VI - Limba Ukraineana (A. 2017)

Ministerul Educaţiei
al Republicii Moldova
Ê.Ñ. Êîæóõàð, Ì.Â. Òóíèöüêà,

À.I. Í³ê³ò÷åíêî, Ë.Â. Ðîê³öüêà,
Óêðà¿íñüêà
ìîâà
i ëiòåðàòóðà
Ï³äðó÷íèê äëÿ Ştiinţa, 2017
êëàñó
CZU 811.161.2 + 821.161.2.09 (075.3)
У 45
Manualul a fost aprobat prin Ordinul ministrului educaţiei (nr. 357 din 20 mai 2011). Lucrarea
este elaborată conform curriculumului disciplinar şi finanţată din sursele Fondului special pentru
manuale.
Katerina Kojuhar, Maria Tuniţika – Limba şi vorbirea (Ìîâà i ìîâëåííÿ)

Ala Nikitcenko, Ludmila Rokiţika – Literatura (Ëiòåðàòóðà)
Comisia de evaluare: Albina Liuşnivsika, Colegiul Limbi Moderne şi Bussines Internaţional,

Chişinău; Svetlana Gribovsika, Liceul Teoretic „Taras Şevcenko”, Briceni; Oxana Medvedenko,
Şcoala Medie nr. 8 „Taras Şevcenko”, Chişinău
Recenzente: dr., prof. universitar Larisa Palamar, Universitatea „Taras Şevcenko”, Kiev; Tatiana
Burlaka, Colegiul Pedagogic „Konstantin Uşinskii”, Kiev; Ludmila Petighina, Liceul Teoretic
„Petru Movilă”, Chişinău
Responsabil de ediţie: Larisa Dohotaru

Corectori: Tatiana Bolgar, Mariana Belenciuc
Tehnoredactor: Nina Duduciuc
Pictor: Ana Evtuşenko
Machetare computerizată şi procesare imagini: Vlad Gonciar, Andrei Ichim, Anatol Andriţchi
Copertă: Vlad Gonciar
Întreprinderea Editorial-Poligrafică Ştiinţa,

str. Academiei, nr. 3; MD-2028, Chişinău, Republica Moldova;
tel.: (+373 22) 73-96-16; fax: (+373 22) 73-96-27;
e-mail: prini_stiinta@yahoo.com; prini@stiinta.asm.md;
www.editurastiinta.md
DIFUZARE:
ÎM Societatea de Distribuţie a Cărţii PRO-NOI,
str. Alba-Iulia, nr. 75, MD-2015, Chişinău, Republica Moldova;
tel.: (+373 22) 51-68-17, 71-96-74; fax: (+373 22) 58-02-68;
e-mail: info@pronoi.md; www.pronoi.md
Toate drepturile asupra acestei ediţii aparţin Întreprinderii Editorial-Poligrafice Ştiinţa.

Descrierea CIP a Camerei Naţionale a Cărţii
Óêðà¿íñüêà ìîâà ³ ë³òåðàòóðà: Ïiäðó÷íèê äëÿ 6 êëàñó/Ê.Ñ. Êîæóõàð,
Ì.Â. Òóíèöüêà, À.I. Í³ê³ò÷åíêî, Ë.Â. Ðîê³öüêà; Min. Educaţiei al Rep. Moldova. –
Ch.: Î.E.P. Ştiinţa, 2017 (Tipogr. „BALACRON” SRL). – 320 p.
ISBN 978–9975–85–073–5
811.161.2 + 821.161.2.09 (075.3)
© K. Kojuhar, M. Tuniţika, A. Nikitcenko, L. Rokiţika. 2011, 2017

© Desene: A. Evtuşenko. 2011
ISBN 978–9975–85–073–5 © Întreprinderea Editorial-Poligrafică Ştiinţa. 2011, 2017
Ëþá³ øåñòèêëàñíèêè!
Ïåðåä âàìè íîâèé ï³äðó÷íèê. Òóò áàãàòî îïîâ³äàíü, â³ðø³â, çàãàäîê,
ïåðëèí óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³. Âè çàçèðíåòå â äèâîâèæíèé ñâ³ò
óêðà¿íñüêîãî ñëîâà. Ñëâà, íåâè÷åðïíî áàãàòîãî é îáðàçíîãî â ë³òåðà-
òóðíèõ òâîðàõ, ãíó÷êîãî é äîòåïíîãî â ðîçìîâ³, ñòðîãîãî é ðåãëà-
ìåíòîâàíîãî â ä³ëîâèõ ïàïåðàõ, òî÷íîãî ³ êîíêðåòíîãî â íàóêîâèõ
ïðàöÿõ. Ñëâà, ùî æèâå çà ïåâíèìè çàêîíàìè ãðàìàòèêè, ðîçóì³ííÿ
³ çíàííÿ ÿêèõ äîïîìîæå âàì îïàíóâàòè êóëüòóðó ìîâëåííÿ.
Òàºìíè÷èìè ñòåæèíàìè ï³çíàííÿ ð³äíîãî ñëîâà êðîêóâàòèìå ðàçîì
ç âàìè Ìóäðà Ñîâà, ÿêà ïèëüíî ñòåæèòèìå çà âàøîþ íàòõíåííîþ
ñèñòåìàòè÷íîþ ðîáîòîþ.
Ãàðíèìè ïîì³÷íèêàìè áóäóòü ñëîâíè÷êè – òëóìà÷íèé, ôðàçåîëîã³÷-
íèé òà ë³òåðàòóðíèõ òåðì³í³â. Íå çàáóâàéòå çàçèðíóòè â íèõ!
Ïðàâèëüí³ñòü âèêîíàííÿ îêðåìèõ çàâäàíü âè çìîæåòå ïåðåâ³ðèòè
çà äîâ³äêàìè, âì³ùåíèìè â ê³íö³ ï³äðó÷íèêà. À ð³âåíü ³ ÿê³ñòü íàáóòèõ
çíàíü, óì³íü òà íàâè÷îê – çà ðóáðèêîþ «Ïåðåâ³ð ñåáå ñàì!» òà òåñòàìè.
Òîæ áóäüòå äîïèòëèâèìè ³ íàïîëåãëèâèìè! Ðàäîñò³ âàì ³ íàñîëîäè
íîâèõ â³äêðèòò³â!
Àâòîðè
Óìîâíi ïîçíà÷åííÿ:
Òåìà óðîêó
Òåìà óðîêó ç ðîçâèòêó

çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ
Ñëîâíèêîâà ðîáîòà
Çâåðí³òü óâàãó!
Çàâäàííÿ ç ðîçâèòêó
çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ
Çàâäàííÿ-çìàãàííÿ
Óñìiõíiìîñü!
ÇÌ²ÑÒ
Ìîâà ³ ìîâëåííÿ
§ 1. Ìîâî íàøà ñîëîâ’¿íà! ................................................................................... 10
Ïîâòîðåííÿ òà óçàãàëüíåííÿ âèâ÷åíîãî

§ 2. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Ñï³ëêóâàííÿ ³ ìîâëåííÿ.
Ñèòóàö³ÿ ñï³ëêóâàííÿ ........................................................................................... 12
§ 3. Ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ðå÷åííÿ. Ãîëîâí³ ³ äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè
ðå÷åííÿ. Çâåðòàííÿ. Âñòàâí³ ñëîâà .................................................................. 14
§ 4. Ïðîñòå ³ ñêëàäíå ðå÷åííÿ. Ïðÿìà ìîâà ³ ä³àëîã ................................. 17
§ 5. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Òåêñò. Âèäè çâ’ÿçêó ðå÷åíü
ó òåêñò³. Ñêëàäíèé ïëàí òåêñòó ....................................................................... 20
§ 6. Ëåêñèêîëîã³ÿ ................................................................................................... 22
§ 7. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Òèïè ³ ñòèë³ ìîâëåííÿ ..................... 25
Ëåêñèêîëîã³ÿ ³ ôðàçåîëîã³ÿ
§ 8. Ëåêñèêà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè çà ¿¿ ïîõîäæåííÿì .................................... 27
§ 9. Âæèâàííÿ òà ïðàâîïèñ ñë³â ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ .................... 30
§ 10. Ëåêñèêà çà ¿¿ âæèâàííÿì ......................................................................... 32
§ 11. Ðîçâèòîê ñëîâíèêîâîãî çàïàñó: çàñòàð³ë³ ñëîâà (àðõà¿çìè)
³ íîâ³ ñëîâà (íåîëîã³çìè) ..................................................................................... 35
§ 12. Ñò³éê³ ñïîëó÷åííÿ. Ôðàçåîëîã³çìè ....................................................... 38
§ 13. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Ïîíÿòòÿ ïðî îô³ö³éíî-ä³ëîâèé
ñòèëü. Îãîëîøåííÿ. Ïëàí ðîáîòè ..................................................................... 41
Ïåðåâ³ð ñåáå ñàì! .................................................................................................... 44
Òåñò ¹ 1 .................................................................................................................. 45
Ìîðôîëîã³ÿ ³ îðôîãðàô³ÿ
§ 14. Ñàìîñò³éí³ òà ñëóæáîâ³ ÷àñòèíè ìîâè ................................................. 47
²ìåííèê
§ 15. ²ìåííèê: çàãàëüíå çíà÷åííÿ, ìîðôîëîã³÷í³ îçíàêè,
ñèíòàêñè÷íà ðîëü ................................................................................................... 50
§ 16. ²ìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü íàçâè ³ñòîò ³ íå³ñòîò. Çàãàëüí³
³ âëàñí³ íàçâè. Âåëèêà áóêâà ³ ëàïêè ó âëàñíèõ íàçâàõ ......................... 52
§ 17. Ð³ä ³ìåííèê³â ............................................................................................... 54
§ 18. ×èñëî ³ìåííèê³â ......................................................................................... 56
§ 19. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Îïèñ ïðèì³ùåííÿ. Äîêëàäíèé
ïåðåêàç òåêñòó ç åëåìåíòàìè îïèñó ïðèì³ùåííÿ ...................................... 58
§ 20. Â³äì³íêè ³ìåííèê³â ................................................................................... 60
§ 21. Â³äì³íè ³ìåííèê³â ...................................................................................... 62
§ 22. Â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ïåðøî¿ â³äì³íè .......................................... 64
§ 23. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Òâ³ð-îïèñ ïðèì³ùåííÿ
çà âëàñíèì ñïîñòåðåæåííÿì ............................................................................... 66
§ 24. Â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â äðóãî¿ â³äì³íè ............................................. 67
§ 25. Îñîáëèâîñò³ âæèâàííÿ ³ ïðàâîïèñó â³äì³íêîâèõ çàê³í÷åíü
³ìåííèê³â äðóãî¿ â³äì³íè .................................................................................... 71
§ 26. Â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â òðåòüî¿ â³äì³íè ........................................... 74
§ 27. Â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â ÷åòâåðòî¿ â³äì³íè ....................................... 76
§ 28. Â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â, ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå ó ìíîæèí³ .................. 78
§ 29. Íåçì³íþâàí³ ³ìåííèêè .............................................................................. 79
§ 30. Òâîðåííÿ ³ìåííèê³â .................................................................................... 81
§ 31. Íàïèñàííÿ ÍÅ ç ³ìåííèêàìè .................................................................. 84
§ 32. Íàïèñàííÿ ³ â³äì³íþâàííÿ ÷îëîâ³÷èõ òà
æ³íî÷èõ ³ìåí ïî áàòüêîâ³ ................................................................................... 86
§ 33. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Îïèñ ïðèðîäè.
Ïåðåêàç òåêñòó ç åëåìåíòàìè îïèñó ïðèðîäè .............................................. 88
Ïåðåâ³ð ñåáå ñàì! ................................................................................................... 90
Òåñò ¹ 2 .................................................................................................................... 91
Ïðèêìåòíèê
§ 34. Ïîâòîðåííÿ â³äîìîñòåé ïðî ïðèêìåòíèê ÿê ÷àñòèíó ìîâè ..................... 93
§ 35. ßê³ñí³, â³äíîñí³ òà ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè ..................................... 95
§ 36. Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â ....................................................... 99
§ 37. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Îïèñ ïðèðîäè çà êàðòèíîþ ...............102
§ 38. Â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â .................................................................103
§ 39. Ñïîñîáè òâîðåííÿ ïðèêìåòíèê³â ..........................................................106
§ 40. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Òâ³ð-îïèñ ïðèðîäè
çà âëàñíèì ñïîñòåðåæåííÿì .............................................................................109
§ 41. Íàïèñàííÿ í, íí ó ïðèêìåòíèêàõ .......................................................110
§ 42. Ïðàâîïèñ ÍÅ ç ïðèêìåòíèêàìè ...........................................................111
§ 43. Íàïèñàííÿ ñêëàäíèõ ïðèêìåòíèê³â ðàçîì ³ ÷åðåç äåô³ñ .....................113
§ 44. Íàïèñàííÿ ïð³çâèù ïðèêìåòíèêîâî¿ ôîðìè ...................................115
Ïåðåâ³ð ñåáå ñàì! ..................................................................................................117
Òåñò ¹ 3 ................................................................................................................118
×èñë³âíèê
§ 45. ×èñë³âíèê ÿê ÷àñòèíà ìîâè ..................................................................120
§ 46. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Âèá³ðêîâèé ïåðåêàç òåêñòó
íàóêîâîãî ñòèëþ .................................................................................................123
§ 47. ×èñë³âíèêè ê³ëüê³ñí³ ³ ïîðÿäêоâ³ .......................................................124
§ 48. Â³äì³íþâàííÿ, íàïèñàííÿ òà âæèâàííÿ ê³ëüê³ñíèõ
÷èñë³âíèê³â, ùî îçíà÷àþòü ö³ë³ ÷èñëà .........................................................126
§ 49. Â³äì³íþâàííÿ äðîáîâèõ ³ çá³ðíèõ ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â ........130
§ 50. Â³äì³íþâàííÿ òà íàïèñàííÿ ïîðÿäêîâèõ ÷èñë³âíèê³â .................132
Ïåðåâ³ð ñåáå ñàì! .................................................................................................137
Òåñò ¹ 4 ................................................................................................................138
Çàéìåííèê
§ 51. Çàãàëüíå ïîíÿòòÿ ïðî çàéìåííèê ³ éîãî ðîëü
ó ìîâëåíí³. Ðîçðÿäè çàéìåííèê³â çà çíà÷åííÿì .......................................140
§ 52. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Äîêëàäíèé ïåðåêàç
òåêñòó ðîçïîâ³äíîãî õàðàêòåðó ç åëåìåíòàìè îïèñó ................................143
§ 53. Îñîáîâ³ çàéìåííèêè ..................................................................................144
§ 54. Çâîðîòíèé çàéìåííèê ñåáå .....................................................................146
§ 55. Ïèòàëüí³ òà â³äíîñí³ çàéìåííèêè .......................................................148
§ 56. Íåîçíà÷åí³ òà çàïåðå÷í³ çàéìåííèêè. ¯õ íàïèñàííÿ ...................150
§ 57. Ïðèñâ³éí³ çàéìåííèêè ............................................................................153
§ 58. Âêàç³âí³ òà îçíà÷àëüí³ çàéìåííèêè ....................................................155
§ 59. Ðîçâèòîê çâ’ÿçíîãî ìîâëåííÿ. Êîíòðîëüíèé ïåðåêàç õóäîæíüîãî
òåêñòó ðîçïîâ³äíîãî õàðàêòåðó ç åëåìåíòàìè îïèñó ïðèì³ùåííÿ .......159
Ïåðåâ³ð ñåáå ñàì! .................................................................................................159
Òåñò ¹ 5 ................................................................................................................161
Ïîâòîðåííÿ âèâ÷åíîãî â 6-ìó êëàñ³ ....................................................163
Òåñò ¹ 6 ................................................................................................................167
Ëiòåðàòóðà
Óñíà íàðîäíà òâîð÷³ñòü
Óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ ï³ñí³ òà ëiòåðàòóðíi òâîðè
íà ðåëiãiéíî-îáðÿäîâó òåìàòèêó .....................................................................170
Ðóñàëüí³, êóïàëüñüê³ òà ïåòð³â÷àí³ ï³ñí³ ....................................................170
Ðóñàëüí³ ï³ñí³ .......................................................................................................171
Êóñò .........................................................................................................................171
Ïðîâîäèëè ðóñàëî÷êè, ïðîâîäèëè ...................................................................172
Êóïàëüñüê³ ï³ñí³ ...................................................................................................172
Íà Iâàíà, íà Êóïàëà ..........................................................................................173
Çàïëåòó â³íî÷îê ...................................................................................................173
Ïåòð³â÷àí³ ï³ñí³ ...................................................................................................173
Îé êîëè ìè ïåòð³âî÷êè äîæäàëè ...................................................................173
Âæå ïåòð³âî÷êà ìèíàºòüñÿ .............................................................................174
ßê³â Ùîãîë³â. Ëîñêîòàðêè ..............................................................................174
Ïàíàñ Ìèðíèé. Çà âîäîþ ...................................................................................176
Îëüãà Êîáèëÿíñüêà. Íà ²âàíà Êóïàëà ........................................................178
Çàæèíêîâ³ ï³ñí³ ....................................................................................................179
Ïîìîæè íàì, Áîæå, íèâó ïîæàòè ................................................................179
²âàí Ôðàíêî. Õîäèòü â³òåð ïî æèò³ ...........................................................180
²âàí Ôðàíêî. Ðàíîê ó æíèâà ..........................................................................180
Ìèõàéëî Ñòåëüìàõ. Ïåðøèé ñí³ï ..................................................................181
Æíèâàðñüê³ ï³ñí³ .................................................................................................184
Äà âæå ñîíöå êîòèòüñÿ ....................................................................................184
Òàì ó ïîë³ êðèíè÷åíüêà ....................................................................................184
Îé âæå ñîíöå êîòèòüñÿ ....................................................................................184
ßê³â Ùîãîë³â. Êîñàð³ ..........................................................................................185
Ïðî ³íòîíàö³þ .......................................................................................................186
Îáæèíêîâ³ ï³ñí³ ....................................................................................................186
Ê³íåöü íèâîíüö³, ê³íåöü ......................................................................................187
Îé ÷èÿ æ òî áîðîäà ...........................................................................................187
Áóâàé, íèâî, çäîðîâà ...........................................................................................188
Ë³ðè÷íî-æàðò³âëèâ³ ï³ñí³ ..................................................................................188
Îé ó ïîë³ â³òåð â³º ..............................................................................................188
Æèòî, ìàìöþ ........................................................................................................188
Óëàñ Ñàì÷óê. Ìàð³ÿ ............................................................................................189
Народні байки та анекдоти
Байки .......................................................................................................................190
ßê âîðîíà ä³ñòàëà ³ç çáàíêà âîäè .................................................................190
Íå âïóñòè ðàêà ç ðîòà ....................................................................................191
Õâàëüêóâàòà ìóõà ............................................................................................191
Ìèø ³ æàáà ...........................................................................................................192
Íàðîäíà áàéêà ......................................................................................................192
Àíåêäîòè .................................................................................................................193
Âóçëèê .....................................................................................................................193
Äå Êðèì? .................................................................................................................193
Çåìëÿ ïîò³º ...........................................................................................................193
Ö³êàâ³ñòü ...............................................................................................................193
Íàðîäíèé àíåêäîò ...............................................................................................193
Íàðîäí³ ïåðåêàçè òà ëåãåíäè ..........................................................................193
Çàïîðîæö³ â óðî÷èù³ Ñàãàéäà÷íîìó ..............................................................193
Êîçàöüêå æèòëî ...................................................................................................194
Øåâ÷åíêî íà Õîðòèö³ ........................................................................................195
×óäîä³éíà êðèíèöÿ ..............................................................................................195
Êðèâèé Ð³ã ..............................................................................................................196
Ïðî ïåðåêàçè ³ ëåãåíäè .....................................................................................196
Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà XIX ñòîë³òòÿ

Òарас Ãригорович Øåâ÷åíêî
Дитинство Шåâ÷åíêа. (Ñòåïàí Âàñèëü÷åíêî) ..........................................198
Æåñò ³ ì³ì³êà ÿê çàñîáè âèðàçíîãî ÷èòàííÿ .............................................212
ßêáè âè çíàëè, ïàíè÷³... ....................................................................................213
Ï³äòåêñò ³ éîãî âèäè ...........................................................................................214
Ïðîçîâ³ òà â³ðøîâàí³ õóäîæí³ òâîðè ...........................................................214
² çîëîòî¿ é äîðîãî¿... ............................................................................................215
Ïàíòåëåéìîí Îëåêñàíäðîâè÷ Êóë³ø
Îðèñÿ ........................................................................................................................217
Ìàðêî Âîâ÷îê
Ãîðïèíà ...................................................................................................................224
Ëåîí³ä ²âàíîâè÷ Ãë³áîâ
Ëèñèöÿ-æàë³áíèöÿ ...............................................................................................228
Ùóêà ........................................................................................................................229
Ë³òåðàòóðíà áàéêà ...............................................................................................230
Ïàíàñ Ìèðíèé. Ìîðîçåíêî ...............................................................................231
Óîñîáëåííÿ .............................................................................................................241
Àíäð³é ßêîâè÷ ×àéêîâñüêèé
Â Îñòðîçüê³é øêîë³ ............................................................................................243
Áîðèñ Äìèòðîâè÷ Ãð³í÷åíêî
Ãðèöüêî ....................................................................................................................249
Ïîðòðåò ...................................................................................................................253
Òèìîô³é Ãíàòîâè÷ Áîðäóëÿê
Ä³ä Ìàêàð ..............................................................................................................255
Ãåðî¿ õóäîæíüîãî òâîðó .....................................................................................262
Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà XX ñòîë³òòÿ

Îëåêñàíäð Îëåñü
Ð³äíà ìîâà â ð³äí³é øêîë³! ...............................................................................263
Ïàâëî Григорович Òè÷èíà
Äå òîïîëÿ ðîñòå... ................................................................................................265
Ãà¿ øóìëÿòü... .......................................................................................................265
Ìàêñèì Тадейович Ðèëüñüêèé
Ñèíîâ³ .......................................................................................................................267
Ï³ñí³ .........................................................................................................................267
Âîëîäèìèð Миколайович Ñîñþðà
Âåñíÿíèé ñàä, êâ³òêè áàðâèñò³... ...................................................................268
Õòî â ð³äíîìó êðà¿... ...........................................................................................269
Îñòàï Âèøíÿ
Ïåðøèé äèêòàíò ................................................................................................270
Ãóìîð. Ãóìîðåñêà .................................................................................................273
Âèðàçíå ÷èòàííÿ ãóìîðåñêè .............................................................................274
Õóäîæí³é òâ³ð .......................................................................................................275
Ïëàòîí Микитович Âîðîíüêî
Ëþáëþ ÿ ë³ñ! ..........................................................................................................276
Õóäîæí³ çàñîáè ìîâè ..........................................................................................277
Ïàõíå õë³á .............................................................................................................277
Ìèêîëà Степанович Â³íãðàíîâñüêèé
Ïåðâ³íêà .................................................................................................................278
Äìèòðî Васильович Ïàâëè÷êî
Äîáðèé äåíü ............................................................................................................289
Ó äèòÿ÷îìó ñåðö³ æèëà Óêðà¿íà ....................................................................290
Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà ð³äíîãî êðàþ

