQtoritatis
sacri

trectans,

id agat, ut Scriptores

interpretes fiant, eo melius

Ita

eum munere
fuit,

suo defungi.

vero

qnamquam

unicuique Scripturas tr^ctandi

quis quaeso

metliodo suum tempus seculumque

crediderit
seculi
,

singulos viros doctos ita obnoxios genio

ut
trita

fuisse,

vestigia
laeta

omnes sequerentur?

imovero

historia,

ut

habet exempla tristibus

et

mixta, neque
liberius

olim defuisse testatur, qni rectius

de

studiis hermeneuticis judicarent,

ncque

vero deesse hodie, qui,

rescentes,
servile

libertatem rationis perhorvel

ad lusus

imaginum recurrere

jugum
igi-'

humeris subire Cupiant.

,

Ad

Augustinum

tur ut redeat oratio

de consUio interpretationis ve-

rissime docuit," totam eo tendere, ut sensus et voluntas

auctoris

quam
,

accuratissime

exprimatur
sit
,

^)

hoc bene observans

sus alienus vcrbis
rius

quanlum periculum

si

sen-

vel

semel ilktus fuerii, ne ulteinvitus quasi et nolens r ut

quoque interpres,

aliquo

modo

constare sibi videatur

vim

Scripturac

sacrse faciat (de doctr. chr. I. 41).

Criterium autem
quidem, sed JVo-

interprctationis Verse

populariter
aptissime
qua?

vum
tur
:

Test.
si

quod

attinet,

ita
,

constitui-

quis

verum

invenisse sibi videatur

neqTie ta-

men

explieatio ea

sit,

communi Dei hominumque

intellectum
ess^'^

amori prosit,

nondum sensum
11.

scn-

7)

De

doctr. chv.

G.

Confess. XII. 02, 33.

145
intiam

vero

si

quis effecerit caintati utilem, neque

eam tamen^ fjnam animo habuerit auctor, errare quiclem

eum

interpretando
fallatur,

sed

ita

errare, ut neque

perniciose

neqne contra universam veritaI.

tem

religionis locjuatur (de doctr. clir.

39-4l).

Modiim vero et rationem quod attinet Scripturam sacram tractandi nulla regula est quse saepius
, ,

et

veliementius

lectoribus

commendatur
argumenti

quam de
sub-

singulis litteris

non nimis

m^gendis, sed reliquis oralocis in

tionis j)artibus aliisque similis

sidium vocandis.
esse

Hoc quippe
alia

neglecto,

nihil fere

monet
effici

quod
esse,

subtiL*tatc iuterpretationis

ex textu

sacro

nequeat;

enim

ibi

omnibus commu-

niier scripta

alia singulis
; ^ )

temporibus vel perverbis iisdem expres-

sonarum generibus
obscurius
alteri

multa

sa, diverso in locis diversis sensu posita gss^\

la

mulsin-

et

ambigue

dicta,

multa etiam

sic, ut

unum
gulis
Q.ssQ

repugnare videatur; quare,

si effatis

inbacreamus,

Scriptores sacros nos babituros

et

nunc absurda
*)

impia doceutes, nunc

sibi

adeo

contradicentes.
8)

Hanc vero

interpretandi

melbo-

Cf.

Luther Uuterr. vie Moses zn lehren

i4):
''Maii luusz:
:

ist ^^''alch 111.

S.

itiit

der Schrift saiiherlich handelu

,

u. fahren tes

mau musz
,

AYort sey

sey, oh es
*)

uicht allein ausehen ob es Gotsonderu vielmehr, zu wem es geredet dich treffe oder einen Audern."
u.

De
tes

flde et operib.

5:
iu

"errant homines, non servan-

modum
,

et

quum

uuam partem
intentione
est,

procliviter ire

caeperint,

uon

respiciunt divinae auctoritatis alia testimo^

uia

quibus possiut ab
qnae

ilja

revocari
veritat^
III.

et iu

ea,

ex utrisque temperata
consistere."

ac
55.

mode

deratioue

de

doctr.

chr.
I.

25.

cons. Evaug. n. 72. outr. Gaudeut.

38:

"uou dehe-

10

146
tliim

pravam

et

perniciosam

qnam necjue nos prscmatrem atque nuManiclisei,

alii

cipuuni crrorum et superstitionum fontem declararc

(liibitamus

eo gravius Augustinus damnavit, quod

esse \ idit hseresium

eam foecundam
lianc

triccm; Ariaiii namcpie, Donatistse,

omncs

secuti

sunt rationem, ut singulas libro-

rum sacrorum
ct

particulas,

nexu evulsas decerperent

sibi conciiiarent

misere premendo torfpiendo(pie

cpiod
net,

dum

agerent, necpie Arianis difEcile fuisse

ecclesisc

mo-

doctrinam

nomine Tritheismi

accusare,

neque Donatislis incxorabilem in Lapsos severitatem

auctoritate

divina

defendere, necpie Manichaeis im-

puritatem matrimonii divinis testimoniis probare, ne-

que

aliis

impiam banc tbesin defendere

impune
iii

ita

per se

stcrilcm sufFicere lidem, ut vitae integritas opcrumfjue

pictas abesse
possit.
'**)

Illi

igitur perversi-

mus quicquid
tos

Scripturis etiani

Dei testimouio lauda-

homiues
nostraj

fecisse

legimus,

couseutiendo approbare,
sanctarum,

sed considerando discernere, adhibentes judicium noii

sane
auctoritatis
,

sed scripturarum

quae nos

ueque

illorum

hominum omuia
si

vel imitari vel

1)

quae non recte ab iis facta non conveniunt." De fide et operib. n. 5. 6. 21. Contr. Adim. XIV. 2: qui partirulas quasdam de Scripturis "istoriuii fraus, uon connectentes, eligunt, quibus decipiant iiupcritos quae supra et iufra scripta sunt, ex quibus voluntas et

laudare facta

permittit,

sunt, vel huic jam tempori

iutentio scriptoris possit intelhgi."

Cf.

Contr. Fau^t. XI. 4,

:

Luther Erkl.
h.
ileiszigste

d.

Ep. an

d. Gal. (VIII. S.- 2638)

''Die

Leser der
aufs

Schr.

sollten
,

allen

Worten insonderheit
u.

nachdenken
sie

was vor

uach

stiinde

mit eiuander aufs genaueste vergleichen, u. allen Fleisz

dahiu wenden, dasz
ligeu Verstand aus

einen ganzen, gewissen u. toI-

einem Tcxt fasseu mochten; soUteu

147
tati

legem opposult

lianc

si

quid amLigue dictum

(jua;

sit,

cura dilfgenti consulenda esse cpse prius et

illi

posterius dicta slnt, ut luiic vel

explicationi suf>

fragium

inde feraiur

(de doctr. clir. III. 2)

<Juodsi

autem

sic

ctiam obscuritas mancat, sumenda esse ex

locis manifeslioribus excmpla, ut dubitatio testimoniis

apertis
effici

tollatur

^ *)

ita

demum
^ ^)

integram

et

sanam

doctrinam,

ex testimoniis

omnibus

sequaliter

composltam temperatamque.

Sed

dixerit

alicjuis,

ita

nomiulla,

licet

pauca

admodum,

in Sacro

Codice dicta essey ut, summa

et dillgentia adliibita,

etiam interpretatlonis cura

du-

bltari posslt, (juid senserit ille qni scripsit, quidcjue

dlcere

allis

voluerit.

Quod

(juidem Noster conceet

dcns,^3)
lat
,

ad conjecturas confugere improbat

forte

ve-

nlsi

quae

scrlpta sunt

absurdum sonent.

uicht also

die

rera Gefalleu herauszwacken

Verstaud u.
^^)

u. etliche nach ihdeuen sie daruach elueu Deutuug dichteu, wie sie geliistet."
,

Wtrte verstummelu ,

De

doctr.

chr.

II.

li:

"ad ohscuriores locutioues

,

illu-

straudas de niauifestiorilaus sumautur exempla

et quae-

dam certarum

certis auferaut.."

seuteutiarum testimouia duhitatiouem iuIII. 67, 58. de uuit. eccl, u. 8. g. de

quaest, Dulcit, u. 5. 11.

de

fide,

spe et charit. u. 67. 68,

de coujug. adult. n.
mer. et remiss.
^)

12.

de

civ.

D.

XX.

5, 4.

de pecc,

III, 7. 8.

Ep. 147.
"uos ad sauam doctriuam per-

De

fide et operib. u. 7:

tiuere arbitramur cx. utriusque testimouiis vitani seuten-

tiamque moderari."
*^)

De

doctr.

chr.

III

4:

"Rarissime et difficillime iuve-

uiri potest

ambiguitas in propriis verbis,

,

quam non aut

circumstautia ipsa sermouis

iuteutio,

qua coguoscitur scriptoris

,

aut iuterprGiiiiu coUalio

aut praccedentis liu-

gUcP solvat iuspeetio."

148
adeoque periculum
aut
aclslt,

ne lectorcs aut offendantur

liit.

a fide profiteuda deterreantur. (de Gen. ad

23)

V.

Plerumque
docet,

satis

esse in tanta

verborum obneque
"verba
si

scuritate

efficere

sensum,

cui

neque

fidei
et

analogia repugnent, ut veritatem

non
'

localem

relativam at objectivam tamen et absolutam

habeas. ^*)

Egregla autem, ubl clara verbi

virtutes

divini

documenta desunt,
in

humanltatis

et modestise facile

interpretatlone
y

tuenda decere; neque eos

sul

ferendos esse
tes,

qui,
et

magls

qnam

verltatls

amanof-

voce aspera

acerba in aliter expllcantes sae-

viant.

Imo

si

quls allos

more ferarum mordere

vellt,

llcium religlonls plique studli jactare

caritatem
ita

objlcitur,
et

studiorum sacrorum finem

esse, ut a pietate nibll magls alienum slt,

metam quam caesse

,

rltatem offendere

veram autem pletatem

in

Scrlptm-se obscuritale, superblaj flatu cobibito, cunctanter potius

^'^)

quam

fidenter loqui. '*)

53
:

De

doctr.

chr. III.

"Qiiaudo cx iisdem Scripturas

,

verbis

uou uuum
si

aliquid

sed duo vel plura seutiuutiir,

ille
,

etiamsi latet, quid seuserit

riculi est,

qui scripslt, uihil peveritati

Ille

quodlibet

eorum cougruere

ex

aliis

locis S8. Scripturaruiu doceri potest.

quippe auc-

tor iu Terbis et ipsam seuteutiam forsitau vidit, et certe

Dei sam

Spiritus

qui per

eum

haec operatus est, etiam ip-

occursuram
,

lectori

vel
,

auditori siue

dubitatioue

praevidit

imo ut occurreret
III. 5. 6.

quia et ipsa est veritate

Coufess. XII. 27.

subuixa, providit."
*5)

Coufess, XII.

32,

53, 54:

"Si mihi diceret: uude scis,

hoc

Moseu, quod de his verbis ejus loquaris, auimo ferre deberem; quum vero dicit: uou hoc ille seusit, quod tu dicis, sed quod ego dico; o vita pauperum Deus meus plue mihi mitigationes in cor,
seusisse

aequo

ut patienter tales feram^

qui non mihi hoc dicunty quia

149
Quse (juidcm omuia quam praeclare monita
sint,

quam digna, qua) memoriae mentifjue llicologorum omnium inscripta maneant, nemo puto negaverit, nisi
qui, secus sentiens et agens, dubito an tlieologi no-r

mine indignus

liabcri debeat.

XVI.
Regulce interpretationis allegoricce.
DifEcilis certe

omniumque
iisque,

fere difficinima in re
iis,

hermeneutica quaestio versatur in

prio
et
litterali,

quae sensu pro-

quse improprio et figurato

,

inlelligenda

sint discernendis 'distinguendisque

quo-

iiiam ab utraque parte periculum

si

non
,

leve adest, ne,

ad

litteras
le

omnia revocaveris
fugiat,
litteris

sensus et spiritus
figm-as imagi-

verborum

autem in
lusibus

mmi

mutatis,

ne

arbitrii

interpretatio

toia

committatur.

Utriusque

rei

jam

seculis primis ex-

cmpla aderant, Alexandrinorum, qui verborum lusores potius

quam interpretes dicendi smit, IManicba^orum autem, qui ut libros Vet. Test. contumeliis
,

ludibriisque
ris

iruperitorum exponerent,
^*
)

singulis iilteigi-

mordicus inbcerebant 5
(livini

neque parum laudis

sunt

sed quia superbi sunt

,

sis

&ententiam

sed amant suam

n. 35. 4i. 42:

neque noverunt Mo" , non quia vera est^ sed

quia sua est."

"In hac diversitate senpariat ipsa veritas

,

tentiarum verarum concordiam

et

Deus
II.

noster

misereatur nostri
,

ut legitime lege

utamur

prcecepti fine
69.
III,

pura

caritate,''

De

pecG. mer.
I.

et remiss.
17. 27. 5o,

18.

de auima et ejus orig.

4.

16.

Ep. 83 n. 34, iG4 u.

^)

De Geu.
le^ereut,

oontr. Mauich. II. 19:

"Mauiclia,!

si

inteUi^ereut

quomodo accipieud*

sint

nou coeci \. T.

150
tur eo

nomlne Augusilnus
viani
et

liabet,

quod mediam quoaliis

dammodo
si

ipse
est,
,

tenere et
etsi

pra^cipiendo
certe

monstrare conatus

non mirandum

er-

meminerimus
,

eum

sectse

Manicliseorum alicjuan-

do addictum

nihil deinde gravius duxisse

et i|npugnai*e (Confes.

quam
s.

rores corum fugere

V. 24^

VI.

6.

8.)

(juod justo magis ad rationem allego-

ristarum inclinavit,

In

litteris

autem
iis
,

ita subsistere,

ut signa

verborum

pro rebus, quse

significantur , tencas, servills esse

monet
quis,

infii'mitatis

imo mortem animse dicendam,

corporeis
defixus,

si

in elementis

sublimius ad

lumen jeternum conspiciendum evolare nequeat 5 ") exemplo Judseos csse, c[ui hebetes animoque obtusi
sermoncs Domini vivcntcs
spirantes(jue

neque ferre

neqne

intclligere

potuerint;

Christianos autem, lilatebris

bertate sua utentes,

scnsum profundiorem ex
debere. *^)

verborum protrahere

Nequaquam vero
neqne modo serilluc

liccre in signis istis interpretandis ,

vato
gari

ne(jue

regulis

constituiis
alicjuis

buc

temerc va-

inecjTie

prudens
lacjaeis
ftie

cervicem a jugo ser-

vitutis

exemtam
melius

crroris irretiendam dederit;

signis incognitis sed utili-

imo
ne sine

esse,

bus premi, cpiam

inutili

ineptoque labore sanctas et

Proindc,

arcanas vires eoriun in auras effundere. ^)

necessitate sensu littcrali relicto ad interpre-

scripturae,

neque tam

sacrilega voce audereut aceusare

quod
^7)
^8)

ixesciuut."
cf.

^^)

De De De

doctr. clir. III. i3.

supr. p. gG.

''

doctr. chr. IIl. 5. de cous,

doctr. clir. III. ij.

Evaugj.

II.

76.

151
tallonem allegorlcam confugiauir, ^o^ regulam sec[ucn-

dam

csse

hanc

"cjulccjuid in

sermone

clivino

neque

ad morum
pi^oprie
doctr.
cLr.
:

honestateni

necjue

cid fidei

veritatenz
esse"

referri jjossit,
III.

fgurate dictuni
tamen
sit
,

(de

14).
ita

Aciite

et aptissime

hoc

loco monuit
ris

quod

dictum

ut seculi recentio-

ingenium ofFendat, non ideo

esse

mox

turpe

et inlione-

stum existimandum
in

cpilppe

flagitium

non tam

usu rerum,

qnam
si

in libidine utentis positum es-

56*^)5

-verum

qnid

dictum vel factum sive a

Deo

sive

ab liominibus tradatur,
ornatm',

quorum
virtutis

sanctitas

laudibus

quum omni
ita

j:)ietatisque

principlo adversetur, aut

fieri jubeat,

prseceptum, ut flagitium

<juod honestum est prohibeat, hcec du(juin figurate intelhgenda sint, ha^c

bitari

non posse
arte

igitm

hermeneutica tractari deberet, usmiedum

"'^)

sensus evadat veritati pietaiicpie congruus.

Hsec quidem,
ita certe dicta

si

ab una parte
j^Ietati

considerantur,

videntur, ut
sit^

pariter ac veritati

egregie
a)

consuhum

quis enim negaverit, omnia

11. 5 "Saue quisquis voluerit suut secundum litteram accipere , et potuerit evitare blasphemias, et omuia cougrueutia fidei
:

De Gen.

coutr. Mauich.
dicta

omnia quae

cathol.

praedicare

uon solum

ei

uou

est

invideudum,

sed prascipuus multumque laudahilis iutellector habendus est. Si autem exitus nullus datur, ut pie et diguei

Deo

quae

scripta sunt iutelligantur

uisi figurate atque

iu aeuigmatis proposita ista credamus,

modum quem

iu-

teudimus teueamus,
cemus."
*)

et

omnes

istas figuras

rerum expli-

*2)

De De

doctr. chr. III.

doctr.

i5-ig. z6.
i8.

chr.

III.

20.

24.

de

spir.

et

litt.

u. 6.

coutr. Fausl.

XXII.

96. Goufess. VI. 6.

152
prlus
fer<^nda

essc,

quam

ut concedatur in oraculfs

doctrince revelataj aliqriid contra veritatem pietatem-

qne propositiim ?
et

cpiis

autem

quum

usus figurai'um

imaginum

in

libris

sacris freqnentior sit, tutissi-

nium non aptissimumqiie

existimavei^it

illas

in

iis

inprimis locis admittere, qua; aliquam impietatis spe-

ciem hiibere videri posseni? At enimvero

ut

lioc

primum moneam
ab
iis

qnum

distinguere

ante

omnia

Augustinus debuisset ea, qua3 de rebus

quae
bistorice
,

fidei agunt,

vel poetice dicta sunt, co in-

primis peccavit

quod de utroque sacrorum libroutriusque libris conet cssentiali

rum volumiue deque omnibus

^tituit,

quod nonnisi de graviore

libro-

rum
licet

parte,
:

maxime vero Novi

cnim
,

Tcstamenti, affirmare
,

in libris
ct

ut sunt bcbra^i
,

generis mixti,

bistorici

poetici argumenli
et

quorum magna pars

in

rebus politicis

civilibus versatm*, ea vero, quas

ad rebgiontm morumque discipbnam pertinent, usibus unius populi rudis

et inculti

accommodata
et

sunt,

quomodo nou multa

contra rectiores

nobiliores
et laudi-

de rtbus divinis bumanisque notiones dicta

bus commendata credideris

ista

vero omnia ad cam-

pum
tem
vis

allegoriarum refcrre, fidem bistoricam prorsus

foret,

evertere
et

omnemque
ct

interprctationis sobrieta-

constantiam uno ictu tollere. Deinde, qnam-

non pauca bene

interprctandi

prudenter observata
janua pateret,

sint,

ne

nimiae

licentiae

supre-

mum
hiit
5

tamen arbitrium sensui qui hominibus

dcrori traditam atque

inest

hovo-

nesti et

commissum

qssq

quod quidem nescio quomodo constare

aucioritatc

possit,

non dicam cum

revelationis divinae, si^d

153

cum

justo

principio hcrmeneutico
et

quod consilium
esse

auctoris

legem
si

normani interpreti
ita

jubet.

Quare,
figuras

quid video,

regula instituenda fuisset

esse,
si

orationis

adraittendas
sit^

aut ex verbis

auctoris certum

aut ex aliis

Scripluras locis pro-

babile,

aQctorem ipsnm quse scripserit nou proprie

Certe cpidem,

intellecta voluisse.

quum imago
est,

ver-

bis

apcrtis

ssepissime

non

indicata sit,

sensus veri,
ut suspi-

boni

et honesti

primum consulendus

cio raoveatm et judicium rectiore vesligio dirigatur,

verum
stro
ipsis

q^uod gravitas rei postulat

et

ingenio no-

ne nimis
Scriptiu-se

confidamus,
testimoniis

indicia

argumenta ex
sunt.
Ita,

petenda
petito

ut

exemplo utar ex Augustino

(Ser.

98
,

n. 3)

miracula Christi non lam ideo patrata esse

el

ut

mira

porteiita

oculis

exbiberentur

(juam ut

doctrina

modo
tentur
te
5

visibili quasi aj^pareret,

viam

lidei parans, fa-

omnes

Domino

ipso neqiie

uno loco affirmanJairi

,

sed

ut

unum boc
et

afFeram

filiam

juve-

nem
que

Nainilicum
cpii

Lazarum typos bominum propovitae restituantur

,

sitos esse

ex morte peccati

id-

sic,

ut puella, in

domo

jacente,
,

bomo adumbraexseruit,

tus sit in corde libidini assentiens

elato

juvene feretro jam

homo, qui voluntatem pravam agendo

viro autem in sepulcro putente

homo

mole terrena

quasi malae consuetudinis oppressus (de ser.

Dom.

in

monte

I.

35)

lusus ejusmodi ingeniosos fortasse et

aecpie

bene inventos, sed littcrarum dignitaie

rae sanctitate

acScriptu-

indignos dicimus

haec

omnia enimingenii
nulhim ne me-

sagacitati ita debentm-, ut ex hbris ipsis

nimum quidem

testimonium adduci possit.

Hoc vero

154
est
,

in

quo graviter Augusiinus

TiJentur,

et alii

cum eo
et

multi

errasse

quod,

nexu oraiionis

consilio

scribendi aucioris

omnino negleclo

contra Tegulam,
ad interpreiationem

quam

dederat ipse (vid. p. 147)

niliil praeter

allegoricam

aliquam verborum congruen-

tiam poslulavit, sive quod putaveriut, sen^um mysti-

cum
esse,

aiiclori occulte

obversatum esse, sive

ita

lioc potius,

Spirilum Sanctum stylum scribentis

ut,
licet ipse

moderatum

sensum simplicem propriumque

exprimere vellct,

alius

idemque sublimior

et secretior

sensus verba subii'et.

lex et

Sic autem ingenium ,

quod

sibi

norma

factu est, rcmissis frenis invebitur, nihil

,

nimium pulans
profanum,

modo sagacitatis laudem habcat, nibil modo umbra pietatis servetur; de omni
de
ai'tis

vero mcditationis sobrietate,

dignitate
,

hei^meneuticae
ksse^

de doctrinae religiosap intcgritate actum

quis

xisse videai', sufficiat

non videt? Quod ne temere vel justo durius diboc loco ad ea provocax-e cxem-

pla, que cx libris Augustini excgelicis inH-a j^roponenr-

da erunt.

Campum

vero interpretationi allegoricse laiissime

ista

palentem principia

parabant libros Veteris Testa-

menti, eumque commodissimum certe;

quoniam

ita

non opus

fuit

multis probare, singula sic facta vel dicta

esse, ut defendi rationis judicio possent,

modo rerum
iis

futurarum prsefigurationem aliquam elicere ex

ceret (contr. Faust.
cuit in expbcatione

li-

XXII.

83).

Quatuor proinde dorationes

horum hbrorum

diver-

sas

ineundas

esse:

quid dictum aut quid gestum

giairLf

secundum historiam, docendo, secundum cetiolosit,

qua dc causa quid vel
fac-

(pmm

oslcnditm*,

155
tiim vcl

dictum

sit,

secunclum analogiam

cjna

de-

monslratur, non

sibi

adversari duos Ycteris et

Novi

Testamenti codices, secundum allegoriam,

cetur,

quum dovero

non ad

lilteram aliquid,

sed figurate intelli-

gendum primam
cuit,

esse (de utilit. cred. n, 5).

et

Omnium

gravissimam rationem allegoricam csse doTcstamenti seriem qnasi

* ^^
^

libris (juippe Veteris

continuam mysteriornm exliibentibus

Christi et ecclesia) fata,

nt singula

instituta, rcs gcst?e suos lia-

berent typos

et

senigmata,

necfue eos

verborum sovideli-

lummodo, sed rerum ctiam

cet,

signis indicatos;

"ut consuetudo liumana

factis

verbis,

sic

potestatem

divinam

potissimum

locpii".

(Ej).
,

103

n, 33).

Ita (piae lege prsecej^ta sunt

de sabbato

de circumci-

sione,

de

sacrificiis,

qucc mira et solennia

liaec

populo
gesta,

Israelitico

evenerunt,

omnia proplietice
in terra

proplietice scripta declaravit,

coelitus, per

qiiidem, sed

homines, sed in coelo facta^*)* maxi-

mam

vero

et

immcnsam mysteriorum copiam

in li-

^') Euarr, iu Ps. i56 u. 7: ^'diximus, omuia, qiu-e

secuudum
XII. 7

litteram iu
nostras

illa civitate

(Hierosol.) coutiugebaut, fjguras

ss.

fuisse'.

Ser, 4 u. 8

coutr.

Faust.
,

uou dico uua hrevi respousioue sed quolihet iugenti volumiue omuia commeiuorare prsecouia prophetarum de Dom. uostro J, Chr., quaudoquidem
''Quis potest,

omuia,

quse illis coutiueutur libris vel de ipso dicta sunt vel propter ipsum''. de meiidac. u. 26. "PIscc potest
,

quisque ad allegoricam significationem referre, quamvis gesta esse uemo ambigat, sicut suut fere omuia iu libris V. T.; quis euim ibi aliquid audeat affirmare ad figuratam preeuuutiatiouem nou pertinere?"
^4)
(le

civ.
1

D. Xin.
u.
1,

21.

XYI. 27,

1.

57.

Euarr. in Ps.

n3

ser.

156
bro Psalmorum reperlre
slbi vlsiis est
,

nlbil fere dic-

tum
aut

in

iis

perbibens,

nisi

aut Christi

aut eccleslae

utriusque

voce intelb*genclum ;
sunt,

titulos,

qui in

fronte inscripti

non

in bistoricam

rerum me-

moriam,

sed in adumbrationem

rerum futurarum
1.

scriptos expbcavit (Enarr. in Ps. 59 n.

criteria certa constitui

20?

et

quum

debere res ipsa docet, qulbus

:

oracula messiana a rebquls dignoscantur

auguria de

rebus futuris deque beata rerum restitutione et seculo

aureo, rege dlvlnae orlglnls poteutlssimo auctore,

bo-

rum

explorallo
ii

ita

a Nostro neglecta est,

ut

omnes

fere psalmi,

etlam, quos inscriptlo et ai'gumentum

vaticinia

parlter
evi

docent ad res proeteritas spectai'e,

Messlani essG contenderct ^*).

XVII.
Traditio ecclesice hermeneutica,

I^ovum Testa"
J^eteris

mentum norma Testamenti

interpretandi,
Tsibll

esse

quod

majestati

bbrorum sacrorum,
quod
si

quod vero illorum intellectui,

stianorum magls repugnet,
divina
ita

bbertati Cbri-

quam

auctoritas

bumana

superior

fiat,

ut certa

quaedam hominum
a qua discedere

interpretatlo

unice vera declaretur,

doctrlna ecclesiae

non
est *
^'

bceat,
)
,

nostrae

fundamentabs

quam nequc probare neque commendare buXVII.

et
,

*5) de civ. D.

Euarrationes in Psalmos (passim).

:

^^) Form, Concord. epit. (praef.)

''Sola
,

sacra Scriptura ju-

dex, uorma
cauda

regula agnoscitur

ad quam, ceu ad laet judi-

pidem lydium
,

omnia dogmata exigenda sunt

au impia
,

au pia

au vera

et falsa sint.

Cetera

157
jus loci
est.

Humanam

auctoritaiem vero

non

sin-

gulorum modo liominum dicimus, sed eam (juoque,

quac ecclesicC consensu sancita est; siqiiidem ecclesia
visibilis

liominum

societas

ita constituta et

composita

est, ut necpie ex liiteris sacris necjne

storicis

documentis hipossit.

divina
etsi

ejus

auctoritas

comprobari

Hoc autem
torcs
sacri

luce diurna clarius videlur,

esse in

eousque
ut scrip-

tamen perventum

ecclesia Christi,

dccretis pontificum conciliorumque sub-

jecti essent,

nemo

est c[ui

ignorat; cujus

quidem im-

pietatis ratio
alicpia

prima repetenda videtur ab impatientia

cupiditate

seu nimia sciendi

quse,

cum
non

credulitate
esset,

conjuncla;

qnum
litteris

iis

contenta

quse

Deus

liominibus

scriptis

innotescere

voluit,

neque vero longam

aiwleret,

et

arduam meditationis viam

inire

nov^m
illa

sibi

subsidiariam finxit revelationem,

ut prior rior

interventu ecclesise plenior, certior, cla-

fieret.

Tum

vero

dira

clericorum imperandi
Scripturae codi-

cupido accessit;

qui,

quum novum
licuit,

cem concinnare non

commodissimum

judica-

runt, ejus quse aderat interpretationem sibi vindicare,

Augustinus autem,
sacrse inter
tates

qnam

sufficientiam Scripturce
et

singulas

etiam

obscuritates

ambigui(p.

pie

et

sapienter

defendisse vidimus

126),

autem symbola uou obtiueut auctoritatem judicis hcec uim diguitas solis sacris litteris debetur sed duu-

taxat pro

religioue

uostra testimouium dicuut

eamque

explicaut,
Sftcrse

ac osteuduut,

quomodo

siugulis temporibus

litteros

iu articulis coutroversis iu ecclesia Dei a

doctoribus,
fuerint
,

qui

tum Tixeruut,
et

iutellects et explicatae

et

quibus ratiouibus dogmata

cum
11

S, .Scriptura

puguautia rejecta

coudemuata

siut".

158
nondum quidem
communi
bris sacris
ecclesiee
si

interpretaiionem arbiirio

ecclesiae

omnino committendam
putavit, ac

duxit; attamen, ut multa, usu

in

rccepta,

eodem loco habenda

ita in li-

dicta ab apostolis essent*''),

quoque interpretandis magnam

et

nimiam
StCfi-

certe auctoritatem traditioni

ecclesiae concessit.
et

pius

namque "pra^scriptionem aliquam

^ ),

regulam
ecclesiae

dei vcritatis",

commendavit in consensu
tanti

po-

silam

quam

ponderis esse docuit , ut in lointerpretationis unice sequenda

^').

cis incertae

et dubise

essct,

ne qaid contra catbolicam fidem proferretm'

In quo non

eam

certe sapientiam et modestiam imdoctrinse,

probamus, quse interpretationes ac typos

eximia virorum annorumque
gni
ffistimat

auctoritate graves,

ma-

neque sine verecundia explorat, sed reprelibertas,

hendimus, quod ea judicandi

quam

Scriptura
,

sacra singulis vindicatam voluit, judicio ecclesiae

si

ac

Dei judicium

esset, servili

modo

subjicitur.

Sed
pretandi,
stinus et

alia est

eaque majoris momenti norma interdico,

a

Novum Testamentum
nmlti
ita
si

quo

et

Augu-

alii

pendere volunt Veteris Test. ex-

plicationem, ut,
alicujus

Christus vel apostoli certum loci

,

usum

constituerint

nefas

sit

alium sensum

lit-

*7) de Bapt.

II.

12: "multa, quae

nou iuveniuntur in

litteri$

eorum

(app.), neque iu couciliis posteriorum, et tameu

quia per uuiversara custodiuutur ecclesiain,

ipsis tradita et

nonnisi ab

*8) de doctr. chr.

commeudala creduntur". XIV. 5. 6. de civ. D. XV.

3.

7,

1.

de Gen.

coutr. Mauich. II.

^*) Ser. 7 n.
95.

3.

de div.
litt.

quaest.

Gg

1.

contr. Faust.
[99 c.

XXII.
16, g.

de Gen. ad

XI. n. Tract. in Joh.

Epist. i64 n. 6.

contr. Juliau. VI,

n.

159
teris

tribuere.

Expressis vcrbis

iiulibi

(juidem hoc

interpretationis principium propositum ab Augustino

inveni

neque vero opus

illis

eratj
,

quum

negaret, liesse psalmi

cere homini christiano diibitare

110"^

Davidem

auctorem (ob verba

Ps.

Gliristi,

Matth. 22, 43);

et

hunc autem neque nou

69"^*^"*?

propter usum

ap-

phcationem apostolorum, scriptos de Christo csse^);

neqne

ipse dubitavit contra manifestam et argumenti

et inscriptionis

fidem carmen aHud ad Christurn re-

ferre **).
Ita
si

vero
,

si

qnis

cum Augu.uino
_,

statuit, pai^iter,

quid video

concedere debet
debere
,

effata Veteris

Testa-

menti

legi a nobis

non

ut expressa textu

he-

braeo sunt, sed ut in evangehis et epistoh*s

sive ex

versione alexandrina sive ex

memoria

adhibita sunt.

At enimvero neqne
gistros

rei criticae vel hermeneuticae

ma-

unquam

se

Christus et aj)ostoH professi sunt,

tractarunt,

neqne rem exegeticam accuratius unquam

usum rehgiosum
omnino
tio
et

et

practicum magis
cm^antes.

quam

historicam
liberior

verborum interpretationem
temporibus
,

Quippe

ab acribeia nostra
istis

admodum

diversa erat

libros tractandi usuque adhibendi ra-

adeoque
fere
civ.

eodem
'=)

muha prophetarum poetarumque verba modo in Novo Test. excitata invenimus.

i4. Eiiarr.
1

de

D. XVII.
3.

in Ps* 68 ser.

1.

n. 1. Ps.

109 n.

Ps. ii3 ser.

n. 4.

