Sunteți pe pagina 1din 59

Qhichwa

Lic. Maribel Montenegro C.


Yachachiq
Caractersticas del quechua
1. El quechua es una lengua
aglutinante
2. El quechua carece de artculo
definido
3. Carece de gnero
4. El acento
1. El quechua es una lengua
aglutinante

- wasi

- wasi-y
- wasi-y-man
- wasi-y-man-pis
2. El quechua carece de artculo
definido

- tata
- mama
3. Carece de gnero
- Para personas
Qhari wawa
Warmi wawa

- Para animales
Urqu misi
China misi
4. El acento
Prosdico
Allqu
Pampa
Ortogrfico
1- Palabras agudas
Im sutiyki?
2- sufijo -ch
qharich
3 - Interjecciones u onomatopeyas
Ataty
Chulltn
Alaly
Alfabeto
Vocales
a (a)- sara, wasa, mama
i (i) - simi, pisi, sikimira
- i (e) - cerca de la q, q, qh
qina, qhipa, qita
u (u) tusu, suti, chumpi
- u (o) cerca de q, q, qh
urqu, qhura, quwi
Consonantes
PRONUNCIACIN PRONUNCIACIN PRONUNCIACIN
SIMPLE ASPIRADA GLOTALIZADA

CH CHH CH
chaka Puente chhaka hormiga grande chaka ronco
K KH K
kuyuy moverse khuyuy silbar kuyuy torcer
P PH P
pampa suelo phampa plano pampay enterrar
Q QH Q
qallu lengua qhallu capote, rebozo qalluy cortar, rebanar
T TH T
tanta junto thanta viejo, usado tanta pan
Regla de pronunciacin de
consonantes
La letra q
- Se pronuncia como la/g/ cuando est al inicio de la slaba
Ejemplos: - qam
- qayna
- paqarin
- Se pronuncia /j/ cuando est al final de la slaba
Ejemplos: - suqta
- pusaq
- riqsiy
Regla de pronunciacin de
consonantes
La letra k

- Se pronuncia /k/ cuando se encuentra al inicio de la slaba


Ejemplos: - killa
- karu
- kanka
- Se pronuncia /j/ cuando se encuentra al final de la slaba
Ejemplos: - pukllay,
- lliklla
- chakra
Regla de pronunciacin de
consonantes
La letra ch

- Se pronuncia /ch/ al inicio de slaba


Ejemplos: - chunka
- chiri
- chawa
- Se pronuncia /sh/ cuando se encuentra al final de la slaba
Ejemplos: - phuchka
- uchpha
- machkha
Napaykuna (saludos)

Allin punchaw (sumaq punchaw)


Allin sukhayay
Allin chisi
Imaynalla
Kacharpariykuna (despedidas)

Qayakama
(Qaya) minchhakama
Waq punchawkama
Waq kutikama
Waq tinkunakama
Rimanakuy # 1
A: Allin punchaw!
B: Allin punchaw!
A : Imaynalla (kachkanki)
B: walliqlla, qamr?
A: uqapis walliqlla,
B: uqa Mara kani, im sutiyki?
A: Sergio sutiy
B: Kusikuni riqsinakusqanchikmanta
A: uqapis
B: waq punchawkama
A: waq punchawkama
Pronombres personales
Singular Plural
uqanchik (inclusivo)
uqa yo nosotros (todos)

uqayku (exclusivo)
nosotros (pero no t)

Qam t
Qamkuna ustedes

Pay el/ella Paykuna ellos/ellas


o SUFIJOS POSESIVOS
(uqap) wasi-y (de mi ) mi casa
(qampa) wasi-yki (de ti) tu casa
(paypa) wasi-n (de l o ella) su casa

(uqanchikpa) wasi-nchik (de nosotros) nuestra casa

(uqaykup) wasi-yku (de nosotros ) nuestra casa


(pero no de ti)
(qamkunap) wasi-ykichik (de ustedes) su casa
(paykunap) wasi-nku (de ellas o ellos) su casa
La oracin

- El quechua posee un orden oracional de tipo :

sujeto complemento - verbo

uqa tantata munani Yo quiero pan


Juana qhatuman kutin Juana vuelve al mercado
Misi jawapi pukllan El gato juega afuera
ESTRUCTURA DE LA ORACIN

Sujeto - complemento - verbo

C.C. C.I. C.D.