Êîñòü Ïîïîâè÷
Áåíòåæíèé ñâ³òàíîê .........................................................................................292
Ç³íà¿äà Ãóðñüêà
Ñîíÿ÷íèé çàé÷èê ..................................................................................................297
Ñüîãîäí³ äîù, íåíà÷å ó Êàðïàòàõ ..................................................................298
Ìèõàéëî Õàðèøèí
Äèâî-çèìà.................................................................................................................299
Ë³òî .........................................................................................................................299
Âîëîäèìèð Ïîÿòà
Âå÷³ð .........................................................................................................................300
Ïåðåêëàä ç ðóìóíñüêî¿ ìîâè
Ì³õàй Åì³íåñêó. Ìàðíî â øêîë³ ñåðåä ïèëó (În zadar în colbul şcolii) ......301
Òëóìà÷íèé ñëîâíèê .............................................................................................302
Êîðîòêèé ôðàçåîëîã³÷íèé ñëîâíèê ................................................................307
Ñëîâíèê ëiòåðàòóðíèõ òåðì³í³â ...................................................................310
Êîëüîðîâ³ âêëàäèíêè ..........................................................................................311
Ìîâà
i ìîâëåííÿ
§ 1. Ìîâî íàøà ñîëîâ’¿íà!
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïîì³ðêóéòå íàä ïðî÷èòàíèì.
ÐIÄÍÀ ÌÎÂÀ
Íàéá³ëüøå ³ íàéäîðîæ÷å äîáðî â êîæíîãî íàðîäó – öå éîãî ìîâà, îòà
æèâà ñõîâàíêà ëþäñüêîãî äóõó, éîãî áàãàòà ñêàðáíèöÿ, â ÿêó íàðîä ñêëàäàº
³ ñâîº äàâíº æèòòÿ, ³ ñâî¿ ñïîä³âàíêè, ðîçóì, äîñâ³ä, ïî÷óâàííÿ.
Íàâ÷àþ÷èñü ç ìàëèõ ë³ò áàëàêàòè, ìè ðàçîì ç òèìè ñëîâàìè, ùî
äîâîäèòüñÿ ¿õ çàïàì’ÿòàòè, íàáóâàºìî ³ ðîçóì³ííÿ òîãî, ùî ò³ ñëîâà
âèçíà÷àþòü, – ÷è íàçâó ÿêî¿ñü ðå÷³, ÷è äóìêó ïðî ùî-íåáóäü. Òîáòî – ìè
ðàçîì ç ñëîâàìè íàáèðàºìîñÿ ³ ðîçóìó, íàáóâàºìî ÷óæèõ äóìîê, íàâ÷àºìîñÿ
ñàì³ äóìàòè ³ ò³ äóìêè âèêëàäàòè ñëîâàìè.
(Ï. Ìèðíèé)
• Ç’ÿñóéòå çà ñëîâíèêîì çíà÷åííÿ ñë³â ñêàðáíèöÿ, êîë³íî, ñïîä³âàíêè,
ïî÷óâàííÿ.
• Çàì³í³òü ðîçìîâíå ñëîâî áàëàêàòè ë³òåðàòóðíèì â³äïîâ³äíèêîì.
• Ïîÿñí³òü, ÿêå çíà÷åííÿ ìàº ìîâà â æèòò³ ëþäèíè.
• Ïåðåïèø³òü âèä³ëåíå ðå÷åííÿ, ïîÿñí³òü éîãî çì³ñò.
Áëèçüêî 3 000 ìîâ, ùî ³ñíóþòü ó ñâ³ò³, çà ñâîºþ ñïîð³äíåí³ñòþ (ïîõîäæåí-

íÿì,çâóêîâèì ñêëàäîì, ãðàìàòè÷íèìè îñîáëèâîñòÿìè) ïîä³ëÿþòüñÿ íà
«ìîâí³ ñ³ì’¿» – ³íäîºâðîïåéñüêó, óãðî-ô³íñüêó, òþðêñüêó, êàâêàçüêó òà ³íø³.
Ñ³ì’¿ ïîä³ëÿþòüñÿ íà ãðóïè, à ³íîä³ ùå é íà ï³äãðóïè. Óêðà¿íñüêà ìîâà
íàëåæèòü äî ñëîâ’ÿíñüêî¿ ãðóïè ³íäîºâðîïåéñüêèõ ìîâ. Ðàçîì ç ðîñ³éñüêîþ
òà á³ëîðóñüêîþ ìîâàìè âîíà ñêëàäàº ñõ³äíó ï³äãðóïó ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâ.
Ñàìå òîìó ì³æ öèìè ìîâàìè òàê áàãàòî ñï³ëüíîãî.
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, ïîÿñí³òü, ó ÷îìó ïîëÿãàº áàãàòñòâî óêðà¿íñüêî¿ ìîâè.

Ó ÷îìó – êðàñà ³ ìèëîçâó÷í³ñòü? Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
Óêðà¿íñüêà ìîâà º îäí³ºþ ç íàéáàãàòøèõ òà íàéðîçâèíåí³øèõ ìîâ ñâ³òó.
Ó í³é íàðàõîâóºòüñÿ ê³ëüêà ñîò òèñÿ÷ ñë³â. Íàéá³ëüøèé ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿
ìîâè ñêëàäàºòüñÿ ç 11 òîì³â.
Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ áàãàòî ôðàçåîëîã³çì³â òà êðèëàòèõ âèñëîâ³â.
Ãðàìàòèêà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ÷³òêà, ñòðóíêà, äîáðå âïîðÿäêîâàíà.
Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ìîæíà âèñëîâèòè ³ íàéñêëàäí³ø³ íàóêîâ³ ïîíÿòòÿ,
³ íàéòîíø³ â³äò³íêè ïî÷óòò³â òà ïåðåæèâàíü.
Ð³äíîþ ìîâîþ òâîðèëè ãåí³¿ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè – Òàðàñ Øåâ÷åíêî,
²âàí Ôðàíêî, Ëåñÿ Óêðà¿íêà. Â ïåðåêëàä³ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ çíàéøëè íîâå
âò³ëåííÿ øåäåâðè ë³òåðàòóðè çàðóá³æíî¿ – òâîðè Îëåêñàíäðà Ïóøê³íà, Àäàìà
Ì³öêåâè÷à, Â³ëüÿìà Øåêñï³ðà, Îíîðå äå Áàëüçàêà òà áàãàòüîõ ³íøèõ.
Óêðà¿íñüêà ìîâà ìèëîçâó÷íà é ñï³âó÷à. Íåäàðìà ¿¿ íàçèâàþòü
ñîëîâ’¿íîþ.
• ×è çãîäí³ âè ç äóìêîþ, ùî ð³äíèì ñëîâîì íàðîä çáàãà÷óº ñâ³òîâó
êóëüòóðó? Ñâîþ â³äïîâ³äü àðμóìåíòóéòå.
10
3. Ïðî÷èòàéòå âèñëîâëþâàííÿ. ßêîþ çàãàëüíîþ òåìîþ âîíè îá’ºäíàí³?
I. Ìîâà – äèâîñâ³ò, äóõîâíà ïëàíåòà, íà ÿê³é æèâå âèïëåêàíà ëþäèíîþ
íåçë³÷åííà ê³ëüê³ñòü ñë³â.
II. Æèòòÿ ëþäèíè áåç ìîâè íåìèñëèìå. Çàñâîþþ÷è öåé íàéö³íí³øèé
äóõîâíèé ñêàðá ç ìîëîêîì ìàòåð³, äèòèíà ïåðåéìàºòüñÿ ëþáîâ’þ äî
áàòüê³â, äî ð³äíî¿ äîì³âêè, äî ð³äíîãî êðàþ. Ìîâà – öå øëÿõ, ÿêèì
ëþäèíà éäå â³ä êîëèñêè äî óñâ³äîìëåííÿ ñåáå ãðîìàäÿíèíîì.
Ëþäèíà, ÿêà çàáóâàº ð³äíó ìîâó àáî â³äð³êàºòüñÿ â³ä íå¿, âòðà÷àº íàé-
á³ëüøó äóõîâíó ö³íí³ñòü – çâ’ÿçîê ç ìàò³ð’þ, ç óñ³ì, ùî çâîäèëî ¿¿ íà íîãè.
III. Ó áåçêðàéîìó îêåàí³ çâóê³â íåïîâòîðíî çâó÷èòü ìåëîä³ÿ ð³äíîãî
ñëîâà. ² êîæíå ñëîâî íåìîâáè âèïëåêàíà íàðîäîì-äèòîòâîðöåì êâ³òêà ç
íåïîâòîðíèì àðîìàòîì, ç íåïîâòîðíèìè áàðâàìè. Ùàñëèâèé òîé, õòî
ï³çíàâ ó äèòèíñòâ³ ÷àðè ð³äíîãî ñëîâà. (Çà ². Âèõîâàíöåì)
IV. Êóëüòóðà ñï³ëêóâàííÿ ïî÷èíàºòüñÿ ç ïîâàãè äî ìîâè êîæíîãî
íàðîäó. À âîíà, â ñâîþ ÷åðãó, íåìîæëèâà áåç ñâ³äîìîãî ñòàâëåííÿ äî
ð³äíî¿ ìîâè. Àäæå íå ìîæå ïîâàæàòè ³íøèõ òîé, õòî íå øàíóº ëþäèíó
â ñîá³. (Çà ². Äçþáîþ)
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ñë³â ³ ñëîâîñïîëó÷åíü äèâîñâ³ò, äóõîâíà ïëàíåòà.
• Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó êîæíîãî âèñëîâëþâàííÿ.
• Ïîáóäóéòå âëàñíå ì³ðêóâàííÿ ùîäî ðîë³ ð³äíî¿ ìîâè â æèòò³ ëþäèíè.
4. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, âñòàâëÿþ÷è íà ì³ñö³ êðàïîê ïðîïóùåí³ áóêâè.
1. Óêðà¿íñ...êà ìîâà çà ñâî¿ìè â...ðàæàëüíèìè ìîæëèâîñòÿìè,
ëåêñè÷íèì àðñåíàëîì, îñîáëèâîþ ìóç...êàëüí³ñòþ íàëåæèòü äî íàéðî...-
âèíåí³øèõ ìîâ ñâ³òó. (Ä. Ïàâëè÷êî) 2. ...Íàøà ìîâà – ÿê ÷àð³âíà ï³ñíÿ,
ùî âì³ùóº â ñîá³ ³ ïàëêó ëþáîâ äî Â³...÷èçíè, ³ ÿðèé ãí³â äî âîðîã³â, ³
âîë...ëþáí³ äóìè íàðîäí³¿, ³ í³æí³ çàïàõè ð³äíî¿ ç...ìë³. (Ï. Òè÷èíà)
3. Ñëîâî íàøå ïð... áàãàòå ³ ïàõó÷å, í³áè ì’ÿòà. (Â. Êî÷åâñüêèé)
4. Âèâ÷àéòå ìîâó óêðà¿íñ...êó, äçâ³íêîãîëîñó, í³æíó, ÷àð³âíó, ïð...
êðàñíó, ìèëó ³ ÷óäîâó, ÿê ìàò...ðèíñ...êó ï³ñíþ êîë...ñêîâó. (Î. Îëåñü)
• Âèïèø³òü ñëîâà, ÿê³ º îçíà÷åííÿìè äî ñëîâà ìîâà. ßê âîíè õàðàêòå-
ðèçóþòü íàøó ìîâó?
5. Ïðî÷èòàéòå. ßê àâòîðè õàðàêòåðèçóþòü ð³çí³ ìîâè? ßê³ îñîáëèâîñò³ âèä³-

ëÿþòü ó êîæí³é ç íèõ?
1. Í³ìåöüêà ìîâî! Ïðîõîëîäíèé ê³âø ç òâåðäèìè ê³ñòî÷êàìè ñòèãëèõ
âèøåíü. 2. Ðîñ³éñüêà ìîâî, ãàðíà ³ ñòðóíêà! Äëÿ ìåíå º â òîá³ ñâÿòà
ñâÿòèçíà. Òâ³é ñìàê äëÿ ìåíå ñìàêîì ìîëîêà çàëèøèâñÿ ³ç ðàííüîãî
äèòèíñòâà. (Ç òâ. Þ. Áåäðèêà) 3. Âñëóõàþñü ó ã³ðñüêó ãîðòàííó ìîâó ³
÷óþ â³äãîì³í êàâêàçüêèõ ëóí. (Ã. Óñà÷) 4. Âáèðàþ â ñåáå ç äîéíàìè
Ìîëäîâè ñëîâà, â ÿêèõ æèâå ï³ñåííèé ëàä. (Ã. Óñà÷)
• ßê³ â³ðø³ ïðî ð³äíó ìîâó âè çíàºòå? Ïðî÷èòàéòå îäèí ³ç íèõ âèðàçíî.
• ßê³ âèñëîâëþâàííÿ âèäàòíèõ ëþäåé ïðî ìîâó âàì çàïàì’ÿòàëèñÿ?
• Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ïëàí çâ’ÿçíîãî âèñëîâëþâàííÿ ïðî óêðà¿íñüêó ìîâó.
Ï³äãîòóéòåñÿ äî ðîçïîâ³ä³ çà ñêëàäåíèì ïëàíîì.
11
ÎÂÒÎÐÅÍÍß ÒÀ
ÓÇÀÃÀËÜÍÅÍÍß
ÂÈÂ×ÅÍÎÃÎ
§ 2. Ñï³ëêóâàííÿ ³ ìîâëåííÿ. Ñèòóàö³ÿ ñï³ëêóâàííÿ

1. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò.
Çíàõàð
Êîëèñü äàâíî ëþäè ìàëî æèëè, áî íå âì³ëè ðÿòóâàòèñÿ â³ä õâîðîá.
Ïðî ïåðøîãî íà çåìë³ çíàõàðÿ º òàêà êàçêà.
Ñëóæèâ ó àïòåêàðÿ á³äíèé õëîïåöü. ßêîñü ïðèí³ñ àïòåêàð á³ëó ãàäþêó
é íàêàçàâ ñëóç³ ¿¿ çàñìàæèòè. Àëå ñàìîìó íå ¿ñòè.
Õëîïåöü çàñìàæèâ ãàäþêó é ïîïðîáóâàâ, ÷è íå çàáóâ ïîñîëèòè.
Âèéøîâ íàäâ³ð ³ ÷óº, ùî êâ³òè, äåðåâà, ïòàõè ³ òâàðèíè ãîâîðÿòü, ÿê
ëþäè. ² â³í ¿õíþ ìîâó ðîçóì³º.
Íàêàçàâ àïòåêàð ñëóç³ âçÿòè êîøèêà òà éòè ç íèì ó ëóã çáèðàòè
ç³ëëÿ. Íàõèëèâñÿ õëîïåöü äî êâ³òêè, à âîíà ëèñòÿ÷êîì øåëåñòèòü. Òîé
øåëåñò – ÿê ñëîâà, ³ â³í ¿õ ðîçóì³º. Êâ³òêà õëîïöåâ³ ñêàçàëà, ùî ë³êóº
çàñòóäó. Òîé êèâíóâ ³ ç³ðâàâ ¿¿. Àïòåêàð öå ñïîñòåð³ã, óñå çðîçóì³â, â³äòÿâ
ñëóç³ ÿçèêà, â³äðóáàâ ðóêè ³ ïðîãíàâ.
Äîâãî áëóêàâ í³ìèé êàë³êà ë³ñîì. ßêîñü ïî÷óâ ùåáåòàííÿ äâîõ
ïòàøîê. Êîë³íöÿ ¿õíüîãî ùåáåòó áóëè ÿê ñëîâà. Õëîïåöü ¿õ ðîçóì³â.
– ×óëà, ùî öàð³âíà òÿæêî çàõâîð³ëà? – ùåáå÷å ïåðøà ïòàøêà.
– ×óëà. ² çíàþ, ÿê ¿¿ âèë³êóâàòè, – â³äïîâ³äàº äðóãà.
– À ÿê? À ÿê? – çàïèòóº ïåðøà.
– Çàâòðà âðàíö³ âèïàäå òàêà ðîñà, ùî âñ³ íåäóãè ë³êóâàòèìå...
Íàñòóïíîãî ðàíêó í³ìèé êàë³êà çìàñòèâ ðîñîþ êóëüò³ ðóê – ðóêè é
âèðîñëè. Çìî÷èâ ó ðîò³ – ÿçèê â³äð³ñ.
Òîä³ íàáðàâ ó êîíîâêó ò³º¿ ðîñè, ï³øîâ äî öàðñüêîãî ïàëàöó, ñêàçàâ
öàðåâ³ êóï³ëü äëÿ õâîðî¿ çãîòóâàòè. Íàêðàïàâ ó òó êóï³ëü ðîñè. Öàð³âíà
ñêóïàëàñü ³ âèäóæàëà.
Âäÿ÷íèé öàð õîò³â âèäàòè ñâîþ äî÷êó çà õëîï÷èíó çàì³æ. Òà òîé
áóòè öàðåâèì çÿòåì íå ñõîò³â. Ñòàâ â³í çíàõàðåì. Áàãàòüîõ ëþäåé òîé
çíàõàð âèë³êóâàâ, áàãàòüîì æèòòÿ ïðîäîâæèâ. (Íàð. òâîð÷.)
• ×îãî íàáóâ õëîïåöü, ñêóøòóâàâøè çì³¿íîãî ì’ÿñà, – çíàííÿ ìîâè
ðîñëèí ³ òâàðèí ÷è çäàòíîñò³ ìîâëåííÿ çà äîïîìîãîþ ¿õ ìîâè?
• Ùî âòðàòèâ, ïîçáóâøèñü ÿçèêà, – çíàííÿ ìîâè ðîñëèí, òâàðèí ³ ëþäåé ÷è
çäàòíîñò³ ñï³ëêóâàòèñÿ, òîáòî ñïðîìîæíîñò³ ìîâëåííÿ?
12
• ßê ñï³ââ³äíîñÿòüñÿ ìîâà ³ ìîâëåííÿ? ×è ìîæëèâå ìîâëåííÿ áåç
çíàííÿ ìîâè? ×è çàâæäè çíàííÿ ìîâè çàáåçïå÷óº ìîæëèâ³ñòü
ìîâëåííÿ?
Ìîâà º çàñîáîì ñï³ëêóâàííÿ ëþäåé, ³ â ö³é êîìóí³êàòèâí³é ôóíêö³¿ âîíà º

îñîáëèâèì âèäîì ³íòåëåêòóàëüíî¿, ìîâëåííºâî¿ ä³ÿëüíîñò³.
Ìîâëåííºâèé àêò âêëþ÷àº â ñåáå ÷îòèðè ôàçè:
– îð³ºíòóâàííÿ; – ðåàë³çàö³þ;
– ïëàíóâàííÿ; – êîíòðîëü.
Çîð³ºíòóâàòèñÿ â óìîâàõ ñï³ëêóâàííÿ – îçíà÷àº ç’ÿñóâàòè ìåòó ìîâëåííÿ,

âèçíà÷èòè, ç êèì (îäíèì àäðåñàòîì, ê³ëüêîìà ÷è ç àóäèòîð³ºþ), à òàêîæ
â îô³ö³éí³é ÷è íåîô³ö³éí³é ñèòóàö³¿ äîâåäåòüñÿ ñï³ëêóâàòèñÿ.
Ïëàíóâàííÿ ïîëÿãàº ó ïðîäóìóâàíí³ çì³ñòó òà ïðîãðàìè âèñëîâëþâàííÿ.
Âèð³øàëüíèì òóò º ïðåäìåò âèñëîâëþâàííÿ, òîáòî òåìà òà îñíîâíà äóìêà
âèñëîâëþâàííÿ, à òàêîæ éîãî ôîðìà (óñíà ÷è ïèñåìíà) òà âèä (ìîíîëîã
÷è ä³àëîã). Ïåâí³ îáìåæåííÿ íà çì³ñò âèñëîâëþâàííÿ íàêëàäàþòü ñòèëü òà
òèï ìîâëåííÿ.
Äëÿ ôàçè ðåàë³çàö³¿ ìîâëåííºâîãî àêòó âàæëèâèì º âèá³ð âèðàæàëüíèõ
çàñîá³â ìîâè (ñë³â, ãðàìàòè÷íèõ ôîðì, ñèíòàêñè÷íèõ êîíñòðóêö³é), ÿê³
ìàþòü â³äïîâ³äàòè ïðåäìåòîâ³ âèñëîâëþâàííÿ (ðîçêðèâàòè éîãî òåìó òà
îñíîâíó äóìêó).
Ôàçà êîíòðîëþ ïîëÿãàº â òîìó, ùî ìîâåöü ñï³âñòàâëÿº ðåçóëüòàò
ìîâëåííºâîãî àêòó ³ç çàäóìîì, çàâäàííÿì ñï³ëêóâàííÿ. ßêùî ìåòè ñï³ë-
êóâàííÿ íå äîñÿãíóòî, öå îçíà÷àº, ùî äîïóùåíî ïîìèëêó íà ÿê³éñü ³ç òðüîõ
ïîïåðåäí³õ ôàç. Ìîâåöü ìàº â³äøóêàòè ïîìèëêó ³ âèïðàâèòè ¿¿.
• ²ç ÿêèõ ôàç ñêëàäàºòüñÿ ìîâëåííºâèé àêò? ßê³ ä³¿ âêëþ÷àº â ñåáå

êîæíà ôàçà?
• Íàçâ³òü â³äîì³ âàì òèïè ìîâëåííÿ.
• Ïðèãàäàéòå, ÿê³ âè çíàºòå ñòèë³ ìîâëåííÿ.
• Âèçíà÷òå òèï ³ ñòèëü ìîâëåííÿ òåêñòó «Çíàõàð».
2. Ïðî÷èòàéòå ñïî÷àòêó çâåðòàííÿ, ÿê³ ìîæóòü áóòè âèêîðèñòàí³ â îô³ö³éí³é
îáñòàíîâö³, ïîò³ì ò³, ÿê³ ìîæóòü âèêîðèñòîâóâàòèñÿ â îáñòàíîâö³ íåîô³ö³éí³é.
Ïîÿñí³òü, ÿê âè ðîçóì³ºòå âèçíà÷åííÿ «îô³ö³éíà îáñòàíîâêà». ßêèì ÷èíîì íà
âèá³ð çâåðòàííÿ âïëèâàº ñòàòü ³ â³ê àäðåñàòà ìîâëåííÿ?
Ìàðèíî Âàñèë³âíî! Ïàí³ Ìàðèíî! Ìàðèíî÷êî! Ò³òîíüêî Ìàðèíî! Ìè-