^*) de uuit. eccl. n. 22:

"Ps. 71 (72)

tur; sed quia ita dicta suut, quas iu illum

poralem
possuut,

et

postea graviter

Salomonem titularegem tempeccautem, conveuire nou

in
,

etiam coutra Judaeos de Christo

^s,;,^

praedicta

iuvictissime defenduntur;

nuUus autem hoc Christiauus

negat" (!).

160
quo nos verslculos poetariim,
licet

de

aliis

rebus

at-i

que personis dictos, sermone vel

libris scripiis reci-

pere non dubitamus, ut verbis nostris gravitatis vel jucunditatis aliquid accedat.
se adstrinxerit
,

Quare

si

cjuis illi

regube

faciet

certe <piod

neque

piet^s ullo

modo
neque

suadeat,

neque cum veritate constai^e possit 5 multa

alio

cnim Vet. Testamenti loca

nisi
,

longe sensu dicta

esse,

per applicationem ingeniosam ad Messiam

justa textus exploratio docet.

tracta esse

Quse

qimm

ita sint, postulat

a nobis certe officium interpretis, ut,

ipsis verbis toto-

ad textum hebraeum recurrentes, ex

que orationis nexu

et consilio

sensum constituamus

quo dcmum

facto

oportet pietali cousulendi causa ad

altendere,

usum verborum reb'giosum

tate

qucm

auctori-

Novi Teslameuti monslratum commendatumque

babemus.

161

SECTIO TERTIA.
Exegesis Augustini selectis exemplis illustrata et aestimata.

XVIII.
JLihri

Augustini exegetici,
argumento mere
plii-

J_jibri Augustini, etiam qui in

losophico versantur,
rati sunl,

ita

tantum non omnes compate-

ut ad litteras sacras crebro recurrant,

stimonia,
tes;

quibus adversarii feriantur, inde repetenfit,

unde

ut symbolae interpretationis biblicae iu

nullo facile volumine frustra quaerantur, plurimse ve-

ro in

iis

reperiantur libris,

(jui

Arianis, Manichseis,

Donatistis, Pelagianis aliisque sectis auctoritati ecclesise infestis

oppositi sunt.

Itaque quse nostri consilii

ratio est
titur,

nuUum

e libris Augustini negligi prorsus

pa-

accuralius

autem eos qui polemici argumenti

sunt perlustrari jubet, denique singulari opera et cu-

ra tractari,

qui in

unum

alterumve librum propheferant, *)

ticum vel apostolicum commentarios

ut ea^

^)

Interpretatioues Augustini, per

diligeuter a plurihus iu

omnes

liljros

dispersa?,

unum
iii

collectas et compositas

sunt:

Augustini tam in V. quam

uibus ejus lucubratiouibus

N. T. commentarii ex omVeuet. i543 (in

4to.)

collecti.

^Augustiuus in N, T. sive Comraeutarius in N.T., quem ex omnibus Aug. operibus composuit Jos. Voisin, Paris.

1659.

Lenfant: Biblia Augustiuiaua

s.

collectio

11

162
qiia valuerit auctor, interpretandi ars justo

oculo

resti-

metur, virtutibus vitiisque trutina utrinque

Litteras exegeticas
serius

coUatis.

autem in

ecclesia latina

mulio

quam

in graeca studiis doctis excultas esse, cx

annalibus constat; ante tempora Augustini enim, cui

jequales erant

Ambrosius

et

Hieronymus,

nemo

est

ras

si

Hilarium Pictavienscm excipias

,

<jui

Scriptu-

sacras nisi praetereundo

tractavit.

festinantius et carptius

interpretatione

Eo

magis vero diligentia

laudanda

est,

cjuam studiis hisce Noster impendit, quse

tanta erat, ut

non solum mimero librorum,

et

mentarios integros
atqne

continuos exbibent,

comAmbrosium
<jui

Hieronymum

superaret, sed opera eliam annis

prioribus exarata curis novis castigando mutandoque

postea emendaret.
ris

Libri ejus exegetici vero, tempo-

ratione dispositi, hi sunt:

De

Genesi contra Manichoeos libri duo (cap.

1-3), a. fere 389: '^apertissime adversus eos editi sunt

in defensionem veteris legis,

quam vehementi
E.etract.

studio

vesani erroris oppugnant."

10.

De
I,

Genesi
a. fere

acl

litteram liher imperfectus (cap.

1-26)

393. "non ausus naturalium rerum

secrcta

ad liiteram

exponere,

h.

e.

qucmadmodum
ibi

possent secundum historicam proprietatem quse

dicta sunt accipi,

volui experiri in

hoc quoque nesed

tanta
li-

gotiosissimo ac difficillimo opere quid valerem;

in scripturis exponendis tirocinium
sarcinee

meum

svih

mole succubuit:

et

nondum

perfecto

uno

et replicatio

onmium locorum

S. Scr,, quae reperiuntur

in amuibus S.

Aug. operibus. Lutet.

Paris. i66i (a Voll.

in

fol.)

163
bro, ab eo
quievi."

quem
I.

susiinere
18-

non poteram

laborc con-

Retr.

De
Matth.
c.

sermone Domini in monte

5-7),
a.

lihri

duo (Ev.

fere 393

Multa bic bene, egregie

figuris

etiam observata sunt,

orationis eliciendam.

ad veritatem sensus ex
Cf. E.etr.
I.

15.

Expositio

Romanos ,
tata sunt,
c. 5,

lib.

quarundam propositionum ex Ep, ad Omnia breviter trac1, a. fere 394.

serie continua, sic desunt inter alia
I.

neque

1-12.

Cf. Retr.

23.
\\h. i,
a,

Expositio Epist, ad Galatas,

fere 394.

Commentarius perpetuus,

isque multis acuminis soCf. Retr.

I.

briaeque criseos notis eximius.

24.

Epist
(c. 1.

ad Romanos inchoata
a.

expositio, lib. l,
alia

1-7),

fere 394:

"deinde

volumina cesipsius

savi adjungere
ris

exponendo epistolam totam,

ope-

magnitudine ac labore deterritus,

iletr. I. 25

et in alia faci-

liora deflexus sum.**

Qucestiones Evangeliorum , lihri duo

selectos

(in locos

Ev. Mattb.
scriptum

et Lucse), a. fere 400*.

"boc opus

non
et
ei

ita

est,

ac

si

evangelium exponendum

ex ordine susceptum esset a nobis, sed pro arbitrio

tempore consulentis, cum quo legebatur,

si

quid

videbatur obscurum; ideoque multa et fortassis obProlog.

libri.

scuriora praetermissa sunt."

11.

Cf. Retr.

12.

Annotationes in Joh,

lib. 1,

a.

fere

400

"liber
ea,

utrum meus babendus

sicut

sit,

an potius eorum, qui

potuerunt vel voluerunt, redegerunt in

unum

corpus, descripta de frontibus codicis,

non
11'^

facile di-

xerimj

neque editum a

me

dici vellem, nisi quia

164
scio fraires id habere,

quorum

studio

non

potuit de-

negari!"

Retr.

I.

13.

De
fere 400.
II.

consensLi

Evangelistarum

lihri

quatuor ,

a.'

De

quibus vid. supr. p, 106.

Cf. Retr.

16.

De
dicat:

Genesi ad litteram

lihri

12 (c 1-3),

a.

fere

401; de quibus Aug. modeste sed juste

"plura
cpia;siia

sic ipse juet

quam

inventa sunt,

eorum
ita

quse inventa sunt pauciora firmata; cetera vero

posita,

velut adhuc requirenda sunt."

in

Retr.

II.

24

Locutionum
suse et

Heptateuchum
septem ,
a.

(libb. Mosis,

Jo-

Judicum)

lihri

fere 415*

"notatis

locutionibus singulorum, quae minus usitatse sunt linguae nostrae, quas

parum advertendo sensum quaerunt

ah'quid,

qui legunt,
a veritate

et

nonnunquam exsculpunt
a

quod

quidem non abborreat, non tamen

quo hoc scriplum
est,

id sen-

sisse auctor,

invenitur.''

Retr.

II.

54.
lihri
a.

Qucestionum
nuper nominatos),
magis

septem

(in

eosdem

libros

fere 415: "quse ibi disputantur,

quaerenda proposui,
eis

quam

quaesita

dissolvi,
ita

quamvis multo phira in

tractata,

mihi videantur<

per-

ut possint etiam soluta et exposita

non imet

merito judicari."

Retr.

If.

55.

Tractatus 124 in Evang. Johannis,

Epist.
ejus

10 in

primam,

a.

fere

4l6.

Commentarius

perpetuus multisque nominibus insignis^ episiolae interpretatio desinit in c. 5, 3.

Enarrationes in Psalmos 150? opus prolixius,

quod

praeter diHgentiam

ingentem

et
ita

bonam voluntemere
et

tatem pauca habet laudanda,

epte disputata, ut vix e^cusari

muha

in-

nedum

defendi queant.

165
Sermones 183? diverso tempore liabiti, in locos ex omnibus Vet. Test. libris, in Evaugelia

selectos

et Epistolas Pauli atque Joliannis.

Licet

fortasse his

etiaoi

addere qucestiones in
inter opera Augustini,
a Benedictinis
(t.

Epang, Matth. septendecem,

etsi

dubia crilica non desunt,

pag. 200) receptas,

III.

p.

2*^*,

nomine

auctoris

tamen in

fronte

non

prsenotato.

Expositionem vero EpistolcB

Jacohiy cujus mentionem inveuimus factam in Retract.

II.

32, temporis injuria periisse,

est;

non mediocriter doenim

in ecclesia

lendum
versari,
et

turbas et commotiones

excitatas,

ex quo Paulus multis visus est Jacobo adquis

Augustino melius componere poluisse

estl

composuisse censeudus

Munus

interpretis Sacrae

Scripturse

si

per sin-

gula eundo explicare atque in partes (piasi dissolvere

yelis, ofEcia sic

curis

unum alterum excipere videntur, philologicis primum gcnuina verborum vis

,

ut
et

signiiicatio constituatur
l'atio

nexus autem

et

construendi
,

ex anomaliis grammaticis expediatur

(juicquid

vero emphatice, liyperbolice, tropice

ct figurate

dic-

tum

sit, juslo

modo

resolvatur, - deinde, via histo-

ricd genio

sevi illius

cognito

meditandi,

loquendi,
afEni-

disputandi ratione populi

illius

populorumque

um
fieri

explorata, rebus rationibusque privalis, quas inter

auctor vixerit vel c[uas scribendo respexerit,

potest indagatis
,

quoad
,

efficiatur

qiiid aucior

hoc

tempore, hoc in populo vivens, hos inter homines

versatus, his studiis vel negotiis occupatus,

hoc genere
sit

scribendi usus, stylo exprimere voluisse censendus

166

denique vero, ut momentum dogmaticum quse recte constiluatur jubet necessitas summa
rei est
,

in liisce

nondum
s,

subsistere

sed quae dicta, inpriita

mis quae

diflScilius,

obscurius dicta sunt,

ad pZe-

nam
reat,

fidei

Scripturce analogiam referre, ut appain

quomodo ex omnibus

unum

collatis

integrum

doctrinse corpus efEciaiur,

sali

tum vero ex typo univer-

singula luce sua illustrari justoqiie

modo
,

aestimari

debeant.

Sic

igitur studiis

grammaticis

historicis,

dogmaticis arcta copula conjunctis, neque subtilis ver-

borum
ficient

indagatio,

neque accurata rerum historicarum

nexus exploratio suf-

cognitio,

neque

justa orationis et
illo

agitur

quamquam sine sed ipsa doctrinae

erit

praevio labore nihil

religiosae indoles,

bene

quam

auctores sacri ex suo quisque ingenio proposuere, su-

prema

interpretandi lex et regiila

nisi ut

ita

enim quid

demum
gula,
ita sint,

agimus,

ex toto doctrinse genio sinexplicentur.

ut ex spiritu

litterae

Quae

quum
omni

ut de Augustino interprete judicium ab

alia praeter

parte justum sequumque feratur,

eam quam
sane

indicavimus via
ante

iniri

non

debet.

Sed monendum hoc

omnia

est,

rationes externas

cum magno

interpretationis
QssG^

detrimento

ab Augustino

neglectas

ut de interpretatione historica ne sermo quiesse possit;

dem

quippe

quum

litteras scriptas

ex

scriptis unice explicare conaretur, nnlla

ta ratione, quae in

eorum habitotius

auctorum, lectorura,

po-

puli vel seculi conditione posita

plm^imum ad consiignorari ne-

lium orationis recte assequendum conferunt, tantum

etiam,
queant.
ut

salva vera intelligentia saepe

igitur in
iis

Nobis

subsistendum erit,

quse

167
iii

interpretatione pliilologica

atcjxie

tlogmatica

Augu-

stino debentur.

A.

Gurse interpretationis philologicsc.

XIX.
f^ersionum auctoritates
servili

modo

retentce,

Ex
stat,
Italse

iis

quse ante allata sunt (p. 77, 135-39) con-

Augustinum liaud
ita juravisse,

quidem

in verba

versionis

ut

non corrigendo emendandocpie

cum ad versionem alexandrinam tum ad Novi Testamenti codicem subinde recurrerit. Verum illa tameii
pauca imo paucissima sunt; sexcenties enim mendas
et errores

ex versione latina receptos invenies

sic

etiam, ut verba ssepius sine sensu idoneo exhibeantur.

Pauca hsec

afFerre sufficiat
ijLiov mq^eh^S-jjg:

Matth. S, 5: ^coQor, 6 idv i^

"Munus, quodcunque
i.

est

ex

me,
te

tihi

proderit ( I ),
c[ui-'

e.

quod

offers causa mei,

ad

jam pertinebit 5

bus verbis significant

oblationis, c[uod

filii,

jara

non

sibi

opus esso

ad eam setatem pervenissent, ut pos-

sent

jam

ipsi offerre
T7/1/

pro

se."

Qusest. Evang.
'^^

I.

16.

Joh, 8, 25:

cIqxw ^^

*f^^

AofAw

vfilv:

'*principium, <juod et lo(juor vobis.'^

Tract. in Ev.

Joh. ad

1.

1.

majus
niajus

10, 29'
(^/Liel^ojv)

"pater
est

meus qiiod

(oq)

dedlt mihi,

omnibus.
illi

Quid

dedit Filio Pater

omnibus?

ut ipse

esset unigenitus filius."

Tract. 49, 6.

21, 21. 23:

re."

''sic

(o

si,

idv)

eum

volo

mane-

Ser. 254. n. 4-

168
Rom,
49, 12.
5,

12:

l(p

w: "in quo." Tract.

in Ev. Joh;

Hsec autem, quse

facile evitari potuissent,

docu-

mento sunt, Augustinum ad textum grscum parura attentum fuisse ; imovero, ut qnod seniio dicam, quod
in interpretando
ravit,

a veritate

grammatica rarius aber-

non tam

diligenlise ejus deberi videtur,

antiquis versionibus latinis, quibus syllabas

qnam magis quam

sensum exprimere

curse cordiqne fuisse constat.

Sed ad codicem bebraeum nos convertamus. Huic

autem non minores
IN^ostrum impendisse,

quam Npvo Testamento

curas

librorum ejus elencbus docet,

qui non solum in Genesin et Peutateucbum

tarios ssepius diversaque

commenJobi in-

sub forma

repetitos exbibet,
et

sed in libros poeticos etiam, Psahnorum

gentem observationum molem congestam; accedit in

libris

Loculionum tentamen aliquod idiotismos

lin-

guje bebraeae explanandi,

boc cavens ne ad vulgarem

apud Grsecos locpiendi usum perperam referantur.

Tanta vero ausum esse, qui
et

ipse recte judicaret,

parum
et

sine linguse notitia interpretem valere (p. 138),

sibi

ingenue fateretur, qnantum

boc nomine dees,

set (p. 10, 30),

mirum

certe videri posset

nisi

menti

succurrerent, quse de auctoritate versionis alexandrinse et italae, hac consensu ecclesise,

illa

inspiratione

numinis sancita,

non uno

loco afErmavil atque cress.),

denda

aliis

proposuit (p. 71-73. 76.

saepius

Sed in ver-

sionibus

istis

quam numerari
sive

possit toto coe-

lo a veritate

aberratum esse,

quod auctores

sermonis hebrsei rudes imperitique fuerint, sive

alias lectiones vel conjecturas suas secuti

quod

ne dicam

169
versionem grsecam

mox

sine dublo corruptiombus foe-

datam

fuisse,

quae, crisi deficiente, in versiones lati-

iias transiere

nemo

est

qui ignoret vel neget.

Ab
erit;

Augustino vero tanto gravius erratum esse,

longius suspicio
erroris
abfuerit,

quanto

mirum non

quid! quod textum prorsus

bebis, verbis

novum saepe inductum hadivisionibus mutatis, quandestituta.

verborumque

doque etiam verba sensu omnino

mis longum, negue hujus loci
judicio
critico

Singula

vero errorum monstra enumerare, longum

est

foret et ni-

versionem Italam
libris
est.

subjicere;

nonnuUa tamen ex

Augustini speciminis loco afFerre necessarium

Ge/z. 4j 7:

"nonne,

si

recte

ofFeras

(nSt!)!),

recte

autem non dividas, peccasti? quiesce/* (nDS4 nnah. V^il o \ni). <le civ. D. XV. 7, 2.
:

s.

4,

26

^nin).

de
4:

Sn^n (coeptum est) civ. D. XV. 18.

"speravit" (nr\>

de
civ.

7,

Q^p^.n^hD^nS

(qulcquid exlstlt):
n. 19.

*^omnem suscitationem." (nC^P ?) Locut. de Gen.

10,
tionale"

"Nimrod venator contra Deum"

4.
,

(^JSh).

D. 16,

Exod. 28

15

^h

(thorax pontificalis)

"ra-

(LXX
7,

koyeiov)

Qua^st. in Ex. u. 116-

Ps.

5:

Dpn

n-)i2i

n-^hnN^^
:

(et despoliavi

eum

qui hostis mihi sine causa erat)

"decidam ab
1.

inimicis meis inanis."

Enarr. in Ps.
'3iq:

I.

**....

7, 10.

11:

D^n;hN-hy

p^^a n^^n'^^:
a

Deus,

Justum auxilium

meum

Deo."
:

ibid.

15(16), 10:
ruptionem.'* ibid.

nny;? (fovea, sepulchrum)

"cor-

170
Ps. 16 (17), 13. 14
"...
.

ab impiis.
ibid.

^n^^-D^^n^o qsi^ri vtti^o Frameam luam ab inimicis manus

:

tuffi."

14:

D^^ns Dp_hn nSno d^^j^do

hominibus hujus
:

(Je^;^

hova

(serva) ab

seculi,

(juorum theterra,

saurus in vita est)

"Domine perdens de

disibid.

pertire eos in vita eorum."

:

(DJD^n DJT^DD)
(filii

Q-^j^

^Vy^^

satiabuntur)
o:

"satuibid.

rati

sunt porcina" (ex. graeco

veio:tv

vmv),

sc.

19 (20), 9: "ly^D (incurvantur) : 'obhgati sunt temporalium rerum cupiditate." ibid.

37

(38), 8:
:

igneo plena sunt)

nSpa isbo "hxp^ (ilia mea sestu "anima mea completa est illusio-

nibus." (ex corrupta sine dubio in

ipvyT} 3: %ijvat)

LXX

lectione

ibid.

55

(66),

4:

s^^s .."h D^Dn;h D'^'^-^:

limebunt.**
ibid.

"quoniam multi, qui debellant me,

5:

t)yi

bVnS D^nbsn:
1.

"'m

Deo

lau-

dabo sermones meos."

7:
mese)
:

1.

^TiiJaj

:);)p

yi^t^^D (quia insidiantur vitae

"sicut sustinuit

anima mea."

(illp).

ibid.

faciet

57

(58),

n^N
(pS
:

^2^
^?-?)*

(abortus

mulieris)

"supercecidit ignis"

^^^*
(Deus

58
me
stravit

(59),

11

nnittJn

^JSV D^n IS
:

victorem inspicere hostes)

D. meus demon-

mihi in inimicis meis."

13.

ibid.

14:

consummationes." (nom.

niD: T\moy* "annuntiabuntuiH 7D). ibid.

(olla lotionis

59

(60),

10: ^^n") "VO

mese):

"olla spei meee.*! (ex signif. chald.)

ibid.

171
Ps,63
cedet
(64), 7:

^N

yip)

(intestinum viri): "ac-

homo"
8:

(3*1^).

ibid.

Q^n"^^ U^V)
(D'^.1'>')).

(jaculabitur eos D.):

'*exalta])itui-

D."

ibid.
"sagittse

DNn3 yn
ibid.

infantium" (a^^N^a)

bas"

64

(65)?

n^D^^Q (componens) "

'
'

"contur-

(n^n^D?)
14:

ibid.

'

fNScn

Q^^D ^'^dl

(pascua induta
sc. exsulta-

sunt ovibus)
tione,"
ibid.

"induti sunt arietes

ovium

ibid.

67

(68),

13: jn^^
:

^1^3?

'^dSo (reges podilecti''

tentissimi fugiunt)

"rex virtutum

(ex

in).

68
cor

(69),

21:
:

-^^b

nnD^

n^-^n (ignominia

meum
(r.

confregit)
nn^JIJ).

"opprobrium exspectavit cor

meum."

ibid.

72
ibid.

(73), 7: ti^^^Vt "iniquitas

eorum"

(^y).
('^p;')

10:
pleni."
ibid.

Sbo

"^DI

(aquarum

copise)

"dies

21:
est."

Y^l^n?

(exasperatur)
(r.

"delectatum

f5inti:?NJ

"mutati sunt."

ny^).
.. signa,

73

(74), 4. 5:

ynr: ninN: ".

et

non cognoverunt."

ibid.

75 (Dlh^^n). * 7:
equos."

(76),

3:

Uhpj^ (Hierosolym^)

"in pace"

ibid.

OIOI^

20yi

"qui adscenderunt (^^DSI)

ibid.

11:

nSnn tim nnStti

(ira residua le

172
acdngis)
:

"relicjui^ cogitationis (T^^Ti ?) solennia cetibi^'

lebrabunt

(r.

J^H).

ibid.

Ps, 82 (83), 2:
fiit):

TlS^pi-bS
:)Oip;

(ne silentium

libi

"quis similis erit tibi?"*(Dn). ibid.

87
88
(h^).
ibid.

(88),

11:

D^^SS-^-DSJ

"aut

me-

dici (r. SB"^) exsuscitabunt ? "

(89),

OD"^p^). ibid.

48: NlttJ-nD-b:!?: "non enim vane.^'

89

(90), 9:

mn-iDID
(

^J-^J^ ^2<i:DI
).
!

"anni

nostri ut aranea meditabanlur.**

ibid.

93
cepto."

(94),

20:

ph-^hy hoV
:

y^t' (qui

vim ma-

chinatur contra legem)

ibid.
(96),

"qui

fingis

dolorem in prse-

95

6: ^^ni-^iin: "confessio
Cf. Ps.'l03 (104), 1.
tt^/jy

(r.

nnin)
3.

et pulcbritudo.'

110 (lll),
'n

su
(vitae)

100 (101), 3.4:

24:

nnb:
(affllgit

p?T

sb:
|

**non adhaesit mihi cor pravum."

'^nfD

ibid.

Tin-HD
:

n:y
ibid.

(Deus) in cur-

virtutem
(njJJ.

meam)
iHib).

"respondit in via fortiiu-

dinis suse."

24, 25: '^bs niCN:

"^Dl

^^p

"exiguita-

tem dierum meorum annuntia

mihi.**

C^^p. '>Sn ^DN).

(caro mea mea immu|

108 (109),
deficit
,

24:

fOTQ tr\D ntol

:

pinguedine consumta)
propter oleum o
:

"et caro

tata est

gratiam spiritualem." ibid.

tuus prom?ipy (populus

109 (llO), 3:
tus)
:

nSna

**tecum (TJCy) principium." ibid.

qMS_^-blO il in^'P Dn")P

matutino preestantior
est ros juventutis tupe)
te.**
:

O'ore

"ex ute-

ro anle luciferum genui

(^"^nnS^) ibid.

173
Ps. 112 (113),
5.

'^b'^au|^n

tsyih ^i;niQn

niS^

;J

"qui in

altis

habitat, et humilia respicit.**

more

118(119), 120:

vescit corpus

meum

"^nra ^^P^i:i 1^0 (expatimore lui) "confige clavis a ti:

tuo carnes meas." (^DO) '^^^*

'^filii

126(127), 4: Dni:i;:n
:

'^jn

(filii

juventutis):

excussorum o
part. Paul.)

apostolorum" (ex Matth. 10, 14).

(IJJJ,

tuam"

129(130), 4:
(rr^ln).
ibid.

Nl^r?

\vdl^ "pr^pter legem

138(139), 6:
mirabilior,
facta
est

'^2^D

nn
me
h.

nN^hs
e.

(scientia tua
:

quam
mihi

ut

eam
ex

assequi possim)

"mirabilis

scientia
est

tua

propter peccata
ibid.

mea

facta

incomprehensibilis.

nem

Prop, 31, 26: rt^itDS-Sy npn-ri">ini: "ordiSerm. 37 n. 24. posuit linguae suse." (!).
27:

nn^n nlDSn Ti\m

:

(mulier opera

domus

suse perlustrat)

"severae sunt conversationes

domus

ejus."

1.

1.

n. 25
^12"^

Joh. 7, 7:
leviores suni)
:

^^S"'^: il^
"vita
1.

(dies

mei textura

mea

exilior est (juam loq^uela.*'

ann. ad Job.

1.

9,

22:

n^DD Sin
ira."

V'^y\

On: "magnum
(cur
et

et

potentem disperdit
29
laborabo ?)
: :

ibid.
n-T

y^^S b^n

"nD^
,

ita frustra

"quare non sum mortuus

laboro." ibid.

Accedunt denique inscriptiones

quse in fronti-

bus psalmorum prsenotatae sunt; exempla hsec sunt

T\^ych

"i^ finem"

(n'i24)

"quia
1.

finis

legis

esl Chrisius."

Enarr. in Ps. 13 (14),

174
Wb^^n-in^hS
tem
accepit."
fSlb
(Ps. 5):

"pro ea, quse

liseredita-

(nbn^)*
(Ps- 9):

niD""by
syll.

"pro

occultis

(r.

D^^V

p.redupl.

^y)

iilii, o:

de occulto adventu

Christi.'*

^TWj^ nS^N"hy
tutina,
:

(Ps.22): "pro susceptione

ma-

de resurrectione Christi mane facta."

38): "in recordationem sabbati o:

'^'iSTriS (Ps.
<juietis."

riT"!^

"V^

D'^3^t^""'^y (Ps. 45):

(r.

"pro

liis

quae

commutabuntur
lectd o: Jesu."

H^^

prseced. f^) canticum pro di-

o^ph-) Quis
tis est
!

rhn

n5i">"hy (Ps. 56):

"pr<^ popuio,

qui a sanctis longe factus est" (!).

talia

legendo non clamaverit: ohe, jam ca,

Equidem vero

ne culpa? aliqnid mihi cum

Augusiino commune dam esse video.

fiat,

manum

de tabula moven-

XX.
Versiones male et perperam
In
illis

intellectos.

autem, qu3e proposita sunt, excusationis

ex versiouibus
istis

aliquid Noster habebit

auctoritatis
,

summse

quibus

diffidere vel a

quibus recedere

nefas esse ducebat;

in quibus
erravit.

quid vero de

iis

dicendum

est,

non cum

auctoriiate tanta, sed contra

eam

Constat namque, versiones alexandrinam et

antiquas
ita

latinas

saepe confectas esse^

ut

in

iis

etiam, quae recte

sensum indicant, verba

duriter,

ob-

scure, ambigue posita sint, ut, ad textum hebrseum

ant graecum nisi refugeris,

et incertus haereas.

de mente eorum dubius

Augustinus vero, cui volumina

175
hebraea occlusa erant,
grseca aperlre neqiie

commo-

dum neque
tilitate

acleo necessarium videbatur,

ingenli sul)-

cuncta efEcere voluit^

deceptus est ,
ut
,

in

quo (juidem studlo

ita ssepe

verborum explicationem

vel conslructionem

minus assecutus, versionum veri-

latcm in pravum detorqueret.

Ex
Deus

multis

exemplis

nonnulla afFeram.

Gen,

1, 1

"in principio

fecit

**intelligi-

mus Filium
tm-re

in principii nomine, (jui universse crealitt.

priucipium est."" de Gen. ad

Job. 3,

I.

12.
e,

"maledicat illam maledicens diei (h.

hariolus):
lia."''

''Dominus , qui maledicit amantes carnallb.

(Annotat. in
7,

Job.

1.

1.)

11

'*non

parcam

ori

meo
est.""

(sc.

lamentau-

do): ''confitendo,

quum tempus
:

ibid.
suis

Psalm.

5,

11:

'*decldant a cogltationibus
''jam

(o: spe sua fallantur)

non cogitent mala"^*

iterum no-

Enarr. in Ps.

1.

1.

minus

6^

''Convertere
:

Domine

(d

bis projMtlus adsis)

**adjuva nos,

wl perficiatur ia

nohis conpersio,"** ibid.

13

(l4),

"non

est

qui faciat bonitatem,

usque ad unum: "prceter unum, ut excipiatur

Clir,"'* ibid.
(18)?

Do~

17
sum
meos
(o:

41

"Inimicos meos dedisti mihi dor:

terga fuglentium mihi advertisti)

"inimicos

convertisti, ut sequerentur me,"'* ibid.

31 (32)? 3:

"tacui, inveteraverunt (elangue-

runt) ossa

mea
:

clamando

(a:

precibus fatigatus,

tandem conticui)
sumtlonem,
sua,'''^ ibid.

"tacuit confesslonem, clamavit prse-

tacuit peccata

sua,

clamavit merita

176
Ps^ 32 (33), 4: "omnia opera ejus in
ficle"

(a:

fidem Deus in omnibus solvit

fide sunt

et prsestat):

"in ipsa
ibid.

omnia opera , quce

(35),
:

diligit

Dews.""
in
:

me

34

13:

"oratio

mea

sinum

meum

convertetur (o

non exaudita

erit)

"quia in sinu

suo (Christus) habebat Patrera,

ipso intcrpellat

est:

Immanitas in

dipinitatem,'''''''^

ibid.

seraen

36

(37), 26. 28:

"Semen

ejus (pii) in
:

beneejus,

dictione erit,

semen impiorum

peribit

"Semen
ibid.

reliquice ejus ,

unde hic seminat

,

et postea

meiet

impiorum

opera impiorum, " "

:

48 (49), 20 *'introibit usqae in progenies patrum suoruni (sc. morte, cf. Gen. 15, 15): "imiiahitur patres suos."" ibid.

54

(55), 22: "molliti sunt

sermones ejus (ho"si

minis perfidi) super oleum, et ipsi sunt jacula:

durus sermo
molliatur y

et

nondum
fiet

intellectus est,

tibi

pietate

et

tibi

oleum;

illis

sermonibus

tanquam

sagittis

corda

hominum ad amorem pacis

est in

feriuntur.^'"'

ibid.

59
(o
:

(60), 8:
:

"Deus locutus

Sancto suo
erat
in.

sanctuario)

"in <juo Sancto suo ?

Deus

Christor''' ibid.

mici tui

Q>C)

(3^^, 3:

in (^: propter) multitudine

tibi (o
:

po-

tentiae tuae
:

mentientur
tibi

adulatores eruni) ini:

"ad hoc

(Christo) mentientur (o
ut multa
sit

false

accusabunt) inimici tui,

tentia

(apparcat)
quaR

po-

tua""

(sc.

per resurrectionem ,

mortem
boad

excipiet).

ibid.

67
minum
libi

(68),

24

"Lingua canum tuorum

(3

infestorum):

"eos ipsos, <jui us<jue

177
sanguinem fuerant pro fide
etiam canes vocans,
trantes,^^^^ ibid.

evangelica

certaturi,
la-.

tanq;uam pro suo domino

vum.""

68

(69),

24

"dorsum illorum semper incup-

Va: "qui futurse

vita&

spem non
et

intelligunt,

de

in-^

feriorihus cogitant^
ibid.

hoc

est

habere dorsum

cur-;

77
reuocauit,
ibid.

(78), 39: "recordatus est, qnia caro sunt,

spiritus vadens et
fragili et mortali)
:

non reverlens

(o: indulget

homini

"eos vocando per gratiam

suam

quia per se ipsos redire non possent.""

.

84
Deo

(85),

42:

*'justitia

de coelo prospexit:

'*a

" data est justificatio confitenii. " ibid.

"illa in

86 (87), 4: "memor ero Rabab

Jericho meretrix,

(d

^gypti)

qua5 suscepit nuntios.""

ibid.

89

(90),

"ne (ex

lect.

^Ss) avertas homi:

in humilitatem

(S^^l^^y
ibid.

in

puIverem):Vne

ds ceternis atque siiblimihus

ilia

homo aversus temnpstrarum dirige sa'*''

concupiscat. " "

17: "opera

manuum

nos (o: prospera nobis facias):

non eapro mer^ rerum terrenarum faciamiis^ tunc enim aon

sed curva sunt.""
ibid.

:ta

111 (113), 5: disponet sermones suos in ju:

i
,

(o: justitiae convenienter)

"facta ipsa
?'*'''*

ermones

quibus

in^
:

judicio defendetur
(o
:

ibid. >.

7
i

"ab auditu malo

calumniis,. verbis

ominatis)

non

timebit: ^^judicium

damnatorium,
" ibid.

d dici audiei iis, <jui in iui&trig erunt."