Presente simple
verbo Takiy
uqa taki-ni yo canto
Qam taki-nki t cantas
Pay taki-n l/ella canta
uqanchik taki-nchik nosotros cantamos
(todos)
uqayku taki-yku nosotros cantamos
(pero no t)
Qamkuna taki-nkichik ustedes cantan
Paykuna taki-nku ellos cantan
Rimachiqkuna

waykuy mikhuy upyay ruway qillqay

awiriy munay ranqhay rantiy


uqa lawata waykuni Qamkuna panqata awirinkichik
Qam chhanqata mikhunki Carla naranjata munan.
Pay yakuta upyan Paykuna papata ranqhanku
uqanchik tantata ruwanchik Susy willallita rantin
uqayku willayta qillqayku
LA INTERROGACIN
La interrogacin se la formula agregando a la palabra el
sufijo chu.

- Yakuchu? - Es agua?
- Tantachu? - Es pan?
- Pay takinchu? - l canta?
- Mamay kanchapichu? - Mi mam est en
la cancha (patio)?
RESPUESTA AFIRMATIVA
Se usa la palabra ar (s), y la palabra correspondiente en
forma afirmativa.

- Punatachu? - Ar, Punata.


Es Punata? Si, es Punata.
- Warmi wawachu? - Ar, warmi wawa.
Es nia? S, es nia.
- Juan jamurqachu? - Ar, jamurqa
Juan vino? S, vino.
RESPUESTA NEGATIVA
Se antepone mana (no) a la palabra negada y se sufija la
partcula -chu a dicha palabra.

Punkuchu? - Mana punkuchu.


Es puerta? - No es puerta.
Taratachu? - Mana Taratachu.
Es Tarata? - No es Tarata.
Qusaykichu? - Mana qusaychu.
Es tu esposo? - No es mi esposo
Yuraq wasichu? - Mana yuraq wasichu.
La casa es blanca? -No es blanca la casa
- (mana yuraqchu)
- (no es blanca)
Grupo # 1
Encuentra y corrige los errores
1.- uqa misista rantini

2.- Juana allqutakuna ranqhan

3.- Susy panqata rantini

4.- Patricia Marcos ima lawata mikhunchik

5.- uqanchik naranjasta munayku.


6.- Qan tiyanatas ruwan

7.- Paykuna piqueta ruwayku

8.- Qankuna yakukunata upyanku

9.- ugayku algokunata rantinchik

10.- Mara mana waykun


Responde las preguntas

1.- Imata rantinki? _______________________


2.- Imata munan? _______________________________
3.-Imata waykun? ______________________
4.- Imata upyankichik? ___________________
5.- Imata mikhunki? _____________________
6.- Imata awirin? ____________________
7.- Imata ruwanki? ______________________
8.- Imata qillqankichik? ___________________
9.- Imata ranqhanku? ___________________
10.- Imata ruwan? _______________________
Escribe oraciones usando las siguientes
palabras y aadiendo un complemento.
1.- uqa / munay ___________________________________
2.-uqayku / ruway __________________________________
3.- Pay / waykuy __________________________________
4.- Qamkuna /qillqay __________________________________
5.- Paykuna / awiriy __________________________________
6.- Qam / ranqhay __________________________________
7.- uqanchik / rantiy _________________________________
8.- Qam /upyay __________________________________
9.- Julia/ mikhuy ___________________________________
10.- Pay / ruway __________________________________
Grupo # 2
Encuentra y corrige los errores
1.- Pay misista rantini

2.- Juana misitakuna ranqhan

3.- Santiago pangata rantini

4.- Juana Pedro ima pique mikhunchik

5.- uqayku platanusta munanchik.