ëèé ì³é Ìàðèí÷èêó! Ãðîìàäÿíêî Ìàðèíî ²âàñþê! Âåëüìèøàíîâíà äîá-
ðîä³éêî Ìàðèíî ²âàñþê! Âåëüìèïîâàæíà ïàí³ Ìàðèíî!
3. I.Âèñëîâòå âäÿ÷í³ñòü, âèêîðèñòîâóþ÷è â³äïîâ³äí³ äî ñèòóàö³¿ åòèêåòí³ ôîðìóëè
(ñëîâà ââ³÷ëèâîñò³):
– áàáóñ³ çà ñìà÷íèé ïèð³ã;
– ìàòåð³ çà âèøèòó ñîðî÷êó;
– ñïîíñîðîâ³ çà äîïîìîãó â îôîðìëåíí³ øê³ëüíîãî ìóçåþ;
– óëþáëåíîìó ïîåòó (ïðîçà¿êîâ³) çà éîãî òâîð÷³ñòü.
13
II. Ïîïðîùàéòåñÿ:
– ç ó÷èòåëåì ï³ñëÿ óðîêó;
– ç ä³äóñåì ³ áàáóñåþ, â ÿêèõ ãîñòþâàëè ïðîòÿãîì êàí³êóë;
– ç çàâó÷åì øêîëè íàïðèê³íö³ ðîçìîâè â éîãî êàá³íåò³;
– ç îäíîêëàñíèêàìè ï³ñëÿ â³äâ³äóâàííÿ òåàòðó.
4. Âèçíà÷òå òåìó, îñíîâíó äóìêó òà ôîðìó ìîæëèâîãî âèñëîâëþâàííÿ, óÿâèâøè,
ùî âè ïðèéøëè:
à) äî øê³ëüíî¿ á³áë³îòåêè; á) íà çàñ³äàííÿ øê³ëüíîãî ìîâíîãî ãóðòêà;
â) äî àïòåêè; ã) äî îäíîêëàñíèêà â äåíü éîãî íàðîäæåííÿ.
5. Ïðàöþºìî â ãðóïàõ! Ñêëàä³òü ³ «ïðîãîâîð³òü» çà îñîáàìè ä³àëîã (ïîë³ëîã),
ÿêèé ì³ã áè â³äáóòèñÿ ì³æ äâîìà (ï’ÿòüìà) îäíîêëàñíèêàìè, ÿê³ âïåðøå ï³ñëÿ
ë³òí³õ êàí³êóë çóñòð³ëèñÿ íà øê³ëüíîìó ïîäâ³ð’¿. Ïîïåðåäíüî âèçíà÷òå òåìó
é îñíîâíó äóìêó âèñëîâëþâàíü.
6. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ä³àëîã, â ÿêèé âè ìîæåòå âñòóïèòè çà îêðåñëåíèõ íèæ÷å

ñèòóàö³é. Ïîïåðåäíüî çîð³ºíòóéòåñü ó ñèòóàö³¿ ñï³ëêóâàííÿ. ßê³ ñëîâà
ââ³÷ëèâîñò³ âè âèêîðèñòàºòå â ä³àëîç³?
1. Âè âïåðøå ïðèéøëè â³äâ³äàòè õâîðîãî òîâàðèøà â ë³êàðí³, íå
çíàþ÷è í³ â³ää³ëåííÿ, äå éîãî ë³êóþòü, í³ íîìåðà ë³êàðíÿíî¿ ïàëàòè.
2. Â àâòîáóñ³ âè çíàéøëè êèìîñü çàãóáëåíó ïàðàñîëüêó.
3. Âè õî÷åòå ïðèäáàòè â êíèãàðí³ êíèæêó, îñòàíí³é ïðèì³ðíèê ÿêî¿
âèñòàâëåíî íà â³òðèí³.
§ 3. Ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ðå÷åííÿ.
Ãîëîâí³ ³ äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ.
Çâåðòàííÿ. Âñòàâí³ ñëîâà
1. Ïðî÷èòàéòå. Äîâåä³òü, ùî öå òåêñò. Äîáåð³òü äî íüîãî çàãîëîâîê ³ ïåðåêàæ³òü.
Äðåâíÿ ëåãåíäà ðîçïîâ³äàº. Íà ñâ³òàíêó íàøî¿ çåìë³ Áîã îãëÿäàâ
òâîð³ííÿ ðóê ñâî¿õ. Íàòîìèâøèñü, ñêàçàâ çðîáèòè â³äïî÷èíîê. Ðàçîì ç
àíãåëàìè Â³í îïóñòèâñÿ íà çåìëþ. Öÿ çåìëÿ áóëà áàãàòîþ íà ñîíöå, íà
çâ³ðà òà ïòàøîê. À íàéá³ëüøå ñïîäîáàëèñü Áîãîâ³ ëþäè òîãî êðàþ. Âñþäè
çóñòð³÷àëè éîãî õë³áîì ³ ñ³ëëþ. Áîãîâ³ ñïîäîáàëàñü òà ì³ñöèíà. Â³í ñòàâ
÷àñòî íàâ³äóâàòèñü ñþäè ç³ ñëîâàìè:
– Ðóøàéìî ó êðàé!
Êàæóòü, ç òîãî ³ ï³øëà íàçâà íàøî¿ Óêðà¿íè.
(Çà Ì. Êðèùóêîì)
• ×è çíàºòå âè ³íø³ ëåãåíäè ïðî ïîõîäæåííÿ íàçâè «Óêðà¿íà»? Ðîçêàæ³òü.

• Óñòàíîâ³òü çâ’ÿçîê ñë³â ó âèä³ëåíèõ ðå÷åííÿõ. Âèïèø³òü ³ç íèõ óñ³ ñëîâî-
ñïîëó÷åííÿ. Äîâåä³òü, ùî ñëîâà â ñëîâîñïîëó÷åíí³ ïîâ’ÿçàí³ çà çì³ñòîì ³
ãðàìàòè÷íî. Çà äîïîìîãîþ ÷îãî âèðàæàºòüñÿ ãðàìàòè÷íèé çâ’ÿçîê ñë³â
ó ñëîâîñïîëó÷åííÿõ? Ïîçíà÷òå ãîëîâíå é çàëåæíå ñëîâî â êîæíîìó
ñëîâîñïîëó÷åíí³. Âèçíà÷òå, ÿêèìè ÷àñòèíàìè ìîâè âîíè âèðàæåí³.
14
• ßê³ ñïîëó÷åííÿ ñë³â ó öèõ ðå÷åííÿõ íå º ñëîâîñïîëó÷åííÿìè?
• Âèä³ëåí³ ðå÷åííÿ ðîçáåð³òü çà ¿õ ÷ëåíàìè.
2. Êîðèñòóþ÷èñü ïîäàíîþ ñõåìîþ ³ ñàìîñò³éíî ä³áðàíèìè ïðèêëàäàìè, ðîçêàæ³òü
ïðî ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
3. Ç ïîäàíèõ ïàð ñë³â óòâîð³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ïðîàíàë³çóéòå ¿õ çà áóäîâîþ

³ çàñîáàìè çâ’ÿçêó. Òðè ç íèõ óâåä³òü ó ðå÷åííÿ.
Ð³äíà, êðàé; êâ³òó÷èé, Ìîëäîâà; Áàòüê³âùèíà, ëþáèòè; âèâ÷àòè,

³ñòîð³ÿ; â÷èòèñÿ, íàïîëåãëèâî; ö³êàâî, çíàòè; äîâ³äàòèñÿ, òðàäèö³ÿ, ïðî;
çáåðåãëèñÿ, Óêðà¿íà, â.
• Ïðèãàäàéòå, ùî íàçèâàºòüñÿ ðå÷åííÿì. ßêèìè áóâàþòü ðå÷åííÿ:
à) çà ñêëàäîì ãðàìàòè÷íî¿ îñíîâè; á) çà ê³ëüê³ñòþ ãðàìàòè÷íèõ îñíîâ;
â) çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ; ã) çà åìîö³éíèì çàáàðâëåííÿì?
• ßê³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ñòàíîâëÿòü éîãî ãðàìàòè÷íó îñíîâó? ßê³ äðóãîðÿäí³
÷ëåíè ìîæóòü ïîøèðþâàòè ãðàìàòè÷íó îñíîâó ðå÷åííÿ?
4. Ñïèø³òü. Ó êîæíîìó ðå÷åíí³ ï³äêðåñë³òü ãðàìàòè÷íó îñíîâó. Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ

ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
1. Êè¿â... Ðóñü... Óêðà¿íà... Ö³ ñëîâà ç ãëèáîêîþ øàíîáîþ ïðîìîâëÿº
êîæíèé ñâ³äîìèé óêðà¿íåöü, áî âèðàæàþòü âîíè äóõîâíó áëèçüê³ñòü
äî çåìë³ ñâî¿õ áàòüê³â, ðîäîâîäó óêðà¿íñüêîãî, éîãî ñëàâíî¿ ³ âîäíî÷àñ
òðàã³÷íî¿ ³ñòîð³¿. (Ð. Ðàäèøåâñüêèé) 2. ª â ñâ³ò³ çâàáè íåìàë³, ö³êàâà
ñòåæêà êîæíà... Àëå äî ð³äíî¿ çåìë³ çáàéäóæèòèñü íå ìîæíà. (Â. Êîëî-
ì³ºöü) 3. ß – óêðà¿íåöü. Íàä Äí³ïðîì ñòî¿òü â ñàäó âèøíåâ³ì õàòà,
êóù³ êàëèíè ï³ä â³êíîì, êðèíèöÿ, æóðàâåëü ç öåáðîì ³ ñêèáêà ì³ñÿöÿ
ùåðáàòà... ß – óêðà¿íåöü. Êðàþ ì³é, òà ÿê æå ìîæíà íå ëþáèòè Äí³ïðà
â çàìð³¿ ãîëóá³é, äîíåöüêèé ñòåï, ìîðñüêèé ïðèá³é, ñï³â âå÷îðîâî¿
òðåìá³òè? (². Íåõîäà)
• Çðîá³òü ñèíòàêñè÷íèé ðîçá³ð áóäü-ÿêèõ äâîõ ðå÷åíü (óñíî).
5. Ïðèãàäàéòå, ÿê³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ìîæóòü áóòè îäíîð³äíèìè. Ðîçãëÿíüòå ñõåìè
âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â ïðè îäíîð³äíèõ ÷ëåíàõ ðå÷åííÿ.
• Çà áóäü-ÿêèìè òðüîìà ìîäåëÿìè ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ.

15
6. Çàïèø³òü ðå÷åííÿ, ðîçñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ðîçä³ëîâ³ çíàêè.
Õîäèòü îñ³íü ïî äîëèí³ ³ ñíóº ñâî¿ ñ³ò³. Îáñíóâàëà äèìàìè ãîðè çàïîâíèëà
ìðÿêîþ ÿðè ïîòÿãëàñÿ ñ³ðîþ êóðÿâîþ çà òå÷³ºþ ð³ê ³ ïîòîê³â ïîñóíóëà
òóìàíàìè ïî øëÿõàõ. Ï³ä ¿¿ äîòèêîì òèõíóòü ãîëîñè ñï³âè òà âèêðèêè... (Â. Âèí-
íè÷åíêî) Óñå â ÷åêàíí³ ñï³ë³ êðàïë³ ðîñ çåìëÿ ³ ì³ñÿöü âèøí³ ³ òîïîë³.
(Á. Îë³éíèê) Ëóêè ãîðè ïèøí³ ñàäè âñå çåëåíå ³ ïðèíèøêëå. (Î. Ãîí÷àð)
• Ï³äêðåñë³òü îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ.
• Çðîá³òü ñèíòàêñè÷íèé ðîçá³ð ïåðøîãî ðå÷åííÿ.
7. Ïðî÷èòàéòå êàçêó â îñîáàõ.
Õâîð³ëà â ìàìè äèòèíêà. Íî÷àìè ìàòóñÿ ñï³âàëà ¿é êîëèñàíîê.
Ïðèéøîâ ä³äóñü ³ êàæå: «Ïóñòè, æ³íî÷êî, ïåðåíî÷óâàòè!» Êîëè ïîáà÷èâ
äèòÿ, ïîõèòàâ ãîëîâîþ é ãîâîðèòü: «Ëÿãàé ñïî÷èíü, à ÿ äîãëÿíó äèòèíó».
Âïàëà æ³íêà, çàñíóëà.
Óðàíö³ ïðîêèíóëàñü, à ä³äà ç äèòèíêîþ ñë³ä ïðîñòèã. Âèá³ãëà íàäâ³ð ³
áà÷èòü ÷îðíó ïàííó. Ïèòàº â íå¿: «Ïàííî÷êî, êóäè ä³ä ïîí³ñ ìîº äèòÿ?»
À òî áóëà Í³÷. Ãîâîðèòü âîíà æ³íö³: «Ñêàæó, ëþáà, é äîðîãó ïîêàæó,
àëå âèñï³âàé ìåí³ ï³ñí³, ùî ñï³âàëà äèòèí³!»
Òà âèñï³âàëà. Í³÷ ñêàçàëà: «Á³æè ò³ºþ ñòåæêîþ, âîíà òåáå ïðèâåäå! Òî
ñìåðòü òâîº äèòÿ çàáðàëà».
Ïðèâåëà ñòåæêà æ³íêó äî ë³ñîâî¿ õèæêè. Ñìåðòü äèòèíó ùå íå
ïðèíåñëà, áî ìàìèíå ñåðöå ¿¿ âèïåðåäèëî.
Òóò ä³ä íà ïîðîç³: «ß òîá³ òâî¿ ï³ñí³ ïîâåðíó, ò³ëüêè çàëèø ìåí³ äèòèíó!»
Íå çãîäèëàñÿ ìàòè. Â³ääàâ ¿é ä³ä äèòÿ, à ñàì óïàâ ³ íà ïîðîõ ðîçñèïàâñÿ.
(Çà íàð. êàçêîþ)
• Çíàéä³òü ðå÷åííÿ ³ç çâåðòàííÿìè. ×è âèñòóïàþòü âîíè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ?
ßê âèä³ëÿþòüñÿ çâåðòàííÿ â óñíîìó ³ ïèñåìíîìó ìîâëåíí³?
8. Êîëèñü â Óêðà¿í³ ñåëÿíè, êîçàêè çâåðòàëèñÿ äî ð³çíèõ ëþäåé ïî-ð³çíîìó,

çàëåæíî â³ä ¿õíüîãî ñîö³àëüíîãî ñòàíó, ìîâëåííºâî¿ ñèòóàö³¿. Ñêëàä³òü 4-5
ðå÷åíü òàê, ùîá ïîäàí³ ñëîâà âèñòóïàëè â ðîë³ çâåðòàíü. ßêîãî â³äì³íêà
âèìàãàº çâåðòàííÿ? Ðîç³ãðàéòå ä³àëîã.
Êîçàê, áàòüêî, îòàìàí, äðóã, ïàí, ïîáðàòèì, äîáðîä³é, ÷îëîâ³ê äîáðèé.
• Ïîÿñí³òü, äî êîãî ³ â ÿê³é ñèòóàö³¿ òàê çâåðòàëèñÿ ³ ÷îìó.
9. Ñêëàä³òü ðå÷åííÿ, ùîá ïîäàí³ ñëîâà âèñòóïàëè â íèõ ï³äìåòîì, äîäàòêîì,
îáñòàâèíîþ, çâåðòàííÿì.
Ìîëäîâà, Óêðà¿íà, ì³ñòî, ñåëî.
10. Ñïèø³òü. Óêàæ³òü íåïîøèðåí³ é ïîøèðåí³ çâåðòàííÿ. Ïîÿñí³òü óæèâàííÿ
ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
Ñëîâî íàøå! ßêå æ òè ãàðÿ÷å, íà ëàñêó – ùåäðå, íà ëþáîâ – ïðèâ³òíå,
íà â³ðó – ùèðå, íà äðóæáó – äîâãîâ³÷íå! (Ë. Ãîëîòà) Óêðà¿íî ìîÿ! Ìåí³
â ñâ³ò³ í³÷îãî íå òðåáà, ò³ëüêè ãîëîñ òâ³é ÷óòè ³ í³æí³ñòü òâîþ áåðåãòè!
(À. Ìàëèøêî) Áîæå, âåëèêèé, ºäèíèé, íàì Óêðà¿íó õðàíè! (Î. Êîíèñüêèé)
Çäðàñòóé, ñîíöå, ³ çäðàñòóé, â³òðå! Çäðàñòóé, ñâ³æîñòå íèâ. ß âîñêðåñ,
ùîá ³ç âàìè æèòè ï³ä øàëåíñòâîì âåñíÿíèõ çëèâ. (Â. Ñèìîíåíêî) Ñê³ëüêè
16
º â íàñ, ëþá³ äðóç³, äëÿ çâåðòàííÿ í³æíèõ ñë³â... (Ä. Á³ëîóñ) Óêðà¿íî!
Êè¿âñüêà äåðæàâî! Õòî áóëè íàéïåðø³ óêðàÿíè? (². Íåì÷åíêî) Ïèøè æ
ìåí³, ìàìî÷êî! Ãëÿäè ñåáå, äîðîãàÿ! (Ç ëèñò³â Ëåñ³ Óêðà¿íêè)
11. Ïðî÷èòàéòå ïîäàí³ â äâîõ êîëîíêàõ ðå÷åííÿ. ßêèì ÷èíîì âïëèâàþòü íà ¿õ
çì³ñò âèä³ëåí³ ñëîâà? Ùî âîíè îçíà÷àþòü? ×è º ö³ ñëîâà ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ?
Ðîçêàæ³òü ïðî âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â ïðè âñòàâíèõ ñëîâàõ.
12. Ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ. Âêàæ³òü âñòàâí³ ñëîâà. Ïîÿñí³òü óæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
Ãàðíèé õëîïåöü ç ³íøî¿ ïëàíåòè, ìîæå, çàâòðà â ãîñò³ çàëåòèòü. (Ë. Êîñ-
òåíêî) Ïåâíå, äîðîãè çâèòÿã äîëÿ í³êîìó íå ñëàëà. (Ì. Ñèíãà¿âñüêèé)
Íà æàëü, ÿ íå áóâàâ ³ùå ó Ëüâîâ³, ïàëêî¿ íå ñêëàäàâ éîìó ëþáîâ³.
(². Øèøîâ) Áóâà, íå ëàäæó ÿ ç ñîáîþ, áóâàº, ñàì ñîá³ íå ðàä... (Â. Ö³ëèé)
Íó, ñëîâîì, º ÷èìàëî äèâíèõ äèâ ó ö³ì ñàäó. (Ì. Ðèëüñüêèé)
• Ñêëàä³òü ñàìîñò³éíî 3 ðå÷åííÿ ç âñòàâíèìè ñëîâàìè.
13. Ïåðåïèø³òü, ðîçñòàâëÿþ÷è ðîçä³ëîâ³ çíàêè.
² ñåðïåíü ìàáóòü ïîìèëêîâî äî ìåíå ðîçöâ³â ô³àëêîâî. (Ã. Ôàëüêîâè÷)
Í³ùî íå ìîæíà çáåðåãòè íàâ³êè. À îòæå íå ïå÷àëüñÿ íå ñóìóé. (Ë. Çàêîð-
äîíåöü) Ç³éäå áóëî ç³ðîíüêà óãîð³, ÿ ñêàæó ¿é: «Ñð³áíàÿ íå ãîðè!» (ß. Ùî-
ãîë³â) Îäíèì ³ç ñèìâîë³â Óêðà¿íè áåçñóìí³âíî ñòàëà á³ëà õàòà. Çäàâàëîñü
íàëåò³â äåâ’ÿòèé âàë ³ ïðîêîòèâñÿ áóðåþ ïî ìîð³. (Ë. Êîñòåíêî) Áåðåæèñü
ïîåòå áî í³âðîêó çâóòü Õàëòóðîþ äåñÿòó ç ìóç. (Ì. Äîëåíãî)
• Çðîá³òü ñèíòàêñè÷íèé àíàë³ç äâîõ îñòàíí³õ ðå÷åíü.
§ 4. Ïðîñòå ³ ñêëàäíå ðå÷åííÿ.

Ïðÿìà ìîâà ³ ä³àëîã
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïîñòàâòå äî íüîãî ÿêîìîãà á³ëüøå ïèòàíü. Äîáåð³òü çàãî-
ëîâîê.
Ñüîãîäí³ â ë³ñ³ ñïðàâæí³é æîâòíåâèé ëèñòîïàä. Êëåíè îáñèïàþòüñÿ
â³ä íàéìåíøîãî ïîäèõó â³òåðöÿ. Ãàñíóòü îñ³íí³ âîãíåâ³ áàðâè. Íà
âîñêîâîìó ëèñò³ ç’ÿâëÿþòüñÿ áðóäí³ ïëÿìè, ³ âîíè çäàþòüñÿ Óëÿíö³
â³äáèòêîì ÷è¿õîñü ãàðíèõ ïàëüö³â. Äåÿê³ ëèñòêè, çàñèõàþ÷è, ñêðó÷óþòüñÿ
â äóäî÷êó, ³ êîëè îáåðåæíî ðîçãîðíóòè òàêèé ëèñòîê, âñåðåäèí³ â íüîìó
òðåìòèòü êðèøòàëåâà ðîñèíêà.
ßê æå ïîð³ä³ëè äåðåâà! Íà÷å äîâãî õòîñü áð³â ïî êîë³íà â îïàëîìó
ëèñò³, â çîëîòîìó øóì³, ïðèéøîâ ³ íàâñò³æ ðîç÷èíèâ ó ë³ñ³ òèñÿ÷ó ñèí³õ
â³êîíåöü. Ó êîæíå ç íèõ, ÿê ó äçåðêàëî, ïî ÷åðç³ çàçèðàº Óëÿíêà, ³ íà
òèõèõ ãàëÿâèíàõ ò³ëüêè øèïøèíà ñì³ºòüñÿ ÷åðâîíèìè ãóáàìè òà ãë³ä
÷âàíèòüñÿ ðàçêàìè êîðàë³â.
(Î. Äîí÷åíêî)
17
Ãëiä – êóùîâà êîëþ÷à • Âèçíà÷òå ãðàìàòè÷í³ îñíîâè ðå÷åíü. ßê³ ç
ðîñëèíà ç ÷åðâîíèìè ÿãî- ðå÷åíü ïðîñò³? ×îìó? Íàçâ³òü ñêëàäí³ ðå÷åííÿ.
äàìè, ÿêó âèðîùó þòü ×èì âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä ïðîñòèõ?
ÿê äåêîðàòèâíó àáî äëÿ • ßê ìîæóòü ïîºäíóâàòèñÿ ÷àñòèíè ñêëàäíîãî
æèâîïëîòó. ðå÷åííÿ? Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
2. Ç êîæíî¿ ïàðè ïðîñòèõ ðå÷åíü óòâîð³òü ðå÷åííÿ ñêëàäíå. Çàïèø³òü ñêëàäí³

ðå÷åííÿ, ï³äêðåñë³òü ãðàìàòè÷í³ îñíîâè. Ïîÿñí³òü óæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
Ðâó÷êî íàëåò³â îñ³íí³é â³òåð. Äåðåâà çàòðåì-
ò³ëè ï³ä éîãî õèæèì ïîäèõîì. Äð³áíî çàäðèæàëè Ñóäìíî – â êîð÷àõ, ïî-
áðÿçêàëüöÿ îñèêîâîãî ëèñòÿ÷êà. Ñóäîìíî ñòðå- ðèâ÷àñòî, íàïðóæåíî.
ïåíóëîñÿ ã³ëëÿ áåð³ç. Ëèøå äóá çàêëÿê ó íåïî- Çàêë êíóòè – ñòàòè ìà-
ëîðóõëèâèì â³ä õîëîäó.
ðóøí³é ã³äíîñò³. Éîãî ëèñòÿ ì³öíî é íåçðóøíî
òðèìàºòüñÿ íà ì³öíèõ òà ÷îðíèõ ã³ëêàõ.
3. Çàïèø³òü ðå÷åííÿ, ðîçñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ðîçä³ëîâ³ çíàêè.