12

178
Ps. 118 (119), 41: "respondebo exprobraniibus

mihi verbum: "utrum: verbum exprotranlibus ,

gin?

verbum respondebo, ambiguum

est;

Sed quodlibe^

coruni Christum {loyov) sonat."** ibid.

bi
:

-*-

65

Suavitatem
ut

fecisii

cum

(o

exbibuisti)

ervo tuo:

"fecisti,

me

delectaret honum?^'*'' ibid.

143 (144),
"canticum
est."" ibid.

9:

"canticum

novum

cantabo

li-

novum hominis
1

novi, Testamenti novi

Joh. 1, 16

"gratiam pro graiia: *'quia ipsa

ceterna est gratia pro

^1-^

des gratia est,

pitci

gratia.-'"'

Tract. in Ev. Job. 3 n. 9.

38, 4.

8,

23 : "ego de supernis sum (Jz rw^ Vw)

ab ipso Deo"**
tr

"de quibus supernis Chrislus?

13, 31
:

"nunc

clariiicatus est {iSolaGS-fj) filiu

hominis

'*separato inde nequissimo (Juda) et secuiH

,

remarientibus s^nctis

significata est glorificatio- ejus,

quando

separatis

iuiquis manebit in seternitate

.

cum

Sanctis.'" tr. 63, 2.

Rom.

14, 5: "alius quiderti judicat alternos dies

(jxqlvei i^/ii6Qav TiaQ

rnxiqav o

dieni die sanctiorem,

fausliorem existimat), alius autem judicat

(sc^ aequalem):

omnem diem
homo
estj

"qui ahernos dies judicat,

potest

enim hodie aliud, dras

a/zwc? judicare;
est,

qui
so-

autem judicat

omnem diem, Deus

lum,

qualis quiisque sit,

quianon sed etiam qudlis omni

Ep* ad Hom.
'

die
ex-n

futurus.sit, noviti'*
posit. n. 80.
>

Prqposit ex

'''"

::

--

GaL
stinavit

1,

15: "Deus segregavit (^o^i/aas a: de-

apostolum)

me

de ventre matris mese: "segre-;

179
galiir

quodammodo de v^ntre matris, quisquls a car^ nalium parentum consuetudine coeca separatur**^^
Gal.
2,

Exposit. Ep. ad Gal. n. 8.

"quales aliquando fuerint (onotot o t

quales quantique), nihil

mea

interest:

^'quia

et ipsi
** '

fuerunt peccatores ^
ibid. n. 12.

nihil

sua

dicit

interesse.

3, 1

ante

quorum oculos
:

J.

Clir.

proscrip-

lus est (TTQoeyQcctpt^ o

depictus)

"Jesus haereditatem utique auferenti-

suam possessionemque amisit,

bus eam,
i.

his

e.

eos,

in quibus

inhabitabat." " ibid. n. 18-

jure gratiae fideique

Sed de

his

satis

jam actiim

esse videtm'.

Fao
dixe-.

cnim rit

sic aliquis fortasse

neque temere omnino

ita

Augustinum dyQd/LipaTOV

fuisse, ut in tricis

nodisque verbbrum expediendis parum vel nihil utilitatis

ex

libris

ejus repeti possit;

facit

atvero neque

illa

linguarum cognitio sola

interpretem,

neque,

quod
locis,

hsec deest, ideo

mox bmni

successu interpretatio

careat necesse est;

quoniam

in multis S. Scripturae

iisque gravioris

momenti plurimis, non tam

radices

verborum singulorum
liberiore

eruditione linguistica

expediendo quam integrum orationis nexum oculo

intuendo
effici

cumque
debet,

locis

similibus

confeversio-
sufficiat,

rendo

sensus

Quare,

quum

nis bonse atque fidelis prsesidium

interdum

inprimis ad

mentem

auctoris
,

assequendam ea requirijudicii sublilitas

tur sensus interni dexteritas

inge-

niique

agilitas,

quse beneficio

naturse

magis

quam

assiduitati

studiorum deberi solet; quid! quod in verr

12*

ii8d
bis
et liiteris

ipsa veritate sensus

nonnunquam ita crrari potest, non multum recedatur.

prsestiterit

ut ab

jNos igitur, quid in exegelico hdcce pliilosopliise

usu Augustinus

breviter videamus.

Sed
iXL

ut

ante hoc

moneamus

quoties in sen-

reb*gioso

ex sacris

litteris

ernendo peccatum fue-

rit,

causa vel ex Licentia aliqua repetenda %sse videquae,

tur,

accurata et solida

verborum explicatione
arripuit,

neglecta, arbitrii

commenta quaecunque

vel

ex nimia
sit,
lit

suhtilitate, quse singub*s in vocibus ita hae-

indolem nexumque orationis consulere, locos

et
affines

opem vocare dedignata sit. In utramque partem cum intra muros ecclesiae erratum est, tum foris, a sectis baereticis, quae pacem ccclesimiles
in
sise

turbabant quidem,
instar acuebant.
Ita

sed stylos doctorum ejus co^

tis

ut in primis ecclesi se-

culis subsistamus

Giiostici et Manichsei nullos ere

in interpretando fines, Ariani vero, Donatistae, Pelaglani nimis arctos et angustos sibi proposuerunt ,
illi
lit

in excessu,

hi vcro in defectu errarent;

illis

Augu-

stinus

autem,

qui in omnibus

debellandis assier-

duus
roris

et sollicitus erat,

quomodo non utramque

et in

viam

et

cognosceret et cognitam monstraret,

monstratam vero corrigere tentaret^

melius

sae-

pe corrigeretl At enimvero opposita

evitare,

feliciter

semper
igi<

raro naturae

humanae datum

est;

neque
si

tuf

mirandum
in

est vel inique

nimis ferendum,

Au-

gustinum,
vit,

dum unum
ei

adversariorum errorem castiga^

aherum

ex adverso oppositum,

quem

in

aliis satis

bene accurateque notabat^ subiude incidl^se

^idemus.

181

XXI.
Accurata singularum sententiarum hihlicarum
exploratio.

Ut

veritas religionis ex involucro

verborum spi-

noso vel mylliico et figurato pura et genuina prodeat,

necessaria inprimis sei^eritns micT-prelatiouis est, (jua
singuli

librorum loci

ita

examinentur ponderentursententiae

c[ue, ut cardo rei

ipsumque

momentum

ab

ornatu verborum

opera data distinguatur ,

temerario

Vero interpretandi arbitrio via prsecludatur.

labore autem minor linguarum
nocet,
peritia

In hoc

minus profecto

quam major
et

ingenii sagacitas,

acumen
locorum

judicii

magis

prodest; cjuare meliora hic

ab Augustino speseries,

rare licet,

recte sperari docebit

in quibus

difficultatis

nonnihil aut ex verborum ima-

ginibus aut ex brevitate sermonis,

gnomico

praeser-;

tim

et proverbiali dicendi

genere oritur.
dicitur,

Gen, 11, 5- "Deus descendere

giiid facit in terra,

quum

ali-

quod

praeter usitatum nature cur-

fium mirabiliter facium, prsesentiam

ostendat."

quodammodo
id agere

ejus

de
:

civ.

D. XVI.

5.

22, 1

^Hentatione

Deum non
quod

ut
ut,

ipse aliquid cognoscat,

quod

ante nesciebat,
est in
ita

sed

ipso tentante

i.

e.

interrogante

homine,
notus est

occuhum prodatur; non enim

ut creatori, neque sibi aeger
Ser.
II. 3.

sibi

homo

ita

notus est ut medico."

1 B^eg, 17, 9: ^^mandat Deus

in corde

non

in am'e, sed

suggerendo quod opus erat, persuadenSer. XI. 2.

do quod

utile erat."

182
Ps 109 (110)) 4:
significatur
nitet,
5

'^Poenitentid muiatio
tu,

rerum

quomodo enim
quod

quum

aliquid te poe-

doles factum
prseter

fecisti, sic,

tjuando aliquid

Deus

spem liominum in aliud commutat, poeusgue adeo ut

si

nitere se dicit,

et

de poena nostra

poeniteat
rit."

eum,

nos de vita nostra mala poenitue1.

Enarr. ad Ps.

1.

De

div. qusest.

I.

11, 4.

tiam."

118 (119),

135:

pultum tuum manifesta

''tuam manifesta subveniendo et opitulando prsesen-

Enarr. ad Ps.

1.

1.
:

MattJi, 5,

%ov Gsov otpovmt

,

"ita

Deus no-

bis erit notus atque conspicuus

ut videatur spiritu
6.
'Vf^cov:

a singulis nobis." de

civ.

D. XXII 29>
Tjj
'ipvxjj

negoiia

6)

25: ^T/

(u^eQt/iivaTS

inter

humana regnum Dei semper respiciendum

regni Dei nulla
II.

csse, in militia

humana

cogitanda,

de

ser.

Dom.
7,

in monte
...

58.

To uycov tols ^vol .. tovs f.mQya-^

QitciS e'/iinQOG&ev

twp
sic

yoiQOiV

Sanctum

et margaritas

synonynia esse,
dicatur ex eo,

tamen, ut Evangelium aanctum

<juod

non debet corrumpi, margarita

5

ex eo, quod non debet contenmi

similiter canes sunt

1.

oppugnatores

veritatis,

porci contemtores.
^rjTelTe,

1. 11.

68.

nem

7, 7, 8:

(XiTeiTe,

XQoveTe:

Petitio-

pertinere ad impetrandam sanitatem animi,

in-

quisitionem ad inveniendam veritatem,

pulsationem

ad pbssessionem

salutis.

1.

1.

11.

71.
.
. ;

ml
plenam

7)

12

ndvTCi oua V S^eXi^Te

ovt(i>

v/^eis noieiTei

non supplendum
i>oluntas sensu

esse,

ut in exse

emplaribus quibusdam,
esse,

"bona^" sententiam per

quum

propno nonnisi

183
de bonis actionibus dicatur, cupidltas autem de maiisr
1. 1.

ir.

74.
ss.
:

Matth, 11, 2

de Johanne Bapt. discipulos ad

ut talis perliiberet lcsti-

Jesum mittente: "oportebat

monium Christo,

qui et ipse discipulos colligebat, qui

si

ei poterat invidere,

non

posset videre;

mori"

turuSy ah illo eos voluit confirmari^^

Ser. 66, 4.

tamen
cos in

18, 17: h(o Goi wGTtsQ

id-nnogi "Noli illum

;

deputare jam in numero fratrum tuorum

salus ejus negligenda estj

necfue ideo

nam

et ipsos

Ethni,

numero quidem fratrum non deputamus

salutem
seraper

sed
Ser.

tamen eorum

inquirimus."

82

n. 7.

24,
^o/uevov

30:

oifJovTai'

tov viov
^*de

t.

ccv&qwtiov c^-

inl vtav vsfpeXwvi

adventu suo per

ecclesiam, in qua uscjue ad finem venire non cessat;

in suis enim veniens agnoscitur ,

dum

ejus quotidie

memhra nascuntur"
Luc,
9,

^)

Ep. 199, 25
lovg vezQovg
et
S-axlJat,

60:

ci(f)e5

tovg

iavTMV ve^Qovs "involvunt

plangunt et portant et
Ser. 100, 2-

mortui sunt, quia intideles sunt."

eis

16, 9*

T^oij

/iia/imva rijg

ddimagt "pecunia,

quia divitioe non existimatur nisi ah iniquis , qui in

spem
II.

constituunt et copiam felicitatis."

Ser. 113, 4.
,

Qusest.

Ev.
*)

34.

"?ortasse omiiia

quas a tribus evaugelistis dicta sufit de

ejus adveutu, diligeutius iuter se collata atque discussa,

iuveniautur ad hoc pertiuere, quod quotidie venit in corpore suo^ quod est ecclesia; exceptis his locis, ubi ab

eo

ille

adveutus ultimus iu seipso, quando est vivos et

ita

mortuos judicaturus,
dicatur.'

promittiiur, ut appropinquarc

Ep. 199 u. 45.

184
Joh,
fjtov

1,

15j o omQVi

fjiov

iQXo/nsvog, l-/LmQoad'V

yeyovevi "qui post

antepositus mihi
5,

me

venit, ante

me

lactus est,
Joli. 3, g.

h,

e.

est."

Tract. in Ev.

24 ss.: duas resurrectiones intelligendas

esse,

quai'um una prcesens

hominum

viventium in mente
e^iv), al-^

per regenerationem (propter verba MQa vvv

tera futura

hominum mortuorum

in carne , per re/n^vtj/Lielois)

suscitationem (propter verba ol iv TOls

1.

19, 8-18.

1.
1.

7,

27

o XQi^os ov^els yivwaxst

nodsv

i^cv

*'secundum hominem prsedixerant scripturae, unde

set (ex Matth. 2, 5),

es-

secundum Deum, ktebat impios."

ov XQivco ovdlvai vel: non veni
denegat, sed dif-

30, 2.

fert in

8,

15:

iy(u

ut judex (non

quod judicium suum

aliud), vel subintell.
1.
1.

tempus

ex prioribus: se-

cundura carnem.

36, 4.

l'^i

8,

34: ^as 6
:

nomv

trjv u/tiaQTtav^

dovXos
:

Tijs
,

a/iiaQTias

"non
si
1.

dicat
f aciam

Christianus

servus
erit PO"
est

eram

redemtus sum , ut

quod volo

luntas tua lihera,

carere criminibus."

fuerit pia; prima libertas

1.

41, 8.

"non

8,

41:

'^i^iels

iic

noQVelas 6v ysyevvy/ioe&az

diis

muhis

et falsis
1. 1.

anima nostra tan(juam pro42, 7.

stituta subjecta est."

12,
iide

24:

TCOKitos

tov oiTOV idv dno&dvfj,

erat

noXvv mQnov
mortificandum

g)iQec:

"Ipse

granum frumenti,

infidelitate
1. 1.

Judaeorum, muUiplicandum

populorum."

51, 9.

12,

31: vvv 6 aQ%(ov tov noa/iiov tovtov

f|w
:

ivipXi^d^r^aeTac

"post passionem

et glorificationem

185
suam per univer5um mundum populos multos credltui'os,

in

quorum cordibus
fide renuntiant,

diabolus inlus eratj cui

ejicitur
fori j."
1.
1.

quando ex
7. 10.

52>

Jolu 12,

39
si

ov% ^dvvaVTO Tii^Bveiv :

"quare

non

poterant,

me

qua^ratur, cito

respondeo, quia
praevidit

nolebant;

malam quippe eorum voluntatem

sed
1.

Deus,

non quia mutari in melius homines non

possunt,

quamdiu
6.

talia sapiunt,

non possunt

crederer

1. Sdt,

10.
rj

nodas

13, 10:
vlipaG^d-ai

o },6lov(Liivos ov XQelav eyjt

:

rovs

"humani

afFectus,

sine quibus in

hac mortalitate non

vivitur, quasi
sic

pedes sunt, ex quietiam qui juste vi-

bus rebus humanis afEcimur;

vunt, opus habent pedes lavare, quoniam sine peccato utique

non

sunt."

1.

1.

56, 4 5.

13, 34: ivToXtjv ^iaivrjv dldo\ut v(.uvi **m2La-

datum novum dedit nobis Chr.,

ut diligamus invicem,

sicut et ipse dilexit; dilectio ista nos innovat, ut si-

mus homines

novi."
:

1. 1.

65, 1.

men

14, 12

6 TtcGzivMV els ipe /Liei^ova tovtcov

(juae

tQya noirjGst: ^'Opera dicehat verha

tm'5 audiebant et credebant
illi

loqneba-

(discipuli);

verumta-

evangelizaniibus discipulis,

gentes etiam credi-

derunt: haec sunt sine dubitatioue majora." 1.1.71,3.

14,

13

Oy Ti

rovTO noirjGO}
tatem salutis ,

av aiTfjGr^Te iv tw ovofiaTi jiiov, "Quodcunque petimus adversus utili-

non petimus

in
ut

nomine Salvatoris;
faciat

quapropter,

quando volumus

quodcunque
l.

petimus, uon contra nostram salutem peiaraus."

73, 3.

186
Jdh 16, 7: Iglv
iXivGSTai TVQos
liri

inkX^i^, 6 nagdTtXijros ovh

v/iicis'

"Discipuli circa

formam hunisi

manam

Jesu fuerant occupati, et tanquam homines in

afFectu;

homine humano tenebantur

qnare dixit:

adspectibus carnalibus vestris

humana forma

subtra-

hatur, divinum aliquid capere, aentire, cogitare mi-

nime

poteritis."

Ser. 270, 2

16,

o naQaKXf^TOS iXey^ec tov moi.iov

ne^

q\ d/iiaQTlas, nsQl diyiaioGVVTjs^

nsQl hqIgscos' "cre-

dant homines in Chr., ne arguantur de peccato infidelitatis suae,

quo peccata omnia detineniur, ne ar-

non imitantur, caveant futurum judicium, ne cum mmidi principe judicentur, quem judicatum imitantur," Tracl.
guantur de
justitia

eorum, quos

justificatos

95, 4.

Ser. 144, 6.

16,

16:

TtdXiv (uixQov,

9tal

oyjsaS-e

[tie:

"non

discipulis unice dictum

de resurrectione ,

sed
,

universse ecclesiae

promissum de prcesentia
Tract. 101, 6"si

invisihili

post abitum ad patrem."

jam

19, 5-

i^e 6 dvd-QianoS'

regi invidetis,

parcite,

quia dejecium videtis; fervet ignomi1.

1.

nia, frigescat invidiaJ"

116, 2-

21,
^eXeiS'"

18: dXXos oe ^owei, aal owei onov ov

potest, tolerari potest;

"Amari mors non

natura non tantum homines,

sed ei omnes omnino

formidant; ideo magni

animantes recusant mortem

et

martyres, quia quod valde durum est fortiter susceperunt.'*

Ser.
5,

300

n. 8.

Rom*
fiiai

13: diQis v6/uov d/iiaQtla ^v iv xosita

"non putemus,

dictum essQ, quasi jam sub

sic

lcge

non

esset

peccatum; sed

dictum

est, ut

to-*

187
tum
quod
11.

legis

tempus adnumeres usque ad finem

legis,

est Christus^

Expos. proposit. ex Ep. ad Rom.

c. Jul. II.

27.
I.

Op. imperf.
12.
7,

84 de pecc. mer.

let

rem.

Rom
(MOfa

15: ovn o

S-iXo)

tovto nQaoGWy aXX' o

lege

TOVTO Ttomi describi

hominem non sub

positum (quse prior fuerat Aug. sententia), sed posi-

tum sub
ligi.^)

gratia,

etiam de ipso apostolo posse intel"

23, 24.
:

Retr.
9?

I.

quam
lis
illi

17 : ityyeiQcc gs (tov ^aqam)

"Non

quis-

potest dicere,

obdurationem illam cordis im-

merito accidisse Pharaoni, sed judicio Dei retribuenincredulitalis ejus debitara

poenam; non ergo boC

poterat,

imputatur, quod tunc non obtemperaret, quando-.

quidem obdurato corde obtemperare non

sed quia

dignum
13,

se proshuit ,

cui cor ohduraretur

priore infidelitate."

Expos. Ep. ad Rom. n. 62.

yjvyjt]

pore, et

1
:

nciG(x,

elovGiaiQ VTieQsiovGaiQ
et

VTCOTaGGioS-o)

''Quum constemus ex anima

cor-

quamdiu

in hac vita temporali sumus, etiam

rebus temporalibus ad subsidium degendse hujus vita

ulamur

oportet nos ex ea parte, quae ad hanc vitam

5

pertinet, subditos esse potestatibus

ex

illa

vero parte,
,

qua credimus Deo

et in

regnum

ejus vocasiur
1, 1.

non

nos oportet esse subditos cuiquam homini."

)

n. 72^

malae coucupisceutias non consentio, bonum, ut omuino uon concupiscara; rursus et hostis mea (concupiscentia) agit malum quia movet desiderium malum non perficit malum, quia me non trahit ad malum. Et in isto bello est tota Tita Sanc'*u4go bonuni,

quum

sed

nou

perficio

torum.'

Retr.

1.

1.

Coutra duas epp. Pelag.

I.

18-24.

Ser, 151 n. 7.

188
1 Cor.
Gal. 1,
10,

33:

iyd ndvTd n^aiv clQiam

^f^rgoi;

cf.

10:

dvd-Qmnois ^qeoxov ,

6ovXog

OVK

civ

rj [.i7]Vi

hominLbus.se non placere, quia in eo

ipso qusesivlt, ut

Deo

placeret

tsst

vero hominibus

placendum, ut
landum. de
ser.

facilius

adducerentur ad
in

bonum

imi-

Dom.

monte

III. 3
i^jitwv 7taT~
si

GaL
uQai
diceretur
:

3,

13: Xqi^os yevo/iievos vneQ

"Ex

parte mortali pependit in ligno; jam

mors maledicta est, nemo exhorresceret quid autem nisi mors Domini pependit in ligno, ut
superaret."

mortem moriendo

Expos. ep. ad Gal.

:

1. 1.

tum
Uu*,
est

4.

yvoJG^d-evTes
:

vno Oeov
enim de

**translate dic,

(pro

dilecti)

sic

iis

qiii

diligun1. 1.

solemus dicere,

quod ante oculos

f.i'^,

haheaniur.**
,

iiTE
:

5,

17

iva

a V

S^eXt^re

ravTCC noi--

"Putant hic homines liberum voluntaiis arbiintelli-

trium negare apostolum nos hahere, neque

gunt, hoc
iis

dictum

si

gratiam fidei susceptam te-

nere nolunt, per

lare."
1.

^am

solam possunt spiritu ambu-

1.

PhiL
loa Oeco
quae
:

6: ovx

ccQTtay/ioov

^yi^GaTO, ro elvai
essei

*'quomodo enim rapina posset

erat usurpata sed nata?

natura,

non

non alienum arTract. in ev.

hitratus est esse ,

quod natus
Maximin.

est*\

Joh. 78,

1.

coiitr.

1, 5.

CoL
**per

21:

f.i7j

ayjTj, fjtr^de yevoT;, /UTj^h ^iyfjS''^

irrisionem verba posuit eorum, a quibus eos

q;ui

nolebat decipi atque seduci,

tis*)" ...
*)

dicunt: ne tetigeri-

Ep. 149

n. 23.
"Utieiisti,

Cfr. quae

cxplicationis gratia optimC addita Sunt:

oam

praeseus de rae ista quaesiisses! in eo quippe

m
Jac. 2 10
%{AV kvoyos"':

o^is

nTaiau Iv

ivl

ylyovB 5tV-

"Nemo

peccat,
(jui

nisi adversus caritatem

si

faciendo^ ac per hoc,

in uno offenclerit ,
sit

totam legem servaverit

reus,

omnium

quia contra

caritatem facit, unde tota lex

-pendet^^

Ep. 167

n. 16.

5, 1:
slinete, sed

triv

vnoiiov^v

'iwlS i^KovaciTe, xal to

riXos KvQLOV hdeTei "Mala temporalia sicut Job su-

pro hac sustinentia non temporalia bona

aucta redierunt,
prsecesserunt,"
iciv

sperate, quae in

(juae illi

sed aeierna potiuS,

n. og,

Domino

Ep. 140

1 Joh. 2, 15:
^iv
i^

Tis

dydnf] tov natQos Iv avTMi

ista,

bibet Deus amare

stdi
,

ayanu tov mo^mv, OVK "Non te pronon diligere ad heatitu^^

sponsus faceret sponsse

dinem;
suffi

quemadmodum
et illa

si

annulum,

acceptum annulum plus diligeadultera animo deprehen-

ret

quam sponsum, nonne

cleretur?",

Tract. in Ep. Joh. 2, 11.

2,27:
av
eyeie ,

TO XQlQjiia iv vjuiv fdveh

^-al

ov XQelquos

iva tiq

dMo%f] v/ia^i "Sonus verborum

est;

nostrorum aures pdrcutit, magister inCus

Sp, S. intus non docet, iridocti redeunt; magisteria

forinsecus
adjutorja

(jua?dam sunt
<jui

et

admoniiiones;

jCathedram in qoelo habet

corda docet." 1.1.3,13.

oTt /uevet iv

1^/uiVy

3j 24:

iv Tovto) yivowKO/iiiv ,

ia tov TivevjiiaTOSj ov TjfuV

edio^tev.

"Si per

jniracula

non

fidt

modo testimonium

prsesentiae Sp.

quum mihi iu his verbis hahere Tideor, adhihenda est qucedam pronuntiatio in i^ultu et modo pocis qui cxprimi litteris non pofest, Quo(i eui^n scriptum est: ne te^

tigeritis

tauquam prasceptum putatur apostoli , nescio quid tangere prohibentis $ coutra est autera, si tnmen
.

iiu

t^ta p^cufitAte

ista

uoa

fallor."

1. 1,

190
S.,

un^e cognoscit quisque, accepisse

se S. S.?

m-

terroget cor

suum ;
1. 1.

si diligit

fratrem suum, xnanet Sp.

Dei in

illo."

6, 10.

xxn.
Adversariorum in interpretando
studio accurato cohibita,
Isla
giae

licentia

omnia,
et
,

si

(juid vidco, interpretationis egreita

exempla

specimina sunt;
ut sensus

namque verba
prodHa;c
solertia

enucleata sunt

non vagus

aliquis aut clau-

dicans, sed plenus et integer, sponte ultroque

eat ,

neque

is

ambagibus orationis sed probo verboet

rum pondere accurate

quam
tum
salutaris

commodc

expressus.

autem in verbis expediendis discutiendisque

quamque

necessaria sit, ut alieni nihil

verbis inferatur, neque autem

jaceat,

quod

intus est neglec-

cum per
illi

se patet,

tum vero optime docontra Manichaeos

a puritate fidei chri-

cent quai disputata ab Augustino

et alios sunt;
etianse

enim quantnm
ut

remoti erant , tantum sibi licitum putabant in

libris

sacris

interpretandis,

spcciem orthodoxise
Atvero, quanta
fuit

qualemcunque inde repeterent.

in
iis

licentia et ingenii

petulantia,

tanta in Nostro
te-

gravitas judiciique sobrietas;

imo, ^uum videret,

jneritatem istam sine >usta in verbis explicandis seve^

ritate coerceri

non posse, huc inprimis animum

stu-

diumque
nissimum

oonveriit; ut dici

non immerito
et

possit,

quod
i
:^

in interpretatione Augustini laudibus

sit,

imitatione digrationi

perversse

Manichseorum

magnH

ex parte tribuendum esse.

Exemplis hoc melius const^bit,

,;

191
Manichcei, ul commentum defen^erent de duplici

rerum natura ex

principiis

duobus repetenda, de

materia, et quicquid ejus esset,

non ex Deo originem

habente, provocarunt tum ad ea, quse Paulus de spiritus

cum
5,

carne pugna perpetua docet (Rom. 8, 7. 8

al.),

GaL
malis

17

deque certamine
sit

quod cum
6,

geniis

subeundum hominibus

(Eph.
et

12

al.),

tum

ad verba Jesu de arbore bona

mala, hac autem a

Deo non

plantata (Matlh. 7, 17. 15, 13).

si

Rectc vero

Augustinus objicit, verbis,

nihil inesse nisi de

accuratius inspiciantur,

abusu

arbitrii liberi, sive in

ho-

minibus,

qui vitam inter luctandum degant, sive in

angelis lapsis,

quibus poena hasc dictaia

sit,

ut infe-

rioribus nocere vehnt (Ser. 152, 4. 156, 11. contr. Se-

cundin. n. lO), quidl quod verbis disertis declarasse

Jesum (Matth. 12, 33), csse in hominum potestaie, aut bonam facere arborem aut mahim (contr. Fortunat. II. 22. de act. c. Felice
II.

2- 4).
s.

Vanum
quod ad

vero

delirium essQy

quod de Hyle

daemone corporum

conditore fingant,

nihilque existere,

Deum

auctorem, referendum
locis

non

sit,

ex muhis

Scripturae

(Joh. 1,

3.

1 Cor. 12,

24

al.)

constare doce|:

(Tract. in Ev. Joh. 1, l4.

nat.

contr. Faust.

XXI.

10.

dp

boni adv. Man. n.

lidera,

30.).

quod impie

argutati sunt

de lege mosai-

ca opere Demiurgi, de Vetere Testamento

Deum

fal-

sum ram
iis
,
;

et fictitium profitente

neque non muka perpeex

et superstitiose fabulante, efficere conati sunt

qxiae

in

Epp. ad Romanos atque ad Galatas oc-

currunt de hominibus ansam

quodammodo
ex
aliis,

et

occa-

6ionem peccsmdi ex lege

nactis, et

quae con-

tra

fabulas

et

genealogias Judaeorum

moneiitur
libros
,

in

Epp. ad Timolheum; hoc nomine enim

notatos
esse,

V. T.
neq[iie

fronte perfricta contenderunt

illos,
qiii

minus impudenter

reprobandi a Jesu olim

ut falsi prophetse dicuntur (Mattb. 7, 22), propbetas

Veteris Testamenii
verbis accuratius

intellexerunt.

Augustinus vero,

insistens,

monstravit,

Paulum non

legem, <juam egregiam et sanctam declaravit, sed cul-

pam hominum

praesidiis optimis

quibusque abuten-

tium perstringere (Ser. 26, 10. 153, 2)j fabulas vero

intelligendas esse traditiones Judaeorum, quse oretra-

debantur,

falsos

denique

prophetas cos,

qui

post

tempora Christi auctoritatem ejus perperam jactabant,

uid docerent nescientes ipsi (contr, advers. Leg. et
jfToph. n. 2. 15).
'

Cl^ristum

non verum hominem

fuisse,

neque via

humana >iatum"iieque humano corpore instructum,

per&uftderc vohicrunt
12
>8
".

aliis

ex <juaestione Jesu Matth.

sit

qasenam
:

sibi

mater

et

ex verbis disci-

pulorum
^26.

eum phantasma

et s^piritum esse (Matth, 14,

Luc.24. .^^5 xinde collegerunt,

Jesum

afFectus

omnes humiuioslel denique mortem simulasse; quid!

quod eousquenoniiulli
iis, qujfi hi Evaiiijeho

pl-odierunt,

utentes inprimis

Johannis de luce mundi occur-^

Tunt,

ut

Momm

Christi mythice intelligendum esse

"Contenderti

de sole briente et occidente (Tract.

in Ev. Job,

j4 !)

Tantam vero nugarum

scurrili.^

taiem Augv^stinus risu

et ludibrio excepit, scilicet

ne-

gari jare eodem posse, discipulos habuisse pMres,

ipxum Jjsus

(Matth. 23, 9) eos

vetet
(c.

quemquam
VIL

in terra

^atrem yocare

Faust.

2)? dciude

mi-

193
iralur,

quomodo

tle

natrra Cliristi conslitui aliquid

tilu-

possit ex

opinione quadam apostolorum metu

bantium,

quam

Jesus ipse in melius

correxit,

dum

corpus suum manibus eorum contrectandum obtulit

(Ser, 75, 8. 237, 1. 3);

deuique historiam evangelicjuse

cam totam
sit,

contra clamare monet,

liistorica

hs composita
(c.

utratione

omnia explicari debeant

Faust. 26, 8).

Postremo vero Manichsei,

ne tantam in

inter^.

pretando docendoque temeritatem indigne quis ferret,

hanc potestatem quasi legitime traditam

sibi vindicarunt:

et

com-

missam

Jesum quippe, quum pau-

cos indicaverit electos (Matth. 20, 16), hos ipsos indicasse, qui iuter Manichseos

dum

tenerent;
fuerit,

supremum justitice gratum vero quod de Spiritu Sancto praehomines ad plenam vcrltatem deducde ipsis, ut addendi^ tollendi,

dictum

turo, dictum

ita esse

immutandi

jus et officium haberent.

Augustinus au-

tem

nihil

omnino ex
pios

iis,

quse

dicta contendebant,
et

dictum esse docuit; sauctorum quippe

electorum

nomen ad

omnes Christianos periinere, promitti

in Ps. i40j 0i

autem hominibus pleniorem doctrinse cognitionemj

non pleniorem doctrinam (Enarr.

Tract. in Ev. Joh. 97,
Ita
4. 5. 7).

morbus

et

medicum

facit et

medelas docet.

His vero missis, libros adeamus, qui contra

Pe-

lagium

et

Pelagianos
iis

scripti sunt;

neque pauca haseveritatis

bebimus in
salutaris
lagii
lis

ejusdem in interprelando

exempla.
fuisse

Magnam quidem

et

justam Pesa-

laudem

in arte exegetica tractanda,

nota res cstj sed obseryandum tamen est, magis

13

194
eam
giilis
tiae.

studiis philologicis

sobrioque in usibus practi-

cis elFerendis judicio dfcberi,

quam
ita

accuraiae in re-

hermeneuticis sistendis adhibendisque diligen-

Quid! quod, quum natura

comparatus es-

set, ut omnia ad usus populares nimis cupide revo-

caret, orta est aliqua in explicandis libris sacris in-

constantia vaga et fluctuans,

et

quae

non tam plenam

conabatur,
ipsi

integram ex verbis veritatem

usibus
vitse

efficere

quam

sensum

utiliter

ut

visum

est

* altemperare.

Hsec vero interpretationis levitas et

ofFendebat,

inconstantia ingenium Augustini graviter

ut verba justa ratione coUigere iisque accuratius insistere

iterum iterumque juberet.

Docebant Pelagiani,
sed

Adamum

sic

creatum

esse,

ut etiam sine peccato moriturus fuisset,

na

culpse,

necessitate

naturse;
a.

ipse

non poequidem

Pelagius in concilio Diospolitano

415 hanc senten-

liam damnavit,
est

sed

sed

si

Augustino fides babenda

verba Geneseos non ad
referre

ficto

corde,

quum

mortem corporis,
coharetur.
*)

ad mortem animoe
facile erat^

Tanto vero interpretationis arbitrio vi^

negotium
ita

exegetica occurrere,

namal.,

que

loci

Gen.