6.- ugayku algokunata rantinchik

7.- Paykuna piqueta ruwayku

8.- Maria mana awirin

9.- Qan jamparatas ruwani

10.- oqanchik yakukunata upyanku


Responde las preguntas

1.- Imata rantinki? ________________________________


2.- Imata munan? ________________________________
3.-Imata waykun? ______________________________
4.- Imata upyankichik? _________________________
5.- Imata mikhunki? ____________________________
6.- Imata awirin? ____________________________
7.- Imata ruwanki? ______________________________
8.- Imata qillqankichik? _________________________
9.- Imata ranqhanku? __________________________
10.- Imata ruwan? _______________________________
Escribe oraciones usando las siguientes palabras
y aadiendo un complemento.

1. uqa / awiriy ______________________________________________


2. uqayku /rantiy ______________________________________________
3. Pay / ranqhay ______________________________________________
4. Qamkuna / qillqay ______________________________________________
5. Paykuna / munay ______________________________________________
6. Qam / waykuy ______________________________________________
7. uqanchik/ ruway ______________________________________________
8. Qam / mikhuy ______________________________________________
9. Julia /upyay ______________________________________________
10. Rosio / munay ______________________________________________
Suti: Qutu:
Encuentra y corrige los errores
1.- Paykuna piqueta ruwayku
.
2.- Juana misitakuna ranqhan
.
3.- Sabina pangata rantini
.
4.- Maria mana awirin
... .
5.- uqayku platanusta munanchik.
... .
Responde a las preguntas
1.- Imaynalla kachkanki? ..
2.- Im sutiyki?
3.- Imata rantin? .
4.- Imata waykunchik? ..
5.- Imata munanki? ..
Suti: Qutu:
Encuentra y corrige los errores
1.- uganchik piqueta waykyku

2.- Pedro misitakuna ranqhanki

3.- Sabina pangata rantini

4.- Maria mana qillqanki


. .
5.- Paykuna naranjasta munanchik.
. .
Responde a las preguntas
1.- Imaynalla kachkanki? ..
2.- Im sutiyki?
3.- Imata waykun? .
4.- Imata ruwanku? ..
5.- Imata mikhunki? ..
Suti: Qutu:
Encuentra y corrige los errores
1.- ugayku piqueta wayknchik

2.- Javiero algotakuna ranqhanki

3.- Sabina pangata rantinichu

4.- Marcos mana qillqanki


. .
5.- Paykuna naranjastas munayku
. .
Responde a las preguntas
1.- Imaynalla kachkanki? ..
2.- Im sutiyki?
3.- Imata waykunki? .
4.- Imata ruwan? ..
5.- Imata mikhunku? ..
yanapay parlay riy munay

uqa Joseta yanapani.


Javier Juanata munan. .
uqayku Semapata riyku.
Qamkuna wawaykichikta munankichik
Paykuna yachaywasita rinku.
uqanchik Patriciata parlanchik
Qam mamaykita yanapanki.
Carlos Punatata rin.
Paykuna Norata yanapanku.
Minero (Savia Andina)
Minero kani llaqtaymanta,
minerojina kawsakuni,
mana imaypis kapuwanchu,
sunqitullayta saqichkayki

Mineromanta yuyakunki
minerojina kawsakusaq
niwarqachari kawsaspari
waqarikuspa ripuchkani
Preguntas con Sufijo ta
1.Imata uqanchik mikhunchik?
_________________________________________
2. Pita Carlos yanapan?
_________________________________________
3. Mayta qam rinki?
_________________________________________
4. Pita Jos parlan?
_________________________________________
5. Imata Patricia waykun?
_________________________________________
6. Mayta paykuna rinku?
_________________________________________
7. Pita qam parlanki?
_________________________________________
8. Imata Juan rantin?
_________________________________________
9. Pikunata Carlos yanapan?
_________________________________________
10. Mayta qamkuna rinkichik?
_________________________________________
Escribe oraciones usando las imgenes
PRESENTE CONTINUO O PROGRESIVO
Para formar los tiempos progresivos se usa el sufijo chka
(pronunciado sha sqa -sa ) entre la raz y los sufijos de persona.

Verbo rikuy = ver


uqa riku-chka-ni yo estoy viendo
Qam riku-chka-nki t ests viendo
Pay riku-chka-n l/ella est viendo
uqanchik riku-chka-nchik nosotros estamos viendo (I)
uqayku riku-chka-yku nosotros estamos viendo (E)
Qamkuna riku-chka-nkichik ustedes estn viendo
Paykuna riku-chka-nku ellos estn viendo
Describe la imagen
LOCATIVO
Sufijo: -pi (en)
Este sufijo indica el lugar donde se realiza algo.