Æóðàâë³ ëèøàþòü ãí³çäà õîëîäêîì äèõíóëè õìàðè. (Á. Îë³éíèê) Ùî
ç òîãî ùî îñ³íí³ì ÷àðàì ïðèéäå ê³íåöü? Àëå â öþ ìèòü áàøòàí æîâò³º
ïîíàä ÿðîì êóð³íü áåçâåðõèé í³áè ñïèòü ³ ãíåòüñÿ äåðåâî â³ä ïëîäó...
(Ì. Ðèëüñüêèé) Âãîð³ ãóëî é øóì³ëî à âíèçó íàëÿãàâ ñîí àæ î÷³
çëèïàëèñü. Ò³ëüêè â ãóùàâèí³ õòîñü ðóáàâ äóáîâèé ïåíüîê ³ â³í ãëóõî
äçâåí³â íà îñ³ííüîìó â³òð³, ÿê êàçêîâèé ï³ä çåìëåþ äçâ³í. (Ñ. Âàñèëü÷åíêî)
4. Ïðî÷èòàéòå, ïðàâèëüíî ³íòîíóþ÷è ðå÷åííÿ ç ïðÿìîþ ìîâîþ. Âêàæ³òü ñëîâà
àâòîðà òà ÷èþñü ìîâó, ïåðåäàíó äîñë³âíî. Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ
çíàê³â. Íàêðåñë³òü ñõåìè ðå÷åíü ç ïðÿìîþ ìîâîþ.
ÇÅÌËß
«Çåìëÿ äàº âñå ³ çàáèðàº âñå», – ãîâîðèëè ñòàðîäàâí³ îðà÷³. «Çåìëÿ
– ìàòè íàøà, âñ³õ ãîäóº ³ ïåñòèòü», – ñòâåðäæóâàëè ¿õí³ íàùàäêè. «Õòî
íà çåìë³ ñèäèòü, òîé íå âïàäå, – â÷èëè ñåëÿíè ñâî¿õ ä³òåé. – Íå âèïóñêàé
çåìë³ ç ðóê, òðèìàéñÿ ì³öíî çà íå¿ – âîíà ºäèíà âàñ íå çðàäèòü».
Ãëèáîêó ïîâàãó â³ä÷óâàëà ëþäèíà äî çåìë³-òðóä³âíèö³, ÿêà «ïàðóº
òà ëþäÿì õë³á ãîòóº». Âïåâíåíèé ó ñîá³ ëèöàð-êîçàê, ö³ëóþ÷è çåìëþ àáî
íàâ³òü ç’¿äàþ÷è ¿¿, âèãóêóâàâ: «Êëÿíóñü çåìëåþ». Çåìëåþ ë³êóâàëèñÿ,
ïðèêëàäàþ÷è ¿¿ äî ðàí, ÿê îáåð³ã çåìëþ áðàëè ç ñîáîþ â äîðîãó.
(Çà Â. Ñóïðóíåíêîì)
• ßê ñòàâèëèñÿ äî çåìë³ íàø³ ïðåäêè? ×îìó?
• ßê ñòàâëÿòüñÿ äî çåìë³ íàø³ ñó÷àñíèêè?
• Ñêëàä³òü íåâåëèêèé òâ³ð-ðîçäóì ïðî çåìëþ.
5. Ñïèø³òü, ðîçñòàâëÿþ÷è ðîçä³ëîâ³ çíàêè. Âèñëîâòå ñâîº ñòàâëåííÿ äî ïðî÷è-
òàíîãî.
Çðîáè õàòó ç ëîáîäè à â ÷óæóþ íå âåäè âèìàãàëà ìîëîäà äðóæèíà
â³ä ÷îëîâ³êà. Ñâîÿ ìàçàíêà ë³ïøà â³ä ÷óæî¿ ñâ³òëèö³ â³äìîâëÿâ ä³ä îíóêàì
ÿê³ çàïðîøóâàëè æèòè äî ñåáå. ² ìîëîäà ãîñïîäèíÿ ³ ñòàðèé ãðå÷êîñ³é
18
ââàæàëè ïî-ñïðàâæíüîìó ð³äíèì íàä³éíèì ³ çàòèøíèì æèòëîì ëèøå
ñâîþ îñîáèñòó îñåëþ. Âîíè êàçàëè ×èÿ õàòà òîãî é ïðàâäà.
(Íàð. òâîð÷.)
6. Ïðî÷èòàéòå, äîáåð³òü çàãîëîâîê äî òåêñòó. ßêó ôóíêö³þ âèêîíóº ä³àëîã?
Ïîÿñí³òü ðîçä³ëîâ³ çíàêè ïðè ä³àëîç³.
Ó íàðîä³ êàæóòü, ùî Ðóæà êîëèñü áóëà äóæå êðàñèâîþ ä³â÷èíîþ.
Âîíà, ÿê ¿¿ ñåñòðè – Ìàëüâà òà Ï³âîí³ÿ, ë³êóâàëà ëþäåé â³ä ñåðäå÷íèõ
õâîðîá. ² ïðèéøîâ ÿêîñü äî íèõ ë³êóâàòèñÿ Çèìîâèé Â³òåð. Ïîñòóêàâ ó
äâåð³ òà é ïèòàº, à ÷è òóò ä³â÷àòà-êðàñóí³ æèâóòü, ùî ëþäåé ë³êóþòü,
çäîðîâ’ÿ äàþòü.
– Òóò, – â³äïîâ³ëà Òðîÿíäà.
– Òî âïóñò³òü äî õàòè.
– À õòî òè áóäåø?
– Òîé, õòî ãîðè âåðíå, ñòðàõó íàãàíÿº, ëþäåé â³ä ñîíöÿ îáåð³ãàº.
– À ÷è íå çàâäàñè òè íàì øêîäè?
– Í³!
Â³ä÷èíèëà Òðîÿíäà äâåð³ ³ âëåò³â ó õàòó Â³òåð, â³òðèñüêî.
– Íà ùî ñêàðæèøñÿ? – ñïèòàëà Ìàëüâà.
– Íà áåçñèëëÿ ç Ìîðîçîì áîðîòèñÿ.
– À ÷è äîáðå òè ùîñü â÷èíèâ ëþäÿì?
– Í³!
– Òî çà ùî æ òîá³ ñï³â÷óâàòè?
– Çà òå, ùî ÿ õâîðèé.
– Àëå ìè ëèø äîáðèì ëþäÿì ïîìàãàºìî, – â³äïîâ³ëè ä³â÷àòà.
Òîä³ äìóõíóâ â³òåð íà ñåñòåð ³ ïåðåòâîðèâ ¿õ íà êâ³òè. À ëþäè íàâåñí³
âèñàäèëè ¿õ ó êâ³òíèê. Ìàëüâó êîëî â³êíà áëèæ÷å, ï³âîí³þ – äî âîäè,
ðóæó – äî ñîíöÿ. Òàê ³ ðîñòóòü ñåñòðè, ñâîºþ êðàñîþ ëþäåé ìèëóþòü.
Ó â³íî÷êó æ öå ñèìâîë â³ðè, íàä³¿, ëþáîâ³.
(Ç æóðíàëó)
• ²íñöåíóéòå ëåãåíäó.
• ßê³ ùå ëåãåíäè ïðî ðîñëèíè âè çíàºòå? Îäíó ç íèõ çàïèø³òü. Ðîçìîâó
ì³æ îñîáàìè (÷è ïåðñîíàæàìè) ïåðåäàéòå ÷åðåç ä³àëîã.
• Çðîá³òü ôîíåòè÷íèé ðîçá³ð âèä³ëåíèõ ñë³â.
7. Ñïèø³òü, ïîñòàâòå ïîòð³áí³ ðîçä³ëîâ³ çíàêè. Ïðî ÿêèé çâè÷àé òóò ³äåòüñÿ?
Äîáðèäåíü, çäîðîâ³ áóäüòå ç Êóïàéëîì.
Áóäüòå é âè çäîðîâ³.
À ÷è íåìàº ó âàñ ñÿêîãî-òàêîãî, äàâíî çàñòàð³ëîãî, ãåòü ñïîðîø³ëîãî?
Ó äóø³ íå òðèìàþ, à íà ïîäâ³ð’¿, ìîæå, ùîñü ³ çàâàëÿëîñÿ.
Òîä³ âèì³òàéòå, ùîá âîíî ïðàõîì ï³øëî ó âîãí³ Êóïàéëà.
Õàé óñå ïîãàíå é çëå ïðîïàäàº, à ãàðíå é äîáðå çîñòàºòüñÿ é ðîçðîñ-
òàºòüñÿ.
(Þ. Êëèìåöü)
• Êîëè â³äçíà÷àþòü ñâÿòî Êóïàéëà? ßê³ çâè÷à¿ ïîâ’ÿçàí³ ç öèì ñâÿòîì?
• Ðîçáåð³òü çà áóäîâîþ ñëîâà çàñòàð³ëîãî ³ çàâàëÿëîñÿ.
19
§ 5. Òåêñò. Âèäè çâ’ÿçêó ðå÷åíü ó òåêñò³.
Ñêëàäíèé ïëàí òåêñòó
1. Ïðî÷èòàéòå ïîäàí³ ðå÷åííÿ ³ çàïèø³òü ¿õ ó òàê³é ïîñë³äîâíîñò³, ùîá âîíè óòâîðèëè
òåêñò. Äîáåð³òü äî íüîãî çàãîëîâîê. Âèçíà÷òå éîãî òåìó é îñíîâíó äóìêó.
Ï³øîâ õâîðèé äî ìóäðîãî Ëèñà. Â í³ñ óäàðèâ éîìó òàêèé ìèëèé çàïàõ,
ùî ãîëîâà â³äðàçó ïåðåñòàëà áîë³òè. Òà äå ¿¿ âåäìåäåâ³ âçÿòè? Ç òîãî ÷àñó,
ÿê çàáîëèòü ó âåäìåäÿ ãîëîâà, â³í éäå íà ïàñ³êó. Òîé óì³â ë³êàðþâàòè.
Âåäì³äü ñïèòàâ: «Áäæ³ëî÷êè! Òî â âàñ íå ìàòåðèíêà ïàõíå?» Ëèñ ïîðàäèâ
íåäóæîìó ïîíþõàòè ìàòåðèíêó. Âåäì³äü çðàçó æ âñàäèâ ëàïó äî âóëèêà.
Ðàç ó âåäìåäÿ ñòðàøåííî ðîçáîë³ëàñÿ ãîëîâà. ßêîñü çàéøîâ âåäì³äü äî
áäæ³ë íà ïàñ³êó. «Ìàòåðèíêà, ìàòåðèíêà!» – çàãóëè áäæîëè õîðîì.
• Ïðèãàäàéòå âèçíà÷åííÿ òåêñòó. Íàçâ³òü îçíàêè òåêñòó.
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, âêàæ³òü â íüîìó çà÷èí, îñíîâíó ÷àñòèíó òà ê³íö³âêó.
Âèçíà÷òå, ÿêèì âèäîì çâ’ÿçêó ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ ðå÷åííÿ òåêñòó.
Ìåäîíîñíà áäæîëà íàëåæèòü äî ãðóïè òàê çâàíèõ ãóðòîâèõ êîìàõ, ÿê³
æèâóòü ñ³ì’ÿìè. Ó áäæîëèí³é ñ³ì’¿ ê³ëüêà äåñÿòê³â òèñÿ÷ ðîáî÷èõ áäæ³ë,
îäíà ìàòêà ³ ïîð³âíÿíî íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü òðóòí³â.
Áóäîâà âíóòð³øí³õ îðãàí³â áäæîëè ñêëàäíà. Ñåðåä íèõ ìîæíà ðîçð³çíèòè
îðãàíè òðàâëåííÿ, îðãàíè êðîâîîá³ãó, äèõàííÿ òà âèä³ëåííÿ. Äî öüîãî ïåðåë³êó
ñë³ä äîäàòè âîñêîâ³ çàëîçè.
Áäæîëèíà îòðóòà íà ð³çíèõ ëþäåé ³ òâàðèí ä³º ïî-ð³çíîìó. Íàé÷óò-
ëèâ³øèìè äî íå¿ º êîí³. ²íîä³ ê³íü ãèíå â³ä óæàëåíü äåñÿòêà áäæ³ë. Äëÿ
á³ëüøîñò³ ëþäåé îòðóòà öèõ êîìàõ íåøê³äëèâà. Âîíà âèêëèêàº ëèøå
á³ëü òà íåçíà÷íèé îïóõ, ÿêèé øâèäêî ïðîõîäèòü.
Óë³òêó â ñèëüí³é áäæîëèí³é ñ³ì’¿ áëèçüêî 70 òèñÿ÷ ðîáî÷èõ áäæ³ë.
Íà çì³íó ñòàðèì ïîñò³éíî âèâîäÿòüñÿ ç ëÿëå÷îê ìîëîä³, òàêèì ÷èíîì,
áäæîëèíà ñ³ì’ÿ ïîñò³éíî îíîâëþºòüñÿ.
(Ç äèòÿ÷î¿ åíöèêëîïåä³¿)
Ðå÷åííÿ òåêñòó ìîæóòü áóòè ïîâ’ÿçàí³ ïîñë³äîâíèì (ëàíöþãîâèì) àáî

ïàðàëåëüíèì çâ’ÿçêîì.
Ïðè ëàíöþãîâîìó çâ’ÿçêó êîæíå íàñòóïíå ðå÷åííÿ çà çì³ñòîì çàëåæèòü
â³ä ïîïåðåäíüîãî. Äóìêà, âèðàæåíà â ïîïåðåäíüîìó ðå÷åíí³, ðîçâèâàºòüñÿ,
êîíêðåòèçóºòüñÿ, ðîçøèðþºòüñÿ â íàñòóïíîìó. Ëàíöþãîâèì çâ’ÿçêîì
ïîºäíàí³ ðå÷åííÿ ïîäàíîãî â ïîïåðåäí³é âïðàâ³ òåêñòó.
Ïðè ïàðàëåëüíîìó ñïîñîá³ çâ’ÿçêó ê³ëüêà íàñòóïíèõ ðå÷åíü çà çì³ñòîì
çàëåæàòü â³ä îäíîãî ðå÷åííÿ.
Îáèäâà ñïîñîáè çâ’ÿçêó óâèðàçíþþòü ñõåìè:
Ïîñë³äîâíèé (ëàíöþãîâèé) ñïîñ³á çâ’ÿçêó
Íàïðèêëàä: Îðãàí çàõèñòó ðîáî÷î¿ áäæîëè – æàëî. Âîíî ñõîâàíå ï³ä ÷åðåâ-
öåì. Òàì æå, óíèçó ÷åðåâöÿ, çíàõîäÿòüñÿ îòðóéí³ çàëîçè. Ç íèõ ó çàïîä³ÿíó
æàëîì ðàíêó âèëèâàºòüñÿ îòðóòà.
20
Ïàðàëåëüíèé ñïîñ³á çâ’ÿçêó
Íàïðèêëàä: Áäæîëà–ñïðàâæíÿ òðóä³âíèöÿ. Âîíà çáèðàº êâ³òêîâèé íåêòàð.

Âîíà îïèëþº êâ³òè. Áæäîëà ïåðåðîáëÿº íåêòàð íà ìåä.
3. Ç’ÿñóéòå òåìó òà îñíîâíó äóìêó òåêñòó ³ç âïðàâè ¹ 2. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

ßê³ ì³êðîòåìè ìîæíà âèä³ëèòè â òåêñò³? ßê ì³êðîòåìè ñï³ââ³äíîñÿòüñÿ ç
àáçàöàìè?
Äëÿ òîãî ùîá ñêëàñòè ïëàí òåêñòó, ñë³ä âèçíà÷èòè éîãî ì³êðîòåìè.
Ì³êðîòåìè – öå ÷àñòèíè çàãàëüíî¿ òåìè òåêñòó.
Ì³êðîòåìà ðîçêðèâàºòüñÿ â îäíîìó àáçàö³. Äàòè ÷³òê³ é ñòèñë³ âèçíà÷åííÿ
ì³êðîòåì òåêñòó – çíà÷èòü ñêëàñòè éîãî ïëàí.
Ì³ðêóéìî ðàçîì!
Ñêëàäíèé ïëàí òåêñòó çàïèñóºòüñÿ òàê:

1. Ñêëàä áäæîëèíî¿ ñ³ì’¿:
à) ðîáî÷³ áäæîëè;
á) ìàòêà;
â) òðóòí³.
• Â³äòâîð³òü óâåñü ñêëàäíèé ïëàí ó ñâî¿õ çîøèòàõ çà ïîäàíèì çðàçêîì.
21
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó, ç’ÿñóéòå ì³êðîòåìè. Äàâøè ì³êðîòåìàì
íàçâè, ñêëàä³òü ïëàí òåêñòó (ñêëàäíèé). Ïåðåêàæ³òü òåêñò çà ïëàíîì
(óñíî).
Íåìîæëèâî ïåðåðàõóâàòè âñ³ òðàâè é êâ³òè, ùî ÷àð³âíèìè êèëèìàìè,
ñêàòåðòèíàìè ³ êîâäðàìè ïîêðèâàþòü ñòåïè, óçë³ññÿ, ñõèëè ã³ð. Òà º ñå-
ðåä öüîãî ðîçìà¿òòÿ ðîñëèíè, ÿê³ ñåðöþ óêðà¿íöÿ îñîáëèâî äîðîã³.
Óëþáëåíà ðîñëèíà óêðà¿íö³â – áàðâ³íîê. Éîãî ëèñòÿ çàëèøàºòüñÿ çåëå-
íèì ³ ìîðîçíî¿ çèìîâî¿, ³ ñïåêîòíî¿ ë³òíüî¿ ïîðè. Ââàæàëîñÿ, ùî òîé, õòî
ïîñàäèòü áàðâ³íîê ó ñåáå íà ïîäâ³ð’¿, îáîâ’ÿçêîâî äî÷åêàºòüñÿ ùàñòÿ.
Ó äàëåêó ïîäîðîæ óêðà¿íåöü çàâæäè áðàâ ïó÷å÷îê ÷åáðåöþ. Éîãî
ãîñòðèé àðîìàò íàãàäóâàâ ïðî òåïëî ð³äíî¿ äîì³âêè. Ó íàðîä³ ÷åáðåöü
íàçèâàþòü «áîãîðîäèöüêîþ òðàâîþ», «ìàòåðèäóøêîþ». ×åáðåöü øèðîêî
çàñòîñîâóºòüñÿ â íàðîäí³é ìåäèöèí³ äëÿ ë³êóâàííÿ ïðîñòóäíèõ çàõâî-
ðþâàíü. Ïàñ³÷íèêè ââàæàþòü ÷åáðåöü îäíèì ç íàéêðàùèõ ìåäîíîñ³â.
Äàâíþ ñëàâó ìàº ºâøàí-ç³ëëÿ. Õòî ìàâ ïðè ñîá³ öþ òðàâó, í³êîëè íå
çàáóâàâ ïðî ð³äíó çåìëþ.
Ðîñëèííèé ñâ³ò Óêðà¿íè ³ Ìîëäîâè íàäçâè÷àéíî áàãàòèé. Êîæíà
òðàâèíêà, ñòåáëèíêà, ëèñòî÷îê ³ êâ³òî÷êà º íåïîâòîðíèìè.
(Ç æóðíàëó)
§ 6. Ëåêñèêîëîã³ÿ
1. Ïðî÷èòàéòå êàçêó.
Íå çà ìîðÿìè ³ íå çà ãîðàìè, à ó âñ³ì âàì â³äîì³é Êðà¿í³ Çíàíü æèëè
ñîá³ íå ä³ä ³ áàáà, ³ íå Êóðî÷êà Ðÿáà, à çâè÷àéí³ Ë³òåðè. Æèëè âîíè
äðóæíî ³ çëàãîäæåíî, áî êîæíà çíàëà ñâîº ì³ñöå â Àëôàâ³ò³. Àëå îäíîãî
ðàçó Ì’ÿêîìó Çíàêîâ³ íàáðèäëî áóòè îñòàíí³ì, ³ â³í óò³ê ç Àçáóêè.
Çâè÷àéíî, í³õòî á ³ íå ïîì³òèâ çíèêíåííÿ ö³º¿ íàéòèõ³øî¿ ³ íàéñêðîìí³-
øî¿ Ë³òåðè, ÿêáè ïåðåä íåþ íå ñòîÿëà ïèõàòà ³ çàðîçóì³ëà Ë³òåðà ß. «Àõ,
òàê, – ñêðèêíóëà âîíà, – òî é ìåíå â Àëôàâ³ò³ âè á³ëüøå íå ïîáà÷èòå».
À çà íåþ ðîçá³ãëèñÿ é ³íø³ Ë³òåðè.
Ïî÷àëèñÿ ó Êðà¿í³ Çíàíü ëþò³ ñóïåðå÷êè òà ÷âàðè, ³ íåâ³äîìî, ÷èì áè
çàê³í÷èëèñÿ âîíè, ÿêáè íå ñõàìåíóëèñÿ Ë³òåðè Ñ, Ë, Â ³ äâ³ ñåñòðè Î òà íå
îá’ºäíàëèñÿ ó ñï³ëêó, ÿêó íàçâàëè ÑËÎÂÎ. Çàïàíóâàëî Ñëîâî íàä ë³òå-
ðàìè, áî ìàëî âîíî çíà÷åííÿ, à îòæå, ñèëó. Òà íåäîâãî òàê áóëî. Áî ñòàëè
é ³íø³ Ë³òåðè îá’ºäíóâàòèñü ó ð³çí³ ñëîâà. Áàãàòî ç íèõ ìàëè ó âîëîä³íí³
îäíå ³ íàâ³òü ê³ëüêà çíà÷åíü, áóëè âîíè çíàòíèìè ³ ðîäîâèòèìè, òîìó íàçâàëè
¿õ Ïîâíîçíà÷íèìè. À òèì, ùî ïðèï³çíèëèñü ó Êîðîë³âñòâî Ëåêñèêè, íå
ä³ñòàëîñÿ Ëåêñè÷íîãî Çíà÷åííÿ, ³ çìóøåí³ âîíè áóëè éòè íà Ãðàìàòè÷íó
Ñëóæáó äî Ïîâíîçíà÷íèõ Ñë³â, òîìó é íàçâàëè ¿õ Ñëóæáîâèìè.
• ßê³ ñëîâà º ïîâíîçíà÷íèìè? ×îìó âîíè îòðèìàëè òàêó íàçâó?
• Íàçâ³òü ñëóæáîâ³ ñëîâà. ×è ìàþòü âîíè ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ?
• Ùî òàêå ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ñëîâà? Ïîêàæ³òü öå íà ïðèêëàäàõ.
• ßêå ùå çíà÷åííÿ, êð³ì ëåêñè÷íîãî, ìàº ñëîâî?
• ßêå çíà÷åííÿ ñë³â íàçèâàºòüñÿ ïðÿìèì, ÿêå – ïåðåíîñíèì? Íàâåä³òü
ïðèêëàäè. ßê³ ñëîâà îäíîçíà÷í³, ÿê³ – áàãàòîçíà÷í³?
22
2. Âêàæ³òü, ÿê³ ñëîâà ìàþòü ò³ëüêè ãðàìàòè÷íå çíà÷åííÿ, à ÿê³ – ³ ãðàìàòè÷íå, ³
ëåêñè÷íå. ×è ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ âñ³õ ñë³â âàì â³äîìå? Äå ìîæíà äîâ³äàòèñÿ
ïðî çíà÷åííÿ íåçíàéîìèõ ñë³â?
Ó ìîâ³ º îäèíèöÿ, áåç âèâ÷åííÿ ÿêî¿ íåìèñëèìå ï³çíàííÿ âñüîãî
ìåõàí³çìó ìîâè. Öÿ îäèíèöÿ – ñëîâî.
Óñ³ ä³ÿííÿ íàø³, äóìè ³ ñïîä³âàííÿ çàêð³ïëþþòüñÿ ó ñëîâ³. Ñëîâî – íàøå
íàéç³ðê³øå îêî, íàéìîãóòí³øà ñèëà. Ó ñëîâ³ ïîñòàþòü ïåðåä íàøèì çîðîì
ñòîð³íêè äàâíüî¿ ³ñòîð³¿ ³ çäîáóòêè ìàéáóòíüîãî. Ïðîìîâëÿþòü äî íàñ âèñîê³
ñí³ãîâ³ âåðøèíè ã³ð, âîäîñïàäè Àìåðèêè ³ Àôðèêè, ëüîäîâ³ ïóñòåë³ Àðêòè-
êè, ãëèá³íü êîñìîñó. Ñòàþòü çðèìèìè íàéäð³áí³ø³ ÷àñòèíêè âñåñâ³òó.
Çà äîïîìîãîþ ñëîâà ìè ïðîíèêàºìî ó äóìè ³ ïî÷óòòÿ, ÿê³ õâèëþâàëè
ëþäåé çà òèñÿ÷îë³òòÿ äî íàñ. Ñëîâî – íàéâ³ðí³øèé ïîñëàíåöü ç ìèíóëîãî
â ñüîãîäåííÿ ³ ç ñüîãîäåííÿ ó ïðèéäåøíº. Çàâäÿêè éîãî ìîãóòíîñò³ íå çàìó-
ëþºòüñÿ äîñâ³ä ëþäñüêèé. Öå ñõîâàíêà ìóäðîñò³ ³ íåâìèðóùîñò³ íàðîäó.
(Çà ². Âèõîâàíöåì)
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ âèä³ëåíèõ ñë³â.
• Âèñëîâòå ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ ùîäî ðîë³ ñëîâà â æèòò³ ëþäèíè.
3. Ïðî÷èòàéòå. Ïðî ÿê³ ìîâí³ ÿâèùà ãîâîðèòü àâòîð, àëå íå íàçèâàº ¿õ?
ÇÀÉÌÀªÒÜÑß ÇÎÐß
Çàáàðâëåííÿ íåáà çì³íþº ñîíöå. Öå ³ çâåòüñÿ ç³ðíèöåþ, ñâ³òîâîþ
çîðåþ, ñâ³òàíêîì. Ìè ãîâîðèìî: âå÷³ðíÿ çîðÿ çãàñàº – ³ â íàø³é óÿâ³
ïîñòàþòü ö³ë³ êàðòèíè: áåçêðà¿ ïîëÿ, çàñ³ÿí³ ïøåíèöåþ, ïàõîù³ êîëîñê³â,
äçâ³íêà ï³ñíÿ íà ïîë³, òåìíà ä³áðîâà...
Êîëè îáð³é ïî÷èíàº ñâ³òë³øàòè, êàæóòü: çàéìàºòüñÿ çîðÿ. À ïîäèâ³òüñÿ
çàðàç íà ç³ðêè: çäàºòüñÿ, í³áè òîíåíüê³ ïðîìåí³, ÿê çîëîò³ íèòî÷êè,
âèñîòóþòüñÿ íà çåìëþ, ³ñêðÿòüñÿ. Öå ìåðåõò³ííÿ. Çîð³ ìåðåõòÿòü.
ßê òîíêî ï³äì³òèâ íàðîä êðàñó ïðèðîäè, ÿêèìè âèðàçíèìè,
ÿñêðàâèìè, ñîêîâèòèìè, çàïàøíèìè ñëîâàìè íàçâàâ ¿¿ ÿâèùà! Ñê³ëüêè
º ñë³â, ÿê³ îçíà÷àþòü ëèø òå, ùî â³äáóâàºòüñÿ ç âîãíåì: ãîðèòü, ïàëàº,
áëèùèòü, æåâð³º, ïîëóì’ÿí³º... ² êîæíå ñëîâî ìàº ñâ³é â³äò³íîê.
(Çà Â. Ñóõîìëèíñüêèì)
• ×è º â òåêñò³ áàãàòîçíà÷í³ ñëîâà? ×èì âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ â³ä îìîí³ì³â?
Îáμðóíòóéòå ñâîþ â³äïîâ³äü.
• ßê³ ñëîâà íàçèâàþòüñÿ ñèíîí³ìàìè? ßêà ¿õ ðîëü ó ìîâëåíí³? Çíàéä³òü
ñèíîí³ìè â òåêñò³.
• Óÿâ³òü çàõ³ä ñîíöÿ. Îïèø³òü öå ÿâèùå. Âæèâàéòå ñèíîí³ìè, ñëîâà â
ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³, ïîð³âíÿííÿ.
• Çíàéä³òü ñëîâà ç ì’ÿêèì çíàêîì. Ïîÿñí³òü ¿õ íàïèñàííÿ.
Ïðèãàäàéòå ïðàâèëà âæèâàííÿ ì’ÿêîãî çíàêà.
4. Íà ï³äñòàâ³ ïîäàíîãî òåêñòó ï³äãîòóéòå ïîâ³äîìëåííÿ íà ë³íãâ³ñòè÷íó òåìó