%
1.

17. 3, 19-

Rom.

5, 12. 8,

10

contra clamabant, ut verba

gustino esset
(1.

eorum opponere

salis

Au-

c.

c)? adjecta hypothesi hac inge-

niosa
le

Adamum, si non peccasset, in corpus spirituamutandum fuisse, non exspoliandum corpore, sed
;

^upervesiiendum immortalitate.

*)
^)

de pecc. mer. et remiss.

Cf. Coucil. Carthag.

I.

2-4.
i.

ii,

4i8 caa.

195
Pelagiani deinde, ut sententiam Augustini
et

duram

iniquam de peccato originali evitarent

ta vero distinctione peccati et

neglecconcupiscentise negaalios

runt,

peccatum propagatione in
5

homines ex pri-

mo homine transiisse
sputasse
cantes. ')

qua^ contra videbatur Paulus di-

(Rom.
(Rom.

5? 12. 19)?

de sola imitatione expliobjicit, verbis

Hic vero Augustinus recte

5?

Apostoli

12)

non solum
referri

peccati initium,

sed principiura

quoque peccandi

indicari,

quod ad
imo,

solum imitationis siudium

non

possit;
(5,

quum

Christus saluiis auctor

ponatur

17-19),

quod exemplum imiiandum homini-' bus prsebuerit, verum etiam ob internam spiritus

non tantum
sui gratiam

fidelibus

concessam, Apostolum peccati

principium a primo homine repetere,

non solum

quod peccandi exemplo omnibus

fragilitatem

istam

et

prseierit, sed ob immodicam cupiditatum vim

("tabem carnalis concupiscentise"), quae generatione

ita

propagetur,

ut naturse

omnium

et

singulorum

adhsereat. *)

Tum
et

Pelagiani, ut occurrerent sententiae asperae

monstrosae

de natura humana penitus corrupta,

conienderunt idque ex testimoniis S. Scriptur^, ho-

mines hac in

vita

perfectos

Qsse posse,

tum quia
et

perfecli esse jubentur (Matth. 5, 48.

1 Pet. 1, 15),

tum vero quia non pauci laude

Aug. de pecc. mer.
rem.
II,

virtutis integrffi

^)

et.

I. g.

10.

de nat, et grat.
c.

9.

de nupt, et coucupisc.
*)

44.
44.
.i5,

De

iiupt, et coiicup.

II.
I.

Op. imperf.
19.

Jul.

II.

52*

de pecc. mer. et rem.

cau. 2.

Cf. Coucil.

Carthag.

13*

196
immaculatsc ornantur (Mattli.
5, 8.

45. Luc. 1, 6.
si

Tim.

4, 7. 1

Joh. 3, 9 5, 5

al.)

ideoque,

H quando

Paulus homines omnes peccaiores declaraverit, esse

de hominibus

cjui

tum erant,
Illis

Judseis

et

Ethnicis

iutelligendum. )

vero Augustinus
prieter

cum

verba

Jesu opposuit, quibus

declaravit

neminem
quae

Deum

bonuhi

(Luc.
23.
5,

18, 19),

tum vero
ita

apostoli verba

(Rom.
essQ

3,

12);

disiincte

proposita

monet, ut mortalium nemo peccato excipiatur;

igitur, quae

neque

de pcrfecta

hominum

virtute oc-

currant, explicari posse nisi de eo honestatis et justiticB

modo, qui vitam

siue criminis liota et accu-

satione transigat; inio ne

li

optimum quidem
querelas
apostoli
consilio

a pecca-

labe

immunem
7)

esse ,

docere
orationis

(Rom.

15,

ss.^',

has enim

docente

non
,

ex persona infideh*um vel impiorum,

qui justi vulgo

sed ex ipsa apostoli et reliquorum,

dicuntur

persona prolatas esse

ideoque sorteni

deplorare, quse hominibus natura insita omnibusque

communis
voluntati
studiis

sit. *

")

Denique

ut

hoc addamus
usus

Pelagiani,
,

ne
in

humanse

libertatis

dctrahereiur

hominum

excitandis, inchoandis, peragendis

mira quadam dispensatione partes inter

Deum

et

homines dislribuerunt.

Itaque,

quod Paulus

(1 Cor.

4, 7) homines }ubet omnia Deo accepta ferre,

ex~

*)

Aug. de pecc. itier. et rem. II, 22; 24. dc hom. 32, 34, 38, Sg. de nat. et grat. 48.

perf,

just

De

spir. et litt. 3.

de pecc. mer. et rem.

11.

22. de nat

et grat. 48. Jul. VI, 70.

de perf. just. hom. 24, 32, 38, Sg. contr.

Cf, Concil. Carthag, cau, 7

197.
plicarunt partim de naiiira homlnis a
et viribus instructa,

Deo

condita
divitria

parlim de doctrina

legis

nitus nobis revelaia;

quare, distinguendo hajc

solius

posse, velle,

esse

Del esse docuere

,

cjuod

homo
i^elit

velle ct "perdcere possit

hominis autem quod

alqne perficiat,^^)

Huic vero interpretationi

Jesu apostolo13), quibus ipsa

Augustinus obstare monet hiculenta

rumque
cpoque
ad

efFata (Joh. 6, 44. Phil. 2,

voluntatis

consih'a

et

studiorum successus

Deum

auctorem referuntur, ideoque hanc esse

:

evangeh'idoctrinam

neque volunlatis arbitrium necjue

,

doctrinam

legis suflBcere

sed accedere gratiam divifleclat

nam,
dirigat,

qua;

voluntatem ad bona consiha

et

atque eorum, quse lege cognovimus, studium

excitet. ^*)

et

amorem

Posse tamen

cum

tanta gra-

lia}

divinae vi et efficacia liberam

hominis voluntatem

constare, saepe et graviter affirmavit^

quomodo utram-

que conciliandam

esse docuerit^ postea videbimus.

-**;

esse;

"quicquid tonas voluutatis homo habet, Deo tribuendum quia et hoc in illo esse non posset, si honio ipse

iion esset,

neque vero eum

nisi a

Deo habere

ut

sit

ali<^id, et ut

homo
5.

sit."

de pecc. mer. et rem,

lib.

II 29

de gratia Chr. n.
*^) ^''gratid agitur
,

de grat. et

arb. n, 23, 25.

,

non solum ut facienda noverimus verum etiam ut cognifa faciamus neque solum ut diligenda credamus verum etiam ut credita diligamusP De grat.
,

Chr. i3.
facit
t.

"Multa Deus
;

facit in

homo nuUa
homo."

vero
coutr.

facit

homo

homiue boua, quas nou quae nou facit Deus

,

faciat

duas

epp. Pelag.

II. 21.

I.

37,
17.

IV, n. de

spir. et litt. 2, i4.

de corrept et grat.

5,

Cf. Coucil. Carthag. cau. 5.

198

xxin.

Prava

iti

verbis singulis

premendis

suhlilitas,

Hic vero, ut in omnibus ferc rebus humanis,

virtutibus

vitium

vicinum

fuit.

Etenim qui curas

accuratas et singulis verbis et orationi contextas

imad-

pendit,

niraio

quamcjuam

lionesto studio scepe

ducius est; ut liiteras lilterarumque apices subtiliter

ultra

modum

rimaretur.

Nihil quippe caiamo curin minutiis

,

rente scriptum esse concedit,

hffisitat,

quibusque

soUicite

ubique quserens
sit,

quare hoc posi-

tum,

illud

omissum

quare his verbis, hoc ver-

borum numcro et ordine neque alio quocunque dictum sit, neque interrogando prius finem facit, quam

nodum
toties

in scirpo invenire contigerit.

In hoc autem
difficile

fatendum
sit,

est Augustinum peccasse, ut

dictu

fueritne

in

rcbus

facilibus

impediendis

major an in

difficilibus

expediendis;

neque uno

modo vel una Nunc enim,

quod
tur,

ratione ductus in illam incidit culpam.

si

quid dictum in

libris

sacris

esset,

haereticis favere vel

pietatem ofiendere videba-

neque allegoriarum artibus commode locus pate-

ret, in

verborum

litteras

premendo urgendoque innunc

cubuit, ut sensus religioni convenientior exiret;

vero, ut dogmatibus vel dogmaticis ecclesiae decretis

argumenta nova adstruerentur , verba

tate

artis

subtili-

torquebat; denique qui ingenio exuberanij tem-

^erare

nunquam

didicerat,

ssepe videtur

alio

nullo

consilio

hoc lusuum genus adhibuisse,

nisi ut

genio

indulgeret sibique delicias crearet.

Exempla abunde multa

nuUa
afi^erre sufHciet.

adsunt, ex quibus

non-

199
Dljfficultatibus etohj ectlonibus

qnomodo

subtllius

quam

verius occurrerit
2, 2:

ex his patebit,

"Deus r equiepit die seplimo."

6: "exsurge
illa

JGen. Psalni,
Marc,

58, (59)

et vide""
scit,

13? 32:

"de

hora nemo

ne^

que
Observal,
esst,
C[ui

Filius, nisi Pater."

hsec

omnia sensu activo

"Deus

explicantla

eodem modo quo diem

Isstos

laetum dicimus diem, requievit"

facit

homines;

itaque

0:

Deus requiem nohis dat

"Deus vidct" o: ho:

mines videre facit

facit,

"Filius nescit" o

nos nescire
sciamus

non prodens nobis, quod

inutiliter

"Pater

solus scit" o: Filium scire facit,''-^')

(3 acohyfraur-

Gen, 27? 35: "Venit germanus tuus

Vat, "frandulenter"

dulenter , et accepit benedictionem luam.'*

Obser-

dictum cssey quia figuratum erat, quod egeral Jaeobus; dolum enim non fuisse, quum non mentitus esset dicendo, sc Esavum ^sse.}, jam

enim eum pactum

Exod,
20, 5:

esse

cum
sura
,

fratr^,

ejusque "pl'imo-

genita emtione sibi comparasse (Ser. 4? 23).

"Ego

Domihus,
in

visitans ini-

guitatem patrum in
generationem eorum."

filios

tertiam et quartam

Observat:
Exil.,

non generationes
:

^ssQ, sed quatuor generis liumani cetates

ab Abi%

usque ad Dav., a Dav. ad

ab Exil. ad advensic

tum Dom., ab
postea
(contr.
^^)

adv.

Dom. ad finem rerum ;

homines
luisse

au-

tem historia constare,

viventes

tempore
scelerum

exilii .et

poenas

niajorum

Adim.

7, 2).
I.

de Gen. coutr. Maiiich.

n. 60.

3i. Ser. 97, 1.

6.

de div. quaest.
23.

Euarr. iu Ps.
Epist. i8o, 3.

58,

de Triu.

I.

de

civ.

D,

XI.

8.

200
Psalm 57
(58)> 11
:

"justus

manus

suas lamhit

in sanguine peccatorisJ^

1.

"Ju^tus, quando ^idet

poenam

peccatoris, proflcit ipse, et de cetero /na/z-

dius pipit,"

Enarr. ad
:

1.

98 5 mini." "terra
(99))
ei

"adorate scabellum

pedum Doest,

est;

Chr. autem caro de terra

et quia

de carne Marise carnem accepit;

carnem

nobis

manducandam ad salutem
est,

dedit,

nemo autem
inpecce-

illam carnem manducat, nisi prius adoraverit,

ventum
ad

quemadmodum non solum non

mus adorando, sed

1.

pecceraus non adorando." (Enarr.

1.).

jbus

68,

23. 78,
diris

9.

i%

82,

14

al.,

in

qui-

Iwstes

quibusque exitio
esse,

devopentur,

mado
ju-i

Observat: non op^a/z^i* verba

'*ne

sed prophetantis,
,

quod

prsesaga

mens

iu Spiritu Dei dicit

levole imprccari videatur."

scr.

(Enarr. ad

11.

11.

Dom.

in

monte
(110)

I.

71, 72).

rans.

109,
Cf.
5,

4:

ubi

Deus inducitur

Matth.

24^" "Quum Dominus

juraverit,

quare Cliristus suos jurare prohibuit? non cst pecC9t"'-

rura jurare,

sed quia grande peccatum est

a peccato

urare, longe est

^.dno
/zo/z

falsum jurandi,
falsae jurationi,

juratj

propinquat

qui vel verum juratj

Dominus ergo

noluit

supra

ripam

te

ambulare, ne pes luus in angusto labatur

(Ser. 307, 4.

et cadat."

de mendac. 28).^*)
lib.

^'^)

Adde locum alium ex

vit

de meudac. u, 28: ''jura;

autem ipse

apost,

iu epistolis suis

iu

sed quia
epistolis

praecepti violati

reum Paulum,

praesertim

201
Matth,
est.^*

5j

37

''quod his abundanlius

:

est,

a malo
li.

Joh,

"^''on dixit

malum

est

sed a malo ,
infirmitas
I.

e.

propter irifirmitatem aliorum,

quse

uti-

que malum

est."

de

ser.

Dom.

in

monle

51.
!

"qidd mihi

et tibi est

mulier
fuisse

non-

dum

venit hora mea."

Obs.
eum
te

Mariam
dixisse

matrem
divinae,
esi

naturae Jesu humansc,

qua passus est, non

:

qua miracula

fecit

ideo

non tuum

miraculum exigere ; aliquando

mece , hoc tempus
Ev. Joh.
9, 9.

aderit

hora passionis
Tract. in

erit

cognoscendi.

2 Cor.
efFecerunt,

4,

'^Deus seculi Jiujus

excoecavit
his verbis

nientes infidelium.*'

Quia Manichsei ex
posuisse

Paulum duos

Deos,
ita

Aug. de
construens
infi-

vero Deo hsec dicta explicavit, verba

sive

potius destruens
. .

Deus excoecavit mentes

contr. Faust,

delium hujus seculi

XXI.

%, 3.

In his quse secjrmntur argutiarum exemplis stu-

dium dogmaticum magis

Gen,
f 1:
"//2

apparebit.

principio creavit Deus"

litt. I.

h.
%

e.

per Filium, de Gen. ad

fess.

12

Ser.

I.

Con-

XIII. 5.

litt.

1,

''"'dixit

Deus

fiat lux'*

h. e. creavit

per J^erhum
I.

sibi

coseternum,

Filium.

de Gen. ad

6. 9'

1, 26.

27: ^''faciamus hominem"

dicandam pluralitatem
conscriptis atque

ad inpersonarum trium "ad imaad spiritalem vitam salutemque

editis

populorum nefas est dicere, iutelligeudum est, illud "omm/jo" ad hoc positum, ut quautum in te esl, uou affectes, uou ames."

202
ginem Vei
creavit illum*'

ut

intelligatur in trililt.

nitate substantiae unitas,

civ.

de Gen. ad

III. 29

de

D. XVI.
Gen,
i,

6.
:

31

post hominis creationem

et bestias

non
dici

sigilla-

tim, uti post herbas

taem esse bonum,
rit

creatas,

homi-

sed generatim,

"omnia qua^ fece-

valde bona
esse,
litt.

esse,'*^

ut -proenuntiaret,

hominem pec-

caturum
Gen. ad

neque in imagine Dei mansurum." de

III.

36. 37.

meum
,

24,

2:

"pone

manum tuam

suhter

femur
Tract.

ut adjurem te"

h. e. "ut jnres

per genus

Ahrahami Chr. olim

in Ev. Joh. 43, 16.

in carne venuu^um."

Psalm. 61

(62),

12

''Semel locutus est Deus'*

ceterno genuit.

ad

h.
1.

e.
1.

cfuura

Yerbum ah

Enarr.

m.ecC'*

62 quia,

(63), 2: '*sitivit in

te

anima mea

et

caro

ut animae nostrse promittitur heati"

tudoy sic carni nostrae resurrectio,

Enarr. ad

1. 1.

fecerunt

117 (118), 12: *'circumdederunt

me

(hostes)

sicut apes^^

h. e. persecutores Christi

nescientes

eum

nobis ipsa passione dulciorem,

Enarr.

ad

1.

I.

quia

129 (130), 6:

"a

custodia

matutina

ush. e.
I. 1.

que ad noctcm speret

Israel

in Domino*'

Dom. mane

surrexit a mortuis.

Enarr. ad

Matth. 18, 16: "in ore duorum vel trium teper mysterium Trinitas stium stet omne verbum"

commendata
tatis.

est, in

qua

est

perpetua

stabilitas veri-

Tract. in Ev. Joh. 36, 10.

Joh. ii, 4: "infirmitas haec est pro gloria Dei,

ut glorificetur

Filius

Dei per cam"

ex obliquo

203
hic

Dominus
Filii Dei.

se

Deum

dixit:

qna gloria? cujus

Dei?

Tract. 49, 6.

Joh, 11, 33:

"turbavit semet

ipsum ^XhaQalev
tui-baris tu

iaVTOv)
lens,

observanda h!c potestas:

no-

tdrbaius est Chr., quia voluit,

Tract. 49, 18.

et

17, 3:

"cognoscant te, solum verum Deum,

J.

qiiem misisti
misisti J.
II. 15,

Chr."

h.

e.

cognoscant

te

et

quem

Chr. solum verum

4.

Deum
lancea

gssg, conir.

Maximin.

aperuiV
ut
ille

19, 34:

"unus militum

latus

ejus

non percussit
vitoe

aut vulneravit, scd aperuit,

illic

(juodammodo
in

ostium panderetur^
sit

qnum

sanguis

remissionem fusus

peccatorum.

Tract. 120,

credere,

%
17:
**noli

20,

me

tangere,

nondum enim
in

adscendi ad Patrem

meum."

h. e. noli

me

sic

quemadm. adhuc

sapis; ibi

me

tanges, qiian-

do me
121, 3.

credideris Patri

non imparem Deum.

Tract.

S."

20, 22 itaque Sp,

:

"insufflavit et dixit

iis

accipite Spir.

S,

de Filio etiam procedit,

Cf
;

Luc,
virtutis
1,

8, 46 ("novi virtutem de

me

exiisse")

nam

nomine

appellari Sp. S., clarum est ex Luc.

n,

35 {nvev^ia ayiov
1 Tim,

^vva/iug

Tipi^ov).

Tract.

99, 7. contr. Maximin. IL 14, 1. de civ. D. XIII. 3.

2,
e.

4: **qui

omnes homines
sit

vult

salvos
nisi

fieri"

h.

non quod nuUus

hominum,

quem salvum fieri velit, sed quod quem velit, de fide spe et carit. n.

nullus fiat, nisi

27.

1 Joh, 5, 8: "Spiritus et aqua et sanguis, hi tres

unum

sunt"

haec sacramenta sunt et sigua

rerum

204
Spiritus est Pater, Sanguis est Filius, acjua est Spir'^

39 ("flumina de ventre ejus fluent aquae vivse; hoc dixit de Spiritu, quem accepturi
S,,

ex Joh.

7,

erant credeutes in eum") contr.

Maxim.

II.

22, 3

Muha
gutatus est
,

denique sunt, in quibus miro

modo
,

ar-

nullo ut videtur consilio duclus

nisi ut

ardenti

quo ferebatur suhtilitatum studio commoT

dius indulgeret.

Gen, 1
est,

Numerus
pai-tibus
:

senarius perfectus hac ratione

suis in

quod ex

summam
(o
:

ductis ipse

conficitur (1 (o
p. secunda)

pars sexta)
j

2-

p. tertia) -f-

(o

6)

quemadmodum
,

igiuar ipse
sic

numerus
facta

partibus suis in trigonum surgit

est lux,

primo die
coeli,

duobus sequenlibus firmamentum

mare

t terra, tribus aliis ea qua3 in

mundo
8.

disposita sunt.

de Gcn. ad

litt.

IV. 3-6.
10.

Psalm

8,

10,

8.

35,

48,

al.:

Homo
homo

t Filius liominis

distinguendi sunt
filius

(Adamus enim

homo
vetus,

erat
(jui

scd non

hominis)

homo

est

imaginem portat hominis

est
;

terreni, Adarai;

fihus hominis

coelestis Christi
iere,

homo rioyus, qui imaginem habct quia homo novus nascitur ex ve11.

Enarr. in

U.

dabor"
da.

50

(51), 9:

"asperges

me

hyssopo ,

et

mun-

quia hyssopus
vcl
1.

vim habet
saxa

vel ad purgan-

dum pulmonem,
Enarr. in
1.

ad

radicibus penetran-

feriori''
ratcc,

85 (86), 13:

"eruisti

animam meam ex ininferius dicitur,

(JTjnT\ hiS^*C)

quia

sedes terrestres,

cum

liabilaiu)ne

angelorum compa1. 1.

infernum diccndse sunl.

Enarr. in

205
Psalm. 90
X
(9l),

"cadent a latere tuo mille,

decem millia

dextris tuis"
alii

h.

e.

multi dc-

icient

a Christo,

ex

iis,

qui promiserant sibi

edes judicantium
it[ue

cum

Cliristo (Mattli. 19, 28), alii

numero

plm-es,

(jui

per liberalitatem sperave^

esse

ant, se locum

ad dexteram Chr occupaturos

Enarr. in
!*
1.

Mattb. 25, 33).

1.

92
lem,
et

(93),

"indutus est Dominus fortitudi-

prcecinxit se"

non

cinctus, sed prsecinc-

us ; nam omnis fortitudo in humilitate , quia su^erbia fragilis est ; ideo quum de fortitudine dicerot,
iddidit
:

prsecinctus est

ut recolas Chr, prcecinctum

'lumilem^ quando pedes discipulorum lavit.

Enarr.

nl.

1.

100 (101), 8:

"i/2

matutino
h.
e.

interflciebam
iis

^mnes peccatores
id matutinum,

terrze"

parcit

usque

cjuia

nox

erat

tempus misericordije,
Enarr. in
,

ium corda hominum adhuc

latebant.

1. 1.

sint"

103 (104), 35

'

"deficiant iniqui

ita

ut

non

(DJ^S liy)

2*.

^*

^*

^^ ^^^^
1.

^^^^ ^^*

iniquiy

ergo justificentur.

Enarr. in

1.

statis in

134 (135),

"laudate

nomen Domini, qui

non
Enarr.

domo Domini"

stare dicuntur, (jui

ruunt, perseverantes
in
1.

in mandatis Domini.

1.

in
1.
1.

138 (139)^ 3:

"intellexisti cogitationes

meas
sum,

de longe^^

h.

e.

quum adhuc

in peregrinatione

antequam ad pairiam coelestem veniam.

Enarr*

Matth, 10, 16 : "estote prudentes sicut serpen-^ tes" notum est, serpentem totum corpus pro

206
,

capite objicere ferlentibus

ita

nos pro capite nostro;

qui

est Chr,
II.

corpus persequentihus ojfferamus" de

24.
1

doctr. cbr.

Matth, 16, 18
ecclesiam meam'*
confessus
es,

super hanc petram aedilicabo

h. e. super

petram

quam

ipse

Christum.

Tract. in Ev.

Joh. 124, 5

Marc,
fortasse

14,

36: "Cbr. dixit:

abba, paterl"

Chr. utrumque dixit, ut ostenderet,

illam

tristitiam se suscepisse ecclesiae causa, quae constabai

partim ex Hehroeis,

partim ex gentihus^ de cons.

Evv.

III. 14.

Luc.

11,

20

"in digito Dei ejicio dsemonia"

D^

Sp. S. dicitur digitus

Dci propter partitionem donoser.

rujn, quoe eo dantur unicuique propria, de

in monte
II.

17^

Joh. 8, 6: "digito scj^ihehat in terrcC

to

digifructum

Dei lex scripta

est,

sed propter duros in lapide

terra scribebat, quia

scripta;

nunc Chr. in

qucerehat.

Tract. 33, 5

tanus es

8, 48.
,

49:

"responderunt Judaei.... Samarihabes ; respondit Jesus

:

et

d^monium

ego

dsemonium non habeo."

nostrum
10, 9
:

negavit
si

unum, alterum
est^
et

non negaviti Samarit. enim custos

ille, se
Qsse.

noverat

custodem.

Tract. 43,

"per

me

quis introierit, salvabitur,

et ingredietur et egredietur"

h.

e.

ingredietur in

ecclesiam, et egredietur ex eccl. in vitam ceternam*

Tract. 45, 15.

pulos)

13, 1

(Cbr) 'Hn finem dilexlt eos" (dlscie.

h.
ut

in Christum,

qui finis legis

est,

nimirum:

dilectione

ejus Iransirent

ad suum caTract. bS, %

put, quod jam prius hinc transierat.

207

XXIV.
Justa

ad nexum

et

consilium orationis alios^

que Scripturce locos attentio,

Atvero,
argutatus
est,

qui in

liis

et

aliis

niultis

miro modo
et

euuclem saniore oculo ssepe

,

pede

liberiore utentem videmus

non

in subtilissimis ver-

borum
gulffi

tricis

defixum, sed ad totam orationis indolera

conversum.
ante

Hic vero, ne repetantur Augustini re-

jam

laudatse

(p.

145),

pauca

modo

ad-

denda
turque.

erunt,

quo

rectius

illse

intelliganiur aestimen-

Ita ut appareat,

si

cpiis
,

in sonis

ductibus-

que litterarum totus baerere velit

evitari posse,

errores neutiquam
sacris ssepe,

monet: in codicibus

quod
eadem

de omnibus dictum ^*) esse videatur,

vel plerisque intelligendum esse',

de nonnuUis

ssepe verba

diverso sensu posita esse

ut ad totam orationis se-

riem totumcfue consilium attendere oportcat^^*) ssepe

subito et ex improviso

sermonem ab uno ad alterum

maxime
in li-

transire, ut facile in eo errari possit,

bris poetici vel

propbetici argumenti, nisi accurate

^5) ^^Scripturce

mos

est

loqui

de parte

tanquam de
,

toto

istam div. scripturarum cousuetudiuem

per omue cor-

pus litterarum ejus creberrime sparsam, quisquis diligeuter adverterit, multa dissolvit, quas iuter se videirtur
coutraria."
^^)

Ep. i4g, 20.

*'l\ou
certis
,

semper iu Scriptura eadem siguificautur rebus sed pro locis Scripturarum, quo pertiueut cetera

circumstautia ipsius lectionis;

tot millibus

quemadmodum
ipsce

litterce in

verhorum atque sermonum

repetuntur,

non augenturi quum uua littera variis in locis pouitur, pro loco valet, iiou \imva. rem valet.*' Ser. 32, 6,

208
animura adverlerls.
^

')

Necjue,

quod hoc loco prox-r

illustrata

ime quaeritm',
gravius

iii

libris

ejus interprelaliones desunt,

quibus prsecepta

et

monita reipsa

nobisque

commendata habemus.
:

Gen, 1

"Quid opus
quod dictum

erat,

sex dies tam distincte

il,

dispositeque narrari?

quia scilicet
est:

qui non pos-

sunt videre,
nisi

creavit

omnia simul^

quum

iis

sermo tardius incedat, ad id quo eos

ducit pervenire

non
fecit,

possunt.

Dies ergo

ille,

quem
nou

Deus primitus

prsesentatus est

omnibus operiscientiae,

bus hoc ordine

praesentise

quo ordinc

per intervallorum temporalium moras, s^^ prius et

posterius

hahens

in

connexione

creaturarum , in

efficacia pero creatoris omnia simuL** de Gen. ad

litt.

4, 56. 5, 12.

Gen,

1,

26

"non

propter corpus dici

hominem

factum ad imaginem Dei, sed propter

eam pote^

statem, qua omnia pecora superat, neque hoc propter corpus, sed

propier intellectum ,

quem nos hacontr. Manich,

bcmus
I.

et

illa

non habent." de Gen.

'*Si

28.

2j 1
,

quis

inquirat

quomodo consum-

mavit Deus
Z7^

ct

quomodo

inchoavit,

consummasse
;

*'Mutatioues personarum repentiuae et omniuo ex improyiso inveniuutur in sacris Scripturarum libris

et si quis

advertat, pleuas suut paginas divinae."

8.

Enarr. in Ps. 45,

scio

hominum, et omnino nequemadmodum credi possit esse in homiuibus tanta perversitas, ut, quum commemorent S. Scriptur testimo*'Incredibilis est coecitas

nia,

uou intueantur
intelligenda
Iir, 23.

in factis prophetarum,

quemadmoEp. Par-

dum
meu,

sint

verba eorum." contr.

209
intelligimus

Deum
iiiliil

cpium creapit omnia simul

adliuc in ordine
ut,

ita

perfecte, ut

ei

temporum creGen. ad

andutn esset, incJioasse autem,

(juod hic prsefix-;

Ijitt.

erat causis, post impleret effectis^^l de

6, 19.

Gen,

2y

18 C^ixit Dom. Deus)

hominis hoc
dixit
,

'^an forte

in

mente

ipsius

Deus? an

aliqua per

angelum
tura,

est facta revelatio

qnamvis

tacuerit

Scrip-

utrum in somnis an in

etstasi?

verumtamen

certissime teneamusysi corporali voce dixit, non eum.

per suhstantiam suam y

sed^

per aliquam imperio

,

suo suhditam dixisse creaturam*'' de Gen. ad

lilt.

lantis in
aliter

9, 3.,

3?

8 ("quum audissent vocem Dei deambu-

paradiso")

"Visus

est
illas

Deus

sanctis viris

atque aliter^

non tamen

visiones

homini-

bus per substantiam, sed per sihi suhdita quae creavit

eum

praebuisse, et

per similitudines formarum

voluit ostendisse atque
litt.

vocumque corporalium quod

dixisse,

certissimum est."^*) de Gen. ad

9, 4,

11, 43.

1 Reg*

15,.

11 ("Deus

poenitet me, inquit,

constituerim Saul regem")

quod

"Ego,

quum de Deo

hoc

dicitur,

indignum aliquid

dici arbitrarer, si.ali-j

^3) Cf. Ep.

i47,- 46.

So: "Deus non-in loco videtur, sed

neque corporalibus oculis quaeriturj miror, uude nata fuerit illa opinio, qua putatum'
corde,
tatatum ad

mundo

est,

corpora pertinere visionem; Scripturae sacraa

.

non

rum

quas, nisi non tantum corpori ve; etiam spiritui magisque spiritui quam corpori tribuereut visionem, nou prophetas proprie Videntes di^^^Xsic loqui. solent

lavissent,

qui uon corpore,

sed spiritu etiam futura

"

viderunt."

14

210
quid digiium invtnireiuf ,

quod de

illo

dicereiur.
et divi-

Quum

verba liumana Dei sempitema virtus

excedat,

nitas mirabiliter

humana admonetur

infir-

mitas, etinm illa, quce congruenter in Scr sanctis

de Deo dicta existimat, humance capacitati aptiora

esse

quam

dipince suhlimitati, ac per

esse
I.

hoc etiam
de

ipsa

transcendenda
qnsest.

sereniore
2,
1.

intellectu."

div.
'

ad Simplic.
16,

Psalm,
tege me**)

8 d^suh umhra alarum tuarum. proquae assidue Scrip-

"De memhris Dei,

tura

commemorat,

;
;

tionem intelligimus

tionem intelligimus
tationem,
noscit
,

quum audimus, protec" quum audimus manus , operaquum audimus pedes , prcesenalas
,

quum audlmus oculos, pisionem qua cogquum audimus faciem notitiam qua innoquid aliud eadem Scr.
tale

tescit; et si

commemorat,

puto

spiritaliter intelligendum.'*

Ep. 148> 13

Hagg.
sint,

1:

sic arguit malos,

et sic

"More suo Scriptura loquitur , quce tanquam omnes in eo populo mali consolatur honos , tanquam omnes ihi
(^^ sanctijicetur

tales sint,** ad Donat. post collat. n. 32.

MattfiM 6, 9

nomen tuum!")

-.-

h. e.

nomeh tuum sanctum

esse innotescat, de div.

qusest. 69, 4.

Cf.:
finis

1 Cor. 15, 24. 25. 28:

trepi

erit,

quum Paregnum
erit,

regnare

monstraverit;

oportet

ejus in tantum manifestari,

donec omncs inimici ejus

ipsum regnare fdteaMur;

tum maiiifestum
div.

Filium tatri subjectum qssq,^^) de

5. 7.
**)
**Sic

quaest. 69,

plerumqus Soriptura loquilur,

ut qu6d semper ett

211
MattJu

i%

31 (blasphemia Spiritus):

iutelligendos esse errores dogmaticos,

neque neque peccata

post baptismum commissa vel

cati,

cum

conscientia pec-

sed '^peccare in Sp,

S,,

qui operihus, quce per

Sp, S, fiant , malepoLo animo contradicit, qni hoc

animo

est, ut ea opera,

(juibus invidet,

malit

non
cmse

esse Sp. sancti,

non qnia mala

sunt,

sed quia ipsi

bonitati est contrarius per malitiam

suam;"

\ero remitti non possit,

tia et malignitate y

est ^^perseverantia in

nequi-

cutti

desperatione indulgentice
n. 15-22. Ser.

DeiJ* )
71,

Exp. Ep. ad Rom. inchoata

Ep. 185 n. 48-50. 7. 20. Joh, 5, 19 ("non potest Filius ex

,

se facere
:

quidobjici

quam

nisi

quod

videidt

Patrem facientem")

posse,

Filium super mare ambulasse,

;

Patrem nun-

quam

ambulasse
ejus,

sed

"/zo/z

alia est visio et alia subpotentia ejus et alia subest,

;

stantia

neque

alia

stantia ejus;

totum quod
est

quod potest, de Patre

cst,

de Patre est, totum quoniam quod potest et

unum

est."