- wasipi - en la casa.

- uqa Quchapampapi llankani. - Yo trabajo en Cochabamba.

- Pay kanchapi khatun. - Ella vende en la cancha.

- Pili quchapi suntichkan - El pato est nadando en el


lago.

-
INSTRUMENTAL
Sufijo: -wan (con, en compaa de)
Este sufijo indica el instrumento o la compaa con la que se
realiza la accin.

rumiwan - con piedra

jakuwan ruwasun - haremos con harina.

Chay runakunawan llankasun


- Con esas personas trabajaremos.

aaywan qhipakurqani.
- yo me qued con (en compaa de) mi hermana.
Rimanakuy: 2

A: Allin punchaw Simn! B: Imaptin kay horakama puuchkan?


B: Allin punchaw Marina! A: Unqusqa kachkan, kajawan
A: Imaynalla kachkanki? chujuwan ima kachkan.
B: Walliqlla, qamri? B: Aaay! Tukuy chaywan
A: uqapis walliqlla. unquchkanchik, y?
B: Imata ruwachkanki, Marina? A: Ari !
A: Almuerzuta waykuchkani. Qamri Simn, Mayta richkanki?
B:Mamayki kaypichu?
B: Llankaq richkani.
A: Ma kaypichu, kanchapi
kachkan. A: Maypi llankachkanki?
B: Imata ruwachkan? B: (Llaqta kamachiq wasi) Alcaldapi
A: Papata ranqhachkan. llankachkani.
B: Tatayki kaypichu? A: Aaahh! Kusa!!!
A: Ari, ukhupi kachkan
B: Waq kutikama Marina!
B: Imata ruwachkan?
A: Puuchkan. A:Waq kutikama Simn!
Tapuykuna
1.- Imayna Simn kachkan?
K.- ..
2.-Imata Marina ruwachkan?
K.- ..
3.- Marina piquetachu waykuchkan?
K.- ..
4.- Imataq mamanpa sutin?
K.- ..
5.- Maypi maman?
K.- ..
6.- Imata maman ranqhan?
K.- ..
7.- Marinap tatan llankachkanchu?
K.- ..
8.- Maypi Marinap tatan?
K.- ..
9.- Imata Marinap tatan ruwachkan?
K.- ..
10.- Imaptin puuchkan?
K.- ..
11.- Imawan tatan unqusqa kachkan?
K.- ..
12.- Pikuna chay kajawan chujuwan ima unquchkanku?
K.- ..
13.- Mayta Simn richkan?
K.- ..
14.- Simn jatun yachaywasipichu llankan?
K.- ..
15.- Maypi Simn llankan?
K.- ..
GENITIVO
Sufijo: -p / -pa (de)
Este sufijo indica el poseedor. Tiene dos formas,
cuando la raz termina en vocal se usa el sufijo p; y
cuando la raz termina en consonante se usa pa.

Qharip wawqin. - El hermano del hombre.


Mariap maman. - La mam de Mara.
Misip mikhunan. - La comida del gato.
Atuqpa chupan. - La cola del zorro.
Wascarpa wasin. - La casa de Wascar.
Paypa warmin. - La esposa de l.
Carlospa wasin - La casa de Juan.
ABLATIVO
Sufijo: -manta (de, desde)

Este sufijo indica el punto de origen o el punto de


partida, tanto en el espacio como en el tiempo.