çà êîëåêòèâíî ñêëàäåíèì ïëàíîì.
Àíòîí³ìè – öå ñëîâà ç ïðîòèëåæíèì çíà÷åííÿì. Ïðîòå íå êîæíå
ñëîâî ìîæå ä³áðàòè ñîá³ àíòîí³ì³÷íó ïàðó. Îáîâ’ÿçêîâîþ óìîâîþ
àíòî í³ì³÷íîñò³ º çì³ñòîâà ñï³ââ³äíîñí³ñòü ñë³â. Íàïðèêëàä,
23
àíòîí³ìè «á³ëèé» ³ «÷îðíèé» âèðàæàþòü ïðîòèëåæíèé çì³ñò. Âîäíî÷àñ
âîíè îá’ºäíóþòüñÿ çíà÷åííÿì êîëüîðó ÿê ÿâèùà îäíîãî ïëàíó.
Çà äîïîìîãîþ ïðîòèñòàâëåííÿ ÿñêðàâ³øå çìàëüîâóºìî îçíàêè ïðåä-
ìåò³â ³ ÿâèù. Ðóõ ³ ñïîê³é, ïî÷àòîê ³ ê³íåöü, ïðàâäà ³ êðèâäà, ëþáîâ ³
íåíàâèñòü, äîáðî ³ çëî, ðàäîù³ ³ ñóì, ïðàöüîâèò³ñòü ³ ë³íîù³, ìèíóëå ³
ñüîãîäåííÿ, ñüîãîäåííÿ ³ ïðèéäåøíº. Òàê³ êîíòðàñòè ìîæíà ïðîäîâæó-
âàòè ³ ïðîäîâæóâàòè...
Ñê³ëüêè æ àíòîí³ì³â ìàºìî â ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ë³òåðàòóðí³é ìîâ³?
Òðîõè äîïîìîæóòü íàì â³äïîâ³ñòè íà öå ïèòàííÿ ñó÷àñí³ ñëîâíèêè. Ó íèõ
âèòëóìà÷åíî ïîíàä 2 000 àíòîí³ì³÷íèõ ïàð. ¯õ, çâè÷àéíî, â íàø³é ìîâ³
íàáàãàòî á³ëüøå.
• Âèïèø³òü ³ç òåêñòó âñ³ àíòîí³ì³÷í³ ïàðè.
• Ïðèãàäàéòå ÿêîìîãà á³ëüøå ïðèñë³â’¿â ³ ïðèêàçîê, çàãàäîê, ùî ì³ñòÿòü
àíòîí³ìè.
5. ×èòàþ÷è æàðò³âëèâèé â³ðøèê, Íàòàëêà ³ Òàðàñ çóñòð³ëè ñëîâà,

ÿê³ îäíàêîâî çâó÷àòü, ³ çàñïåðå÷àëèñÿ. Íàòàëÿ äîâîäèëà,
ùî ö³ ñëîâà – îìîí³ìè. Òàðàñ ñòâåðäæóâàâ, ùî öå –
áàãàòîçíà÷í³ ñëîâà. Õòî ³ç íèõ ìàº ðàö³þ ³ ÷îìó?
Íó é ìîðîêà ç õèòðèì çàéöåì!

Çíîâ ïðîë³ç äî êëóáó «çàéöåì».
Òà íà öåé ðàç ïèëüíèé öàï
Õèòðóíà çà ëàïó – öàï!
• Ñêëàä³òü ðå÷åííÿ ç òàêèìè ñëîâàìè-îìîí³ìàìè: ëàñêà, òàêò, òåðì³í,
òüìà, ëàâà. Ïðè ïîòðåá³ çâåðòàéòåñÿ äî ñëîâíèêà.
• Ó ÿêèõ ñòèëÿõ âæèâàþòüñÿ îìîí³ìè? Ç ÿêîþ ìåòîþ âèêîðèñòîâóþòüñÿ?
6. Ïðî÷èòàéòå. Çíàéä³òü ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. ßê âè ¿õ âèçíà-
÷èëè? Çâåðí³òü óâàãó íà òå, ÿê âîíè ïðèêðàøàþòü ìîâó.
Îñ³íü, óâ³éøîâøè â ñâî¿ ïðàâà, ïîâåëàñü ñïî÷àòêó ñóâîðî, âñå ÷îãîñü
õìóðèëàñü, ñëüîçèëàñü, à ïîò³ì ïîì’ÿêøàëà. Î÷èñòèëîñü íåáî â³ä õìàð, ïî
ãóñò³é áëàêèò³ âèéøëî ãóëÿòè çîëîòå ñîíöå. Âîíî íå ãð³ëî ïî-ë³òíüîìó, àëå
çîëîòèëî äåðåâà, âêðèâàþ÷è êîæåí ëèñòî÷îê òàêèìè âèòîí÷åíèìè ìå-
ðåæêàìè, ùî íàâðÿä ÷è é õóäîæíèê çì³ã áè íàìàëþâàòè ¿õ íà ïàïåð³.
Ñîêîëèíèé á³ð òåïåð çîëîòèâñÿ, áàãðÿí³â, ïàëàâ õîëîäíèì ïîëóì’ÿì,
³ êîæåí ðàíîê ãîòóâàâ âñå íîâ³ ³ íîâ³ â³çåðóíêè, äîäàâàâ ãàðÿ÷èõ ôàðá.
(Þ. Çáàíàöüêèé)
• Äîáåð³òü ñèíîí³ìè äî ñë³â ïàëàòè, áàãðÿíèé.
• Äî ÿêèõ ñë³â ³ç òåêñòó ìîæíà ä³áðàòè àíòîí³ìè?
• Âèçíà÷òå, ÿêèìè ÷àñòèíàìè ìîâè º ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó
çíà÷åíí³. Ç äâîìà ç íèõ ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
• Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â ó îñòàííüîìó ðå÷åíí³.
7. Çãðóïóéòå ïîäàí³ ñëîâà â ñèíîí³ì³÷í³ ðÿäè.
Îáð³é, âåðøèíè, íàé÷óäîâ³øèé, íåáåñíî-ãîëóáå, ëåò³òè, êðàéíåáî,
íàéïðåêðàñí³øèé, âåðõ³â’ÿ, çàõîïëþâàòè, áëàêèòíå, îõîïëþâàòè, ãîðè-
24
çîíò, íàéêðàùèé, ìàéíóòè, âåðõ³âêè, îáãîðòàòè, íåáîçâ³ä, ëèíóòè,
âðàæàòè, ãîëóáå, íåáîñõèë, îïîâèâàòè, ëàçóðîâå, äèâóâàòè, îãîðòàòè.
• Ñëîâà ÿêèõ ÷àñòèí ìîâè ñòàíîâëÿòü ñèíîí³ì³÷í³ ðÿäè?
• ×è äî êîæíîãî ñèíîí³ì³÷íîãî ðÿäó ìîæíà ä³áðàòè ñï³ëüíèé àíòîí³ì?
Ä³áðàí³ àíòîí³ìè çàïèø³òü ÷åðåç ðèñêó.
8. Ïðî÷èòàéòå ñïîëó÷åííÿ ñë³â. Ó ÿêîìó çíà÷åíí³ âîíè âæèò³, ÿêîþ òåìîþ îá’ºäíàí³?
Ñîíå÷êî óñì³õàºòüñÿ; ñð³áí³ õìàðèíêè ãàïòóþòü íåáî; â³òåðåöü òî
ëåäâå äèõàº, òî ïóñòóº, ðîç÷³ñóº äåðåâàì â³òòÿ; ñóìîâèòî ðèïèòü äóá;
çàìèñëèâñÿ ÿñåí; ç³òõàº áåð³çêà; çîëîòèñò³ ñòð³÷êè; ùåäðà îñ³íü; æóðàâë³
ïðîùàþòüñÿ.
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ñëîâà ãàïòóâàòè.
• Ðîçãëÿíüòå ðåïðîäóêö³¿ êàðòèí Ñ.I.Âàñèëüê³âñüêîãî ³ Ì.Ï.Ïåòðèêà
(íà êîëüîðîâ³é âêëàäèíö³ ¹1). Íàïèø³òü òâ³ð-ì³í³àòþðó, äîáåð³òü
çàãîëîâîê. Ï³äêðåñë³òü ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. Âèçíà÷òå
ñèíîí³ìè òà àíòîí³ìè.
§ 7. Òèïè ³ ñòèë³ ìîâëåííÿ

1. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ. Ïðèãàäàéòå, ÿêèìè áóâàþòü òèïè ìîâëåííÿ.
• ßêèé òèï ìîâëåííÿ âè îáåðåòå, ùîá óòâîðèòè çâ’ÿçíèé òåêñò çà

òàêèìè òåìàìè?
1. ßêi ÷óäîâi äíi â Ìîëäîâi! 2. Êîëè ïî÷èíàºòüñÿ ñïðàâæíÿ îñiíü ó
Ìîëäîâi? 3. ×îìó îñiíí³ äíi â Ìîëäîâi òàêi íå ñõîæi îäèí íà îäíîãî?
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. ßêèé òèï ìîâëåííÿ º ó òåêñò³ îñíîâíèì, à ÿêèé äîïîì³æíèì?
Ïîÿñí³òü, ÿê âè öå âèçíà÷èëè.
Ó íàäðàõ õìàðè çàðîêîòàëî, ñïåðøó íåãîëîñíî é íåñòðàøíî, à äàë³ ãîëîñí³øå
é ïîòóæí³øå. Òîä³ ë³ñ îõíóâ â³ä æàõó – òàê ïî íüîìó âäàðèëî çãîðè.
Àæ òîä³ ïðîêèíóâñÿ â ñâîºìó äóïë³ ñè÷-ãðîìîâèê. Ïðîêèíóâñÿ,
çàâîðóøèâ êðèëüìè, âèäðÿïàâñÿ ç äóïëà ³ ï³øîâ ïî ã³ëö³ ñóõîãî áåðåñòà
25
âãîðó òà âãîðó, ñîííî ïîâîäÿ÷è ñþäè-òóäè ãîëîâîþ. Äîù ìèâ éîìó
ìàëåíüê³ ãîñòð³ âóøêà, ñïèíêó òà êðèëà ³ ëîñêîòàâ êëèí÷èê õâîñòà.
Êðàïë³ âîäè êîòèëèñÿ ïî êðèâîìó äçüîáîâ³ ³ ñêàïóâàëè âíèç. Ñè÷ ïîâ³â
î÷èìà â îäèí á³ê, ó äðóãèé – í³äå àí³ ïòàøèíè, àí³ äð³áíî¿ ìèø³!
Áëèñêàâèö³ ïðîë³òàëè éîìó íàä ñàì³ñ³íüêîþ ãîëîâîþ, ãðîìè êîòèëèñÿ
ïî éîãî ñïèí³. Àëå òóò âèçèðíóëî ìîëîäåíüêå ñîíå÷êî. Ñè÷, â³ä÷óâøè
ð³çü â î÷àõ, çàïëþùèâñÿ.
Â³í òàê ³ äî äóïëà ä³éøîâ ïî ã³ëö³ – çàïëþùåíèé. Ïåðåä äóïëîì ñè÷
ñòðóñíóâ ³ç ñåáå êðàïë³ äîùó ³ ïîâ³ëüíî, âàéëóâàòî ïîáðàâñÿ íà ïîñò³ëü
ç ï³ð’ÿ òà ñóõîãî ëèñòÿ.
(Çà Ãðèãîðîì Òþòþííèêîì)
3. Ïðî÷èòàéòå âèñëîâëþâàííÿ. Õòî ìîæå áóòè àäðåñàòîì êîæíîãî ç íèõ? Ó
ÿê³é ñèòóàö³¿ êîæíå ç íèõ ìîæå áóòè âèêîðèñòàíå? ßêèì ÷èíîì ñèòóàö³ÿ òà
ìåòà ñï³ëêóâàííÿ âïëèâàþòü íà âèá³ð ñòèëþ? ßê³ ñòèë³ ìîâëåííÿ âàì â³äîì³?
Ç’ÿñóéòå ñòèëü êîæíîãî ç âèñëîâëþâàíü.
Ñòàòòÿ 207. Æîðñòîêå ïîâîäæåííÿ ç òâàðèíàìè
Æîðñòîêå ïîâîäæåííÿ ç òâàðèíàìè, ùî ïðèçâåëî äî çàãèáåë³ àáî êàë³öòâà,
à òàêîæ çíóùàííÿ íàä òâàðèíàìè, çä³éñíþâàíå îñîáîþ, äî ÿêî¿ ïðîòÿãîì
ðîêó áóëî çàñòîñîâàíî àäì³í³ñòðàòèâíå ñòÿãíåííÿ çà òàê³ ñàì³ ä³¿, êàðàºòüñÿ
âèïðàâíèìè ðîáîòàìè òåðì³íîì äî øåñòè ì³ñÿö³â àáî øòðàôîì ó ðîçì³ð³ äî
ñîðîêà îô³ö³éíî âñòàíîâëåíèõ ì³í³ìàëüíèõ îáñÿã³â çàðîá³òíî¿ ïëàòè.
(Ç Êðèì³íàëüíîãî êîäåêñó)
Êóò çîðó îêà ñîâè – 160 ãðàäóñ³â. Ãîëîâó ïòàõ ìîæå îáåðòàòè íà 270
ãðàäóñ³â.
Ó í³÷í³é òåìðÿâ³ ñîâà áà÷èòü ïðè îñâ³òëåíí³ 0,000002 ëþêñà. Ãîñòðîòà
çîðó ³íøèõ ïòàõ³â ìîæå äîð³âíÿòèñÿ äî çîðó ñîâè çà óìîâè íàÿâíîñò³
îñâ³òëåííÿ ó 46 000 ðàç³â ïîòóæí³øîãî. Äëÿ ïîð³âíÿííÿ: ë³òíüîãî äíÿ
ñîíöå îñâ³òëþº çåìëþ ç ñèëîþ 100 000 ëþêñ³â.
(Ç äîâ³äíèêà)
Îêî! Êðóãëå, âèëóïêóâàòå, ùî äèâèòüñÿ íåêë³ïíî, íà÷å ïðîíèêàþ÷è
â ñóòü óñüîãî íà ñâ³ò³, – ÿê³ çàïîâ³òí³ òàºìíèö³ ñõîâàí³ ó ö³é áàíüêóâàò³é
ñîâèí³é ãîëîâ³? ×åðåç îöþ âèòð³øêóâàò³ñòü, íåçâîðóøí³ñòü, ô³ëîñîôñüêèé
ñïîê³é, ç ÿêèì ñîâà îçèðàº ñâ³ò, é îãîëîñèëè ¿¿ ñòàðîäàâí³ ãðåêè ñèìâîëîì
ìóäðîñò³ é ï³çíàííÿ.
(Ç æóðíàëó)
Ïîòæíèé – ÿêèé ìàº âåëèêó ô³çè÷íó ñèëó; äóæèé, ì³öíèé, ìîãóòí³é.

Ëþêñ – ïðàêòè÷íà îäèíèöÿ îñâ³òëåíîñò³.
Ñòãíåííÿ – ïîêàðàííÿ çà íåâèêîíàííÿ ÷è ïîðóøåííÿ ÷îãî-íåáóäü.
Àäì³í³ñòðàòèâíå ñòÿãíåííÿ.
• Çíàéä³òü ó ï³äðó÷íèêó çîîëîã³¿ òåêñò ïðî áóäü-ÿêîãî ïòàõà ÷è òâàðèíó.