Tract. in Ev. Joh, 90, 8.

est

cari

6,

29 ("boc

opus Dei,
^*ex

ut

credatis in

eum, qui

me

misit")

fide ideo dicit justifi-

hominem^ non ex

operibus,

quia ipsa prima

irt

datur , ex qua impetrentur cetera,

vivitur,**

quihus juste

de prsedest. Sanct. n. 12.

tunc Jieri dicaiur in aliquo ,

rit,**

quum

in eo cognosci ccepe-'

de div.

quaest. 6g, 4.

*o)

**Sed ista impoenitentia ^ quamdiu quisque in carne vipit^ non potest Judicari; de nullo enim desperandum est, quamdiu patientia Dei ad poenitentiam adducit," Ser,
71, 7.

Ton,

Eaudem fere Comm. in Matth,

iuterpretatiouem
1,

vide apud Hie-

1.

14*

212
Joh* 6, 44

C'Nemo

potest venire
:

ad me,

nisi

Patei* traxerit eum'^)

''Noll te cogitare inpiturri

trahi,

trahitur
,

animus

et

ainorei

trahit Pater acl

,

Filium eos

qui prOpterea credunt in Filium

quia
4.. 5-

eum
hit

cogitant

Patrem habere Deum." Tract. 26,

C"<iui

^^hunc

6,

6o

manducat

meam carnem

et hi-

meum

sanguinem y habet vitam aeternam")

cihum

poris et

potum eocietatem vult memhrorum saorum^ quod

et
<jui
,

intelligi corest

ecclesia;

ac per hoc

non manet in Christo

et in

quo nou

manet Ghristus

procul dubio neque manducat carbibii ejus sanguinem.'' Tract. 26, 18.
(*'Spiritus
illi

nem
tur")

ejus

neque
13

16>
:

quaecunque audiet loque5

"audire
est a

scire est, scire vero esse

,

quia

ergo nou
ccdit,

semet ipso

sed ab

illo

quo proab
iilo

quo

illi

est essentia,

ab

illo scientia,

igitur audientia,

quod

nihil est aliud

quam
est,

scientia."

Tract. 100, 4.

Rom.
male

7,

15

ss.

*^Timendum

ne lectio

intellecta det

hominihus occasionem quoeren-

tihus occasionem;

agunt malum,

et

quasi dispLise apostolo

justi in isto

centes sihi quia agunt

esse similes
;

mdlum, putant
,

prius ergo recolite

vitam

corpore adhuc bellum esse

nondum triumphum ;
triumphus."

hujus

autem

belli

aliquando

erit

Ser.

151

n. 1. 2.

Rom
nemy
^^aut
let

l4, 21

C*Bonum

est

non manducarc

car-*

et

non hihere vinuwH^y

haec

dicta esse

refrenandce guloe causa,

quae his rebus

so-

rabidius

immoderatiusque raptari,
;

aut ne fra-

ter ojfendatur

finis

enim,

quo rcferuntur ea quae

213
facimtis,
bilis
sl

non

soliim inculpabilis seS. etiam lauda-

fuerit,

tunc

demum
ille

etiam facta nostra laude

jure merito(jue culpatur,

aliqua digna sunt; sin

quum in aliqno versamur officio, id quoque officium nemo improbdndum \ituperandumque dubitaverit."
de morib. Manich.
II.

27. 31.

1 Cor, 3, 18 ("bomo stuttus fiat ,

ens"'):

ut sit sapi-

'^Multa sunt

verba,

quse

non habent unam

11.

significationem, sed diversis locis congruenter posita

diverso

modo
10>

inteUiguntur." de cons. Evang.

72

4 Cp^ir^ ^rat Christus'")

"non per

substantiam, sed per significaiionem; solet enim res

quce significat ejus rei nomine

quam
-3.

significat nun-^

cupariJ^

Qusest. de Levit. 57?

3?

2 Cor,

6 ("Littera occidit, Spiritus vivificat")

^

^Spiritus adoptionis et gratice

quo impertitur
conscripta tanQusest, de

regeneratio

in vitam seternam Lex

tummodo

jubens, sine adjutorio

gratiae.**

Exod. n. 56.

1 Thess, 5, 19 ('^Spiritum nolite exstinguere ") "id est: quantum in vobis est, nolite sic agere,

tanquam conemini Spiritum exstinguere , aut tanquam Spiritum exstinctum deputetis.*' contra Epist,
Parmen.
II.

30.
2?

1 Joh,
gat
,

22

(*'<iuis est

mendax,

nisi is qui

nelin-

Jesum

qssq Ghr.")

si

"non attendamus ad

guam,

sed ad facta;

enim omnes interrogenlur,

Jesum
gssq Chr.5

omnes uno ore

scat
iis

confitenlur

quie-

paululum lingua, interroga vitam 5 quisquis facnegat Chr,, ^ntichristus est;

non audio quid

et

sonet-^ video

quid vivat; opera loquuntur ,

verha

requirimus?''

Tract. in Ep. Joh. 3, 8. 6, 13. 10, 1.

214
A^oc\ 20
posse, nisi
s

explicasse alios
5

sensu corporeo de
tolerari

sabbatismo mille annorum

quam opinionem
**miLle

modum
delicias

excedentes,

comessationes alias-

que carnis

impie finxerint:
seculi

annos
,

pro omnihus hujus

posuit ,

ut perfecto

nu-

mero notaretur
tio diaholi est,

ipsa temporis plenitudo;

alliga-

non permitti exercere totam tenta^

vi \el

tionem, quam potest vel

dolo ad seducendos
diaholi non

homines
facta

licec

autem

alligatio

solum

est,

ex quo ccepit ecclesia dilatari , sed etiam

;

nunc
tate,

fit et fiet

quia et nunc homines ab infideli-

in qua ipse eos possidebat,

convertuntur ad

fidem, et usque ad finem sine dubio convertentur,"

de civ D.

XX.
si

7,

1. 2. 8,

1. 3.
sit,

Deinde,

quid dictum obscurius

sic

tamen,

ut lucis nonnihil aliunde repeti possit,

ter afferendum curavit,

hoc diligencollatione

ut

argumentum ex

accurata cognosceretur et dilucide exprimeretur.

Ex-

empla nonnulla delibabimus.

Mattfu
6,

39

("si quis te percusserit

illi

in dexte:

ram

maxillara,
ig,

praebe
23),

et

alteram**)

neque

Jesum (Joh.

neque Paulum (Act. 23> 3), quum alapa percussi fuerint, aheram maxillam prse*
5

buisse

unde constare , illam prceparationem maxil^

in

lce alterius

corde faciendam esse. de mendac,

n. 27.

Matth, 24:

"Multa de uhimo judicio

ita

dici

videntur, ut diligenter considerata reperiantur ambi-

gua;

ita ut

dignosci

non possint omnino,

nisi ea, qucB

apud

tres Evangelistas

de hac re similiter dicta

sunt, inter se omnia conferantur\ quoedam quippe

215
alier ohscunus, alter explicat planius, ut ea, quae

ad

unam rem
Joh,

periinentia dicunlur,

appareat uude

dicantur*" de civ. D.
1,

XX

5, 4-

18 ("Deum nemo
6,

vidit

unquatn") illu-

fitrari

ex 1 Tim.

16 ("quem nuUus

hominum

vi-

det"), ideo(jue

bene constare cum Matth, iS, 10 C^^H^

geli semper vident faciem patris")*

Ep. 147, l4.

,

GaL
mortuus

2?

21

("si

per Legem

justitia

gratis

Ghr.

est") illustr. ex

Rom,

10?

"iguorantes ju:

stitiam Dei, et

suam
siut

quaerentes statuere*^)

"et adhuc

dubitamus, quae
justificatur?
si

opera legis, (juibus

homo non
sine
n. 50

ea

tanquam sua

crediderit ,
litt.

adjutorio et dono Dei*^ de Spir. et

Hanc viam vero, quam interpretando monstra^

vit Auguslinus, unice
inis appai'et

rectam esse,

evidenter inpriqiiae sive

eorum

ratione habita,
ita dicta

ab uno

auctore sive a diversis

sunt,

ut repugnare
visa
sint.

Unum

aheri et videri

possint et

muUis

Hic enim ut consensus doctrinae

iiecessitas in diversitate

efficiatur, ipsa

docel

verborum non

subsistere, sed

oculo liberiore unitatem sententiae ex formae diversi^

tate coroponere.

Neque hic desunt

egregia in Hbris

Augustini exempla.

Matth.

5,

16: "sic luceat lux vestra

coram ho*
faciatis
iis.**

minihus, ut videant opera vestra bona.**

'*Si

6, 1.

4:

'V/e justitiam

vestram

co-

ram

hominihus, ut videamini ab

quceris, ut glorificetur Deus,

noli timere,

ne \idearis ab hominibus;

etiam

sic intus esl eleeille,

mosyna
riam

tua in abscondito,
,

ubi sohis

cujus glo-

quaeris

te vidct

hoc

fjuasrere."

Ser. l49i 14

216
Matth. 12, 30
iv

"Qui

/20/2

est

mecMw,
s .
,

contra

me
Luc*
9,

esu'*

,;;...;

50: "Qui
est.

noiz est

ddversus vos, pro vo^t''> ,81:

fc

ft

"Ut ulraque sententia vera sit^rqfiid restat intelligendum, nisi quia

tione confirmandus
jsiam,
fiiit

ille
,

in tautii nominis venera?-

ubi non. erat contra eccleet ille tainVipL separatione cul-

sed pro ecclesia 5

si

pandus, ubi,

coUigeret, spargeret.'* de bapt. contr,

Donat.

I.

9.
5,

Joh.

22:

"Neque Pater

judicat

quemquam,

sed

omne judicium

dedit F^ilio"

8, 15

5Q; ^*Ego non, judico

quemquam;
non
nia-

nifestus."

est qui quserat et jnd^c^t.?*

e^t,
,

"Hoc dictum

quia honiinibus ia judicio

occultijis.erit, FiliUjS
.d^.

apparebit nisi Filius; Pater

Tract. in Ev. Joji. 21

:

13. audit et credit

Joh, 5, 24
ei
,

"qui verbum;

meum

in judiciutn noa veniW*

5,

2 Coi\
;
,

10:

"Omnes nos manifestari

Ghristi."

oportet

'

ai^te. .trib^mial

j.;.

"Aliquaiido
;

judicium poena, dicitur,

aliquando

discriminatlo

secundum hunc
ai^te

modum

oportet nos
,

omnes exhiberi
4.
5..

Iribunal Christi."-

Tract. 22>

Joh, 8, 47:; 'V^

Deo non

estisJ'*

1 Cor* 11, 12: ^''omnia ex

Deo

suntJ'''

"In homine uno utrumque potest inveniri,

simul
sit

ut

vivus atque peccator;

sed quod vivus, ex

Deo, quod peccator, non ex Deo.** de duab. animab.

c.

Manich.

n. 9.

Tract. in Ev. Joh. 42, 15.

217
Jolu i^y 24
stis
:

"iisque ad

hoc tempus non petii-

quidquam

in

nomine meo,'*
etiam daemonia subjiciun-

Luc. 10? 17: "reversi suni 72 cum gaudio dicentes

:

Domine

tur nobis in

nomine tuo,"
mundi, adhuc corri-

"Discipuli adhuc sub lege

gendi,

adhuc dirigendi^ ergo:

quod

petiistis

ait

ad <juod volo dare, nihil est;

non omnino

nihil erat,

sed ad illam magnitudinem praemiorum

Ser. 145, 6.

Dei exiguum."

iJac,
,

1,

13: '^Deus neminem tentaV^

:

^^tentat vos Deus, ut palam Deut. 13, 3 utrum diligatis eum an non."

fiat,

"IntelligimUs
decipit,
decipit

duas ^s^Q tentationes,

quae probat;
tentat,

unam

qnaj
qusei

alteram

Deus neminem

secundum eam secundum eam

quse

probat, tentat."

Tract. in Ev. Joh. 43, 5. g.

1 Joh. 1, 10: "Si dixerimus,

non nos peccasse^

eum mendacem

facimus."

3,

"qui natus est ex Deo^ peccatum non

facit:'

"Est quoddam peccatum,

mittere ille,

qui natus est

quod non potest adex Deo qui facit contra

:

caritatem,
Qsse.

non audeat

gloriari

et dicere,

natum

se

ex Deo;

qui autem in dilectione fraterna conquse

stitutus est, certe sunt peccata,

non

potest ad-

mittere, et hoc

maxime, ne

oderit fratrem."

Tract.

in Epist. Joh. 5, 3.

1 Joh, 4? 18:

''Timor non

est in caritate,

sed

perfecta caritas foras mittit timorem."

Ps, 18, 10:

*'Timor Domini sanctus , perma-

nens in secula seculorum.**

218
"Est timor servilis , et est timor castus 5
est ti-

mor ne

patiaris

poenam,

et alius

timor,

ne amittas

justitiam.**

Tract. in Ev. Joh. 43, 6. 7.

sibi

Denique vero, ut doceat, quantum

cordicjue fuerit in
stere,

cur

sensu simplici et genuino subsi-

neque

ultra litteram scriptam judicium exten-

dere, ssepius in magna verborum obscuritate et

biguitate nihil definire

am-

pro certo ausus

est,

ignoran-

tiam

fateri satius arbitratus,

quam

scientiam temere

jactare

Joh, 12, 39 ("non poterant credere,

quod

dixit

Esaias
**quare

excoecavit

(Deus)
si

oculos

eorum^^

cet.)

non

poterant,

me

qiiseralur, cito

respon-

deo: quia nolebant,

in

Quum
qnare

cjusestiones

hujusmodi

medium

venerint,

ille

Deo decernente ex-

coecetur,

ille

Deo

adjuvante illuminetur, non nohis

tanti judicis usurpemus** Tract.

judicium de judicio
in Ev. Joh. 53, 6.

Tliess, 2, 1 ss.

**Nos qui nescimus,

quod

illi

sciebant,

pervenire

cum

labore

ad id quod

sensit

Apostolus cupimus, neque valeraus,

et illae

praesertim quia

qua addidit hunc sensum faciunt obscurioremj

ego pjorsus quid dixerit

civ.

me

fateor ignorare** de

D. XX.
1 Pet,

19,

Epist. 199 n. 11.

nisi infidelis negavcrit,

3,

18: "Quis

fu^
isti

isse
fiint,
riire,

apud

inferos

Christum?

Verum quinam

quos noverat Uherandos , temerarium

est deji-

-^ Cur ergo Petrus eos tantum commemorare

in carcere
inclusis

voluerit, quibus

Evang. prsedi-

catum
pides

est,

qui in diebus

Noachi increduli fuerunt,

et

quam

latehrosum

sit,

quce

me

mov^eant

/?e

219
affirmare hic aliquid audeam**^^)
4. 10.

Eplst. 164 n.

Augustini allegorica interpretandi

ratio.

XXV.
A.

Allegoriarum elementa,

De usu allegoriarum quid judicaverit Noster, quam eximlum iis in rebus religiosis pretium <juantamque
emplis
sibi

in

lusibus

illis

libertatem concesserit,
ss,),

prius jam observatum est (p. 150

afferendis

Restat ut exfrenis

ostendatur,

quomodo

om-

nibus solulis libertas in licentiam ablerit.

hic luci defuit umbra, macula nitori.

Ita ne<jue

Esse autem
tiplicem,

artis illius

rationem variam

et

mul-

cum

res ipsa docet

et

figurarum enim
alius
est

umlum
dis-

brarumque numerus
rendis

usus

aliis

vero exemplis constat eorum, qui in imaginibus quseconsenlienles in

inveniendis miro
ita sit, libros

modo

senserunt.
signi^

Quod quum

Augustini in-

allegoriarum varietate dislinctos esse , quis de-

*^)

Digna taraen quae notetur est sententia, quam deinde non sine hssitatione linguae proposuit, interpretatione
allegorica ut videtur recepta : "Considera tamen ne forte

totum

illudf

trus dicit^ omnino

potius tempora,
tulit
ii,
;

quod de conclusis in carcere spiritibus Pead inferos non pertineat sed ad illa
,

illa

quorum formam ad hoec tempora transquippe res gesta forma fuerat futurorum, ut
illis

qui

modo non credunt Evangelio,

,

intelligantur
et

esse similes

qui tunc non crediderunt,

non suspisit

cemur^ quod apud inferos Evangelium prcedicatum

vel

adhuc etiam prcedicetur y quasi

tuta^

et ihi sit ecclesia consti-

Ep. i64 u,

i5.

220

mum
artes,

in lanta ingenii vi et foecnnditate

non

exspectaverit?

Juvablt

igitur,
et

speciminibus
et

electis

in quibus

multum

valebat

ipse valere

gloriiB

ducebat, accuratius cognoscere;

vel

quae

quam-

quam non omnes ab eo vel inventae adhibitae,- at certe non tam aliunde
ingenio ejus amplificatse
,

tum demum

receptae,

quam

adornatse inque systematis

formam

quasi redactae sunt; eoque magis, nisi egregie

fallor, juvabit,

quod

quum

Origenis aliorumque,
eflloruit,

sub quorum auspiciis allegoriarum usus

nisi

non

fragmenta

librorum exegeticorum nobis relicta an plenius

et et accuratius

sint

nescio

hujus interantiquae

"pretaiionis
ecclesiae

ambitus

ratio

ex

aliis

nullis

monumentis cognosci qneat.

,

Habet autem

ut reliquae omnes, baec etiam ars,

ex quo pleniorem formam accepit, prima sua stamina, certam

cioribus

metbodum habet, qua, principiis simplicomponendo construendoque figpraemissis

,

menta magis

artificiosa efficiuntur.
,

Quare, ut

pri-

mis elementis incipiamus

quae signis hieroglyphicis

singulae

non adeo
res,
insiituta,

dissimilia

sunt,

naturae physicae

coelestes pariter

ac terrestres,

rerum civilium

domesticarum apparatus, terrarum, urbium

quae in voluminibus sacris fre-

populorum nomina,
quenlius

occurrunt

nonnunquam
et

etiam, in libris

poeticis praesertim

orationibus

gnomicis,

sensu

figurato

in

meras

rerum hominumque umbras

propria atque indole seriis

mutantur,

ut, significatione

monis prorsus neglecta, mystici quid semper

csse

sub-

doceatur,

sic tamen, ut ex imaginum mysteillud,

riorumque copia nunc hoc nunc

pretationis

suadente inter-

commodo,

arripiatur.

221
Spccimlna glossarii allegoriarum hsec sunt:
Coeli:

Sacra

Scriptura

("opus
7.
I.

digitorum Dei").

Enarr. in Ps. 8,

Apostoli. de CGus. Evv.

(68).
.9.

46.

Enarr. in Ps. 67

96

(97), Q.

Sancti et Justi.

de Ser.

Dom.

in

monle

II.

17*

Enarr. in Ps. 49 (60), 4.

Sol,

Dies:

Homiues

spirituales

(ex

Sir.

27^

12)

Enarr. in Ps. 73 LiUna,

(74), 16.

Nox: Homincs
nali

carnales. ibid.

JLuna: Ecclesia

((juia a

parte spirituali lucet, a carest. v,

obscura

quia lucem

non suam
Enarr.

habet, sed a Filio Dei

illustratur).

in Ps. 10, 3. 103 (104), 19.

Morialitas (quia crescendo et decrescendo mu-^

tatur).

Enarr. in Ps. 88 (89), 37.

vita

Nopilunium: Nova

sub auspiciis Gbristi. Enarr,

in Ps. 80 (81), 4.
Siclera: Ecclesise singulce.

Enarr. in Ps. S, 9.

Omnes
Si^era, noctis:
1.

in ecclesia, qui conversationem ha-

bent in coelis*

Annot. ad Job. 38, 32.

in
peccatis

Homines

eminentes.

1.

3, 8.

Fulgura: Miracula
Sagittce

Chrisli.
sacra.

Arcus Dei: Scriptura

76

Enarr. in Ps. 96 (97), 4. Enarr. in Ps. 10, 2.

Enarr. in Ps. 45 (46),
6, 4.

Domini: Verba Dei.

16.
(77), 19.

Annot. ad Joh.
8,

Apostoli.

Enarr. in Ps.

14.

Manus , dextera 3 hrachium Dei:

in Ps. 108 (109), 27.

Chvistus,

Enarr.

Nuhes: Prophetas
10.

et doctorcs.
(i(j5)p

Enarr. in Ps. 10 (11>|

(77); 18

64

10.

76

222
Tempestates i

Vocea maledicorum.
(69), 3.

Enarr. in

Ps.

68

jiquilo: Impietas. Annot. ad Job. 38,

u4uster: Pietas.
ibid.

Jl4

Pluuia: Scriptura

sacra.

1.

1.

38, 25
1.

Plupice: Sermones evangelii.

Superstitiones caliginosae

1.

37, 6.

et

rumores hominum,
II.

de

ser.

Dom.
77

in

monte

87.

Nix: Superbi,
in P5.

cjui

congelascunt el cadunt.
(78), 48.

Enarr.

Annot. ad Job. 38, 22-

Grando: Impii,
JEstas: Homines

qui obstinata durilia alios contmi-

dunt. ibid.
spiritu ferventes.

Enarr. in Ps.

73

(74), 17.

Ver: Mare: Populi hujus

Novelli in fide. ibid.

seculi (ex

Apoc.

17, 15). Enarr.

in Ps. 32 (33), 7. 65 (66), 6. 76 (77), 17.

Fundus maris: Cor impiorum.

(65), 8.

Enarr. in Ps. 64

FluctuS maris : Homines impii. Enarr. in Ps. 68 (69),

Opera mala.

Annot. ad Job. 38, 16.

seculi

Flumen: Omnis
65

mortalitas.
1.

Enarr. in Ps.

(66), 6.

136 (137),

Flumina:

Institutiones religiosse.
(74), 15.

Enarr. in Ps. 73

Homines cupidi bonorum hujus

in Ps. 88 (89), 26.

seculi.

Enarr.

Napes:

Ecclesiae inter procellas commeantes. Enarr.

in Ps. 103 (104), 26.

Mons:

Justitia

(ex Ps. 35, 7: justitia tua sicu^

mon-

tes Dei).

Enarr. in Ps.

3, 4

223
Christus (ex Dan. 2, 35: "lapis, qui percusserat

slatuam, factus est

in Ps.

mons magnus"). Enarr.

67
(68), 15.

47

(48), 2.

Mons umhrosus:

altitudo

Sacrse Scripturse.

de

civ.

D. XVIII. 32.
Montes: Praecepta majora
justitise.

de

ser.

Dom.

iu

monte
Animse

I.

excelsaj.

Tract. in Ev. Joh. 1, 2

Magni

praedicatores.
(66), 7.

Enarr. in Ps. 35 (36),

7.

65

Heges superbi.
(95), 4.

Enarr. in Ps. 17 (18),

8.

94

Petrce: Testimonia Scripturae sacrse (petra

stus).

Campi

ChriEnarr. in Ps. 103 (104), 12. sylvestres: Gentes incultse. Enarr. in Ps.
131 (132),
6.

V^olucres:

Homines

spirituales.

ibid.
6, 13.

Homines superbi.

Enarr. in Ps.

Vultur: Chrisius (quia de ahitudine prophetise

sceretur, nos iu corpus

vidit

mortalitatem nostram, qua descendens pa-

suum

convertens),

Anuot. ad Job.
Struthio
:

4, 7

Homo
test.

ingenio tardus, qui evolare

non po-

Annot. ad Job. 39, 13.

Pisces: Homines curiosi, qui temporalia in profun-

do hujus
8, 13.

seculi

inquirunt.

Enarr. in Ps.

Bestice sylvce

Gentes.

Enarr.

in. Ps.

103

(104), 11.

Draco: Diabolus.
Unicornis :

Enarr. in Ps. 73 (74), 14, Superbia. Annot. ad Job. 39, 9.

Fides firma, in

Deum

unice conversa.

Enarr.

in Ps. 77 (78); 69-

224
Tragelavhus
:

Homo, quatenus

cervus

est,

Deo

ser-

viens,

quatenus liircus, legi sensuali ob-*

noxius.

Annot. ad Job. 39

1.

^^WMS

/or/t^

Martyr intrepidus. 1.1.39,19.

spiritualis,

Cervus:

Homo

qui cursu omnia spinosa

transceudit.

Enarr. in Ps. 103 (104), 18.

Fecora: Homines carnis voluptate gaudentes. Enarr.

in Ps. B, 13.

Boves: Prophetse
in

et Apostoli (ex 1

Cor.
14-

9, 9).

Enarr,

Ps. 8,

i2. 65

{fi^),

Tract. in Ev.

Joh. 10, 7.

Tauri:

Haeretici (ob

cervicis duritiem).

Enarr. in

Ps. 67 (68), 31.

Rana:

Vanitas loquax.

Enarr. in Ps. 77

(78), Ao

Locusta: Malitia, quae testimonio perfido

V. 46.

lasdit. ibid;

Cedrus: Spes,

qua^ in regionibus

supernis habitat^

..

Quaest. in JXum. 33, 6.

Hyssopus: Fides

((juae,

quum

sit

herba humilis,
ibid.

ra-^

dicibus haeret in petra).

jEgyptus: Seculum hocce.

12. 113 (114), 1.

Enarr. in Ps. 77 (78)?

j^thiopes: Populi peccatores

(nigri).

Enarr. in Ps^

73

(74), 14:

Aurum

ArahicB

Sapientes inter gentes.

Enarr. in

Ps. 71 (72), 15.

Lihanus: Dignitas hujus seculi (arbores

ibid. V. 16.

altissimse):

Lapides Sion : Prophetse. Enarr. in Ps. 101

PortoG Sion
:

(102), 16.

Prophetae

et

Apostoli

per quos ad
2.

Chr. iiitramus.

Enarr. in Ps. 86 (87),

225
Filii Corachi: Imitalorfes passionis Christi (vid. supr.

p.

17

s.

V. rrip).

Enarr. in Ps. 87 (88),

1.

Cithara (quae

testudinem habet ia parte inferiore)

Opera, qnae patimur in gloriam Dei. Enarr.

in Ps. 42 (43), 5. 56 (57), 9.

Psalterium (cjuod testudinem in parte superiore habet):

Opera ex praecepto Dei

anima corpore,
Enarr. in Ps. 48

facta.

ibid.

Corpus

((juia, ut

sic citharista utitup

(49), 5.

cilbara).

Psalterium

decachordum : decem praecepta

4.

Legis.

Enarr. in Ps. 91 (92),

Tuhce cenece : Homines, qui proficiunt mala patiendo (qnia tundendo fabricantur). Enarr. in
Ps. 96 (97), 6.

Tuhce cornece: Homines, qui libidines carnales vlncunt (quia cornu carne iirmius est). ibid.

Tympanum: Edomitio

carnis (cpia fabricatur corio

siccato et exiento). Enarr. in Ps.

67

(68), 26.

Cuhile: Cor. Enarr. in Ps. 35 (36), 5. 103 (104), 22.

Torcularia: Ecclesise

(sive

<juod ibi

boni a malis

seg^-egantur, sive

quod verbum divinum, in

est,

quo
uva

intellectus

sono vocis inclusus

ut

vinaciis, pervenit ad aures, ut

uva in

calcatoria torcularium). pel : Martjria, crui-

bus

fideles quasi calcantur,

Enarr. in Ps,

8. 1-3.

83

(84), 1.

Accedit aherum elementorum genus,

numero^

rum
gogae

series,

in

quibus solvendis
ecclesiae

componendisque

non minor scholarum

judaicae hoc,*

anticpise

quam synaneque

dih*gemia

atque seduhtas erat^

mirum

etenim in numerando

computandoquc
15

226
ubi animus ad quantitatem unice attentus erat, liber-

rimus patebat

arbitrio

et

lusibus

ingenii

campus;

dum

res

maxime

dispares

totoque

coelo distantes,
conferre

modo numerorum aliqua convenientia erat, inque unum conjicere commode licebat. **)
II:
aliijuid

boni indicant propter duo

caritatis

prae^

cepta (in

Deum
17, 6.

et

in homines).

Tract. in

Ev. Joh.
III :

natm^a

hominum incorporea
II.

anima , mens, cor.

Quaest. Evang.
tri

6.

45

Trina abnegatio Pe-

errores hsereticorum designat, qui aut di-

"vinitatem 3esu aut

humanitatem aut utramque

I.

negant.

Qu. Ev.

IV

natura
tis

hominum corporea ,
Qu. Ev.

ex quatuor elemenII. 6.

composila,

totus terra-

rum

orbis (4 plagae mundi, tempestates

anni,
3.

vigiliae diei).

Enarr. in Ps. 49 (50),

25.

de

doctr. chr.

II.

Judsei sub lege (Pentateucho) positi (sic 5 fratres,

Luc. 16, 28)

V continentia

quinque senEnarr. in

suum

(sic

5 virgines prudentes).

Ps. 49 (50), 3.

VI

numerus

perfectionis (Hcxaemeron).

Tract. iu

Ev. Joh. 25, 6.

VII: natura hominum, ex anima (3)
composita.
.

et

corpore (4)
Spiritus S.

Qucest. Ev.

II.

6.

(ex Esai. 11, 2).

est,

Tract. in Ev. Joh. 122, 8.

dixit,
facit

**)

Hoc vero

quod Aug.

suo

modo loquens
11.

"nuNe-

merorura imperitia multa

non

intelligi translate ac

jnystice posita iu Scripturis." de doctr. chr.

25.

que

alia erat

origo et ratio usits

numerorum
d,

in scholis

Pythagorasorum. Cf. Ritters Gesch.

S. 86, 87. 160.

Pythag. Philos,

227
VIII: dies judicli (peractis
o
:

et

ad Vet, T. pertinentibus
o:

numeris corporis (4) et animi nume,

6,

ris (3)

ad N. T.)

Enarr. in Ps.

2-

numerus

perfectionis (7

1), sic circumcisio

et resurrectio d. 8vo, sic in orat. mont, sententia

octava

(Matth.
I.

5,

hominem perfectum declarat 10). de ser. Dom. in monte

de cons. Ev^

12.

Xj
:

Justitia et beatitudo (decalogus).

13. Ser. 51 n. 32-

XI peccatum

(quia

uno excedit numerum Decalogi

cilicia

ideo 11 vela

tabernaculo

superinjecta,

Exod. 26,
51, 33.

7).

Qusest. in Exod.n. 108. Ser.

XII; omnes undicjue eongregati perfecti (4: plagae

mundi

3:

trinitas,

sic

Mattb.
1.

19,

28)

Enarr. in Ps. 49 (50), 3. 59 (6o),

XV

concordia Veteris Test. (7

propter observatio(8:

nem
150.

Sabbati)

cum Novo

propter resur-

rectionem Chr.)
pi^sefat.

Enarr. in Ps. 89 (90), 10.

XXV:

Lex Mosaica
25, 6.

(5

5).

Tract.

in Ev. Joh.

XXX

Legis per Evangelium impletio (5

X 6). ibid.
:

Sensualitas (5), quse setate sexta (o

tempore

Chr.) homines corrumpebat;

Judee. Qusest. Ev.
I.

sic

30 nummi
perfectio

41

XXXVIII Languor
:

et infirmitas

(40

2o
X
15

Legis,

deficiente virtute caritatis).

6.

Tract. in

Ev. Joh. 17,

XL:

perfectio. (4: universitas

rerum

10: crealor

228
(o:

trlnitas (3) et creatiira (7:

anima

et corptis).

Sic jejunium Mosls, Ellae, Chrlsti per 4o dies,

h.
e.

caste

et
II.

conllnenter vitam
25

degere.

de

doctr. clir.

Maltli.
indica^it

autem,

dum nuhomlnum
de

meravit in tab. genealogica

praeter

40 generationes
vitam

Cliristum,

mortalem,
cons. Ev.

cui praesideret
I.

rex

Christus.

9-11.

XLVI:

origo
litteris

hominum
grsecis
:

ex Adamo.
(1)

(Scribitur
(4)

enim

c*

(l)

/io

(40),

r[uibus

cum nomen Adami

ciQKTog, /LUGt^/u/SQici)

exprimitur,

tum vero

totus
,

terrarum orbis indicatur (i/aSic Joh.

e.

T0A07, dvuig
2)

21: teraplum exstructum annis 46, h.

Jesus corpus

suum de Adamo

habuit.

Tract.

in Ev. Joh. 10, 12.

L: merces

virtuti addita

(40

10), inde

numerus

Pentecostes, nisi malis

intenigere dona Spi-

ritus S. missa post resurrectlonem

Chr. (7

1).

Tract. in Ev. Joh.

17, 4. de ser.

Dom.

in

monte

I.

12.

LXX

totum

vitae

tempus (quia omne tempus 7 die-

bus volvitur).

Hinc exihum babylon. emlgraindicat.

tionem hominum ex coelo in terram

Enarr. in Ps. 125 (126), 1.

LXXH:

discipuH,

evangehum

(3)

per totum orbem

sole

nuntiaturi
Qusest.

(orbis
II.

collustratur
14.

24 horis)

Ev.

LXXVII: omniahominum omnium

Ideo ap.
jNIatth. 18,

p6ccata (7

I><

11).

22

77ies

condonandum.

Lucas autem in stemmaie gencalog. 77 gene-

229
raiiones numeravit, ut indicaret

plenam pecQusest. in
6.

calorum per Chr.

remissionem.

Exod.
Ev.
I.

n.

108.

Quaest. Ev. II.

de cons.

12. 13.

CL:

ad num. 15 referendus (loO Psalmi).

in Ps. 150. prscfat.

Enarr.

CLIII: Omnes Sancli, ad gratiam Spiritus pertinente5.