wasimanta - de la casa
chay punchawmanta - desde ese da
maymanta jamunki? - De dnde vienes?,
-Desde dnde vienes?
Completa las oraciones con los siguientes sufijos:
-pi, - wan, -manta, -ta, -p/-pa.
1. Maria tikakuna.. rantin.
2. uqa Oruru. jamuchkani.
3. Paykuna Punata richkanku.
4. Pay platanu ranqhachkan.
5. uqayku ladrillu..ruwayku.
6. Valeria Semapa llankachkan.
7. uqa Quchapampa kani.
8. Jos Sacaba tiyakuchkan.
9. Waway tatan.. kachkan.
10. Marina maman wasiypi kachkan.
11. Juan Susy... yanapachkan.
12. May.. qam jamuchkanki?
13. Javier warmin jamuchkan.
14. Qamkuna Sabina parlachkankichik.
Completa la narracin usando las siguientes palabras:
waykunku, rinku, tusuy , ranqhanku, rinku, ruwan,
llankan, kutinku, tiyakunku, takiy , rantinku, mikhunku,
yanapan, ruwanku, tusun
Josu Punatamanta, pay Quchapampapi tiyakun.
Tatankunataq Punatapi (1)Pay Semapapi
(2) .., payta (3) gustan.
Cuecata wayuta ima (4).., nitaq
tinkuta (5) yachanchu.
Sutiyaymanta, maman tantata (6),
tatantaq (7).., chanta kanchata
(8) ..., chaypi tantata (9)
Chaymanta, wasinta (10), almuerzuta
(11), chayta ruway tukuqtinku, iskayninku
(12) Sukhayaypi, paykuna watiqmanta
kanchata (13)..., chaypi jakuta , kachita, runtuta,
levadurata ima (14).. Qhipan punchawta,
watiqmanta kikin (15).
Tapuykuna
1.- Im sutin?
K.- _________________________________________
2.- Imata Carlos apamuchkan?
K.- _________________________________________
3.- Imawan waykuchkan?
K.- _________________________________________
4.- Imamanta phiakuchkanki?
K.- _________________________________________
5.- Mayta richkanki?
K.- _________________________________________
6.- Maypi tiyakunki?
K.- _________________________________________
7.- Maymanta jamuchkan?
K.- _________________________________________
8.- Pitaq Marinap tatan?
K.- _________________________________________
9.- Pita Jos parlachkan?
K.- _________________________________________
10.- Piwan Paola richkan?
K.- _________________________________________
Ordena las palabras y forma oraciones
1.- waykuy / Pay / mikhuna / wasi

2.- Qam / SEMAPA / riy / Normawan

3.- rantiy / kancha / naranja / Paykuna

4.- yachaywasi / Sandra Pedru ima /juk


willay/ qillqay

5.- Qamkuna / llankakuna/ wasi / ruway

6.- wasi ukhu / parlay /uqayku /Juana

7.- Patriciawan / Carlos / riy /cine

8.- uqanchik / wasi / ruway / jatun

9.- qui / upyay / uqa / yaku /Pablup


wasin

10.- tatan / yanapan / Martha / ranqhay

Traduce las oraciones al espaol y realiza dos


preguntas por cada oracin
1.- Mario Punatapi llankachkan.
2.- Paykuna kanchamanta mikhunata rantinku.
3.- uqa qusaywan Quchapampapi tiyakuni.
4. Chay jatun allqu phia.
5.- Qamkuna cineta richkankichik.
6.- Luis wasi ukhupi puuchkan.
7.- Carla wasinpi unqusqa kachkan.
8.- Jatun yachay wasita richkayku.
9.- uqanchik raymipi morenadata tusunchik.
10.-Qam piqueta charkita ima waykuy yachanki.
Corrige las siguientes oraciones

1.- Pay tantata mikhuchkam.


__________________________________________
2.- Sandra platanusta rankinku
__________________________________________
3.- uga mana waykuy munani.
__________________________________________
4.- Nuqayku kanchata mikhuyku.
__________________________________________
5.- Payqunawan Sabina parlachkan.
__________________________________________
6.- uqanchiq uk jatun wasiwan ruwachkanchik.
______________________________________________________________
7.- Pedro Jorge ima qillgachkan panqata.
______________________________________________________________
8.- Qan Punatamanta tiyakunki.
______________________________________________________________
9.- Pay Semapata llankachkan.
______________________________________________________________
10.- Daniel mamanwan ima Taratata richanku.
______________________________________________________________
11.- Tatan tantata rantisanchu?
______________________________________________________________
12.- Clizapi Marthawan Rocio tiyakunku.
__________________________________________________________________________

S-ar putea să vă placă și