Ó ÿêîìó ñòèë³ â³í íàïèñàíèé? Â³äïîâ³äü àðμóìåíòóéòå.
• Óñíî ñêëàä³òü òåêñò-ðîçïîâ³äü ïðî ïòàõà ÷è òâàðèíó, óÿâèâøè, ùî
âè ïåðåäàºòå öþ ³íôîðìàö³þ:
à) ìåíø³é ñåñòðè÷ö³ âäîìà;
á) íà çàñ³äàíí³ øê³ëüíîãî ãóðòêà çîîëîã³¿;
â) ó ëèñò³ äî íàéêðàùîãî äðóãà.
26
ÅÊÑÈÊÎËÎÃIß
I ÔÐÀÇÅÎËÎÃ Iß
Ëåêñèêîëã³ÿ – ðîçä³ë ìîâîçíàâ÷î¿ íàóêè, ùî âèâ÷àº ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ³
âæèâàííÿ ñë³â.
Ôðàçåîëã³ÿ – ðîçä³ë ìîâîçíàâ÷î¿ íàóêè, ùî âèâ÷àº ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ³
âæèâàííÿ ôðàçåîëîã³çì³â – ñò³éêèõ ñïîëó÷åíü ñë³â.
§ 8. Ëåêñèêà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè

çà ¿¿ ïîõîäæåííÿì
Ëåêñè÷íå áàãàòñòâî óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ñòâîðþâàëîñÿ ïðîòÿãîì áàãàòüîõ â³ê³â.
Îñíîâà ñëîâíèêîâîãî ñêëàäó óêðà¿íñüêî¿ ìîâè – ñëîâ’ÿíñüêà ëåêñèêà, çíà÷íà
÷àñòèíà ÿêî¿ º ñï³ëüíîþ äëÿ ³íøèõ ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâ. Íàïðèêëàä: âîäà, ñåñòðà,
äàâíî, îäèí, äóìàòè.
Ðîçâèâàþ÷èñü, óêðà¿íñüêà ìîâà çáàãà÷óâàëàñÿ íå ò³ëüêè ñëîâàìè âëàñíîãî òâîðåííÿ,
à é ñëîâàìè ç ³íøèõ ìîâ – çàïîçè÷åíèìè, àáî ³íøîìîâíèìè ñëîâàìè.
Òàêèì ÷èíîì, óñ³ ñëîâà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè çà ïîõîäæåííÿì ä³ëÿòüñÿ íà äâ³ ãðóïè:
1) íåçàïîçè÷åí³; 2) ³íøîìîâí³.
Ñåðåä íåçàïîçè÷åíèõ º ñëîâà:
à) ñï³ëüí³ äëÿ áàãàòüîõ ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâ: çåìëÿ, äåíü, í³÷, çèìà, íåáî,
ðóêà, áðàò, ãîâîðèòè, á³ëèé, ÷îðíèé, äâà, äàëåêî, áëèçüêî;
á) âëàñíå óêðà¿íñüê³, òîáòî âëàñòèâ³ ò³ëüêè óêðà¿íñüê³é ìîâ³: áóáëèê, ëåëåêà,
ìð³ÿ, ãëóçä, ãàðíèé, ñòðóíêèé, î÷îëèòè, ì³ðêóâàòè, çíåíàöüêà.
²íøîìîâíèìè, àáî çàïîçè÷åíèìè, º ñëîâà, ùî ââ³éøëè â óêðà¿íñüêó ìîâó
ç ³íøèõ ìîâ:
I. Ñëîâ’ÿíñüêèõ:
– ñòàðîñëîâ’ÿíñüêî¿: õðàì, áëàãîñëîâåííèé;
– ðîñ³éñüêî¿: óêàç, ñàìîöâ³ò, çàâîä, ÷àéíèê;
– ïîëüñüêî¿: ðîçìà¿òèé, êîøòóâàòè, õëîïåöü, ÷åðâîíèé.
II. Íåñëîâ’ÿíñüêèõ:
– ëàòèíñüêî¿: êëàñ, äèðåêòîð, óí³âåðñèòåò, þðèñò;
– äàâíüîãðåöüêî¿: ìàòåìàòèêà, òåàòð, òåõí³êà, ïîë³òèêà;
– ôðàíöóçüêî¿: àëåÿ, îðàíæåðåÿ, áàãàæ, ³íæåíåð;
– í³ìåöüêî¿: áóòåðáðîä, ñîëäàò, äàõ, ôàðáà, âåðñòàò;
– àíãë³éñüêî¿: ôóòáîë, áîêñ, ñïîðò, äæåìïåð;
– òþðêñüêèõ ìîâ: êàçàí, êîçàê, ãàðáóç, áàéðàê òà ç ³íøèõ ìîâ.
×è çàïîçè÷åíå ñëîâî ç ³íøî¿ ìîâè, ÷è âîíî º âëàñíå óêðà¿íñüêèì, ìîæíà
ä³çíàòèñÿ çà «Åòèìîëîã³÷íèì ñëîâíèêîì». Ïðî ïîõîäæåííÿ òà çíà÷åííÿ
çàïîçè÷åíèõ ñë³â ìîæíà ä³çíàòèñÿ â ñïåö³àëüíîìó «Ñëîâíèêó ³íøîìîâíèõ
ñë³â», à òàêîæ ³íêîëè â òëóìà÷íîìó ñëîâíèêó.
27
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ùî íîâîãî âè ç íüîãî ä³çíàëèñÿ?
Çóñòð³÷àþ÷è íà ãàçåòíèõ ñòîð³íêàõ ñëîâà ÿðèíà, ÿðîâèé, ÿðîâèçàö³ÿ, ìè
ââàæàºìî ¿õ íàøèìè ñó÷àñíèêàìè. À ñê³ëüêè öèì ñëîâàì ðîê³â íàñïðàâä³?
Òî÷í³øå, ñê³ëüêè ðîê³â êîðåíþ ÿð-? Âèãëÿäàº öåé êîð³íü ç ãëèáèíè â³ê³â
î÷èìà áîãà ñîíöÿ ó ñëîâ’ÿí äîõðèñòèÿíñüêèõ ÷àñ³â – ßðèëà. Â³ä éîãî
³ìåí³ ïîõîäèòü ³ ïðèêìåòíèê ÿð- «ãàðÿ÷èé», «ïàëêèé», «ÿñíèé»,
«áëèñêó÷èé». Âåñíà â ò³ ÷àñè òåæ çâàëàñÿ ÿðà. Â³äîì³ â ³ñòîð³¿ ÷îëîâ³÷³
³ìåíà ßðîïîëê, ßðîìèð, ñó÷àñí³ ßðîñëàâ, ßðîñëàâà òåæ ó ñâîºìó ñêëàä³
ìàþòü òîé ñàìèé êîð³íü ÿð. ×àñòèíà ñë³â ç öèì êîðåíåì çàãóáèëàñÿ ó
â³êàõ: çåðíî êîëèñü çâàëè ÿðèöÿ (òåïåð òàê çâóòü ÿðó ïøåíèöþ), ÿðîâèé
õë³á – ÿðü, «ñâ³òëèé» – áóëî ÿðêèé (çáåðåãëîñÿ â ðîñ³éñüê³é ìîâ³).
Ó ñó÷àñí³é ìîâ³ ñëîâî ÿðèé çáåðåãëî òðè çíà÷åííÿ: 1) òîé, ùî äàº âðîæàé
ó ð³ê ïîñ³âó; îäíîð³÷íèé; 2) òå ñàìå, ùî ÿñêðàâèé; 3) òîé, ùî âèðàæàº
ñèëüíèé ãí³â; ëþòèé.
(À. Êîâàëü)
• Âèïèø³òü ³ç òåêñòó âñ³ ñëîâà ç êîðåíåì -ÿð-. Ïîÿñí³òü, ÿê âîíè
óòâîðåí³. Äâà ç íèõ ðîçáåð³òü çà áóäîâîþ.
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïåðåêàæ³òü éîãî. Âèïèø³òü óñ³ çàïîçè÷åí³ ñëîâà.

Ñëîâî øêîëà º ó âñ³õ ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâàõ: áóëî âîíî ùå â ñòàðîðóñüê³é
ìîâ³ (ïåðøèé çàïèñ äàòóºòüñÿ 1388 ð.). Ó äàâíüîãðåöüê³é ìîâ³ áóëî ñëîâî
ñõîëå, â³ä ÿêîãî ïîõîäèòü ³ íàøå øêîëà, îò ò³ëüêè áóêâàëüíå çíà÷åííÿ
éîãî ó ãðåê³â áóëî ³íøèì: ñïî÷àòêó «çàòðèìêà», ïîò³ì «çàíÿòòÿ ó â³ëüíèé
÷àñ», äàë³ «÷èòàííÿ», à âæå ï³çí³øå – «ëåêö³ÿ», ñó÷àñíå – «øêîëà».
Ç’ÿâèëèñÿ òàì øêîëè äåñü ó VI ñò. äî í.å., â÷èëèñÿ â íèõ õëîï÷èêè ç
â³ëüíèõ ðîäèí. Ñïî÷àòêó âîíè â³äâ³äóâàëè øêîëó, äå íàâ÷àëè ÷èòàòè,
ïèñàòè é ðàõóâàòè, ïîò³ì øêîëó, äå ¿õ íàâ÷àëè ñï³â³â, ìóçèêè, ïîåç³¿, ùå
ï³çí³øå â ³íøèõ øêîëàõ çä³éñíþâàëîñÿ ô³çè÷íå âèõîâàííÿ é çàãàðòóâàí-
íÿ: òóò ãîòóâàëè ìàéáóòí³õ âî¿í³â. Óñ³ ö³ øêîëè áóëè ïðèâàòíèìè.
Íàøà ñåðåäíüîâ³÷íà øêîëà òåæ áóëà áàãàòîñòóïåíåâà: ñïî÷àòêó
åëåìåíòàðíà øêîëà, ïîò³ì ãðàìàòè÷íà, äàë³
øêîëà ðèòîð³â. Ó÷èëèñÿ òóò òàêîæ ëèøå ä³òè Âåðñòâ – òóò: ïðîøà-
ïðèâ³ëåéîâàíèõ âåðñòâ. Ó Êè¿âñüê³é Ðóñ³ ðîê íàñåëåííÿ, ñîö³àëüíà
ïåðø³ øêîëè ç’ÿâèëèñÿ â ê³íö³ Õ ñòîë³òòÿ. ãðóïà.
(À. Êîâàëü)
• Êîëè ç’ÿâèëèñÿ ïåðø³ øêîëè â Ìîëäîâ³? Ùî âè ìîæåòå ïðî íèõ
ðîçïîâ³ñòè?
3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Çíàéä³òü ñëîâà ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ. Ïîÿñí³òü ¿õíº

çíà÷åííÿ.
Êàí³êóëè ëþáëÿòü óñ³. Öÿ ëþáîâ – óí³êàëüíèé âèïàäîê îäíîñòàéíîñò³
ñòóäåíò³â ³ âèêëàäà÷³â.
Ñàìå ñëîâî ïîõîäèòü â³ä ëàòèíñüêîãî, ùî, ÿê íå äèâíî, çíà÷èòü...
ïåñèê.
Íàñïðàâä³ ëàòèíñüêå ñëîâî òðåáà øóêàòè íå íà çåìë³, à íà ... íåá³.
Áî ñàìå òàê çâåòüñÿ ëàòèíîþ Ñ³ð³óñ – íàéÿñêðàâ³øà ç³ðêà ó ñóç³ð’¿
Âåëèêîãî Ïñà, àáî Îð³îíà. Êîëè Êàí³êóëà ñõîäèëà íà íåáîñõèë³, íàñòàâàëà
28
íàéïåêó÷³øà ïîðà ðîêó, ³ äàâíüîðóñüêèì øêîëÿðàì äîçâîëÿëîñÿ, íàðåøò³,
â³äïî÷èòè. Çðîçóì³ëî, ùå ç âåñíè ó÷í³ ïî÷èíàëè íåòåðïëÿ÷å âèãëÿäàòè
ñâîþ çàïîâ³òíó ç³ðêó. Íà ¿¿ ÷åñòü âåñü â³äïóñêíèé ïåð³îä íàçèâàëè
êàí³êóëÿðíèì.
(Çà À. Êîâàëü)
• Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ âåëèêî¿ ë³òåðè.
• Çðîá³òü ñèíòàêñè÷íèé ðîçá³ð âèä³ëåíîãî ðå÷åííÿ.
4. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ïîäàíèõ ñë³â, çàïîçè÷åíèõ ç òþðêñüêèõ ìîâ. Óâåä³òü ¿õ ó

ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
Áóëàíèé, îòàðà, ñóäàê, áóãàé, áàðàáàí, êàðèé, òàáóí, êàçàí, êàáàê.
5. Óñòàíîâ³òü, äî ÿêî¿ ãðóïè çà ïîõîäæåííÿì (ñï³ëüíîñëîâ’ÿíñüê³, âëàñíå

óêðà¿íñüê³ ÷è çàïîçè÷åí³) íàëåæàòü íàâåäåí³ ñëîâà. Âèïèø³òü ¿õ â³äïîâ³äíî
ó òðè êîëîíêè.
Á³çíåñ, àòîì, âàðåíèê, äîù, îäèí, æàéâîðîíîê, áðèíçà, ³ñòîð³ÿ, ñìî-
ðîäèíà, äåâ’ÿíîñòî, ìð³ÿ, ò³ñòî, äåêàäà, ñîíöå, ìàìàëè´à, äóåò, íåáî.
• Çíàéä³òü ñåðåä íàâåäåíèõ ñë³â ò³, ùî çàïîçè÷åí³ ç ðóìóíñüêî¿ ìîâè.
ßê³ ùå ðóìóíñüê³ çàïîçè÷åííÿ âè çíàºòå?
6. Çà ïîäàíèì òåêñòîì ñêëàä³òü âëàñíó ðîçïîâ³äü ïðî ïîõîäæåííÿ ñëîâà

«êóêóðóäçà».
Â Àìåðèö³ êóêóðóäçó íàçèâàþòü ìà¿ñ. Ó íàñ, à òàêîæ ó áîëãàð, ñåðá³â,
õîðâàò³â, ñëîâåíö³â, ïîëÿê³â âîíà çâåòüñÿ ìàéæå îäíàêîâî, àëå ÷îìó
¿¿ ñàìå òàê íàçèâàþòü, äî ê³íöÿ íå ç’ÿñîâàíî. ²ñíóº ê³ëüêà òëóìà÷åíü
ïîõîäæåííÿ ñëîâà êóêóðóäçà, áî º â ð³çíèõ ìîâàõ ê³ëüêà ñõîæèõ íà íå¿
ñë³â. Òàê, ó áîëãàð º ñëîâî êóêóðÿê (÷åìåðèöÿ), ó ñëîâåíö³â – êóêóðÿâ
(êó÷åðÿâèé), ó ðóìóí³â – êóêóðóö (ÿëèíîâà øèøêà). Ïåðøå ïîÿñíåííÿ:
ðîñëèíó íàçâàëè òàê òîìó, ùî òàê êëè÷óòü ñâ³éñüêó ïòèöþ, êîëè ãîäóþòü
çåðíàìè êóêóðóäçè. Äðóãå ïîÿñíåííÿ: íàçâà ðîñëèíè ïîõîäèòü â³ä
êóêóðÿâ – «êó÷åðÿâèé». Òðåòº ïîÿñíåííÿ: ñëîâî êóêóðóäçà íàéáëèæ÷å
çà çâó÷àííÿì äî ðóìóíñüêîãî êóêóðóö. Ó ðóìóí³â öå ñëîâî, ìàáóòü,
ñïî÷àòêó ïîçíà÷àëî ëèøå «ÿëèíîâà øèøêà», àëå ïîò³ì áóëî ïåðåíåñåíå
íà íîâîââåäåíèé õë³áíèé çëàê ç³ ñõîæèìè íà øèøêè êà÷àíàìè.
(À. Êîâàëü)
7. Äîáåð³òü äî ïîäàíèõ ³íøîìîâíèõ ñë³â óêðà¿íñüê³ â³äïîâ³äíèêè.
Ìåìóàðè Îãëÿä
äåôåêò âèíÿòêîâèé
êîíòðàêò óãîäà
ðåéòèíã ïîïóëÿðí³ñòü
åêñêëþçèâíèé ñïîãàäè
àïàò³ÿ íåäîë³ê
äàéäæåñò áàéäóæ³ñòü
• Âèïèø³òü ³ç ñëîâíèêà ³íøîìîâíèõ ñë³â 3-4 çàïîçè÷åíèõ ñëîâà ³ ââåä³òü
¿õ ó ðå÷åííÿ.
29
8. Ïðî÷èòàéòå êîðîòåíüê³ íàðèñè ïðî çàïîçè÷åí³ ñëîâà ç êíèãè À.Êîâàëü «Æèòòÿ
³ ïðèãîäè çíàéîìèõ íåçíàéîìö³â».
I. Íà ñòîë³ ó â÷èòåëÿ æóðíàë. Íå øóêàéòå ðîäè÷³â öüîãî ñëîâà ñåðåä
íàøèõ ñë³â, áî âîíî çàïîçè÷åíå. Óòâîðåíå âîíî â³ä ôðàíöóçüêîãî ñëîâà
æóð – «äåíü». Âèõîäèòü, ùî æóðíàë – öå ùîäåííèê, â ÿêîìó ùîäíÿ
çàïèñóþòü âàø³ äîáð³ é íå äóæå äîáð³ ä³ëà. Çà õîðîøó îö³íêó äîìà
ïîõâàëÿòü, çà ïîãàíó – ïåðåïàäå «íà ãîð³õè», òà âñå æ íå òàê, ÿê â
Ãîëëàíä³¿. Òàì íåùîäàâíî ââåëè ñïåö³àëüíèé ïîäàòîê, ÿêèé ìóñÿòü
ñïëà÷óâàòè áàòüêè, ÿêùî ó÷åíü ïîãàíî â÷èòüñÿ.
II. À ùî òàì áëèùèòü íà ïàðò³? Àãà, öèðêóëü. À â³í ÷èé ðîäè÷ ³
ñê³ëüêè éîìó ðîê³â? Ñòàðåíüêèé â³í, íàø öèðêóëü, õî÷ íà âèãëÿä íî-
âåíüêèé, íåäàâíî êóïëåíèé. Éîìó äâ³ òèñÿ÷³ ðîê³â. À ðîäè÷ ó íüîãî – âè
á òàêå ïîäóìàëè? – öèðê. Ëàòèíñüêå ñëîâî ö³ðêóñ – «êîëî» ìàº ïðàâíóêà
öèðê (àäæå öèðêîâà àðåíà êðóãëà), à ö³ðêóëþñ – «ê³ëüöå» ìàº ïðàâíóêà
öèðêóëü, ÿêèì ìîæíà íàêðåñëèòè ³ êîëî, ³ ê³ëüöå.
• ßê âè ðîçóì³ºòå çíà÷åííÿ âèñëîâó ïåðåïàäå íà ãîð³õè?
• Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðîçïîâ³äü ïðî ïîõîäæåííÿ áóäü-ÿêîãî ñëîâà (4-6
ðå÷åíü).
§ 9. Âæèâàííÿ òà ïðàâîïèñ ñë³â

³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ
1. Äîáåð³òü ñèíîí³ìè äî ñë³â ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ. Çàïèø³òü ¿õ ïàðàìè.
Çâåðí³òü óâàãó íà ïðàâîïèñ çàïîçè÷åíèõ ñë³â. Ï³äêðåñë³òü áóêâè, íàïèñàííÿ
ÿêèõ âèêëèêàº òðóäíîù³.
Äèñêóñ³éíèé, êîíñîë³äàö³ÿ, êîìïðîì³ñ, ïàñèâíèé, êîíñåíñóñ, êîîð-
äèíàö³ÿ, ïëåîíàçì, ïîëåì³êà, êàòåãîðè÷íèé, ³íåðòíèé, ãàðàíò³ÿ.
• Äëÿ ÿêîãî ñòèëþ ìîâëåííÿ õàðàêòåðíå âæèâàííÿ ïîäàíèõ ³íøîìîâíèõ
ñë³â? Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü òðè ðå÷åííÿ ç öèìè ñëîâàìè.
2. Ïðî÷èòàéòå.
– À ùî òàêå êóð’ºð, õëîï÷å? – ó÷èòåëü ïèòàº.

– Òîé, ùî êóðÿìè òîðãóº! – ó÷åíü îäìîâëÿº.
• Âèçíà÷òå çà ñëîâíèêîì çíà÷åííÿ ñëîâà êóð’ºð. Óâåä³òü éîãî â ðå÷åííÿ.
Ïàì’ÿòàéòå, ùî íàäì³ðíå àáî íåäîðå÷íå âæèâàííÿ ³íøîìîâíèõ ñë³â ÷àñòî
ðîáèòü íàøó ìîâó ìàëîçðîçóì³ëîþ ³ íåòî÷íîþ. Ó òèõ âèïàäêàõ, êîëè â
ìîâ³ º óêðà¿íñüêå ³ çàïîçè÷åíå ñëîâî-ñèíîí³ì, çäåá³ëüøîãî êðàùå êîðè-
ñòóâàòèñÿ óêðà¿íñüêèì ñëîâîì.
3. Ïðî÷èòàéòå ïîäàí³ ïàðàìè ³íøîìîâí³ ñëîâà. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ êîæíîãî ç

íèõ. Äî ÿêîãî ñëîâíèêà ñë³ä çâåðíóòèñÿ â ðàç³ ïîòðåáè?
Àäðåñàíò – àäðåñàò. Àáîíåìåíò – àáîíåíò. Äèïëîìàò – äèìëîìàíò.
Äèêòàíò – äèêòàò. Êâàäðàò – êâàäðàíò. Ïàíñ³îíåð – ïåíñ³îíåð. Åôåê-
òèâíèé – åôåêòíèé. Åñòàêàäà – åñòîêàäà.
30
• Ç 2-3 ñëîâàìè ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ.
4. Ïðîäîâæ³òü ðÿäè ñë³â, ÿê³ á ïî÷èíàëèñÿ íàçâàíèìè ãðåöüêèìè ³ ëàòèíñüêèìè

åëåìåíòàìè. Çðîá³òü âèñíîâîê ùîäî ¿õíüîãî íàïèñàííÿ.
Àåðî... (ãðåöüêå ïîâ³òðÿ) – àåðîáóñ, àåðîâîêçàë, àåðîäèíàì³êà, ...
Á³î... (ãðåöüêå æèòòÿ) – á³îãåîõ³ì³ÿ, á³îëîã³ÿ, á³îìåõàí³êà, ...
Çîî... (ãðåöüêå òâàðèíà) – çîîãåîãðàô³ÿ, çîîëîã³ÿ, çîîïëàíêòîí, ...
Òåëå... (ãðåöüêå äàëåêî) – òåëåàâòîìàòèêà, òåëåàíòåíà, òåëåãðàô, ...
Ôîí... (ãðåöüêå çâóê, ãîëîñ) – ôîíåòèêà, ôîíîãðàô, äèêòîôîí, ...
Àâòî... (ãðåöüêå ñàì) – àâòîãðàô, àâòîá³îãðàô³ÿ, àâòîïîðòðåò, ...
• Êîð³íü -ãðàô- òåæ ãðåöüêîãî ïîõîäæåííÿ, îçíà÷àº íàïèñàííÿ, íà÷åðê.
Ï³äêðåñë³òü óñ³ ñëîâà ç öèì êîðåíåì ³ âèòëóìà÷òå ¿õíº çíà÷åííÿ.
Ç 2-3 ç íèõ (çà áàæàííÿì) ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
5. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ ñë³â ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ.