50 (numerus per Pentecosten sacratus)

3
-}-

(tria

tempora: ante Legem, sub Lege, sub

gratia) -f-

(trinitas);

vel:

10 (Lex Mos.)
:

(Spiritus sauctus), deinde

-I-

17

4~ 2

"1"

153).

de doctr. chr. IL 25.

Tract. in Ev. Joh. 122? 8.

XXVI.
B.

Interpretationes allegoricse.

Appai'atus figurarum
cet,

qui infinita

quum talis tantus(jue adesmodorum varietate manibus versari

nihil fere in Vetere
et apostolis

et tractari poterat,

Testamento

scriptum, nihil a Jesu

est,

dictum aut factum

quin mysteria sive,

quae apud Augustinum di-

cuntur, sacramenta, allegoriis obvoluta, ^s) inesse viderentur,

condita est
*^)

neqne sententia uUa

,

ita

abstrusa

et

re-

ut ex verbis simplicissimis etiam

composoiiare

^^Mlegoria dicitur

quum
"Uua

aliquid aliud videtur

in verhis, et aliud iu iiitellectu significare."

Ps. io3
quae
(io4),
3.

Euarr. iu

res

multis modis siguificatur,

iiihii

horum

est

per essentiara, onmia per figuram;

leo
,

agnus non potest esse Domiuus noster J. Chr.

agnus per flguram."

leo

non

potest esse agnus.

et leo potuit esse et

aguus
et

sed

quia ueque leo neque agnus per esseutiam,

Ser, 4 u. 25.

leo et

230
nendo mlscendcque
Quanta
luerit,
elici

et

educi

non

potuerit,**)

in his exercitiis agendis Augustini diligeniia

quanta' dexteritas, quaevis fere librorum pagi,

na docet

ut in tanta reruin copia

difEcile

sit

in

exemplis eligendis describendiscpie

Ita

modum

servare.

de evangeListis ingeniose ludens has habet

:

observationes
Christi

Matthceum,
susceperit,
sibi

qui

regiam personam
habuisse tan-

narrandam

Marcum

quam breviatorem
non
sine

adjunctum,
ess2
^

quia

regum

est,

comitum obsequio
cjuia

Lucam

vero, qui

sacerdotis in Christo personam descripserit , socium

non

habuisse,

sacerdos in Sanctura Sanctorum

solus intrat;

deinde: Matthceum in generatio-

nibus Christi

deducendis descendere ab Abrahamo

significet,

ad Jcsum, ut

Christum descendisse ad vi-

tam nostram regendam

et peccata nostra suscipienda;

Lucam
moneat,

vero adscendere a Jesu ad

Deum

ipsum, ut

eum

sacerdotis instar peccata nostra expiasse,

**'

nos(jue per adoptionem fihos Dei fecisse;

ideo Mat-

iheeum a Davide per Salomonem descendcre, in cujus

matre
per

ille

peccaverit,

Lucam ad Davidem adscen(sicl)

dere

Nathanem,

per quem prophetam

Deus peccatum expiaverit;

signiiicari

denique: Malthaeunj

per leonis , ferarum regis, figuram, Lu^

cam per vitulum, propter victimam sacerdotis, Marcum per hominem, <juia neque stirpem regiam ne*)

"Domini

facta

uon sunt tautummodo

facta,

sed sig^na;

si

digna snnt, praeter id quod mira sunt, aliquid profecto

signiflcaut;

quorum factorum
operosius
6.
,

significationem iuvenire,
ea
1.

aliquanto est

quam
4o (4i),

legere vel audire."

Euarr. in Ps. 07 (38),

231
que sacerdotalem commemorans, in
Christus
lis

versatur,

qax
(de

homo
I.

passus

est,

Johannem per aquilam,

evolat.

quia super nubila inlirmitatis humanse

cons. Ev.
6. 9.

n. 11.

12).

Ad
num:
ter

singula vero descendamus.

:

Gen, 1

Sex dies creationis

sex cetates liomihu-

priraus dies (lux creata), infantia generis

mani usque ad Noachum; secundus (lirmamentura iu-

aquam

et

aquam, imago

arcae Noachi), pueritia,

usque ad Abrahamum;
o
:

tertius (terra separata a

mari

Judaei a gentibus),
cjTiartus (sidera

adolescentia ,

usque ad Sau-

lum;

o: splendor regni judaici), juqiiintus (aniraalia

ventus,

usque ad exilium;
:

mari-

tima et volatilia o

habitatio Judseorum inter gentes,

sedes incertse et instabiles), declinatio cetatis, nsque

ad adventum Jesu; sextus ("producat terra animam

vivam"), senectus Jwminis veteris,
stauratio generis

quam

seqnitur re^

humani per Christum.

35-41.

Dies septi-

mus

Chr. in gloria venturus ,

requiem hominibus
I.

afFerens. de

Gen. contr. Manich.

Gen : Paradisus, vita heatoruni

[Arhores, discipHnse utiles v. Sancii.

v. ecclesia:

Fructus, mores
Christus.
:

piorum.

Arhor
,

vitce, sapientia

v.

QuaPhi-

tuor flumina

evangeha
et

v. virtutes cardinales

son (qui aurum

dentia;

lapides pretiosos adducii),

(jui

prucir-

Gihon
ssepe

(Nilus,
;

^thiopiam calidam

cuit (?)) fortitudo

"S.

Tigris (flumen Asyriorum, qui in

Scr.

ponuntur ut adversarii), temperantia;

ciu7sus

Euphrates (cujus
qu3e ad

non

indicatus est), justitia,

omnes animae partes

pertinet, ceterasque virII.

tutes concorditer copulat.

de Gen. contr. Manich

14.

232
Gen,
pptest,
3,

24:

Nemo

ad vitam bealam pervenire

uisi

per lolerantiam molestiarum (frameam

aut per

flammeajn)
him).
1.
1.

plenitudinem

scientise

(Cheru-

II.

35. 36.

tris

9?

23:
:

Sem

et

Japhet aversi nuditatem pa-

tegentes o

Judoei et Gentiles
t!e

memoriam
civ.
:

passio-

nis Christi peractse celebrantes.

D. XVI.

25,
Ser.

31

Gentilcs (Jacohus o

ecclesia

de gen-

tibus ventura)

dimiserunt idola (lentem, qui cibus

<juse

^gyptiorum
4
n.

esl),

Judcei (Esapus) exceperunt.

12.

27,,

16

Jacohus boedos occidit o

;

Christus
:

peccatores coarguit

pelles portavit o
Ser.

peccafa

aliorum patienter toleravit.

n. I9. 20

27,
agri plenV

27

"ecce

odorem

Jilii

mei ,

sicut

odor

ecce Christus in mysterio interiore,

et ecclesia, (juaj

omnes comprebendit.
:

Scr. 4 n. 24.
:

Exod,
dseorum,

3, 2

Rubus ignc

flagrans o

Duritia JuSer. 6 n. 2

quse Spiritui S. reluctabatur.

:

Decem plagoe, commentarius

:

in prcecep'
:

ta decalogi

Aqua

in

sanguinem conversa o

gloria

Dei (qula cx aqua omnia generantur) in im*aginem

bominis mortalis jnutata (pra^ceptum Imum);
nee 0:

rana-

vanitas loquax

(2d.

prsec.)^

scinipbes o:

vaua pbanlasmata cordis,

quiescere
(3t.

quse
5

non sinunt bominem

catuli coeci

prseceplum)

canum
est,

scuntur, adeoque caninum

tes (4t.

non agnoscere parenest

prseceptum);
(5t.

pecorum

concumbere

et

generare

prseceptum (sic));
(6t.

pustulae o:

ani-

mse bomicidium spirantes

prseceptum (sic));

grando fructus Liboris perdit {7m. prseceptum);

233
LoctfSta
brae o
:

mordendo nocet

(8v. praeccptum)

cupiditates pravae (9n. prseceptum)

:

tene mors
fortassis

primogenitorum

"in qua plaga

quum comparatioSer,

nem quandam
8
n. 2-11.^*)

qusero, nihil mihi occurrit^

diligentiusque

occurrat melius

inquirentibus,"

]Sum, 27, 13. 14 : Aaron Mose prius mortuus

o: sacriiicium et sacerdotium abrogata sunt;

per

Mosen
legis

aliqua Palsest.nse pars

occupata o

praecepta

mos. valent Chrislianis^

per Josuani Judsei

in possessionem iuducti o:

homines per iidem in

Jesum salutem

nacti.
J

Quaest. in

Num.

n. ^3.
et

Deut. 32, 49

"adscende in montem

morere."

o: perit dubitatio Qmni^, ex quo Chr. per resurrec-

tionem magnus apparuit.

2 Sam, 11, 2:
{Batliseham),

Ser. 352 n. 5.

Jesus {David)

amavit ecclesiam
diasibi

mundantem

se a sordibus seculi,

bolum {Uriam) ab
Reg,
3

ea separatum occidit,

eamque

perpetuo copulavit. conir. Faust. 22? 87.

1
16,
ss.
:

Judicium Salomonis :

Judaei et
;

Gentiles, utrlque sub peccato {duce meretrices)

illi

Chrislum, natura secundum carnem ex

Judaeis,
sibi

animo
debi-

dormientes occiderunt, deinde clamantes,

tum

(issQ

Evangelium,' gentilibus autem ex gratia Dei

est.

concessum

Ser. 10, 2 3.
ss.:

Prov. 31, 10

Ecclesia {mulier) plus

valet

quam
hus),

doctores scientia et facundia praeclari {lapides

proficit
.

pretiosi),

inter

tribulationes

{surgit

nocti-

seque

ceteris

imitandam

praebet (dat

escam

')

Cf. Orig.

hom, 4

iu

Exod.

234
domui), conscientiam confirmat per opera anteacla
(^lana

enim, postquam in colo involuta

jacuit,

deinde

fusum transit), laudat Christum et Deum et hominem (duo pallia), ornat se candida confessione
in
(hysso) et gloriosa passione (purpura).

Ser. 77 n. 8.

Psalm. 9
piditates
studia,
v.

(10),

14: Portce mortis: pravae cucorporei.

sensus

Portce Sion:

bona

per quae pervenitur ad visionem pacis, v. saet initia fidei,

cramenta

quie pulsantibus aperiuntur.

1. 1.

17
ra)j spes

(18),

8-10: '*Contremuex'e peccatores {ter"

superborum {fundamenta montium) consunt^ adscendit deprecatio (^fumus) poeni-

turbatse

tentium; in (juibus jam emortui erant ignes virtutis

(carhones)^
liarunt
se,

hi

revocati

sunt;

justi

(coeLum) humi-

sed impii, qui tei-rena sapiunt (suh pedi-

hus ejus),

Deum non

cognoverunt."

1.

L
inr-,

18

(19)? 6- "manifeste (in sole) Chr. per

carnationem habltaculum in terra posuit, procedens'

de utero virglnali.(^7ia/a7720

suo).**

1.

1.

''montes concutiuntur in sinu 45 (46), 3 aquarumi^* Chr. et apostoli transferentur de populo

:

Judaeorum ad gentes.

1.

1.

54
67

(55), 18: vespere: in cruce.

1.

mane:
1.

in re-

surrectione. meridie: in adscensione.

(68), 15
:

*'nive

dealbabuntur in Salmone:'^^

ex gralia candidi fient protectione corporis Christi

(quemadmodum umbra (^)L) constat corpore mine, sic Chr., qui verum lumen erat, caro
est, ut

et

lu-

factus

umbra meridiana nobis

esset),

1.

1.

28: ''principes Zehulon

martyres, qui

et

Naphthalii''
obtinent,

primum

in

ecclesia

locum

235
fortiter

omnia

siistluentes

(Zeb. o: habitaculum for^

latitudinem
1.

titudmis,

vid. p. 26)

deiude

s.
1.

libe-

rationem (Naphth. vid. p. 22) accepturi.

Ps. 67 (68), 30: "ferce calamii"

ii,

qui,

dum
1.

S. Scr. (calamo scriptas) pervertunt, aliis nocent,

1.

80
renatis (ex

(81), 1

"Psalmus pro torcularihus quintd

:" Ps.

sabbati (?), ipsi

Assapb

de angustiis, quibus pii

ab impiis discernuntur, hominibus baplismo ex ac[ua

Gen.

1,

cant aquse reptilia

produ20: Deus dixit d. 5to animarum vivarum), congregationi

:

Sanctorum.

1.

1.

83
tur

(84),

"^^passer iuvenit sibi

:

domum,

tur-

nidum ,

ubi ponat pullos suos " corde ad

Deum

evolamus, carne opera bona facimus, in fide cath.

requiescentes.
1.
1.
: "pro choro ad respondendum

87
tur

(88),

1:

chorus martyrum, concordia

caritatis junctus,
I.

sequi-

Christum prseeuntera. h

101
rietinis
:

(102),

7.

8: "pelicanus in solitudine:"

Christus solus de virgiue natus.

"Nycticorax in pa-

" idem crucifixus in nocte ignorantisei 'V^'"factus

gilavi:^' resurrexi.

sum

ut passer singularis
1.

in tecto

" adscendi in coelum ibi habitans.

1.

103 (104), 2-5: "extendit coelum ut pellem\" propagavit S. Scripturam per homines mor^
tales (pellem),

v.

ad formam

libri

plicandam. "pro-

tegit in
caritatis

aquis superiora ejus"(!): tuetur

supremum
doctores,

prseceptum, per Sp; S. in cordibus difTusum.

constituit

"ponit nuhes adscensum ejus : "

ut adscendamus ad illam intelligendam. "ambulat su-

per pennas ventorum : " verborum Dei ventis velor

236
cius volat, V.

amor Dei major

spiritus et
aliiora

esl virtutibus animaj,

"facit angelos 5uos

ignem jtagrantem

:'*''

nuntios
fervenles

suos

ad

convertit,

eosque spiritu

facit.

"fundavit terram super firmitatem

1.

ejus:^^ fundavit ecelesiam super Christo.

1.

Ps. 103 (104), 20-22: "Chr. novit passionem

suam

(tenehras)

mortuo

eo,

deficit

spes apostolo-

rum
clesia

(nox

fit),

et

daemones mali (Jeroe et leones)

{oritur sol), atque hi ab ec1. 1.

saeviunt,'

recipit vitam

persequenda recedunt.

tata est

108 (109), 24: ^^genua

:

mea
,

infirmata sunt

a jejunio " qui fortis videbatur sibi

(Chr.) defecit,

ubi panis

vitae

fidem abncgarunt. "caro mea

:**

immu-

propter oleum

discessi, ut
1.

donis Sp. Sancti

discipulos perfunderem.
.

1.

136 (137), 2

"in salicihus suspendimus

or-^

gana

nostra:** inter

homines

fatuos et steriles sacras

1. 1.

Scr. differendo suspendiraus

146

(147), 81

**cooperuit

coelum nuhihus
1. 1.

**
:

contegit Scripluram figuris et sacramentis.

''dat nivem velut lanam, 147 (148), 16 nehulam spargit ut cinerem " ex hominibus pigris
:

spiritu

et frigidis
e.
1.

quos

prffidestinavit

faciet

quasi

vestem h.
vocabit.**

partem
1.

ecclesise, eos(jue

ad poeniteniiam

Matth.

6,

34:

**da nobis

hodie

panem

quotidi-

anumi'' praecepta divina nobis hac in

ser.

vita adsint.

de

Dom.

in
:

monte

II.

27.
erit,

16. 2
lempestas

"serenam

nam

rutilat

coelum

erit,

nam

infeste

coelum ruhescit;" sansecundo

guine

Chr. indulgentia peccatorum daturj

adventu igne prsecedente venturus

I.

est.

Quaest.

Ev.

20.

Matth. 17, 1

ss.

Transfiguratio^

Splenduit ut

sol: significavit, se gssq

lucem mundi.

Vestimenta

Chr.

ecclesiae.

Discipuli ad terram ceciderunt:

mo-

riuntur.

Dom.

eos

erexit: resurgunt post

mortem.

Neminem

viderunt prceter

Jesum: post

resurrectioSer.

nem
78

cessabit Legis et

prophetarum

auctoritas.

n. 2. 5.

gis
,

18,

24: Servus,

qui debebat

decem millia

talentorum: Homo, cpi violavit decem prsecepta leet

pro cupiditate
luit.

et
:

operibus suis {uxore et

ecclesia
,

filiis)

poenas
solvit.

Conservi
I.

(jue

eum

ligat

et

Qusest. Ev.

25.

ne

21,

2:

Asina:
sed
quse

plebs

Judaeorum non pla-

indomita,
asini ,

prcesepe

Domini agnovit.

PuUus

in

quo nemo consedit: populus genagnoverunt. Tract. in Ev^

tium, quse
Joh. 51, 5.

Dominum non

lex,

23, 23:
:

"excolantes culicem^
dimittitls,

camelum deoccidilis (cu-

glutientes

" Barabbam

Jesum

homicida

sediiiosus, qui inquietat et sanguine sa-

tiatur.

Camelus

humiliat
angustia

se

ad oncra subeunda.
Qusest. Ev.

Foramina acus:
I.

passionum).

35.

24, 32:

prope adesse aestatem:"

"quum ramus fici tener est, scitis qimm homines per fidem
hucarnis).
1.

Christi ad bonos fructus profecerint (ficus, genus

raanum propter pruritum

Luc.
anima ,
5,

1.

I.

39.

18

ss.

Paralyticus ad Chr. adductus

agendi destituta
,

viribus bene

qua^rit

Chri-

238:
6tum, se^
tiirbis
;

impeditur,

iiisi

mysteria S. Scr;
fragilitate

sibi aperiantur

boni dociores eum, in

ad-

huc consiitutum, ad cognitionem deducunt;

tum ex
1. 1.

somno
U.
4.

evigilans, afFectus animi continere discit.

Luc,

8?

27

ss.

Dcemoniaci nudi

inter sepulcra

versanies: Gentiles,

qui daemonibus serviunt,

sine

fjde {yestimentis), in conscientia

{domo) non requie-

scentes, operibus mortuis (sepulcris) delectati, duris

legibus civilibus

{compedihus) constricti, bis autera

disruptis ruentes iu peccata ultra

1.
1.

modum

consuetum.

II. 12.

lus

8,

43

ss.

Mulier Cananoea: Mulier, ecclesia

ex gentibus.

Vestis Zqsui apostoli.

:

Fimhria: Pau-

(ex 1 Cor. 15, 9

iXdyj^og i(av dno^oXwv),

Scr.

quippe apostolus gentium.

77

n. 8.

10,

30

ss.:

Samaritanus misericors: Adacoelestis (descendit

mus jacturam
solymd),

fecit pacis

Hieroluna^.

delapsus

ad mortabtatem (Jerichoi

mortalitas, p. 20. 22lO? incidit inter diabolum et angelos ejus {latrones), qui

eum

immortalitate {yestibus)

despoliarunt , peccata ei suaserunt, cognitionem unice Dei ei relinquentes

{semivipum),

Sacerdotes V.

T. ad salutem prodesse non potuerunt, sed Dominus

{Samaritanus
i

custos , p. 23) cobibuit peccata, so-

latium {oleum) afFudit et exhortationem {vinum), effecit

fidem in incarnationem

ipsius

{imposuit

ju^

mento), refecit

hominem
caritatis,

in ecclesia {stahulo), reliquit

duo prsecepta
Qusest. Ev.
II.

rediturus ad resurrectionem.

19.

239
Luc. 10, 4: noHte
fieri

sapientes

apud vosmet

ipsos (5n!ccw/w5, sapientia occulta), et renuntiate ope-'

ribus mortuis {calceamentis ^ Ser. 101 n. 6-7.

ex coriis mortuorum).

11,
nis, caritas

11

ss.

Pater

jpreces filii

exaudiens:

Pa-

(prse

omnibus rebus
baptismi).

necessaria).

Piscis,

fides (propter

aquam

Opum,

spes (foetus

nondum
fallacia.

perfectus).

Lapis, duritia cordis.

Serpens,

Scorpio, animus retro respiciens (quia acuretro

leus
11.

scorpionis

timendus

est).

Quaest. Ev.

22.

ejus

13,

ss.

Hortulanus ficum fovens: Arhor

(cpiia

ficulnea : genus
se

humanum

Adamus

et

Eva

foliis

contexerunt).

Triennium:

tria

tempora:

ante legem, sub lege, sub gratia.

tia.

Fossat poenitenSer.
:

Sordes: dolores poenitentium.

nares,

HO

n. 1.

14,
:

19 quinque juga

houm

quinque sensus

boum
ma:
tores

quia terrena quserunt, hoves autem terram

5

arando versant

juga : qnia gemiui sunt

(oculi, aures

in gustando lingua et palatum,

Ser. 112 n. 3.
filii deperditi.

in tactu in-

trinsecus et extrinsecus).
15, 20.

Reditus

Stola pri~

dignitas,

quam perdldit Adamus. Sej^pi : docevangelii. Annulus : pignus Spir. S. Calcei:

praeparatio ad evang. admittendum,

attingunt terram.
tiatus.

dum

pedes uou
sa-

Vitulus
II. cf.

Dominus opprobriis

Qusest. Ev.
18,

33, 5.

Luc.

35

Matth. 20, -30:

Jesus
,

unum

coecum

vel

duos (ex Matth.) sanans.

Jesus

ad mor-

tem {Hierichuntem) accedens (ex Luca), lucem evang.

solis

Judceis

obtulit,

morte regressus (JLierich.

1. 1. II.

egressuSf ex Matth.), et Judseis et gentilibus.

48.

240
Luc,
in orbe
17,
,

35:

duoe molentes
ab
aliis

ei

duo in agfot

liomines qui

dum

reguntur (ideo feminoe),

negotiorum temporalium aguniur,

alii,

qui in ministerio ecclesise

tamquam

in agro Dei ope-

rantm\

Quaest. Ev.
19, 3.

II.

44.

Zacchoeus sycomorum

adscendit:

cruci Christi confisus est {sycomorus ex etymol fieus

falua, cf. 1

Cor.

1,

23

6 ^avQog jiKOQia)* Ser. 174 n. 4

iis_,

est

22,41: "avulsus est ab lapidis:^* ita eos admonere

Quaest. Ev.
23,
,

ciuantu.s

jactus

voluit,
c[U3e

ut

ad

eum

perducerent intentionera Legis,

lapide.
II.

scripta erat in

50-

H^^retici

11

Milites

clamyde Jesum induentes

corpus

negantes
vestihus

Jesum babuisse verum

(^propriis

eum

exuentes), ei fictum {yestem.

II.

fucatam)
Jolu
rat,
esset,

tribuerunt.
1,

Quaest. Ev.

51

39: ^'Hora decima erat:" tempus ade-

quo Lex (10 praecepta) per amorem implenda Tract. in Ev. Joh. 7, 10.

et

1,

48

Nathanael sub ficu o

1.

sub peccato

umbra

mortis.
1
ss.

1.

"VII. 21

qui

2,

Nuptice Canenses,

Jesus homines,

aqua erant,
{sex

pinum

fecit

(sapientes),

implendo

propbetias

hydrias),
:

quse aderant per sex

ho-

minum
bab.,

generationes

Adam., Noach., Abr., Dav., ExiL

Joh. Bapt., dictse quidem omnibus hominibus,

his vero indicatis per

duo genera hominum

filiis

(Judasog.

et Geniiles), vel tria, ex tribus

Noachi (hydriae,

capientes hinas vel trinas metretas),

1.

9,

6.

17.

4,

16. 18: Jesus mulieri Samaritanoe: ad-

hibe intellectum (voca maritum), per

quem

docearis

241
antea
tis)'y

sivisll

le

sensibus duci et rapi (quinque mari-^

rationis
veuisti,

ex quo vero ad seiatem

non

ad sapientiam pervenisti, sed in errore versaris (quem

dicis esse,

non

est

maritus tuus),

1.

1.

15,

19-22.
israel,

Jo7i. 5, ss.

Piscina in Bethesda: populus

:

quinque porticus

pentateuchus.

j4qua turhata per

angelum latentem
turbali.

peccatores a Jesu vi invisibili con-

Tolle grahhatum: portate

invicem onera
ductus.
1,
1.

vestra.

Amhula^
6,

sc.

ad

Deum, amore
Israelitse.

17, 3. 4. 9.

ss.

5000 homines:
studiis
:

discumbenquinque

tes

in

foeno:

carnalibus

occupati.

panes hordeacei
propter
pisces:

pentateuchus (ad medullam hordei

segre

teaacitatem palese

pervenitur).

duo

sacerdos et rex,

qui unciionem acceperunt.

Chr.

fregit

panes

et

multiplicavit : disserendo arguexplicavit.

mentum uberrimum
secretiores.
reservati.
1. 1.

Fragmenta: Loci
apostoli,

duodecim cophini:
24, 5 6.
ss.

quibus

illi

6,

16

Jesus tempestatem cohihens

Er-

rores et iniquitates ante adventum Jesu creverunt

cum

clamoribus maleficorum

(pentis et

tempestatihus)
(stadia

venit tandem ad Judseos legem observantes

25-30),

omnes tumores mundi, ambitiones

1.
1.

seculi de-

primens (Jluctus calcans).

25, 5 7.
:

9,

sst

Coecus sanatus
saliva:

Coecus

genus huest.

manum. lutum de
Lotus in piscina
:

verbum caro factum

baptizatus in Christum.
1.

Inunctus

sputo et luto: catechumenus factus. L

44 2.

11, 17:

Lazarus quatuor dies

in

sepulcro

quatuor sunt hominibus dies mortis:

unus,

quod

16

242
lipmo

cum mortc

nascitm-,

alter,

quod legem

insi-

tam nalura
tus,
.

violat, tertius,
1.

quod legem scriptam, quar1.

quod Evangelium.
Joh, 11, 3:

49? 12.
t-eus

Lazarus redipwus: homo, qui

liber

fuit

sUb legc

(lapidibus scripta),
;

evadit

(ex

sepulcro lapideo)
confitens

prodit vocante gratiae voce, prodi^

(ligatus fasciis),
1.

sed

reus
1.
.

donec Jesus

jubet

eum

solvi.

49, 19-24.

e^iciixiv

12? 3.

Unguentum pisticum
1.

h,

e.

justitia

per fidem,
19?
:

I.

50? 6.
:
'

omnes

33 palliwni quadripartitum
aeqaaliter

ecclesia

per

terraa partes

disiributa.

Turlicaz

omnium partium

unitas, quce vinculo caritatis conti1.

1.

nctur, dirigente gralia Dei {sortitione),

IIS, 4,

19?
pleno,

29?

Acetum :

Judsei, degenerantes a vino

patriarcharum et

prophetarum,

lanquam de vasc
impleti,

dc

iniquitatc hujus

mundi

cor ha-

bentes velut spongiam,

tortuosis latibuHs
si

frandulen-?
et in-

tum.
}uriis

^'Sitio

"

implctc ,
:

qupd contumehis
Scriptura
1.

deest.

Hyssopus

Jesu humiiitas ad
S.

mortcm
(arun-

usqiie perseverans.

Arundo:
Josephus
et

dine scripta) passione Ghristi impleta.

1.

II9, 44.

ct

19? 38 39
:

Nicodemus Jesum
est

sepelientes

Jcsus

moriendo auctus
vicit

(vid. p. 20)>

populum persecutorem

Ser, 218 n. 15.

et
iittus-.
fac4^a

seculi.

21?

ss.

Septem

discipuli

linis

Piscatura, quce initio prcedicationis

5), ostendit

erat

(Luc.

ecclesiam adhuc ex bonls et

h. e.

mahs

compositam; idco rete disruptum,

QCch schis-

matihus turhata ; hic vero piscatio port resurrectio-

nem

facta,

retibus

integris

in

partem dexteram ex-

243
tractis
,

indicat ecclesiam

purgatam.

Tract in Ev.

Joh. 122, 6. 7.

Eph.

3y

8' dimensiones crucis

caritas.

y
,

figurate intel-

ligendae: latitudo ,

longitudo

perseverantia.

<iltitudoy meditatio rcligiosa.

profunditas, mysteriutn

inexscrutabile.

Ser. 165 n. 4. 5.

Ep. S6 n. 26'

Talia vero legendo quis tandem negaverit,

Ausqw-

gustinum,

dum

imperitise succurrere artibus ingenii

si

voluit, in pejora etiam incidisse;

pejus est,

sum, qui ab oratione alienus est, qui intus est non recte assequi.
genii fertilitatem,
nisi
solerti

fingere,
Ita

quam eum
est,

verum

in-

studiorum disciplina
sit,

temperata, idonea doctrinse supellectile adornata

spinas
sa^pe
et

carduos
argutias

ferre.
illas,

Verum hoc tamen

est,

monendum
tam
errasse
iioris

est,

quibus Augustinus non

quam

errores intulisse dicendus

gssg

mino-

plerumque
et

momenti; etenim,

quse in
et
.

minibus

numeris, in rebus historicis

chronolo-

gicis, in lilulis
ticis

hbrorum,

in paraboiis et figuris
satis

poe-

ludendo confinxit, inepte

et ridicule

non-

nunquam finxit, ita vero ut ad cardineni doctrinse, ad meduUam religionis parum aut nihil pertineant.
2-

Curss interpretationis dogmaticss.

xxvu.
Analogia
S. Scripturce

hene ohservata et

in

usum

conversa,

Quum

omnis S. Scripturas interpretatio eo deut ipsa doctrina

christiana ex verbis
.

nique tendat,

16*

244
inlegra
et

genuina prodeat,

jure nostro

ante

mo-

nuimus

(p. 166),

accuratam in singulis explicandis

se

pluribusque locis inter

conferendis
ita
si

diligentiam
acribeia

nondum
sed

sufficere

nam

res

esset,

pbilologica,

historica,

logica

faceret

theologum

animum

reqniri spiritu evangelii tinctum et imejus affinem etiam

et

butum, genio

cognatum,

fide

jam antea ex

prseviis litterarum
fieri

sacrarum 5tudiis con-

cepta; sic tandem

posse, ut singula <juaec[uc in-

doli religionis convenienter intelligantur.

Hsdc vero ea

est S. Scripturce

analogiuy

quam

supremam
quippe quse
sita sit,

interpreti

normam

essc

contendimus,

non

arte vel auctoritate

humana compo-

sed simplici, sincera, pia et cordata verbi diHferetici et Schis-

vini exploratione ultro se prjebeat.

niatici

autem legem illam parum plerumque curanies,

ita

in
ut,

uno alterove loco

immobili pede
aliter
;

haerebant,
est,

quicquid adversus vel

scriptum

perfidc

vel temere silentio

et
feliciter

prseterirent

cum

iis

vero bene

ab Augustino

rem actam
pleniorem

esse

videmu5,

quoties
instituta

ex harmonia librorum sacrorum accuratius

summam

doctrina;

et

fideliorem

effecit.2)

*<^)

Hoc

fere est,

2780) : "Wenn es sollte Wiiuschens u. \Yahlens gelteu, entweder dasz ich S. Auguletzteu
III. S.

quod Worte Dav.

dixit Lutherus (iiber die Ausleg. der

der lieben Vater Verstand in der Schrift sollte habeu, mit dcm Mangel, dasz S. Aug. zuweilen nicht die rechten Buchstaben oder Worte ira Hebr. hat, oder sollte der Juden gewisse Worte u. Buchstaben ohne S. Aug. u. der Vater Verstand, ist gut zu rechneu wozu ich wiihleu wiirde; ich liesae die Judeu mit ihrem Verstiui u.
,

245
Ita

Arianis comprobat
locis

et

laudatj

qiire

ex

niultis S. Scriplurse

(Joh.

5, 19. 6, 38. 8? 6A.

al.)

9, 4.

14, 10. 28. 20, 17. 1 Cor. 11, 3

de natura

Christi

humana Deoque
reprehendens ,

inferiore
in
illis
:

disputarnnt, hoc

unum

quod

totam veritatem
illis

contentam absolutamque dixerunt

multa testimonia

quippe aha
divina in
celebretur

opponi posse,

quibus

Christo gloria et majestas Patris aequalis

(Joh. 1, 1. 10,

30

al.);

quid! quod disertis verbis

ab auctoribus

sacris

distinctum esse duplex hac de

re dicendi genus.*'')

Quare ne

illi

repugnare

sibi

videantur, veritate ab una tantummodo parte considerata, interpreiis qssq locos

omnes ac singulos permife

staude u Buchstaben
S.

zum

Teufel fahren, u. fiihre

(VI. p. 12)

Aug. Verstande ohue ihre Buchstaben zum Himmel/*

zur Lect. iiber Esai.
:

Eiiig.

"Augustiuus,
,

ob

er

wohl

die

Grammatik uicht verstauden

und

da-

her des

rechten Verstaudes ofters

verfehlet,

}edoch,

weil er der Historie lleizig uachsehet uud dieselbe gut

iuue hat, so bleibet er bey der Aehulichkeit des GlauDas Gegeuiheil siehet man an Hieronymo ; desseu Erkenntnisz in der ebraischen Sprache war grosz genugs weil er aber gleichwohl die Historie etwas kaltsinnig
heus.

abhandelt, &o gehet ^r oft allzu sehr von der Regel de;

Glaubens
*') de Trin.
dicify et

ab.**
I.

i3. 22:

*'Non immerito Scriptura utrumque

aequalem PatriFiliura, et Patrem majorem Filio; illud enim propter formam Dei, hoc autem propter forservi

mam

sine

ulla

coufusione intelligitur.
s.

Et

haec

uobis regula per omnes

quasstionis

Scripturas
epistolae

disolvendae hujus

ex uno capitulo

Pauli
ista

(Pliil. 2,

6}

promitup, ubi manifestius distinctio

commendatur

quapropter,

cognita ista regula^

non conturbabimur

tanquam

contrariis

ac repugnantibus inter se sancfofum

librorum senfentiis^"

246
lustrare, atque

typum

doctrlncc ex

omhibus compo-

situm ficlelibus ofFen^e. ^^)

Multa cum Donatistis etiam ex rationibus exegeticis disputata sunt.

