Sunteți pe pagina 1din 10

6.

Aru amuyun khuskhachasïwipa (relaciones semánticas)

6.1. Kikip amuyuni (sinonimia)

sinti qhuru ‘muy malo’


wali qhuru ‘muy malo’
muspa qhuru ‘muy malo’
ancha qhuru ‘muy malo’
chacha qhuru ‘muy malo’
tata qhuru ‘muy malo’

jiwaña ‘morir’
chhaqhaña ‘morir’
sarxaña ‘morir’
ch’ijmaña ‘morir’
6. Aru amuyun khuskhachasïwipa (relaciones semánticas)
6.2. Phuqhachir amuyuni (antonimia)

a) Antonimia gradual
junt’u uma ‘agua caliente’
llaphi uma ‘agua tibia’
thaya uma ‘agua fría’
ch’uch’u uma ‘agua helada’

b) Antonimia complementaria
achachila, awicha ‘abuelo, abuela’
chacha, warmi ‘hombre, mujer’
urqu, qachu ‘macho, hembra’
imilla, yuqalla ‘niña, niño’
q’axu, maxt’a ‘jovencita, jovencito’

c) Antonimia recíproca
awki, yuqa ‘padre, hijo’
awki, phuchha ‘padre, hija’
tayka, yuqa ‘madre, hijo’
tayka, phuchha ‘madre, hija’
alxaña, alaña ‘vender, comprar’
phayaña, manq’aña ‘cocinar, comer’
6. Aru amuyun khuskhachasïwipa (relaciones semánticas)
c) Antonimia recíproca
awki, yuqa ‘padre, hijo’
awki, phuchha ‘padre, hija’
tayka, yuqa ‘madre, hijo’
tayka, phuchha ‘madre, hija’
alxaña, alaña ‘vender, comprar’
phayaña, manq’aña ‘cocinar, comer’

6.3. Walja amuyuni (polisemia)

lik’i jaqi ‘persona gorda’


uywa lik’i ‘grasa de animal’
p’iqi jaqi ‘persona líder’
jaqi p’iqi ‘cabeza humana’

tata ‘padre’
tata ‘mucho’
tata ‘cargador’
¡tata! ‘interjección de sorpresa’

katuta ‘atrapado, agarrado’


katuta ‘exacto, de buen talle, etc.’
6. Aru amuyun khuskhachasïwipa (relaciones semánticas)

6.4. Kikipaya (comparación)


jakäwix thayjamawa ‘la vida es como el viento’
anjamaw sarnaqi ‘vive como perro’
jamp’atjamaw unthuqi ‘se riñe como sapo’
qamirjamaw manq’i ‘se alimenta como rico’

6.5. Jisk’achir arunaka (ironía)

wali suma jaqïtasa ‘para decir eres muy malo’


parlatamaki ‘para denotar lo insignificante que habla’
arsutamax jiwaki ‘qué mal hablas’
luratamax kusasa ´lo mal que ha hecho´
6. Aru amuyun khuskhachasïwipa (relaciones semánticas)

6.6. Jach’anchiri, jisk’achir arunaka (hipérbole)

a) Jach’aptayiri (Amplificativas):
walja qhumant apayansma ‘te mando muchos saludos’
lakar ch’amani ‘salamero’
lak wirnisa ‘salamero, hablador/a’

b) Jisk’aptayiri (Reductivas):
mä ch’ipxtan jiwi ‘murió en un segundo’
mä jisk’it suyt’ita ‘espéreme un momento’
mä ch’ipxtkañkamakiw chhaqti ‘desapareció en un abrir y cerrar de
ojos’

6.7. Maysat parlaña (metáfora)


Jawas panqara ‘para decir hermosa mujer’
Qullqi tapa quri tapa ‘para decir hogar’
Phaxsi mama ‘para decir dinero’
Palqa lawa ‘para decir flaca’
ikiñ thalthapi ´para decir hijo o hija menor´
Jach’a silluni ´para decir delincuente´
7. Arun amuyupa: mayjt’atapa, ch’iqitapa, chhaqhatapa (significado de las palabras.
Cambio, variación y arcaización)

Arunakan mayjt’atapa (cambio fonológico morfológico)

p) Samsunakana:

Sallanakana: a ~ i, a ~ u, i ~ u, a ~ i ~ u, …
Jan sallanakana: Jasaptayata: ph > p, th > t, th > t, kh > k, qh > q, chh > ch
Mallq’a nayräxaptayata: q > k, q’ > k’, s > j, n > j
Qaqtirinaka: K > j, q > x, ch > s, chh > s
Laka ñaqat mayjt’ayata: n > m, r > w, r > m
Jan laka k’uchuptayata: ll > l
Jan thiyaptayata: l > r, ll > y
Jan laka ispilluptayata: m > n, m > r, w > y
Jan nasat samsuriptayata: m > w.
Sallachatanaka: p > b, t > d, k > g, q’ > g, ch > sh, chh > sh

ph) K’ila arunakana: q’ayachirinaka: ku ~ su, ja ~ xa, rayku ~ layku, qata ~


qita ~ rina, mana ~ ymana, kata ~ kati, khati ~ jati, tuqu ~ tuqi ~ thuqhi, chiqa ~
chaqa ~ chaqi, naka ~ nakha ~ nuka ~ naki, mpi ~ nti ~ ndi, taki ~ taji, jama ~ ama
~ jima ~ ma ~ :ama ~ jamu ~ a?ma ~ mja, nuqa ~ naqa, qa ~ qi, kata ~ kati ~ jata,
muku nuku naku nuqu nuchu muchu muchi macha, ukat juk’ampinaka
7. Arun amuyupa: mayjt’atapa, ch’iqitapa, chhaqhatapa (significado de las palabras.
Cambio, variación y arcaización)

p’) Machaq arunaka (neologismos)

Qillqata < carta


Qullqi williri < cajero automático
Tuwaqiri < seguridad
Artamiti < computadora
Rayru < radio
Awtu < auto
Tili < televisión
Pakiti < paquete
Wisiklita / ciclo < bicicleta
Chililiri < celular

t) Jiwäñchjat arunaka (arcaismos)


Jaluña > tostar habas
Tullma > borla
Yaru > mezcla
Chawu > remo
Awtiña > tener hambre, ch’amakani, kamani, aku, allpi, yuru, chuwa, wislla, mit’a
7. Arun amuyupa: mayjt’atapa, ch’iqitapa, chhaqhatapa (significado de las palabras.
Cambio, variación y arcaización)

th) Jakatatir arunaka (reutilización de palabras)

- p’anqa > panka

t’) Arunakan amuyup mayjt’äwi (cambio de sentido)


Saräwinaka (socio-histórico)
- Qulliri > curandero, médico, Yatiri > curandero, sabio, saphi > sufijo, tunu >
raíz
- rayru, antina, palatu, kuchara, sini, pirsirinti,

Arutuqita (lingüístico)
Panka > liwru, laxra > aru, kunalaykutixa, yaq’an uta, watira, ch’uxuñ uta…
uñch’ukiña > mirar, televisión, jawasña > llamar, teléfono…

Ajaytuqita (psicológicas)
Jiwaña > sarxaña, samaraña, jan wali arsuta > arsutamax jiwaki, mayt’asiña >
jaltt’ayaña, qullqi > phaxsi mama
7. CAMPO LÉXICO Y FAMILIA LÉXICA (KIKIP T’AQANKIR ARUNASKAMP MÄ SAPHIN
ARUNAKAMPI campo léxico y familia léxica)

KIKIP T’AQANKIR ARUNAKA (CAMPOS LÉXICOS)

AMUYUNAKAP WAYTHAPITA (relacionados por su significado)


K’añaskunaka: Tuyuta, nisana, isusu, suwaru, wulwu, …

Wila masinaka: awki, tayka, yuqa, phuchha, allchhi,

Janchi sutinaka: ampara, p’iqi, ajanu, nayra,

Saminaka: ch’iyara, q’illu, sajuna, wila, ch’uxña…

Quqanaka: iwkaliptu, pinu, kiswara, mara, lawrila, sawsi…

Manq’anaka: saysi, chayru, wallpa kanka, chicharuna, …

Jakhunaka: 1, 2, 3,4,5,6,7…
7. CAMPO LÉXICO Y FAMILIA LÉXICA (KIKIP T’AQANKIR ARUNASKAMP MÄ SAPHIN
ARUNAKAMPI campo léxico y familia léxica)

MÄ SAPHIN ARUNAKA (FAMILIAS LÉXICAS)

PACHPA SAPHINI (el mismo lexema raíz)

Jacha, jachiri, jachawalla, jachaña, jachjiri, jachjaña, jachsuyaña, jachata,


Qhuphiña, qhiphiqaña, qhuphintaña, qhophiri, qhuphiraña,


qhupkataña…

Apaña, apaqaña, apsuña, apkataña, apaniña, apamuchuña, aparaña,


apakipaña…

Liwa, liwaña, liwaqaña, liwamukuña, liwaniña, liwanuqaña, liweantaña,


liwakipaña, liwaraña, liwasiña, liwata…

S-ar putea să vă placă și