Äèñïóò, ä³àìåòð, ªâàíãåë³º, íþàíñ, ³íòåðâ’þ, êþâåò, ïîðòüºðà,
áðàêîíüºð, áàðåëüºô, áàòàëüéîí, Ìîëüºð, Íüþ-Éîðê, Ãþãî, Áóääà, äèçåëü
(ìîòîð), Ä³çåëü (ïð³çâèùå), âåëîñèïåä, êîðèôåé.
6. Çàïèø³òü ³íøîìîâí³ ñëîâà â äâ³ êîëîíêè: 1) ç³ âñòàâëåíîþ áóêâîþ è; 2) ç³
âñòàâëåíîþ áóêâîþ ³.
Ì...òèíã, êðåä...ò, ö...òðóñ, ðàä...óñ, òåí...ñ, ðåæ...ì, îðá...òà, ñï...-
ðàëü, îô...öåð, Ìàäð...ä, àïåëüñ...í, æóð..., ³íñò...òóò, êîð...äîð, ëåêö...ÿ,
ìåä...êàìåíò, êàë...ãðàô...ÿ, ä...êö³ÿ, ïðèâàòèçàö...ÿ.
7. Âçàºìîïåðåâ³ðíèé äèêòàíò.
Ïåðåïèø³òü ñëîâà, íà ì³ñö³ êðàïîê âñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî, àïîñòðîô.
Á...þðî, ïðåì...ºð, ³íòåðâ...þ, áàð...ºð, ï...ºäåñòàë, á...þäæåò, êàð...º-
ðà, ô...þçåëÿæ, ï...ºñà, êîìï...þòåð, ³í...ºêö³ÿ, àä...þòàíò.
8. Çàïàì’ÿòàéòå ñò³éê³ çâîðîòè ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ. ×è çíàºòå âè ùîñü ïðî ¿õ
ïîõîäæåííÿ? Ùî ñàìå? Ç äâîìà ç íèõ ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
Àâã³ºâ³ ñòàéí³ (ùîñü çàíåäáàíå); àõ³ëëåñîâà ï’ÿòà (âðàçëèâå ì³ñöå);
äàìîêë³â ìå÷ (ïîñò³éíà íåáåçïåêà); åçîï³âñüêà ìîâà (ìîâà íàòÿêàìè);
ì³äàñîâ³ âóõà (òå, ÷îãî íå ìîæíà ïðèõîâàòè); ïåðåéòè Ðóá³êîí (â³ä-
âàæèòèñÿ íà ð³øó÷èé â÷èíîê).
9. Â³äïîâ³äíî äî ïîäàíèõ òëóìà÷åíü çàïèø³òü ñëîâà ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ.
Ó 2-3-õ ðå÷åííÿõ ðîçãîðí³òü ïîÿñíåííÿ îäíîãî ç³ ñë³â-ïîíÿòü.
1.Ðèòì³÷íà ã³ìíàñòèêà, êîìïëåêñ ô³çè÷íèõ âïðàâ (õîäüáà, á³ã,
ñòðèáêè òîùî), ùî âèêîíóþòüñÿ ï³ä ìóçèêó. 2. Ñêëàä ðîçóìó, ñïîñ³á
ìèñëåííÿ îñîáèñòîñò³ ÷è åòíîñó, à òàêîæ ïðèòàìàííà ¿ì äóõîâí³ñòü,
ñàìîîö³íêà, ñâ³òîñïðèéìàííÿ. 3. Äâ³ àáî á³ëüøå ñêèáêè õë³áà, ì³æ ÿêèìè
êëàäóòü ì’ÿñî, ñèð, ðèáó òîùî. 4. Íàóêà, ÿêà âèâ÷àº êóëüòóðó ³ ïîáóò
íàðîä³â ñâ³òó. 5. Ïðîöåñ ïåðåäàâàííÿ â³ä ïîêîë³ííÿ äî ïîêîë³ííÿ
óñòàëåíèõ êóëüòóðíî-ïîáóòîâèõ îñîáëèâîñòåé.
31
§ 10. Ëåêñèêà çà ¿¿ âæèâàííÿì
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. ×è âñ³ ñëîâà âàì çðîçóì³ë³?
ÙÎ ÍÀÉÊÐÀÙÅ ÐÎÄÈÒÜ?
Öå áóëî íà Âåðõîâèí³.
Ïðè¿õàâ äî íàñ ìîëîäèé àãðîíîì ç Õàðêîâà. Õîò³â ³ç ñòàðèìè ëþäüìè
ïîðàäèòèñÿ, ÿê êðàùå êàðòîïëþ âèðîùóâàòè. Çóñòð³÷àº ó Ñîéìàõ ñòàðîãî
ä³äà:
– Ùî ó âàñ íàéêðàùå ðîäèòü?
– Ìàíäèáóðêà.
– À êàðòîïëÿ? – çâ³äóº àãðîíîì.
– Ó íàñ íå ðîñòå òàêà.
– À òðåáà, ùîá ³ ó âàñ áóëî, ÿê óñþäè!
Àëå ³ â Ðåïèííîìó ïî÷óâ, ùî òàì òåæ «Êàðòîïëÿ íå ðîñòå». Àãðîíîìó
ïîÿñíèëè, ùî â íèõ íàéë³ïøå ðîäÿòü êðóìïë³.
Ó Êåëå÷èí³ àãðîíîì ïî÷óâ:
– Ó íàñ íàéë³ïøå ðîäÿòü áóë³.
Ïî÷àâ â³í àã³òóâàòè êåëå÷èíö³â çà êàðòîïëþ.
– Å, í³! – êàæóòü ñòàð³. «ßêàñü òàì êàðòîïëÿ... Ùî âîíî òàêå?»
Îòóò àãðîíîì ³ ä³çíàâñÿ, ùî ³ «ìàíäèáóðêà», ³ «êðóìïë³», ³ «áóë³» öå
òà ñàìà êàðòîïëÿ. À ùå ¿¿ íàçèâàþòü «ð³ïîþ», «áàíäóðêàìè», «êîìï³òåðàìè».
• Âèïèø³òü íàçâè êàðòîïë³. Çðîá³òü âèñíîâîê. ßêà ç íàçâ çðîçóì³ëà
óñ³ì óêðà¿íöÿì, à ÿê³ íàçâè – ëèøå ìåøêàíöÿì ïåâíîãî ðåã³îíó?
Çà âæèâàííÿì óñ³ ñëîâà ïîä³ëÿþòüñÿ íà çàãàëüíîâæèâàí³ ³ âóçüêîâæèâàí³.

Ñëîâà, ÿê³ âæèâàþòüñÿ â óñ³õ ð³çíîâèäàõ óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðíî¿ ìîâè,
ñòàíîâëÿòü çàãàëüíîâæèâàíó ëåêñèêó.
Çàãàëüíîâæèâàí³ ñëîâà âèêîðèñòîâóþòü óñ³, õòî âîëîä³º óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ.
Íàïðèêëàä: ìàòè, áàòüêî, ìîâà, âîäà, áîðù, êíèãà, õîäèòè, äóìàòè, òóò,
òàì òà ³í. Ö³ ñëîâà ñêëàäàþòü îñíîâó ëåêñèêè óêðà¿íñüêî¿ ìîâè.
Âóçüêîâæèâàí³ ñëîâà – öå:
à) ä³àëåêòèçìè àáî ä³àëåêòí³ ñëîâà – ãðóïà ñë³â, óæèâàííÿ ÿêèõ
îáìåæåíå ïåâíîþ ì³ñöåâ³ñòþ. Íàïðèêëàä: ´àçäà – õàçÿ¿í, ïàöüîðêè –
íàìèñòî, ôàéíèé – ãàðíèé, êàçàí – â³äðî – ó ìîâ³ ëþäåé ³ç ï³âäåííî-
çàõ³äíèõ îáëàñòåé Óêðà¿íè ³ ï³âíî÷³ Ìîëäîâè;
á) ïðîôåñ³îíàë³çìè, àáî ïðîôåñ³éí³ ñëîâà – ñëîâà, ÿê³ âæèâàþòüñÿ
ëþäüìè ò³º¿ ÷è ³íøî¿ ïðîôåñ³¿. Íàïðèêëàä, ó ñëîâíèêó áóä³âåëüíèê³â: êåëüìà,
ñêðåáëà, àëåáàñòåð;
â) òåðì³íè – ñëîâà àáî ñëîâîñïîëó÷åííÿ, ÿê³ íàçèâàþòü ñïåö³àëüí³
ïîíÿòòÿ íàóêè, ìèñòåöòâà, âèðîáíèöòâà.
Ä³àëåêòí³ ñëîâà â òëóìà÷íèõ ñëîâíèêàõ ïîçíà÷àþòüñÿ ïîì³òêîþ ä³àë.
(ä³àëåêòíå). ²ñíóþòü òàêîæ ä³àëåêòí³ ñëîâíèêè, íàïðèêëàä: «Ñëîâíèê
áóêîâèíñüêèõ ãîâ³ðîê». Ïðîôåñ³éí³ ñëîâà ³ òåðì³íè â òëóìà÷íîìó ñëîâíèêó
äàþòüñÿ ç ïîçíà÷êàìè ñïåö. (ñïåö³àëüíå), þð. (þðèäè÷íå), òåõí. (òåõí³÷íå),
ìåä. (ìåäè÷íå) òà ³í. Ñëîâà-òåðì³íè ïîÿñíþþòüñÿ ³ â ñïåö³àëüíèõ ñëîâíè-
êàõ: «Ô³ëîñîôñüêèé ñëîâíèê», «Ñëîâíèê ìàòåìàòè÷íèõ òåðì³í³â» òà ³í.
32
2. Ïðî÷èòàéòå â³ðø. Âèçíà÷òå éîãî òåìó.
×ÓÄÅÑÍI ÁÀÐÂÈ
ßê³ ÷óäåñí³ áàðâè ó íàø³é ð³äí³é ìîâ³,
ßê³ â³äò³íêè ð³çí³ â³ä Ñåéìó àæ ïî Ñÿí!
Ó Êèºâ³ ãîâîðÿòü ³íàêøå, í³æ ó Ëüâîâ³, –
² ÷îðíîãóç, ³ áóñîë, ëåëåêà ³ áîöÿí...
Òàê íà÷å íàçèâàºø ð³çíîâèäè ëåëåê òè,
À öå ëèø ð³çí³ íàçâè, ñèíîí³ì³÷íèé ðÿä.
À º ùå ðèñè ìîâè, ùî çâóòüñÿ ä³àëåêòè:
Öå ãîâîðè ì³ñöåâ³ íà äåùî ³íøèé ëàä.
Íà Êè¿âùèí³ (â Ë³òêàõ) âçóòòÿ çîâóòü îáóâêà,
À îã³ðîê çâè÷àéíèé â ×åðí³ãîâ³ – ãóðîê,
À êîøèê íà Ïîë³ññ³ (â ²âàíêîâ³) – êîøóâêà,
² íàçâè, ³ âèìîâà ð³çíÿòüñÿ ùî íå êðîê.
(Ä. Á³ëîóñ)
• Íàçâ³òü çàãàëüíîâæèâàí³ ñëîâà òà ä³àëåêòèçìè. ßê ³ùå íàçèâàþòü
ä³àëåêòè?
• Âèïèø³òü óñ³ íàçâè ëåëåêè. ßê íàçèâàþòüñÿ òàê³ ñëîâà? Ïîì³ðêóéòå,
ÿê³ ç íàçâ ïòàõà º çàãàëüíîâæèâàíèìè, à ÿê³ ä³àëåêòíèìè. Ïðè ïîòðåá³
çâåðòàéòåñÿ äî ñëîâíèêà. À ÿê ó âàñ íàçèâàþòü ëåëåêó? Äîïîâí³òü
ñèíîí³ì³÷íèé ðÿä.
• ßê³ â³ðø³, çàãàäêè, ëåãåíäè âè çíàºòå ïðî ëåëåêó? Ïîäóìàéòå, ÷îìó ëåëåê
ñòàº âñå ìåíøå é ìåíøå. ×è òðåáà îáåð³ãàòè öèõ ïòàõ³â? ×îìó?
3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïðî ÿêèé ðåã³îí Óêðà¿íè òóò ³äåòüñÿ? Íàçâ³òü ä³àëåêòí³ ñëîâà.
ßê³ ç íèõ âàì çíàéîì³? ßê³ íàçâè ìàþòü ö³ ïîíÿòòÿ ó âàø³é ì³ñöåâîñò³?
ª ñåðåä áåçìåæíèõ ïðîñòîð³â êðàé, äå ìð³þòü ó ñèí³é äàëèí³ ãîðè,
áóéí³ ïðàë³ñè. Òàì ÷óòè ìîãóòí³é øóì ã³ðñüêîãî ïîòîêó.
²íøèé êðàé, ³íø³ çâè÷à¿... À îñê³ëüêè îñîáëèâîñò³ æèòòÿ ëþäåé, ¿õíÿ
êóëüòóðà â³ääçåðêàëþþòüñÿ â ìîâ³, òî ö³ëêîì ïðèðîäíî ÷åêàòè òàì ³ ñë³â
íå òàêèõ, ÿê ñêð³çü. ¯õ âàæêî çðîçóì³òè ïîëòàâöþ, êèÿíèíó. Ùîïðàâäà,
äåÿê³ ç öèõ ì³ñöåâèõ ñë³â ñòàëè çàãàëüíîâ³äîìèìè. Àäæå âñ³ çíàþòü, ùî
òàêå òðåìá³òà, ïîëîíèíà, âåðõîâèíà, êîëîìèéêà.Òà, ìàáóòü, ò³ëüêè æèòåë³
Âåðõîâèíè êîðèñòóþòüñÿ ñëîâàìè ïëàé (ã³ðñüêà ñòåæêà), âàãàø (äîðîãà,
ùî íåþ õîäÿòü îâå÷³ îòàðè), áîâ÷àð (ïàñòóõ), ôëîÿðà (ñîï³ëêà, ÿêîþ
ïàñòóõ ñêëèêàº ñòàäî), âåñíóâàííÿ (âåñíÿíèé âèïàñ õóäîáè). Ò³ëüêè òàì
îäÿãàþòü êåïòàð (êîðîòêèé âèøèòèé êîæóøîê), êðèñàíþ (áðèëü),
êàòð³íêó (æ³íî÷èé îäÿã íà çðàçîê ïëàõòè), ãà÷³ (á³ë³ øòàíè).
(Çà À. Ìàòâ³ºíêî)
• ßê âè ââàæàºòå, ÷îìó ³ñíóþòü ä³àëåêòè? Âèïèø³òü ³ç òåêñòó ðå÷åííÿ,
ÿêå ì³ñòèòü â³äïîâ³äü íà ïîñòàâëåíå ïèòàííÿ.
• ×è ìîæíà çðîáèòè âèñíîâîê, ùî óêðà¿íñüêà ìîâà «æèâèòüñÿ»
ä³àëåêòíèìè ñëîâàìè? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó.
• Äî âèä³ëåíèõ ñë³â äîáåð³òü ñèíîí³ìè, óâåä³òü ¿õ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
• Çðîá³òü ôîíåòè÷íèé ðîçá³ð ñëîâà â³ääçåðêàëþþòüñÿ.
33
4. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê ç óêðà¿íñüêî¿ íàðîäíî¿ êàçêè «×àð³âíà êîñèöÿ». Çíàéä³òü
ä³àëåêòí³ ñëîâà, ç’ÿñóéòå ¿õíº çíà÷åííÿ.
Â îäí³é ðîäèí³ áóëî òðîº ä³â÷àò. Íÿíüî çáèðàâñÿ äî
ì³ñòà é ïèòàº, ùî ¿ì êóïèòè.
– Ìåí³ á³ëå øîâêîâå ïëàòòÿ, – ïðîñèòü ñòàðøà.
– À ìåí³ òîïàíêè, – ïðîñèòü ñåðåäóùà.
– À ìåí³, íÿíüêó, íàéôàéí³øó êîñèöþ, – ñêàçàëà
ìîëîäøà.
Ñòàðø³é òà ñåðåäóù³é øâèäêî çíàéøîâ ïîäàðóíêè,
à ìîëîäø³é í³ÿê íå ìîæå çíàéòè. Áëóäèòü ïî ì³ñòó ³
íàðåøò³ íàòðàïèâ íà âåëèêèé ñàä. Çàéøîâ òóäè, à òàì
âñÿê³ êîñèö³, à ºäèíà íàä óñ³ìà íàéôàéí³øà.
Ïðè ñàä³ áóëà õèæà. Çàéøîâ äî õèæ³ – é âèäèòü:
êî÷åðãà ñàìà ïðèãð³áàº ãðàíü...
• Ïåðåêàæ³òü óðèâîê ³ç êàçêè, çàì³íþþ÷è ä³àëåêòèçìè
çàãàëüíîâæèâàíèìè ñëîâàìè.
• Äîáåð³òü äî ïîäàíèõ ä³àëåêòíèõ ñë³â ë³òåðàòóðí³ â³äïîâ³äíèêè.
Áàíóâàòè, óçäð³òè, äçåéñòðè, ðîê³ÿ, âèä³òè, êîãóò, áàðàáóë³.
• Ñêëàä³òü ñëîâíè÷îê ä³àëåêòíèõ ñë³â, ùî âæèâàþòüñÿ ó âàø³é ì³ñöåâîñò³.
5. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèä³ë³òü ïðîôåñ³îíàë³çìè. Ëþäè ÿêèõ ïðîôåñ³é ¿õ

íàé÷àñò³øå âæèâàþòü?
Òðþì ðàêåòîñõîâèùà çàëèòèé ì’ÿêèì ñâ³òëîì ëþì³í³ñöåíòíèõ ëàìï.
Âñåðåäèí³, íà íåâåëèêîìó ï³äâèùåíí³, ëåæèòü ðàêåòà. Ç íå¿ çíÿòî îáî-
ëîíêó, ¿¿ «íóòðîù³» ÿê íà äîëîí³. Îñü ñåðöå – äâèãóí, â³ä íüîãî àðòåð³ÿìè
ðîçïîâçàþòüñÿ âñ³ëÿê³ ïðîâîäè ³ òðóáêè. Ñîòí³ â³äãàëóæåíü òÿãíóòüñÿ
äî øïèëÿ – ñð³áëÿñòî¿ ãîë³âêè, ìîçêó ðàêåòè, äå ðîçì³ùåí³ âñ³
ìåòåîäàò÷èêè, òåðìîìåòðè, âàêóóììåòðè, ïåðåäàâà÷, ðàä³îâ³äïîâ³äà÷.
(Çà Ê. Í³ê³òåíêîì)
• Ïðèäóìàéòå ôàíòàñòè÷íå îïîâ³äàííÿ çà îäí³ºþ ç ïîäàíèõ òåì: «Ñåðåä
ç³ðîê», «Ãîðä³, ìóæí³ é ñàìîòí³», «Ì³æïëàíåòí³ ðåéäè».
6. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî â³ðø. Íàçâ³òü òåðì³íè – òî÷í³ íàçâè ïåâíèõ ïîíÿòü.

Äàéòå ¿ì âèçíà÷åííÿ. ×è ìîæíà ¿õ â³äíåñòè äî ïðîôåñ³îíàë³çì³â? ßê òàê³ ñëîâà
ïîçíà÷àþòüñÿ â ñëîâíèêó?
Â³í äî êëàñó çàéøîâ íåêâàïëèâî, à ä³ëüíèê – ÿê ù³ëüíèê ³ç äóïëÿíîê,

Êðåéäó âçÿâ ³, íåìîâ ÷àð³âíèê, ùî ä³äóñü íàì ç³áðàâ ó ñàäó.
âèâ³â ÷èñëà íà äîøö³ êðàñèâî: ×àñòêà, ìíîæíèê, äîáóòîê, îñòà÷à –
– Îñü âàì ä³ëåíå, ÷àñòêà, ä³ëüíèê. êâ³ò³â æìóòèê, ³ áäæ³ëêà ãóäå;
Çàñï³âàëî íàì ñëîâî äîäàíîê, îæèâàþòü ñëîâà – ³ çàäà÷à
ìîâ äóäàðèê çàãðàâ íà äóäó: âåñåë³øå äî ðîçâ’ÿçêó éäå...
(Ä. Á³ëîóñ)
• Ïðèãàäàéòå àáî âèïèø³òü ³ç òëóìà÷íîãî ñëîâíèêà ïî òðè òåðì³íè,
ùî ñòîñóþòüñÿ: à) ìîâîçíàâñòâà; á) ë³òåðàòóðîçíàâñòâà; â) ìåäèöèíè;
ã) ìóçèêè. Äâà ç íèõ óâåä³òü ó ðå÷åííÿ.
34
7. Âèçíà÷òå çà ñëîâíèêîì çíà÷åííÿ ïîäàíèõ ñë³â. Ëþäüìè ÿêî¿ ïðîôåñ³¿ âîíè
íàé÷àñò³øå âèêîðèñòîâóþòüñÿ?
I. Ìîëüáåðò, ´ðóíò, êàðòèíè, åòþäè, ïîðòðåòè, ôàðáà.
II. Êîìáàéí, áóíêåð, ìîòîð, äâèãóí, õåäåð, ìîëîòàðêà.
III. Êîðìà, ðóáêà, êàþòà, øõóíà, áîò, øâàðòîâ³.
• ßê³ ïðîôåñ³éí³ ñëîâà âæèâàþòü: à) áóä³âåëüíèêè, á) âèíîãðàäàð³,
â) ñïîðòñìåíè?
• Ñêëàä³òü íåâåëè÷êó ðîçïîâ³äü ïðî ïðîôåñ³þ, ÿêà âàñ íàéá³ëüøå
ïðèâàáëþº. Çàïèø³òü. Ïðîôåñ³éí³ ñëîâà ³ òåðì³íè ï³äêðåñë³òü.
§ 11. Ðîçâèòîê ñëîâíèêîâîãî çàïàñó: çàñòàð³ë³

ñëîâà (àðõà¿çìè) ³ íîâ³ ñëîâà (íåîëîã³çìè)
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. ×è âñå âè çðîçóì³ëè? ×îìó?
Òîä³ êíÿæèé òåðåì îæèâ, íà ñõîäàõ ³ â ïàëàòàõ ç’ÿâèëèñü ò³óíè, ÿáåòíèêè,
´ðèäí³, äâîðÿíè; âîíè òÿãëè ì³õè, êëóìàêè, êîð÷àãè, êîòèëè áàðèëà. Øóì
³ êðèêè âèðèâàëèñÿ ç òåðåìà, äå á³ëÿ ´àíêó íàïîãîòîâ³ âæå ñòîÿëè âîçè, ³ðæàëè
çàñ³äëàí³ êîí³. Äåñü ó òåìðÿâ³ á³ëÿ Ïîäîëüñüêî¿ âåæ³ âæå ðèï³ëè æåðàâö³
íà ìîñòó, ãóêàëè ñòîðîæ³. Ó ïðîì³íí³ ñìîëîñêèï³â âîçè ðóøèëè ç ì³ñöÿ,
çàõðèï³ëè êîí³ ï³ä êíÿçÿìè é âîºâîäàìè. Ïîõ³ä, ÿê âåëåòåíñüêèé ïîëîç,
âïîâç ó âîðîòà, âèòÿãíóâñÿ ìîñòîì ³ çíèê ó òåìðÿâ³ íî÷³.
(Ñ. Ñêëÿðåíêî)
• Ç’ÿñóéòå çà ïîäàíèì ñëîâíè÷êîì çíà÷åííÿ îêðåìèõ ñë³â. Çâåðí³òü
óâàãó íà ïîçíà÷êè.
Ò³ í (³ñò.) – ó Êè¿âñüê³é Ðóñ³, â óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ ïåð³îäó ôåîäàëüíî¿

ðîçäðîáëåíîñò³ (äî XVI ñò.) – ãîñïîäàðñüêèé óïðàâèòåëü êíÿçÿ, áîÿðèíà
àáî ³íøîãî ôåîäàëà, ñóääÿ íèæ÷î¿ êàòåãîð³¿.
 áåòíèê (³ñò.) – ñëóæáîâà (óðÿäîâà) îñîáà, ñëóæáîâåöü, ñóääÿ.
¥ðäí³ (³ñò.) – ó Êè¿âñüê³é Ðóñ³ – íèæ÷à âåðñòâà êíÿæî¿ äðóæèíè.
Æåð âö³ (çàñò.) – òóò òîâñò³ æåðäèíè.
• Âèïèø³òü óñ³ çàñòàð³ë³ ñëîâà. Ïîÿñí³òü ¿õ ðîëü ó òåêñò³. ßê âè ãàäàºòå,

÷îìó ö³ ñëîâà âèéøëè ç àêòèâíîãî âæèòêó?
Ñëîâíèêîâèé ñêëàä óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ïîñò³éíî çì³íþºòüñÿ. Îäí³ ñëîâà ïîñòóïîâî

âèõîäÿòü ç óæèòêó, âèíèêàþòü íîâ³.
Ñëîâà, ÿê³ âèéøëè ç àêòèâíîãî ìîâíîãî âæèòêó, íàçèâàþòüñÿ çàñòàð³ëèìè, àáî
àðõà¿çìàìè. Ö³ ñëîâà íàé÷àñò³øå íàçèâàþòü ³ñòîðè÷í³ ÿâèùà àáî ðå÷³, ÿêèõ óæå
íåìà. Öå òàê çâàí³ ³ñòîðèçìè: ãåòüìàí, îñàâóëà, ðàëî, ïàíùèíà, î÷êóð,
ïëàõòà. Äåÿê³ çàñòàð³ë³ ñëîâà çàì³íþþòüñÿ ³íøèìè: êàëàìàð – ÷îðíèëüíèöÿ,
çøèòîê – çîøèò, çèãçèöÿ – çîçóëÿ.
Ó òëóìà÷íèõ ñëîâíèêàõ òàê³ ñëîâà ïîäàþòüñÿ ç ïîçíà÷êàìè çàñò. (çàñòàð³ëå),
³ñò. (³ñòîðèçì).
Íîâ³ ñëîâà, ùî âèíèêàþòü ó ìîâ³ äëÿ ïîçíà÷åííÿ íîâîãî ïðåäìåòà ÷è âè-
ðàæåííÿ íîâîãî ïîíÿòòÿ, íàçèâàþòüñÿ íåîëîã³çìàìè: ì³ñÿöåõ³ä, ê³áåðíå-
òèêà, ïðèâàòèçàö³ÿ, äèñêîòåêà. ßêùî ñëîâî ñòàº çàãàëüíîâæèâàíèì, âîíî
ïåðåñòàº áóòè íåîëîã³çìîì: òðàêòîðèñò, êîñìîíàâò, ðàä³î, òåëåâ³çîð.
35
2. Ðîçãëÿíüòå çîáðàæåí³ íà ìàëþíêó ïðåäìåòè. ßê âîíè íàçèâàþòüñÿ? Ùî âè
ïðî íèõ çíàºòå?
• Ïîì³ðêóéòå, äî ÿêî¿ ëåêñèêè – çàñòàð³ëî¿ ÷è íîâî¿ – â³äíîñÿòüñÿ
ñëîâà-íàçâè çîáðàæåíèõ ïðåäìåò³â. ×îìó?
• Iç ïîäàíîãî íèæ÷å òåêñòó âèïèø³òü òëóìà÷åííÿ ñë³â êëåéíîä, áóëàâà,
êîðóãâà, áóí÷óê.
Í³ìåöüêèì ñëîâîì êëåéíä íàçèâàþòü äîðî-
ãîö³ííó ð³÷ ÷è êîøòîâí³ñòü. Ó çàïîð³çüêèõ
êîçàê³â òàê íàçèâàëèñÿ â³éñüêîâ³ çíàêè, ðåãàë³¿
÷è àòðèáóòè âëàäè, ïðè êîòðèõ ó íèõ â³äáóâà-
ëèñÿ âåëèê³ ÷è ìàë³ ðàäè ³ ÿê³ âæèâàëèñÿ ñòàð-
øèíàìè â³äïîâ³äíî äî ïîñàäè êîæíîãî ç íèõ.
Áóëàâþ íàçèâàëàñÿ ñð³áíà ïîçîëî÷åíà,
÷àñîì ïðèêðàøåíà êîøòîâíèìè êàìåíÿìè
êóëÿ, íàñàäæåíà íà ìåòàëåâó ÷è äåðåâ’ÿíó
ïàëèöþ. Áóëàâó äàâàëè êîøîâîìó, â³í òðèìàâ
¿¿ ó ïðàâ³é ðóö³ ï³ä ÷àñ ðàä.
Ïðàïîðîì, êîðãâîþ ÷è êîðãâîþ íàçèâà-
ëàñÿ øîâêîâà ÿñêðàâî-÷åðâîíà õóñòêà ³ç
çîáðàæåííÿì ïîñåðåäèí³. Ïðàïîð äàðóâàâñÿ
âñüîìó â³éñüêó, àëå íîñèâ éîãî õîðóíæèé.
Áóí÷óêîì íàçèâàëè ïðîñòó ïîìàëüîâàíó
íà÷îðíî ïàëèöþ, íà âåðõí³é ê³íåöü ÿêî¿ íàñàä-
æóâàëè ì³äíó êóëþ, à ï³ä êóëþ âñòàâëÿëè âîëîññÿ ç ê³íñüêîãî õâîñòà ç
÷îòèðìà ÷è ø³ñòüìà êîñàìè ïîâåðõ âîëîññÿ. Áóí÷óê äàâàâñÿ êîøîâîìó,
àëå íîñèâ éîãî áóí÷óæíèé, ÿêèé òðèìàâ éîãî ï³ä ÷àñ ïîõîäó íàä ãîëîâîþ
îòàìàíà, ùîá ïîäàâàòè çíàê êîçàêàì ó áîþ, êóäè âåäå ¿õí³é âàòàæîê.
(Çà Ä. ßâîðíèöüêèì)
• ßê³ ùå çàñòàð³ë³ ñëîâà º â òåêñò³? Ç’ÿñóéòå ¿õ çíà÷åííÿ çà ñëîâíèêîì.