Quod
:

de incorrupta

ecclesiae
castis

sanctitate

contendebant

eam ex hominibus
ejiciendi

et

innoceniibus adeo compositam essa debere, ut irapii

quique ex sinu

ecclesise

essent,

neque ulla

disciplinaj \it8eque poenitentia in

societatem fratrum

recipiendi

prpbare
23.
18,
al.)

conati sunt ex Sacra Scriptura,

quae ssepissime (Ps. 25, 4.

Es. 52, 11. Jer.

5, 11.

23, 28.
5,

Matth.

7,

Tim.
neque

5,

22

1 homines jubet, ut lues peccatorum

11.
et

if. 1 Cor.

Eph.

evitetur,

usum

consuetudinem impiorum fugere,

consilia inire.
ita

ulla

cum

iis

Huic autem nimise

occurrit,
ut
illa

severitaii

Augustinus p/vTTZWTn

non tam de
evitari
et

societate externa dicta e&se moneat, quae^

non semper

possit, qua'm de consensu animi

consiliorum communione, hanc vero effugi posse

aliis locis

salva ecclesise pace ac unitate,* deinde ex

adductis constare docet (Matth. 13, 24. 18, 22. 2 Cor.

2,

ss.

2 Tim.

2,

25

s.),

disciphnae rigorem

huma-

nitate

temperatum

Gsse debere, ut poenitentibus spes

in ecclesiam redeundi pateat. ^*)

28)

Illam vero sanc9.

Tract. iu Ev. Joh i8, 3.

5g, 2.
71,
2.

4. 36,

Sy, 6. 43, i3. 48, 8.

8.
I.

78,
c.

2. 3.

Ser. 126,

136, 2.
9, 8.

3.

coutr.
Triiiit.

serm. Ariau.
I.

6. 8.

contr,

Maximiu.

de

12-16. II. 2.

**) de uuico hapt. u. i4. 24,

coutr. Epist.

BreTic. collat.

c.

Douat. u.

i8.

Parmen

II,

Sg

*'uou commuuicare est

,

uou

'

conseutire

sed hasc salva pace facieuda suut

et

quan-

tum
scat

admittit oflBcium conservaudae uuitatis." III. 12-27:

"Qu nou

vult sedere iu coucilio

vauitatis,

iion evaue-

typho superhia?, quacrens conveutigula justorum a

247
tilatem perfectam Donaiisice in ecclcsia catliolica amis-

sam

cssc

docucrinit,

ex quo

nimium

cle

disciplinae

scvcritate

remissum
,

esset,

neque

nisi in societate sua

superstitem esse

ut ecclesia vera extra fines Africae

nusquam

fioreret.

In cujus

rei fidem

mirum
;

est,

qusenara ex S. Scriptura testimonia arcessierint

ex
lio-

Luc. 13, 23 constare ,c[uippe dixerunt

exiguum

minum numerum salvum futurum

in regionibus
Africse

esse:

hunc vero
prsedictum

cuserendum esse,

csse voluerunt in Cant. j, 6 ("indica mihi,

ligit

quem

di-

anirha

mea

ubi pascas, ubi cubes in meridie")

ct in Habac. 3,
et

3 ("Deus ab Austj^o {Africo) veniet,

Sanctus de monte Pharan").

Quibus inepte

et in-

solenter sic argutantibus

Augustinus

cum
ij^^so

accuratam
quibus

opposuit

illorum

locorum interjDretationem ,
ea quse ab

abusi sunt, 3)

tum vero

Jesu dicta

sunt de Evangefii doctrina populis omnibus

niter

commu-

destinata
1,

(Matib. 8, 11. 28, 19- Lue. 24, 47.

Act,

al.)

unde sine insigni impietale contendi

intra angustos unius
^ i)

non

possit^,

ecclesias veritatera

provincise fines restrictam esse,

totius

Cum
cum

his

prox-

orbis uuitate separata,

qu^ hou

potest iuveuire.
ipsis jiotius

Kou
iu

quaerat quis

separatos justos, sed

malorum lemporali commixlioue coucorditer gemat."

esse
collat. u. 8. 12 "mauifestum est, distiutempora ecclesis: uou eam uuuc esse talem
:

ad Douat. post

gueuda

qualis post resurrectiouem futura

est;

uuuc malos ha-

bere permixtos, tuuc omniuo uou habituram."

^)

Sic recte
hibita

observavit, verba ex Cautico Cauticorum ada pastore dilectae

,

uou

sed ah amasia

clilecto

dic-

ideoque ad ecciesiam referri uou posse. ^*) coutr. Ep. Parmeu. I. 21. de uuit. eccl. ji. 4o.
ta esse,

43. bi.

coulr.

Crescou.

in.

75. coutr.
9.

Gaudeut.

II. 4.

Ser. 46,

36-4o. 88, 21. 22. i38,

10.

248
ime conjunctum
est,

quod

isti

de sacramento bapiis-

mi docebant
castisque

juste et

legitime

eum

nonnisi a puris

manibus

h. e. a sacerdotibus suis ministrari,

et

pendere autem a sanctitate ministrantis vim

toritatem sacramenti, ideocjue,
si

auc-

quis in ecclesia ca-

tbolica lavacrum sacrum acceperit,

iterationem ejus

ad salutem necesariam
sacris ita

esse

Quod quidem

ex

litteris

probare conati sunt,

ut ad efFata frequenet

tiora provocarent,

quibus sacerdotes lustrare se

sanctificare jubentur^ sacrificia

autem

et

preces

ma-

nibus labiisque impuris

esse dicantur

oblatae

detestationi

Jehovae

(Exod. 19, 22.

3i

al.),

neque non ad verba

Jesu de

Prov. 21? 27. Joh. 9, arbore bona

fructus bonos, de mala malos ferente (Matth. 7, 17,

18)? neque dedignati sunt verba qusedam de fonti-

bus

et

unguentis poetice dicta inepta interpretaiione

ad bapiismum trahere. *)

In his omnibus Augustiet

nus non solum significationem veram

genuinam , a
sed ex-

Schismaticis obscuratam, luculenter exhibet,

empla
tse

objicit

Bileami (Num. 24), cujus preces audi ^)

a Jehova fuerint,

et

Jesu ,

qui baptismum a

Johanne, ministro subdito

docet
,

sibi, petiit;

unde constare

vim sacramcnti salutarem a

virtute sacerdotis

82)

Psalm, i4o

(i4i), 5:

"oleum peccatoris

iion

impiuguet
5y

caput meum," ex

LXX

de oleo couvivali.

Prou.

i5:

"blLe aquam de cisterua tua,

et flueuta putei tui,"

ex

imagiue

solita

de castitate matrimouii justi et legitimi.

II.

^) coutra Ep. Parmeu.

ly: '*verba boua, quae pro popu-

lo dicuutur in precibus, etiamsi a malis dicantur episcopis, exaudiri

tameu, nou pro perversitate episcoporumj

sed pro devotioue populorum.**

249
non pendere, sed ipsi rltui inesse, modo regulam omnia observata fuerint.^*)
juxta lldei

Neque
agitatse
tia

in qusestionibus

iis,

qnae

cum Pelagianis

sunt, exempla desunt,

quanta fuerit diligen-

Augustini in doctrina cbristiana ex singulis Jesu

dictis

apostolorumque

coucinnanda;

dabimus brevi

conspectu proposita ea, quse in libro aureo "de gratia

et libero arbitrio"

de bac doctrina,

difficili

prse

om-

nibus et spinis obsita, via exegetica disputata sunt;'*)

extremis tantummodo lineis adumbrata, sed ipsis auctoris verbis descripta dabimus.*

l)
esse in

"Revelavit nobis per Scripturam S.

Deus,'

homine liherum voluntatis arhitrium^

quia
nisi

ipsa

divina praecepta homini

non prodessent,
faciens ad

liaberet liberum arbitrium,

quo ea

pro-

missa prsemia perveniret;

data sunt, quse ipsam

deinde tam multa

man-

veniunt voluntatem.

quodammodo nominatim conQuando autem dicit homo non

:

possum facere cjuod

'^s)

prsecipitur,

qiioniam concupi-

contra, Ep.

Petil. 11. aSy. Ser. 292, 5 sa. Epist. 108, 6 Parmen. II. io-i5. 24: "si miuister fictus St, Sp. S. deest quidem saluti ejus, ut auferat se a cogi-

contr.

litt.

tationibus, quae sunt sine intellectu; miuisterium

tameu non deserit, quo per eum salutem operatur aliorum." (ex 1 Cor, g, 17: "Si volens hoc ago, mercedera
ejus
si

habeo;
2 5)

autem

invitus, dispensatio

mihi credita est"),

Constat vero ex Ep. 21 5

esse monachis

ma, librum illum oppositum

stini auctoritate adducti

quibusdam Adrumeticis, qui ipsa Augusuut ut uegarent, homines secundum opera sua olim judicandos esse; ita quum ad usus et rationes vitae desceuderet, uecessitate se coactum vidit, ut de severitate, qua libertatis usum coutra Pe-

lagiauos uegabat, aliquautulum remitteret

250
sceniia
liabet

me4

viucor,
;

jam quidemcle ignoramia non

et

excusationem

utique cui dicitur: noli vinci

2)

arbitriura

voluntatis cjus sine

dubio convenitur,
est. ^*)

velle

enini

et

nolle propriae
est,
,

voluntatis

-^

Sed metuendum

nc

ista

omnia divina

testi-

monia

sic intelligantur

ut ad vitam piam et
et gratioe

bonam
non
vi-*

conversationem adjutorio
relincjuatur
vit et
fiat
,

Dei

locus

ut audeat miser

homo,

c[uando bene
gloriari.

bene operatur, non in Domino

Ut

(prrcceptum), adjuvat gratia;

cpae nisi adjuverit,

nihil

Lex

crit nisi virtus peccati;

augelur enim con-

cupiscentia et majores vires accipit

nisi adjuvet Spiritus
gratia?
niliil
;

Lege probibente,
,

ergo et vicioria

qua

peccatum vincitur,
in
isto

aliud est

quam donum Dei

certamine adjuvantis liberum ai'bitrium.

non

3) Testimoniis divinis probatm*, gratiam Dei non se-

candam merita
lis

nostra

dai-i,

quandoquidem
meritis

solum nullis bonis,

praeccdeutibus

verum etiam multis

et

ma-

vijemus datam,

cjuotidie dari

videmus.
esse etiam

Sed plane quum data

cadit

fuerit,

incipiunt

merita nostra hona , per illam tamen;

,

iiam

si

sc illa siJjtraxerit
est

homo.

Ideo necesjuslifi-

sai-ium

homini, ut gratia Dei non solum

i.

cetur impius

e.

ex

impio

fial

justus, sed etiam,

5)

QuidvGrol idem

Aiig,

vehemeuter Pelagiauis objecil:

homiiiibus esse "arbitrium ad peccaudum, nou ad pie viveudum" (de spir. et litt. u. 5. coutra duas epp, Pelag. II. 5)
;

est

iucoustautia certe

sed quse

laudari

debet,

dum

ipse sic docuit

et

exemplo, errdre vel saltem

,

uon veritatem totam

iutegram attiugere
,

qui systere-

mata iu religioue paugaut

simplicitate

evaugelica

licta usuc|ue vita: praclico ueglccto.

251

quum
illo

fueiit

jam
et

justificatus

ex fule,

ambulet

cum
Si

gratia,

incumbat super ipsum ne cadat.

sic

Pelagiani
ipsa
clona
ista

merita nostra

intelligerent

ut

etiam

Dei esse conoscerent , non

senteniia;

esset

repro-

banda

quoniam vero merita humana

sic prsedicant,

ut ea ex semet ipso habere

hominem

dicant,

tectissime respondet apostolus:

accepisti?

<juid habes,

qnod non

4)

Sed

dicit apostoUis,
si

Deum
autem

miicuique reddere secundum opera ejus^

Tita seterna bonis
tia est

operibus redditur,

quomodo granullo
,

vita

seterna, (juum gratia

non operibus red-

datur,

sed gratis detur?

dissolvi
,

IUa
,

qusestio

modo
et ipsa

mihi videtur posse

opera bona nostra

nisi intelligamus

quibus vita seterna redditur,

sine

ad
vita

Dei gratiam pertinere, itaque

seterna

dubio

et

Dei

gratia est,

et ipsa etiani gratis datur, et

vero,

quoniam prsemium

ejus

est,

gratia est pro

gratia, tanquam merces pro

justitia,"

Accedant denique ex libro de fide

hac de re disputata sunt

et

operibus

observationes de vera interpretatione eorum, quse in

litteris sacris
:

l.

"Laudibus

summis

'effertur fides

in Christum, inprimis a Paulo,

justificari sine

qui docet
bus.

hominem per fidem

Heec diiEcilius dicta
et a multis cuin

operi-

sunt,

ut prave inpietatis detri-

telligi

queant ,

magao

mento

iutellecta fuerint,

qubd observavit jam

3.

in se-

cunda epistola Petrus.

est

Explicatio vero petenda

ex phu'imis Jesu et apostolorum, Pauli etiam ipverbis,

sius

qui

uno

veluti

ore prsecepta
docentes_,
fidei

morum
profes-

iterum iterumque repelmu,

252
sloncm sine
4.

operibus

bonis

nlhil
igitur,

prodesse. ")

Paiilus et Jacobus verbis

lion ipsa re dif-

feruntj hic

enim de operibus loquitur, quse fidem

debent,
ille

seqimtur

et sequi

de operibus, quae fidem

posse per
fidenji

prsecedunt, hoc docens,

justificari,

hominem
legis

etiamsi

opera

non

praecesserint.

5.

Fides quae in Scriptura sacra commendatur, fides

evangelica et salutaris est, cujus opera ex dilectione

uhro procedunt
ant,

ideoque eam apostoli prius insinuipso, nisi adsit fides, vita

quod

in

homine

bona

sequi
rabilis

non

potest;

hsec

enim a vera
vita

fide

ita

insepa-

est,

ut fides

ipsa

honesla omnibusque

virtuiibus insignis

sit.'*

XXVIII.

Animus prceceps ad
Quid vero
stinus ille,

sententias privatas auc^

toribus sacris

ohtrudendas,
fortassc
et

dixerit

aliquis

Augu-

in

quo sobriam

circumspectam interarserit,
sic

**) ad

Cor, 3, i5 ("si cujus

opus
erit,

tietur,

ipse
:

autem salvus
ita

detrimeutum patameu quasi per ig-

uem")
iias

"Quidam
,

intelligeudum putaut, ut qui,

,

quum

fidem habeant
inuumerahilia

male operautes
quae per

per quasdam iguis poeSi ergo

siue ambigui-

possint purgari
,

ad salutem percipieudara.

omues Scripturas

tate dicta reperiri

possuut (de uecessitate bouorum ope%s>&q ille iutellectus.

rum)

falsa suut,

poterit verus

Sed
testi-

quia hcec apostolica manifestissima et apertissima

monia falsa

esse

non possunt ,
,

illud

quod ohscure dictum

est sic intelligendum cst

ut his manifestis non inpenia-

tur essc contrarium}

nihil prodcsse

nisi

apertissime Scriptura tcstatur^

fidcm

cam qkcam

definivit

apostolusy

quce pcr dilcctionem vperatur ,

sine ooeribus

autcm

sal-

253
pretandi (llligenliam, cordatam temperantiam sui
nifice laudas,

mag-

nonne
et
ita

is

est,

qui subtilitalis Schola-

sticorum caput

princeps
coniisus,

deinde

exstitit,

ingenii

quippe

"viribus

ut reb*gionis mysteria

quaeque, arcana etiam consilia Dei definire

verborum

formulis auderet, neque decreta qualiacunque sua

a
Et
scio,

quibus meditationis sobrietas

ter abhorrent

et

modestia pietatis pari-

ad

libros sacros referre dubitaret?

equidem,
et

hoc dictum

seepissime

esse,

probe

ut

quod

sentio ingenue

dicam

haud immetan-

rito dici,

mihi persuasum

est.

Primum enim

tum
bet,
sisB

abest, ut in interpretando in
subsistat,

ea fidei analogia

semper

quam

divina auctoritas uhro exhi-

ut ad
nititur,
(cf,

eam s^pe confugiat, quae decretis eccleverbum divinum humanis oraculis subp. 158)
;

miltens
ribus

deinde vero

nondum tempoquse naturam

istis

systema orthodoxice perfectura absolutum-

que

erat, quid!
et

quod

in

iis

omnibus,
spectant
,

humanam
formam
et

ordinem

salutis

ex Augustino
Sic itaque

auctoritatem postea accepit.

factum est,

dum

certam interpretandi regulam quse-

rebat, ^ut specie deceptus in suas qualescunque sententias

privatas

incideret
libris

easque deinde

ceu unice

orthodoxas
rei

sacris

inferret.

Exempla hujus
adversus Pelagia-

luculentissima

libri

offerunt

nos scripti, in quibus sententiae de natura humana,

de ratione
salulis

per Christum recuperatse

deque

prsedestinatione divina via exegetica uberius tractanlur.

Ipsa vero

dogmata

Augustiniana

non hujus
6.

fcre non posse.** de octo Dulcit. quasstiou. u. 4. 5. de fide et oper u. 22. 26. de fide spe et carit. u.

n.

18.

254
loci est recensere, 3^)

sed ut in re exegetica maneinterprctationis

amus, exempla qusedam

logiam

dogmalicse

delibabimus, in quibus justara Sacree Scriplurse aua-

cum magno

veritatis

dispendio

neglectam

videbimus.

Et primum quidem verba in Pauli in loco Rom.

5,

12

C'2/2

qii^o

omnes peccavermit")

ita
^ ^)

'"circumdicta exi-

specte ct proprie et sine ambiguitate"

stimat,

versione latina deceptus, ut eorum auctorijubeat;

tate disputationes finiri

certum quippe

iiSSQy

iu primo bomine nos omnes ita inclusos fuisse, ut ojnnibus et crimen et supplicium clajnnationis

(Rom.

5,

15

ss.)

cum

illo

communia
;

sint^^)

(jure

seminationis et germinationis)

cujus

quidem

rei
,

docpae

cumento
a primo

esse serumnas et calamitates plurimas

inde die mortales hac in vita excipiant.^o)

,

Moncniibus vcro

in

istis

bominum futurorum

seminibus non fuisse peccandi voluntatem, igitur ne-

que culpam
*^)

adfuisse

ncque poenam admilti posse,

De

his illustraudis asstiraaudisque optime promeruit auc-

tor doctisaiinus, cujus

uomeu

saepius excitavi,

Wiggersi

Vers. eiuer pragmat. Darstell. d. Augustiuismus u. l?e

lagiauismus, 1821.
3 8)

*
I.

de pecc. mer. et remiss.

10.

s*)

Op. imperf.
illis
iii

c.

Jul.

V. 12:
,

"^fuerunt

omnes ratione semiesfy

nis in lumhis

Adam

quando damnatus
,

et ideo sine

damnatus non est quomadmodum fueruut Israelitaa lumbis Abrahami, quaudo decimatus est, et ideo siue
decimatus uou
Jul.
est."
7,
I.

illis

II.

63.

i63, IV.

io4.
1,

coutr.
lo; i5.

duas epp. Pelag. IV.

*")

de civ.D.
49. 5o
:

i3,' i4.

Retract.

Op. impevf.
esse
filiis

c.

''jugum grave impositum

Adam ex
iis

die uativitatis suae,

quod cum

justi-

tia diviua coustare iiou posse, uisi

peccata,

cum quibus

nascereutur, iu

iuveuiret."

255
objiciuntur
ter peccata
Jieres ct

exempla ex historia Jsraelitca^um, propsingulorum homines innocehtes^ sive

mu*

parvulos sive populos integros,

supplijcio

mortis et cruciatuum traditos fuissa (Gen. 7, 21. 9,

25. 19, 25. 20, 18.
Jer. 38>

Exod. 20,

5. Jos. 7,

24. 10, 40.

18

al.)

undc evictum
in

essQ docet, aliam esse

Deo, aliam hominibus

judicando legem,
siiis,

ut

Jio*-

mines justitid divind scepe non

sed alienis

peccatis plectantur;^^) sic igitur peccata, quae singuli de

parentibus trahant,

non immerito ipsorum

propria dici, et debita supplicia afferre. ^^)

Ex
ss.

locis

deinde Joh.

8, 36.

2 Cor.

13,

al.

constare

Rom 6? 20. 7^ 14 docuit, non sokim fraqiite

gilitatem insitam
gratia

cunciis

hominibus esse,

sine

Dei boni nihil agi

sed eam,

,atque perfici sinat (vid. p.

197),

contagio quasi ex peccato

Adami

contracto, talem tantamque esse, ut hominesy ohnoxii

malo, arhitrio lihertatis uti nonnisi ad peccanduni

possint; homines igitur
irifideles^

h.

e.

quotquot Evan-

gelio etiam sine culpa sua caTeant,

^i) contr. Jul.
1*2:

neque boni quid-

iri. 37. V. i. 82. Op. imperf. c. Jul. III. *'Hoc praeceptum dedit hominibus judicautibus, ue

pater pro

filio yel filius pro patre moreretur, reus tautummodo pater iuveutus esset aut filius ;

quum
cete-

^*^)

rum judicia sua Deus, sive quiim per se ipsum, sive quum per homiues judicat, nou alligavit hac lege." Op. imp. c. Jul. IV. n6; "recte dicitur, esse siue voiiiutate

peccatum, quia mauet

quamdiu non

remittitiir,

etiam desistente voluntate qua factum est." de corrept. et grat, n. g; "peccata originalia ideo dicuntur aliena,

quod ea
caperunt.**

singuli
et

de parentibus trahunt,
nostra
,

sed non sine

causa dicuntur

quia in

illo

uno omnes pec-

256

quam

efScere neqiie gratiam

uUo modo apud Deum

attinet,
6,

inire posse. *')

Gratiam vero divinam quod

nus in Marc. 16, l6, Joh. 3>
48. Tit. 3, 5. 1 Pet. 3, 21
5-

Augusti3. 15, 16.

Rom.
et

omnia, quse de

salute di-r

cuntur per baptismum

et

fidem
ut

Spiritum sanctum
et

consequenda ,
s,

ita explicavit,

fidem

Spiriturk
uhi
la-*

necessario et immediate adesse doceat,

vacrum
tur

haptismi adhihitum fuerit, per aquam igidilui.

cruce signatam peccata orania

,

Imo-

vero
cst,

quicqnid de vi

et efficacia

baptismi scriptum

ad parvulos eliam baptizaios simpliciter trans-

ferre voluit: quippe,

quum

ipsi

credere per se

nou

valeant, pertinere ad eos fidem illorum,

a quibus

gestentur
*^)
coiitr.

ut

borum

fide adjuti vitam seternam sor-

duas epp. Pelag.

nisi

ii.

2.

3:

"Liberi a justitia iiou

fiunt,
iiisi

arbitrio

voluutatis,

liberi
III.

gratia Salvatoris.** coutr. Jul.

III.

autem a peccato, 12. Op. imperf,

c.

Jul.

"gratia Dei per J. Chr.,

nialo,
et

voleudo
Jul.

de corrept. et grat. u. 1. 2: qna sola homiues liberautur a siue qua uullum prorsus sive cogitando sive et amaudo sive ageudo faciunt bouum." c.
112.

VI.

12.

IV.

32:

"Ex quo

opera, quae faciuut iufideles

lius qui

beue utitur

quibus et boua raale

etiam ipsa bona nou ipsorum esse sed ilmalis ipsorum autem esse peccata^ et ideo Deus istas arfaciuut;
coUigitur,
,
;

bores non potest diligere, et si tales permanseriut, dispouit excidere, quia siue fide impossibile est placere."
^**^)

coutr. Jul. VI. 10. 62:

"Siguo crucis consecratur unda

baptismi, ut ea diluatur reatus tauquam in chirographb scriptus, cui uascuutur obuoxii omues iu carne de carue
carnahter nati." contr. duas epp. Pelag.III. 5: "baptismus abluit omnia, prorsus omnia factorum, dictomm, cogi-

tatorum sive origiualia sive addita, sive quas iguoranter

sive quae scieuter admissa sunt."

257
tientur. *')

Neque hoc solum, sed

baptismo

si

infantes recens

nati moriantur,

nondum

accepto, hos

omnes
litteris

supplicium damnationis incurrere,

subliliter argutando

ex sacris

efficere conatus est.

Ita (jimra

Paulus (Rom. 5, 6)
impiis esse
,

dixit,

Christum mortuum pro

argumentatur
:

hunc

in

modum

impio-

rum nomine omnes,

missa,

igitur infantes cfiioqne

compre-

hensos esse, idque non propter impie in vita comsed propter vitiorum contagium a parentibus
3

acceptum

cuod

ijuum auferri

nisi

per baptismum

non

possit, infantes

non

baptizaios
justitia

haud secus ac hodivina damnari. *')

mines impietate poUutos

Similiter ex Joh. 6, 51. 54 ("nisi manducaveritis car-

nem
non
iisu

Filii et

sanguinem ejus

biberitis, v.itam seternam

habebitis")

argumentum hoc deducitmv: salutem

sine
igitur,

obtineri

non posse propter peccata hominum

immunes
sint

sacramentorum 5 inparvulis
-,

qui a peccatis
saluti

actualibus
stare,

vitium originale

bb-

quod removeri

sine baptismo nequeat*^)

*5)

contr. Jul. VI. ag

I.

56

ad 3 Cor. 5, "coudemuabuutur, si per

et orig.

to,

Op. imperf.

c,

Jul

alios

uou credaut, quum

diias

per se ipsos non valent

^*^)

credere.'rii
II.

de anira.
I.

ejus
c.

ij. contr.

epp.

Pelag*

4o.

Op. imperf.

Jul. III.
I.

igg.

IV. 128.

'^) de pecc. mer. et remiss.

'^s)

23.

de pecc. mer. et rem.

meu
scio

ita

siue culpa
,

-* lufautibus tasua damuatis sortem leuioi em neI.

34. III. 7. 8.

quo jure in altera vita promisit coutr. Jul. V 44: "Quis dubitaverit, parvulos nou baptizatos qui solum habeut originale peccatum neque ullis propriis
:

aggravantur , in damnatione
quas qualis et quanta erit
,

omnium
iis

levissima futuros

quamvis defmire uon possim,

nou tamen audeo

dicere

quod

ut nulli essent,

quam

17

258
Deniqxie, ut interpretationem Augustinianam In
locis

de pvoedestinatione Sanctorum breviter aiiinsubstitisset in eo,

:

gamus, utinam

quod

alicubi dixit

(de dono persev. n. 47)

"Si nulla est praedestinatio,

non
St

praesciuntur a

igitur pYoedestinatio ,

Beo; prcesciuntur autem , hcec quam defendimus." Se^

multa rationem nostram

qui ssepissime ipse monuit,

ita

superare,

ut judicium

humanum
difficili

interpoui

non

debeat, in hac quaestione

et

ardua

ea excogitavit,

quaj

si qua unquam nou tam cx litteris

sacris

hausisse

quam

ex ingenio suo

supplevisse vi-

detur.
linos

Provocavit quidem ad locos quosdam Pau-

(Rom.

8, 28- 9, 15- 16. 18.

1,

13. 2

Tim.

al.);

sed

21.Eph. l/ 3. Phil. ut hpc taceam, quicsit,

quid de rebus conditionis externae dictum

eura

ad habitum animi internum atque possessionem salutis

aeternee retulisse

^*^'

neque

raiionem

dicendi

Orientalium,

ab apostolo in formulis nonnuUis ad-

optatam,

temperandam curavit,
ita

neque intra

fines

ab apostolo sapienter positos

longe ulterius

sese continuit,

ut

non

cum magna

certe raQ.destiae et

t ihi esseut, potiuS expediret." de pecc. raer. et reraisse. I. 16. Exeinplum latronis, cui in cruce suspeuso pa-

radisum ipse Jedus

bat:
"latro
ille,"

proraisit,

Augustinum misere torquecontra

iuquit

"in cruce coufessor,

baptismatis sacramentum inter murtyres coraputatur, qu

jsuo

sauguine baptizantur.
,

Huc

accedit,

quod uon iucrucifixum

credibiliter dicitur

latronem juxta

Domiuum

aqud

illa^

quce de vulnere lateris ejus emicuit ^

tanquam

sacratissimo

baptismo fuisse perfusum(.') ; ut omittam, quod eum, autequam damnaretur, baptizatum non nemo nostrxlm noTit , nemo convincit." de auim. fuisse
,

et ejus orig.

I.

11. II. i4. 16.

259
pietatis offensiane

disputando progrederetur.

Ex

Apoc.

3,

14.

(*'tene

quod habesj>
voluit,

iiC

nemo

accipiat

coronam tuam") probatum

dum;**) neque
pios futuros
electos

certum esse nu-

nierum electorum, neq^ue augendum neque minuen4

Deo

e^se,

^wos. fideles et
esscy

esse

Deus prsevideritf sed electos

per pessimam etiam vitam ad
salutis

ut fidem t pietatem colerent^^o) imo, qui praede^^f

stinati fuerint, eos
poe;-:

nitentiam
,

duci,

neque
Pieliquos
fictos

ullo

modo

jactilram

facere posse.

omnes mortales ex
tam in

massa;

quidem eadem

esse docuit, sedirse

Dei quow^
ali^r)

dammodo

devotos, ut

non

suam quam in
sive

orumi utilitatem nati fuerint; eos namque, sive quod-

Evangelium

audiehdi

defuerit

facultas,

quod
Jvelr

fidem habere non potuerint ob jetatem parvulaincordis obdurationem , ita

damnationi destinatos
possint;*') quid!
nihil
iis

esse,
si

ut effugere nullo
vel fidem babere
^^) "&i eixim alius

modo

quod,

potuerint,
est

prodesse. ^)
iste perdiderit,

non

accepturus,

*<*)

de corrept. et grat. n. 3g. de praedest. Sauct. n. 36. Sy "nou elegit nos, quia futurj. eramus , sed ut GSsemwa.""
certus est uuraerus."
:

**)

de corrept. et grat. n. 11-16. 57-49^^, i4: "Electi, s^ut^

qui secuudum propositum

iiati

vocati
si

qui etiam proedestifallitur

atque praesciti

horum

iquisquam perit ,

peus; sed uemo eorura perit, qoia non fallitur Beus." c. Jul, V. i4: "Ex uumeroJ electorum atque parasdestiuatorum etiam qui pessimam duxeruut vitam per Dei Leuiguitatem adducautur ad poeuiteutiam ceteri autem mortales qui ex isto numero nou sunt, et ex cadem quidem massa ex qua et isti, sed vasa irse factf
i

sunt> ad utilitatem uascuntur istorum." de prGedest. Sanct;

n. i4. contr.

duas epp, Pelag.

35.

II.

io-i5. 22, IV. 16, de

**)

dono persev. u. de douo persev.

de div.

quaest. I. 4-6.
12,

n, 35:

ad Joh,

Sg ("uon

poteran

17*

260
Neque tamen
cusare;
reis,
si

licere injustitiam vel duritiem

Dei ac-

quoniam ex duobus
ab altero exigatur,

debitoribusl s^qualiter
alteri retnittatur
,

quod
dicerei:

pariter ab

utroque

debetur,

quis

injustum

creditorem audeat?*^) imovero, ex tanta sortis ho-

minum

diversitate liberum gratise

et
;
:

divinw arbitrium

melius cognosci',
gratipi^e accipi.
>

beneficii

magnitudinem animo

i')

Quae quidem omnia

ita

si

quid video

dispu-

tata

^unty ut sensum kumanitatis

,

et fidei hilaritatem

vehementer ofF^ndant
quse solatii plena st,
haci igitur Iseti

a simplicitate! Evangelii vero,

nos'

quam ma^ime aliena sint* maneamus exemplo magni

,

In
vix'i

admoniti,. ut eos fu^iamus 'mysteriorum abyssosj qui

ve^igia

intrpeuntium
;!U)li.
:

ubique

exhibeilt

'

exeuniium

nuUum4)-Jii^-j;>

y\i

lifffu

Interpretationes typicce.

Yidimus in
ne^ fere in eo
gulae

maxiriia allegoriarum

con.venire,

tendunt et
ullis

Wielate omquod ad Christum sinredeunt, neque in hoc labore no-

strum

argutiarum artiumque ambagibus peperquia dixit Esaias :

(Jredere

rum'*)

**Neque

illis

profuit,

ipjfsedestiuati iiou

eraut a
,

Deus oculos eoquod poteraut credere, qui Deo, neque istis cljfuisset, quod
excoecavit
ita praedestinati essent,

nou poterant credere si coecos Deus illumiijiaret

,

ut eos

et iuduratis cor

lapideum vel-

let auferre/^

*)

contr. duas epp. Pelag. n. i4.

5*) ibid n. i5:

"non beneficium, quod quibusdam

aliis

gratis tri-

buitur, appareret, nisi Deus,

ex eadera massa paquid utrisque de-

riter reis justo supplicio condemuatis,

beretur ostenderet."

261
cisse*

At

in

lils

lamen multa fluctuare

,

et

judicio

lectorum relicta esse

Jissimulavit
,

sensit Augustinus

neque ipse

certum enim

esse docuit,

sensum

ali-

quem quemcuncjue mysticum non

vero, qais
ille

deesse,

incertum

et qualis sit;

quare plures explicandi

rationes ssepius in

medium

ab eo propositas esse in-

venimus, ut eligendi libertas singulis relincpieretur.

Simplicior
ratio

autem,

atqae ut simplicior

iia

certior,

typorum Vet.

Testamenti visa

est,

dum homileesse^

nibus singulis singulisque

bominum

fatis^ singulis

gum rituumque
affirraavit,

institutis

cpio

facilius

Cbristum adumbratum apud homines futuros fidem

aliqnando haberet.
Ita

vero pietati successisse videmus ineptam

ali-

quam

sedulitatem^ quse, ex pia superstitione orta, in

petulantiam profanam paulatim abiit;

contenti eo
fuere

quoniam non
et docet

quod evangelium docet,

:

historia cordato rationis oculo inspecta

religioni chr.

viam

esse

per oeconomiam mosaicam munitam pree-

paratamque,
pheticis

quum sevum messianum,

,

oraculis

pro-

adumbratum
vero
8*.

in Jesu appai'uerit, elementis

Integritas

doctrinarum
5)

eodem auctore
spirituales.

atque

Ser. 4

II.

"V. T. promissiones habebat temporales,

luteudat caritas vestra.
repromissionis
;
,

sed

significatioues
est

Si promissa

Judasis terra

significat

aliquid spiritaliter

terra repromissionis

si

promissa est

Judaeis civitas pacis Jerus,, significat aliquid

tatis Jerus.
ficat
;

nomeu
jussi

civi-

si

data est Judaeis circumcisio caruis, sigui;

aliquam spiritalem circumcisiouem

si

suut

Judaei

uuum diem

sabb.

observare de septem
quae

diebus,

siguificat
si data

spiritalem quietem,

uou habet vesperam

,

sunt Judaeis sacrificia carualia

per victimas aui-

malium

siguificaut sacrificia spiritalia.'*

262
vis plenior
et

sanciiar accesserit.

Sed per singula

quae, & veri-

eundo

dum

singulis singula

conferendo accommodare

conati sunt, mira

commenta finxerunt,
,

tate historica prorsus aliena

non

nisi ingeniis

lux-

uriantibus arridere poterant, quin animos etiam dis-

trahendo avocasse videntur a vera meditandi

cui lusus et joci in rebus rellgiosis

pietate,

nauseam odium-;

que movent.
Hsec interpretatio ut liberius
flueret, distinguen-

dam

essQ in Christo

docuit ipsam personam ejus et

ita

ecclesiam, utramque vero

eflScerent

conjunctam,

ut

unum

caput videlicet et

membra

corporis sepa-

rari

non posse,**)

cjuare, ubicuiique verba augusti-

ora prostarent,

sive

de uno sive de pluribus dicta

essent, nibil obstare,

quominus

interpretatio ad Cbri-

stum
sti

rediret

ita

in Cantico Canticorum amores Chricani.

et ecclesiae

mutuos prophetice
ita

')

Homines

autem, de quibus in V. T.

narralio est, ut ty-

pos sive Christi sive

slino offerant
,

ecclesiae

sive utriusque

Augudiv.

hi prsecipui sunt

Abel: Christus

a Judaiis

occisus,

Lib. de

quaest. n. 2.

5^)

tis

"Quura Chr. loquitur, aliquando ex persona solius capiloquitur, quod est ipse Salvator , aliquaiido ex persona corporis sui, quod est S. ecclesia." Enarr. in Ps.
(58),
6.

37

"Potest
i.

iste

psalmus accipi ad personara

totus loquatur
1.
I.
;

Chri. alio

modo,

e. iit

totus dico

cum
locu-

corpore suo, cui caput est."

*7^ Totus

4, 9.

amores sauctos Chri,

et
sit

et

ecclesias figuraia

tioue

commendat

prophetica

prasnuntiat

altitudine,

quamvis

ad intelligendum

difEcilliraus."
7.

Specul, de

Caut. (iuit.) de doctr. chr. II.

Cf.

Cypr. Ep. 76.

263
:Seih: (loco Abelis datus)

Chr. resurgens. dc

civ.

D.

XV.

18.
inclytus

/em: Chr. nomine

Sajphet: Chr., in cujus

habitat. ibid.

(O^) de civ. D. XVI. 2. domibus gentium multitudo

Cham:

calidum hsereticorum genus. ibid.

:

Isaacus: (senex, oculis caligantibus)

Juda^is

vetustas

V.

T.,'

mentem non intelligentibus.

:

Idem

Jacobo pro Esavo benedicens

Christianis

loco Judaeorum benedictum. Ser. 4 11

Jacohus: Judaei Chriato praevalentes , ab eodem vero

Judaeis

benedictnm (Gen. 32, 26).

Qusest.

in Gen. n. io4.

Josephus (in iEgyptum venditus):

transiens,

Chr. ad gentes
exaltatus

Ideni in jEgypio

Chr. post passionem glorificatus.

in Ps.

Enarr.

80

(81), 6.

Benjamin : Paulus apostolorum novissimus.

in Ps. 67 (68), 28.

Enarr,

Filia Jephthos: ecclesia virgo.

49, 26.

Qusest. in lib. Jud.

Saul: Judsei, persequentes Jesum.

51
(52), 1.)

Enarr, in Ps.

8) Cf. iiiscriptiouem Ps.

5^ ml

'ne

corrumpas, in
'ne

tituli

iuscriptlouem

quum

fugeret a

facie
:

Saul in spelun-

cam," cujus hiec exstat explicatio

(a Pilato cruci iuiixus),

mutetur titulus
se-

quum

Judaeis se suhduxit,
1.
1.

pulcro in rupe conditus."

(Sg),
1
:

Enarr. in

Adde

Ps, 58
,

eum
daei

et custodivit domum ejus ut de quibus A. ita commentatur: "Juposuere custodes ad sepulcrum Jesu, ut nomen re-

"misit Saul

interficeret;"

surrectionis ejus exstinguerent.'*

Enarr. in

1.

1.

264
Dnvides: Ghristus.
Ps.

Goliath: diabolus.

Enarr. in

33

(34), 4.

53

(54), -1.

Salomo:
'''''

C\iT,, pacis auctor,

Enarr. in Ps. 71

(72;,

1. 126' (127), 1.
;

Jo5w5

ecclesia malis laborans.

Annot. in Job. 29,

de
civ.

%
D,

Jonas:

Chr.

ex

mortuis resuscitatus.

XVIII. 44.

Accedunt

alia sive

poetice expressa,

sive legi-

bus instituta , sive historice narrata, quibus res chrisiianas

fi^ra adumbratas

essQ

certum

evictumcjue

ducit59) ex multis pauca ponimus:

Deus ah opere creandi

jirca Noachi:
surse ejus
ecclesia, et
sic

reqiiiescens :
litt.

Ghrl in

sepulcro cjuiescens. de Gen, ad

4, 21-

corpus Ghristi.

Men-*

300-60-30;

corporis

humani longidecies

tudo sexies tautum habet quantum latitudo,

quantum

altitudo (h. e. a -dorso ad ventrem).

Ostium
Bifides,

nhde emanarunt sacramenta (aqua

camerata:
Judaei et Gcntiles.

et sanguis).

Tricamerata:
26. ^)

spes ei caritas. de civ. D.

XV.

Circumcisio

resurrcctio

Ghr.,
,

quse
et

desideria

carnalia aufert. (i>er culicllos petrinos

Ghr. petra

d.

8vo, Ghr.

autem resurrexit postridie sabbaii

e.

aufertur
nati sumus).
5)

prseputium h.

superfluum,

cum quo

Tract. in Ev. Joh. 30, 5. Ser. 169, 3-

*'Quae iu
snut, suut

libris

mosaicis jubeudo et vetauclo scripta sacrameutorum velata mysteriis quae a po,

pulo christiauo uuuc uou

fiuut, sed

tantummodo
Specul.

iutelli-

geudo requiruutur
preefat.

et

tractautur."

de Levit.

0)

Cf.

Cypr, Ep. yG.

Orig,

hom

a iu Geu.

265

Eputam paschale : mors

pofiee JuJicorum
signati,

Cliristi.

(sanguine agni
Christi frontes

sangnine

iidelium

abigitur

exterminator

h.

e.

diabolus).

Tract. in Ev. Joh. 50, 2-

Lex

Sinaitica (d.

50mo

post epulum pasch.)

demisChr.)j

sio Spiritus S. (d.

50mo

post

mortem
'->

Qusest. in

Exod. 70.

>J/
:

FrUctio tahularurn Legis (Exod. 32^29) 'Vet. Te^ stam. abolendum, Novum substituendam.
Quaest. in Ex. 144.

Sartctum
...

e^

Sanctufn Sanctorum

Vet. Testam. foris,

IKovum intus. 1. 1. 112,.|, Ch^ruhim , arcam obumbrantes seque iiivicem

dentes: duo foedera.
Jui^enca rw/a (Num. 19,
1.

alten-

1.

105.

ss. ):

caro Christi (rufa,

propter passionem. feminea,

firmitatem carnalem).

propter inet car-

Pellis ejus
cum

nes et sanguis combm*enda

ejus:

stercore

Substantia corporis,
plebis.

accedente confama,

tumeha

Cinis juvencae:

quee secuta est passionem et resurrectionem.

QucCSl. in NuiJQ. 33.

Jlgnus, in lacte matris

non coqnendus: Chr. infans ab Herode non trucidandus. Qusest. in

bis percussa:

Exod. 90.
Petra virga
crux Christi,
quia duo
Quaest.

ligna composita efficiunt

crucem.

Ita

Num. 35. vero qnum umbra

in

Christi et

figura mystice

expressa
est

nusquam non Augustino

adesset, cjuid

opus
ita

monere, innumeros Veteris Testamenti locos

266
explicatos esse, ut de Jesu Christo, dc adventu ejus

in terram,
gesti*,

de munere ejus, de virtutibus

et gloria singula

et rebus

de passione

prophetico spiita

ritu

praedicta fuerint.

In hoc autem

genio iu-

dulgebat, ut, sive quid de

Deo

poetice dictum esset,

quod cum

dignitate numinis

minus congruere videba-

tur, ') sive

de homine quid hyperbolice, ut naturse

et auctoritati

humanae nimium

tribui

videretur, *)

haec omnia ad Jesum, in quo divina humanis temperata,

mox

referret,

indolis orationis

verborumque

**) Joh. 9, 5a. 53

.,

Noii e

homo

icut ego, cui contradi-

cam; utiuam

esset iiobis arbiterl"

iiisi

aJ quae Aug.:

!-

detur blasphemare,

illum mediatorem Dei et homi-

num

optare intelligatur, ut per

1.

Annot. ad Job.
lis est
.

1.

Joh,

eum
20:

alleget preces suas."

**iiuuc ecce in

i6,

coe-

testis

meus:" A. : "de Doraiuo videtur

in terram

dicere,
1.
1.

.quia

noudum
:

descenderat."

1.

1.

ad

81

P5.47 (48), 6 "adscendit Deui iu jubilatione." A. "adinirati suut gaudeutes discipuli, Yidentes ire in coelura,

quem plauxeruut mortuum."

(82), i:

Euarr. ad

I. 1.
:

Ps,

synagoga Deorum " A.: '*Chr. stelit iuter Judasos, ex quibus secuudum carnem natus." Euarr. ad 1. 1.

"Deus

stetit iu

*^*)

n8 (119), 99* "super omues me docenles intellexi," "agnosco eum, qui super omues docentes se iutellexit, quando, quum esset annorum XII, remausit puer
Ts,
:

A.

Jesus in Jerusalem."

Euarr. ad

1.

Ser. 22,

3.

Ps.

i38 (iSg), 2: "tu coguovisti sessiouem meam et resurA. : "sedit Domiuus iu passione, recliouem meara."
surrexit in resurrectioue."

Euarr. ad

1.

1.

Eodem

modo

per iutegrum psahnorum commentarium, quidquid de potestate priucipura dictum est, quidquid de Tirtute piorum homiuiim, de miseriis afilictorum, de gloria eo-

rum, qui ex malis resurguut, de Christo prophetice intelligitur.

267
nexafi nulla habita ratione.

Neqne mmus

duriter ea;

auX de Logo

dicta
s.

hic

ilfic

sunt de usu sermonis

homlnum,

Christo explicata sunt,

clave interpretapetita. ^)

tionis ex prologo evangelii Johannis

XXX;
Hahemus
essc,
ita,

si

recte judico,

exemplo Auglisiini
faciHus

confirmatum, quod omnis experientia docet:

regulas

bonas

et

salutares

litteris

construere
Ilei

quam

"sn

!P<jux

et constantcv servare.

herme-

neuticae

namque

capita potiora

ita

vidlmus ab

Auea

gustino tractata,

ut

plura qnidem deslderentur,

et

vero quse adsunt adsensu

bari

laude omnia fere pro-

debeant; in htteris exegeticis autem non

tam
est,

bona malis,
mixta sunt
;

quam optima
ut nesciam,

pessimis,

egregia ineptis

quod de Orlgene dictum

sit:

an de Augustino potius dicendum

"ubi bene,

nemo

melius; uhi male,

nemo

pejus."**)

Id vero ne proverbii magis

quam

veritatis causa

dictum videatur, heec paucis monenda erunt.

Mira

Augusiliil rat iugcnii profunditas

ardens

et cordata pietas, ut

animum ad
arbitratus,

ea, quse intus quaesatis

qne in sublimi sunt, totum conversum haberet;

egisse

se

non prius

qiiam sibi,

usibus

^^) Ps, 44 (45), 2:

"eructavit cor

meum verbum bonum."

A.: *'dixerat boc Deus Pater de Verbo suo bouo et beiiefLco"

"dico opera mea:" A. "iu Verbo (Christo) suut omnia opera mea." 'liugua mea calamus scribas :"

A, "Verbum Dei (Christus) mauet, uon ut souus trausit."

'^*)

Enarr. ad

1.

1.

Cassiodor, de iustitut. div,

litt.

c.

268
5uis religiosis

satisfactum
elicere,

esset,

veritates

ex.

sacro

idearum fonte

ad interna

rconscientiss oracbla
est,

revocare studio generoso annisus

multae interpretationis virtutes
religiosa,
litteras

Hinc
:

egregije

ortse;

sunt

sollicitudo

gravitas verecunda, pia

fidei

sinceritas;
pietatis,

quum
viiae

sacras

regulam,

lucem

magistram positas esse sciret, neque

doctrinam
et

igitur,

nisi

ad

vitam usus redundaret,

constare.

docto labori

laudem preliumcrue
vestigiis

Et quanta Nostri in
dogmalicis
vel
ethicis
5^-7.

ad metam Lancce dirigendis constantia erat!

multis

quanta in sententiis
efFerendis

construendisque diligentia,

sagacitas,:

pientia vere christiana! ut

non tam argutando

auctores

dixeri
sacri^

eum

intellexisse

quid

scripserint

quam, impetu interno ductum, qnid senserint ipsum

sensisse;
ita

in expositionibus nihil deest, nihil sur

percst, nihil claudicat;

git f eriitque
,

cardinem

rei acu quasi teti-

ut veritate tibi persuasum ,

pietate te

commotum,
fons
est.

simplicitate delectatum sentias.

Atvero,
viri-

in hominibus

virtutum vitiorum^ue communis saepe

Sic Augus^J^ns, quum, ut atisfaqeret sibi,

ssepe,

nuUi meditationis labori pepercit,

bus
evolare conatus
egit,

nimium

confisus, ullra fines, qui positi mortalibus sunt,

est;

tum vero impatienter omnia

cupide arripiens,
atque
,

quidquid ingenio arridebat

ac;ri

arreptum

studio persequens

dum mjT
subsistere

steria recondere volebat,

ad ambages verborum resubtilitalibus

turrere
coactus

inque
est.

formuiarum

Et hoc tamen

ferri aliquatenus possct.

Sed quum, animi ardore deceptus,

evidentius putaret,,

nihil certius et

quam

theorematibus suis

purum

269
evd^igelii

aurum inclusum

esse,

intentatum nihil re-

hquit

ut teslimonia ex
sibi pararet.

ss. libris

quocuuque

demum
Ra-

modo

Et quomodo non
quse

liaberet!

tiones linguse enim,

constantes et

immutabiles

arbitrium yoluntatis,
vitatem vinculis

petulantiam ingenii, animi le-

salutariter constringunt,

Augustino
disputandi
effici

parum

valebant;

ingenii
crat,
ut

vero subtilitas,
nibil

dexteritas tanta

non

dialeclice

atque probari posset,

inprimis

quum ad imaginum
descendere liaud de-

etiam allegoriarumcfue umbras

dignatus
quoties
sit.

Sic vero
Sacrse

nescio ipso et nolente

illata,

non

Scriptui'se vis

fucus

im-

positus est!

Deinde vero, ut quis idoneus

interpres
sit

et

probus aliorum
venditet
,

neqiie sua pro

ut sibi,

alienis
,

max^

ime requiritur,

ut ingenio

pbantasire exu-

beranti temperare possit,

aliorum

autem cogitandi
et

sentiendique rationem induere quasi

suam facere

quod nemo

dixerit sine niagna sobrietate animi et

motu quodam virium singularum tequabili fieri posse. Sed hic ipse nemini magis quam Augustino defuisse Eximius quo natura valebat animi ardor videtur,
ct

impetus tantum abest ut externis

,

vitEe

rationibus

restingueretur vel temperaretur

vires acciperet:
tutis studia,

ut

majores indies

deerant accurata et diligentia juven^

quibus quod

nimium

est

componi ju-

stosque
vitse

fines intra
et

cohiberi solet;

muhis variisque

casibus

gravissimis

animi afiectibus agitatus

crat,

quorum in meditationem reh*giosam niagna plerumque vis est. Ita, ut ad hsec redeamus exempla

qui partem

vitae

prope dimidiam non sine pu18

270
dore contritionis respicere possit
natura liominis statuere,
sione ad poenitentiam
tus fuerit,
*

justo

qui mira

severius de

i^erum convertrac-

non tam adductus quam

singularem concipere fidem in decrelum

Dei homines nonnullos electos salvos faciendi,

hu-

virum denique, qui procellas

manae expertus,

et

scopulos
teneat

vitae

portum Evangelii
ut nullam

et

tenere

gaudeat, eo adduci,
iis,
(jui

omnino

salutis

spem

extra
in his

credat:

portum cursum instituant, rclictam nihil quidem est, quod movere adse<l

miraiionpm posslt^
provocare debeat.

nlhil etiam qiiod imitalionem

In his omnibus enim quaistio non

est,

integra scriptoribus sacris ab Augustino commissa

verum,

quod

sensus

internus et experientia sui do-

cere videbatur, testimoniis eorura confirmare cunctis

viribus laboravit.

Denique sors
disputationes

ita

ferebat,

ut

Augustinus inter

continuas

vehementer

admodum

acias

vitam transigeret.

Quamquam
,

vero

recte dicitupy

controversiis et disceptationibus

ne vires animi tor,

pescant
at <juis

suam

esse

si

modus

teneatur
si

uiiliiatem

tamen

fausta dixerit auguria,

interpres, pij-

vere

palsestrse

armorumque
Ita

strepitu excitatus, sacras

sibi

litteras accedat.

vero Augustinum non

medi-

tantem,

scribentem, agentem habemus, sed impetu

hostili lacessitum,
tes
si,

animo exasperatum, iu multas pardisturbatum, quid itaque mirum,

se

distractum

et

causam suam ubique agens, leges a

si

scriptas et

signatas ssepe violaverit,

artiblis dialecticis, ut

ad-

versarios confundat,

nimium

concesserit, efFata libro-

rum sacrorum torqucndo cruciandoque

in usus suos^

271
converterit,

dogmata denique ab una tantummodo

conatus
II.
sit.

parte munire ac defendere

Sic quura
:

oplime moneret (contr. Gaudent.

est

l)

"non

lioc

respondere ,

quod
ita

est

non

tacere" ipse ssepius

animo commotus

non

tacuit, ut

non bene

vel

om-

nino non responderet.

Ita

verissimum est,

libros Augustini interpreti

multum prodesse, sed ne magis noceant quam prosint,

caute

admodum,

sano liberoque judicio adhi-

hoc ipso exemplum ejus, cum magua profecto utilitate nostra, clamando docet, monet, liortatur: in viris magnis viiia non
bito,

consulendos esse.

Et

in

minus quam
los

virtutes nobis

exemplo data

et ante

ocu-

posita

esse.

Tama

navra

tv7co&

Gvve^ahov
1 Cor.

iKslvocQ
10, 11.

lyQdcpt] dh tvqos vovd^eolav tJ/limv.

n d e X
Scripturae,'
criticis vel exegeiicis

locorum Sacrae

qui observalionibus Augusiini

illustrati sunt.

renesis
cap. 1

:
.

Genesis
p.

204.208.231.
. .

cap. 26, 28

.-

.-

175.201.

27, 16
27 35

p. 36.
.

232.

- 3
2.

119.201.

. . .

232.
199.
36.

26. 2:

62 .201.908.
.

3i
.

202.
231.

208.
199.
35.

~ 28, 2 40, 16 47, 35

Exodus
cap.

.
.

36.
36.

2
7

i8

209.

-3,8.
-

209.
232.
169.
169.
59. 60.

3, 2
6,

232.
^fi OD

...
.
. . .

24
.

4, 7

26

-7,11
8
.
.

. -

36.

12, 5

... ...
.
. .
.

9^7^04>
36.

- 6 .6,16 4 10, 9 - 5 14, 23 19, n 22, 24, 2

6.
r^

-5,27
.
.

37

36.^
37. 37.

62.
63.

21, 8 26, 3
^
33, i3

20, 5

.
.

119. 199.
^
.

...

.
.

7,

169.

28, i5

167.
37.
.

9, :i3

232.
169. 181.
35.

...

Leviticus
cap. 12, 6
. .

11,

35.

181.

13, 48 16, 16 25, 25

...
.

37.
37..

'.

...
.

60.

37.60.

\
.
.

202.
36.
36.

4i

Numeri:
cap. 11, 17
.

63

25, 3i

232.

*
.

63.

16,

3o

37.63.

273
ISIumeri:
cap. 22, 22S.
.
.

Psalml
p. 37.
.

32, 3

p. 175.
.

-- 27,

13. i4

233.

33, 4

176.

35,8

204.

Deuteronomium:
cap. 13, 3

i3

176.
176.

217.

32, 49

....
....
'

^H, 2G. 28 38, 8

233.

170.

Lih.Josuoe:
cap. 9, 4
61.
61.

44,

r^

267.

22

16, 10

45, 3
48, 3

...... .......
...".. ......
.

64.

234.

204.
266.

i Lih. Samuelis:
cap. 15, 28
,-

37. 63.

49, 20

176 204.
,,

r. TIL Lib. cyamuelis:

.7

51, q ^,/ ;

^^P-ll'^

233.

55

.^^

176.

LLih.Regum:
cap.l5, 11
.

. .

209.
233.
181.

56,4.5.7 58''

170.

263.
200.
170.

~16,3ss.-.

17, 9

Psalmi:
5, 11
6, 5

175.
175.

- '9 ....... 59, 6 i4

1

^'

.......
.

263.
199
170.

11. i3.

60, 8

176.
170.

7,5.10.11
8,3
- 10
9,
10,

...,.
.

....
.

169.
63.

10
62, 12 63, 3 64, 7. 8

202.

204.

202.
171.

i4
8

234.
204.
175.
63.

65, 8. i4
66, 3

171.
176.
.

L4, 1

15,3
16,

67,15.28.00.
68,
1

235.
171,

210.
169.

-10
17,

25

8ss
i3. i4,

234.
170.
61. 63.

18,

24 02
1

64.200.

176
s

61!

i4
6

234.

24
71,

69, 21

171.

217.

~
iO,

.....
.* .

177.
64.

^i 9

175.
170.

73, 7. 10. 27
74, 4. 5

171.
171.

274
Psalmi :
Psalmi 110,4.
112,5.7
113, 5. 6 118, 13

17 64. 3i 64. 39 177. 57 ....... 64. i3 .... 64.65. 79,

11.
1 1

76,3.7.11 78,9.12

.
.
.

.p. 171.
62.200.

.p. 182.200.
l/?.

173.

202.
38. 65.

119, 4

80,

235.
266.
200.

82,

i4

4i 43 54 65 120
5o.

178.
65.

68.
178.

173.

83, 2

172, 235.
177.

121

65.

85, 12
86, i3

204.
235.
177.

87,

155 139

.....

182.
66.
66.

147 176

66.

88,11
89, 48

......

127, 4

173.
173..

172. 172.
65-

130,4

202'

90,2

135,2
136, 2

205.

93,

3
9 12
17
.

177172.
38. 65.
.

236.
266.

138,2
139, 3

205.
173.
178.

65.177.
205.

91, 7
1
.
.

144, 9
146, 8 1

94, 20 96, 6

99, 5

...... ......
4. 24.

205. 172.
172.
200. 172.

236.
236.
66.

147, 16
(151, 5)

101, 3.

25

Proverhia
^^P- 31' ^^ ss.

....

205. 235.

103, 2SS

235.
236.

--

233.
173.

26.27

..

20

ss

Ecclesiastes :
^^p,
1,

104, 35

205.
38.
.
.

ee.

105, 12
23. 28
. .
.

65. 62.

Lib, Johi
cap.
3,

106, 7
108, 24

175.

236.
172.
172.

109,24
110, 3

7, 7

173.

II

....
29
.
. .

175.
173.

9, 22.

275
Ah. Johi:
3,p.

Ei^cmg, Matthoei
s.
.

.*

9,

32

p. 266.

cap. 10, 16

16, 2o

....

266.

11, 2

P- 205.

ss.

183.

-- 12, 3o

216211. 107.

laggai:
ap.

5i
210.

lahahuk
)ap.

3, i3

....

66.

13, 10 15, 5 16, 2 ...

. . .

167.

236.
206. 237.

i8
.ih.

Sapientice:
4, 3

ap.

38.

17,

ss.

18, 16

202.
183.

17

'vang. Matiha?i
ap.

24
.

237.
239. 237.

1, 1-17

107.
67.

19
.

,
.

20, 2y. 3o
21, 2

1(38, 9.
.

...
ss.
.
.

2.
3, 11

110.
112.

18

.
.

5,

17

112. 182. 215.

55.

23, 24

110.

23

237.
214.

3o
3i
26, 6 ss.

183.
237. 111. 111.

i5

.
.

22

- 24

200.
55. 67.

34
69
ss.

- 32

111. 111.
56.

37
39 4 .

201.

-73

56. 214.

6,

56. 215.
.

27,

9 . 10

.
.

115.
111.
.

- 9 - i3 -

210.

44
1

58. 67.
.

28, ...
2
.

111.
109.

20

182.

34
8

236. 182.

7, 6. 7.

Evang. Marci
cap.
1, 11
.
.

- 12
8, 5
.

56. 182.

110.
110.
108.
109.

l4

S3,

28
.

.
.

9, 9

110.

109.
56.

10

107.

112.

17

112.
110.

29

ss.
. .
.

2, i4 3, 18
5,

109.

109.
.

108.

23

410.
IGT.
108-

6, 8.

10, 46

276
Eudng, Marci
cap. 11, 12
ss.
. .

Euang,
.

Liicce
.
.

p. 110.

cap. 18, 35

13, 32

199.
111.

14, 5

s.
.

3o

111.

- 56
15, 25

206.
111.
115.
111.

66-70
.

32
16, 2
.

111. 109.
58.

5 9

- - 59 23, 24, 4
11
1

19, 3 22, 34 - - 39 ~ 4i

p. 109. 230.
*

240
111
111240111.
111.

54, ss.
.

240.
111.

209.

ss.

Epang.
cap.

T.ucrp
.

EwanfT. Johann is cap. 1,4.

2.
-

110.
58.
58.

i4
.

57.

i5

184.

3, 2

16

112.
. .

4,

22

56. 112.

25-58
58
&^.

107.

liO.

5, 18 ss.

237.
109.

6,

27
16

109.

7, 3. 6
8,

110.
.

27

ss.

108 -238.
238.

'i5ss.
.

- 46
9,

203.
216.
183.

5o

60
.

10, 4

239.
217.

17

3o

6S.

238.

16

57.178.
.

- 18
-

21558.

23
39

240.
240.
240.

- 48
2,
1

&s.
.
.

201. 240.
241. 58*

4, 16.
5,
1

18

ss.
.

4.

- 19 - 22 6,

211.
216.

24
9

ss.
.

184. 216.

ss.

.241.
.

16

241.
211.

29
.

- 44 5i.
55.

197.212.
. .

54
.

257.

11, 11 ss.

239.
206.

212.
184.
58.

20

7,27
8,

13, 7 S8.

239.

3 6

ss.
.

14, 19

ss.
.

239.
239.
183.

206.
184.

15, 20
16, 9

i5. 34.

4 1.
.
.

i5.

5o
.

216.

17, 35

247.

-25

39.167.

277
^mng.
cap.

Joliannis:
23
.

Epang, Johannis:
p. 216.

8,

cap. 21, 3 ss

242.
.

- 47

....
49
.

178.

18

p. 186.

9,

48.

206. 241.

^
cap.

21. 23

167.

6 ss

10, 9

'206.

EpisL ad Rom,
1,

29

...

167. 202.

11, 4

17

... ...

39. 67.
.

5,6.
12,

257
195

241.

167. 254

33 44

....
.

12-1

203. 242.
111.

...
.

i3 i4
.

186

12,

57.

67

7, i5 ss

242.

187.196-212

19

....
.
. .

185.

9,

17
.

...
. .
.

187

a4. 3i

13, I

184. 218.
14, 5
.

187 178
212

39

...
34
. .

/
cap.
3,

...
.
.

21

13,

206.
.

10.

185.
178.

Epist,
1

ad
i5

Corinth,
.

3i

....
...
.
.

38

111.

14, 12. i5

185.
186.

16, 7.

12 i3
16

....
.
.
.

127.

127
252 213

5,

i^
6

67
213 188

10,

212.
186.
217.

4 33

24

17, 3 18, 25
57

.... ...
.

203.
ss.
. . .

11, 12 13, 9 15,

5i

216

24. 2 5.

28

127 210
67

111.
39.

57.

...
. .

II Epist.
cap.
3, 6
.

ad

Corinth.
213.
201. 216.

19, 5

186.
.
.

l4

115.

29

35
34 38
s

.... ....
...
... ... ...
.

cap.

4,4.
5, 10

242.
241.

203. 242.
111.

Epist,

ad GaL:
178. 179.
.

1, i5

20,

12
17

109.
203.

2,6
3,

i4
21
1
.

120

s.

215
179.

22

203.

278
Epist,
cap.
3)

ad GaL:
i3
19
.

// Epist, ad Timoth,
.

p. 188.
.

cap.

3,

68.

cap.

...

57.

4, 9

188. 188.

Epist,
cap.
1,

Jac:
i3
.

5, 17

217.
189.
189.

Epist.

ad Ephes,:
. .

cap.

2, 10 5, II

3, 18

243.

Epist,
cap.

ad PhiL
. .
.

/ Epist. Petri.:
3> 18

218.

cap.

2, 6

188. 197.

i3

/ Epist Joh
cap.

Epist,

ad

Coloss
.
.

2, i8

67.

188.

1, 1

58.

10

217.

2, i5

189.
213.
189.

- 22
- 27
3, 9

/ Epist. ad Thess.:
cap.
5, 19
.

213-

// Epist.
cap.
2,
1

ad Thess,:
88.

...

^

cap.

217. 189. 217.

24

4> 18 5,

218-

7.
8
,

59.
203.

Epist,

ad Timoth.:

cap.

1, i6

2,

.... ....
.

68-

67. 68.

jipocaL :
3, II

4
..

203.
58.

259.
.

3, i5

20.

214.

Addenda

et Corrigenda.

P.

2 L. 10

se

I.si.

_-

4
8
12

i6: diceut

- dicaiit

3: oruet
22:

- oruat.

Hn
quod

-Sin
dicam
,

33: add. Ser. i4: "Proverbiun

latiue vobis

quia puuice
I.

uou om24:

ues uostis." de pecc. mer. e* rem.

time punici Christiaui

"Opaliud

baptismum

uihil

quam Salutem
poris
Christi

(Hyitlj^) et sacrameutum coruihil

aliud

quam Vitam (rT^n)

vocaut."
iG

25

8: 23
27:

IDN
rovo
et

-lON
- prohibeudi. -

prohibeudis

....
. .

njyg.
ipso.
. .

3i

21

deJ.
1.

26: ipse

42

i3

libros alios

alios
.
.

- libri alii

alii.

4319:
5i
21

Ecclesiastes

- Ecclesiaoticns. - videtur.
- seusfis. - Pampliili.

videutur

8117:

seusum.
Pamphilo
.

86-6:
87

19: grffica
12: at ut:
.

-,
.

- latiua.
- ut
ait.

89

5i: 4o3
g4
3:

- 4o5.

usum

subtiliorem - usus subtilior.

P.

95 L. 28: ide oratiouis

1.

ideo
aliis.

ratioiiis.

5: etiara 9: i3 -.112 i5: praserit 121 16: Justam 122 25 expressum i5i 16: deberet 2o4 29: njrjnn 242 19: quod
io5
107
.

102

"

alios

- aliam
- lO.

praeierit.

- justum.

- expressam.
- debere.
- ni^nrt?. - quid.

Quod

iu plagulis primis usus figurae

mem

finalis iu ver-

bis hebraeis a typographo ueglectus est, a correctore autera

justo. serius observatus
,

beueyole lector excuses.

\)

BR
65 A9C53

Clausen, Henrik Nicolai Aurelius Augustinus Hipponensis sacrae scripturae interpres

PLEASE

DO NOT REMOVE
FROM
THIS

CARDS OR

SLIPS

POCKET

UNIVERSITY

OF TORONTO

LIBRARY

^>

l'i'iwJ.^