Î÷³ïêè – äàâí³é ãîëîâíèé óá³ð çàì³æíüî¿ æ³íêè. Íà Ïîä³ëë³ âîíè
áóëè íåâèñîê³ é ì’ÿê³ ç êðóãëèì äíîì. ¯õ ïëåëè âðó÷íó ç ëëÿíèõ íèòîê,
à çãîäîì øèëè ó ôîðì³ øàïî÷êè ç áàâîâíÿíî¿, âîâíÿíî¿ àáî øîâêîâî¿
òêàíèíè. Ïîäîëÿíêè ëþáèëè íîñèòè êâ³ò÷àñò³ î÷³ïêè ç êîëüîðîâî¿ òêà-
íèíè àáî çàøèò³ êâ³òàìè. Òàê³ âèðîáè íàçèâàëè «êàïòóðàìè».
(Ç æóðíàëó)
• ×è áà÷èëè âè êîëè-íåáóäü î÷³ïîê? ßê³ ùå âèäè äàâíüîãî îäÿãó âè
çíàºòå?
• Âèçíà÷òå ñòèëü òåêñòó. Íàçâ³òü îçíàêè öüîãî ñòèëþ.
• Íà îñíîâ³ âïðàâ 1, 2, 3 çðîá³òü âèñíîâîê, â ÿêèõ ñòèëÿõ ³ ç ÿêîþ
ìåòîþ âèêîðèñòîâóºòüñÿ àðõà¿÷íà ëåêñèêà.
Çàñòàð³ë³ ñëîâà âæèâàþòüñÿ â õóäîæí³é ë³òåðàòóð³ òà ³ñòîðè÷íèõ ïðàöÿõ

äëÿ òîãî, ùîá ÿêîìîãà òî÷í³øå ðîçïîâ³ñòè ïðî æèòòÿ ëþäåé â ïåâíó
³ñòîðè÷íó åïîõó.
36
4. Ïðî÷èòàéòå. Âèçíà÷òå òèï òåêñòó.
Ó ìîâ³ ïîñò³éíî óòâîðþºòüñÿ íå ìåíøå ñë³â, í³æ â³äìèðàº. Íîâ³ âèíàõîäè
é â³äêðèòòÿ, íîâ³ ìàøèíè, êîíñòðóêö³¿, äåòàë³, ïðåïàðàòè, íîâ³ ô³ëîñîôñüê³
³ ïîë³òè÷í³ ïîíÿòòÿ, íîâ³ ôîðìè æèòòÿ – âñå öå ïîðîäæóº ³ íîâ³ ñëîâà.
• Çðîá³òü âèñíîâîê, ÷îìó ç’ÿâëÿþòüñÿ ó ìîâ³ íîâ³ ñëîâà.
5. Ïðî÷èòàéòå. ßê³ ç ïîäàíèõ ñë³â â³äíîñíî íåäàâíî áóëè íåîëîã³çìàìè, ñüîãîäí³

æ íàëåæàòü äî çàãàëüíîâæèâàíî¿ ëåêñèêè? ßê³ ñëîâà º íåîëîã³çìàìè äîòåïåð?
Ìåòðî, òàêñîáóñ, äèñêîòåêà, ê³áîðã, ÑÍ²Ä, äèñêåòà, ïðèíòåð, â³äåî-
ìàãí³òîôîí, ïëåºð, êñåðîêñ, êîìïàêò-äèñê, ì³ñÿöåõ³ä, êîñìîäðîì.
• Ñêëàä³òü çâ’ÿçíó ðîçïîâ³äü «Ó êàá³íåò³ ³íôîðìàòèêè».
6. Çàïèø³òü ñëîâà, ùî â³äïîâ³äàþòü ïîäàíèì çíà÷åííÿì. ßê³ ç íèõ ìîæíà

ââàæàòè íåîëîã³çìàìè? Íà ÿê³é ï³äñòàâ³? Ùî ìîæíà ñêàçàòè ïðî ïîõîäæåííÿ
öèõ ñë³â?
1. Êëåéêà ñòð³÷êà äëÿ ïàêóâàííÿ òà ³íøèõ ö³ëåé. 2. Êèñëîìîëî÷íèé
ïðîäóêò ³ç ôðóêòîâèìè äîáàâêàìè. 3. Äèçàéíåð àáî õóäîæíèê ³ç ìàê³ÿæó,
ìàéñòåð êîñìåòè÷íîãî ³ æèâîïèñíîãî ïðèêðàøàííÿ îáëè÷÷ÿ. 4. ªäèíèé,
âèíÿòêîâèé, ïðèçíà÷åíèé ëèøå äëÿ öüîãî âèïàäêó, ïðèòàìàííèé ò³ëüêè
êîìóñü. 5. Ëþäèíà, ÿêà âòðàòèëà ³ñòîðè÷íó ïàì’ÿòü, ìîðàëüí³, äóõîâí³
ö³ííîñò³, çâ’ÿçîê ³ç ñâî¿ì íàðîäîì.
• Ç 2-3 ñëîâàìè ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
7. Íà ï³äñòàâ³ íèæ÷å ïîäàíèõ òåêñò³â ï³äãîòóéòå íåâåëè÷êå ïîâ³äîìëåííÿ ïðî

àâòîðñüê³ íåîëîã³çìè. Âèñëîâëåí³ äóìêè ïðî³ëþñòðóéòå ïðèêëàäàìè.
I. Ïðè÷èíè âèíèêíåííÿ íåîëîã³çì³â çàãàëîì â³äîì³: öå ïîøóêè
àâòîðàìè íàéäîñêîíàë³øî¿ ôîðìè äëÿ âèðàæåííÿ ñâî¿õ äóìîê,
íàñòðî¿â, ïî÷óòò³â, öå ïîòðåáà ó á³ëüø âèðàçíèõ ñëîâàõ ïîð³âíÿíî
ç óñòàëåíîþ ëåêñèêîþ, öå ïðàãíåííÿ äî îíîâëåííÿ ³ ïîåòèçàö³¿ ìîâè.
(²ç çá³ðíèêà «Êóëüòóðà ñëîâà»)
II. Ñì³ºòüñÿ ñì³õ. Ãîðèòü íà ðóêàâ³.

Ñì³ºòüñÿ òàê äèòèííî, ñòîïðè÷èííî.
Ñì³ºòüñÿ óêðà¿ííî – ìè æèâ³,
² êàðèì ñì³õîì äâåð³ â ñâ³ò ðîç÷èíåíî.
Ñì³ºòüñÿ ðîçóì. Àæ ïàøèòü êðèëîì,
Ñì³ºòüñÿ äîòåï, ñìóòêîì ïåðåøèòèé,
Äîáðî ñì³ºòüñÿ íàä ãîðáàòèì çëîì,
À äîêè ìè ñì³ºìîñü – áóäåì æèòè.
(². Äðà÷)
• Âèçíà÷òå ó â³ðø³ õóäîæí³ çàñîáè. Ïîÿñí³òü, êîëè ñëîâî ñì³ºòüñÿ âæèòî
â ïðÿìîìó, à êîëè â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³.
• Ðîçáåð³òü çà áóäîâîþ ñëîâî ïåðåøèòèé, äîáåð³òü äî íüîãî ñïî-
ð³äíåí³.
37
8. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî â³ðø. Çíàéä³òü àâòîðñüê³ íåîëîã³çìè. Ùî âîíè îçíà÷àþòü?
ßêó ðîëü âèêîíóþòü ó ïîåòè÷í³é ìîâ³?
Á²ËÈÉ ÕË²Á
Íà ñòîë³, Íà ñòîë³,
íà á³ë³é ñêàòåðö³ – õë³áèíà. íà á³ë³é ñêàòåðö³ – õë³áèíà...
Ñîíöåëèêà, Íå çàáóäüìî,
Çåìëåäàðíà, Ùî é ñêðóòíà
Íåîäì³ííà... Áóâà ãîäèíà.
Íà ñòîë³, Íà ñòîë³,
íà á³ë³é ñêàòåðö³ – õë³áèíà. ÿê ñîíöå ÿñíåº – õë³áèíà...
² ñîëîíà, Õë³áîñîíöå
² ìåäîâà, Äèâîñòâîðþº
² ïîëèííà. Ëþäèíà.
(Ñ. Êåëàð)
• Çâåðí³òüñÿ äî ðîçä³ëó «Óñíà íàðîäíà òâîð÷³ñòü». Äîáåð³òü 2-3 ïðè-
êëàäè àðõà¿çì³â ³ç ôîëüêëîðíèõ òâîð³â.
§ 12. Ñò³éê³ ñïîëó÷åííÿ. Ôðàçåîëîã³çìè

1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, îáãîâîð³òü éîãî çì³ñò.
Êîëè íå ðîçëó÷àþòüñÿ äâîº

Ñëîâà æèâóòü ñâî¿ì æèòòÿì. Íàâ³òü ïðèÿòåëþþòü, à ³íîä³ é ðîçëó-
÷àþòüñÿ. Áóâàº, ñëîâà íàñò³ëüêè ïðèÿçíî ñòàâëÿòüñÿ îäíå äî îäíîãî, ùî
ïðî íèõ êàæóòü: íåðîçëó÷í³ äðóç³!.. ² í³ áóð³, í³ äîù, í³ ñîíöåáðèçí³ñòü
âåñåí, í³ ãàðÿ÷å äèõàííÿ ë³òà, í³ ÷àðè ì³ñÿ÷íî¿ íî÷³, í³ ñí³ãîâ³ çàâ³¿, í³
äîøêóëüí³ ìîðîçè – í³ùî íå ñïðîìîæíå ðîç’ºäíàòè ¿õ...
Äâà íåðîçëó÷í³ ïîâíîçíà÷í³ ñëîâà òâîðÿòü ðîçìà¿òòÿ ôðàçåîëîã³÷íèõ
îäèíèöü: âóõà ïîâ³ñèòè, ãîëîâó ñóøèòè, ãîðîáö³â ë³÷èòè, äàâàòè äðàëà,
äàòè â³äêîøà, äàòè òÿãó...
Îêðåì³ ñëîâà çîâñ³ì â³äâèêëè áóòè íà ñàìîò³ ³ âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè ó
ôðàçåîëîã³çìàõ. Í³äå áåç ñóïðîâîäó âè íå ïîáà÷èòå ñë³â áàéäèêè, áåçâ³ê,
áåçð³ê, áóêîâåíüêà...
Áåçì³ð æèòòÿ çàëèøèâ ãëèáîê³ ñë³äè ó ôðàçåîëîã³÷íèõ çâîðîòàõ.
• Ïîð³âíÿéòå ñïîëó÷åííÿ ñë³â:
ïîâ³ñèòè âóõà – ïîâ³ñèòè ïàëüòî
äàâàòè äðàëà – äàâàòè êíèãó.
• Ó ÿêèõ ³ç íèõ êîæíå ñëîâî ìàº ñâîº ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ, à ó ÿêèõ
ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ìàº ò³ëüêè ö³ëå ñëîâîñïîëó÷åííÿ?
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ íàâåäåíèõ ó òåêñò³ ôðàçåîëîã³çì³â. ×è ìîæíà
¿õ çàì³íèòè îäíèì ñëîâîì-ñèíîí³ìîì?
38
Ó ìîâ³ ïåâíå çíà÷åííÿ ìîæå âèðàæàòèñÿ íå ëèøå îêðåìèì ñëîâîì, à é
ñò³éêèì ñïîëó÷åííÿì äâîõ àáî á³ëüøå ñë³â.
Ñò³éê³ ñïîëó÷åííÿ áóâàþòü ôðàçåîëîã³÷í³, îô³ö³éíî-ä³ëîâ³ é òåðì³íîëîã³÷í³.
1. Ôðàçåîëîã³÷í³ ñò³éê³ ñïîëó÷åííÿ, àáî ôðàçåîëîã³çìè, º çàãàëüíîâæèâàíèìè.
¯õ çíà÷åííÿ íå âèïëèâàº ³ç çíà÷åííÿ îêðåìèõ ñë³â: í³ â çóá – íå òÿìèòè; áèòè
áàéäèêè – ëåäàðþâàòè; ãàíÿòèñÿ çà äâîìà çàéöÿìè – ïðàãíóòè îäíî÷àñíî
äîñÿãòè óñï³õó â ð³çíèõ ñïðàâàõ. Áàãàòî ç òàêèõ çâîðîò³â ð³âí³ çà çíà÷åííÿì
îäíîìó ñëîâó: õî÷ ãðåáëþ ãàòè – áàãàòî; í³ æèâèé í³ ìåðòâèé – ïåðåëÿêàíèé.
Áëèçüê³ äî ôðàçåîëîã³çì³â ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè òà êðèëàò³ âèñëîâè.
Ïðèñë³â’ÿ é ïðèêàçêè âò³ëþþòü ó ñîá³ äîñâ³ä óñüîãî íàðîäó: Õòî íå ðîáèòü,
òîé íå ¿ñòü. Ñâ³ò íå áåç äîáðèõ ëþäåé.
Êðèëàò³ âèñëîâè – öå øèðîêî âæèâàí³ âëó÷í³ âèñëîâè âèäàòíèõ ëþäåé: Ó
âñÿêîãî ñâîÿ äîëÿ ³ ñâ³é øëÿõ øèðîêèé. (Ò. Øåâ÷åíêî)
Áàãàòî êðèëàòèõ âèñëîâ³â ïîõîäèòü ç Á³áë³¿ òà ªâàíãåë³ÿ: âèïèòè ã³ðêó ÷àøó,
íåñòè õðåñò, íàð³æíèé êàì³íü.
2. Îô³ö³éíî-ä³ëîâ³ ñò³éê³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ âèêîðèñòîâóþòüñÿ â ä³ëîâ³é
ëåêñèö³: âíåñòè ïðîïîçèö³þ, â³äïîâ³äíî äî íàêàçó (çã³äíî ç íàêàçîì).
3. Òåðì³íîëîã³÷í³ ñò³éê³ ñïîëó÷åííÿ – öå íàçâè ïåâíèõ íàóêîâèõ ïîíÿòü,
íàïðèêëàä, ó ìîâîçíàâñòâ³ – ÷ëåí ðå÷åííÿ, òâ³ðíà îñíîâà; ó ô³çèö³ –
áðîóí³âñüêèé ðóõ, ñèëà òÿæ³ííÿ.
2. Ïîð³âíÿéòå äâ³ ãðóïè ñïîëó÷åíü ñë³â. Ïîêàæ³òü, ùî îäí³ ç íèõ ìîæíà áåçê³íå÷íî
ïîøèðþâàòè, à äðóã³ – í³. Çðîá³òü âèñíîâîê, ñïîëó÷åííÿ ñë³â ÿêî¿ êîëîíêè
º â³ëüíèìè, à ÿêî¿ – ñò³éêèìè íåïîä³ëüíèìè çâîðîòàìè.
Ï³éìàòè ïòàøêó, ðàä³îõâèëþ ï³éìàòè îáëèçíÿ (çàçíàòè íåâäà÷³)

Ìèòè âóõà íàñòîðîæóâàòè âóõà
áèòè ì’ÿ÷ áèòè áàéäèêè
ïåêòè êàðòîïëþ ïåêòè ðàê³â
ïîâåðíóòè áîðã ïîâåðíóòè ãîëîáë³
ïîð³çàíèé ïàëåöü îäèí ÿê ïàëåöü
ñìà÷íèé ãîð³õ òâåðäèé ãîð³õ
• Âèçíà÷òå, äî ÿêî¿ ãðóïè íàëåæàòü ïîäàí³ ñò³éê³ ñïîëó÷åííÿ: òåðì³-

íîëîã³÷í³, îô³ö³éíî-ä³ëîâ³ ÷è ôðàçåîëîã³÷í³. Ïîÿñí³òü ¿õ çíà÷åííÿ.
• Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ ç âèä³ëåíèìè ñïîëó÷åííÿìè ñë³â. Âèçíà÷òå
¿õ ñèíòàêñè÷íó ðîëü.
Ó ðå÷åíí³ ôðàçåîëîã³÷í³ çâîðîòè çàâæäè âèñòóïàþòü îäíèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ.

Çíà÷åííÿ ³ ïîõîäæåííÿ ôðàçåîëîã³çì³â ïîÿñíþºòüñÿ ó ôðàçåîëîã³÷íèõ
ñëîâíèêàõ. Íàéá³ëüø óæèâàí³ ôðàçåîëîã³çìè ïîÿñíþþòüñÿ ó òëóìà÷íèõ
ñëîâíèêàõ, á³ëÿ íèõ ñòî¿òü çíà÷îê .
Ôðàçåîëîã³çìè íàäàþòü ìîâ³ âëó÷íîñò³, âèðàçíîñò³, åìîö³éíîñò³, äîòåïíîñò³.
Ïîð³âíÿéòå: çàðóáàòè íà íîñ³ – äîáðå çàïàì’ÿòàòè; äåñÿòîþ âóëèöåþ
îáõîäèòè – óíèêàòè çóñòð³÷³.
Ôðàçåîëîã³÷í³ çâîðîòè íàé÷àñò³øå âèêîðèñòîâóþòüñÿ ó ðîçìîâíîìó òà
õóäîæíüîìó ñòèëÿõ ìîâëåííÿ.
39
3. Âèïèø³òü ³ç ïîäàíîãî òåêñòó àñòðîíîì³÷í³ ñò³éê³ çâîðîòè, ç’ÿñóéòå ¿õ
ñèíòàêñè÷íó ðîëü. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ.
Çîðÿíå íåáî ÷àðóâàëî íàøèõ ïðåäê³â, ÿê ÷àðóº ³ íàñ. Öå âîíè äàëè
íåáåñíèì ñâ³òèëàì çåìí³, àëå ïîåòè÷í³ ³ìåíà: ×óìàöüêèé Øëÿõ, Êâî÷êà
ç êóð÷àòàìè (Âîëîñîæàð), Ç³ðíè÷êà.
×åï³ãàìè íàçèâàëè åêâàòîð³àëüíå ñóç³ð’ÿ Îð³îí ³ç òðüîìà ÿñêðàâèìè
ç³ðêàìè, âëàñíå Ïîÿñ Îð³îíà...
² ä³âêó ç â³äðàìè íà êîðîìèñë³ áà÷èëè çåìëÿíè. «Ïî äîðîç³ (Ìëå÷í³é
Ïóò³) ñàìå â ðîçñîõàõ º êðèíèöÿ – ÷îòèðè ç³ðêè, â³ä íå¿ ï³øëà ä³âêà ç
â³äðàìè – òðè ç³ðêè».
Ä³â÷èíà ç â³äðàìè – öå íàðîäíà íàçâà ñóç³ð’ÿ Îðëà.
(Çà ª.×àê)
• Íàâåä³òü ïðèêëàäè îô³ö³éíî-ä³ëîâèõ ñò³éêèõ çâîðîò³â.
4. Íèæ÷å ïîäàºòüñÿ óðèâîê ³ç êíèãè «Æèâå ñëîâî». ×îìó àâòîðêà – Àíòîí³íà
Ìàòâ³ºíêî – òàê ¿¿ íàçâàëà? ×è º â ñàì³é íàçâ³ ìåòàôîðà? ×è ìîæíà ñêà-
çàòè, ùî ôðàçåîëîã³çìè – ìåòàôîðè? Ïîêàæ³òü öå íà ïðèêëàä³ âèðàç³â íà
öâ³òó ïðèáèòèé, ñâ³ò ìåí³ ï³äíÿâñÿ âãîðó.
Ó íàðîäí³é ìîâ³ â³äîì³ é òàê³ õîäÿ÷³ ìåòàôîðè, ÿê çàêâ³ò÷àíèé â³ê,
òîáòî ùàñëèâå æèòòÿ; ùåðáàòà äîëÿ – çíà÷èòü ã³ðêà äîëÿ, ç ùåðáèíîþ;
òå æ ñàìå ³ ëàòàíèé òàëàí. ×àñ ÿêîãîñü æàëþ, ãîðÿ, ìóê â³äîìèé ó ìîâ³ ÿê
ëèõà ãîäèíà. Ïðî ëþäèíó äóðíó, íåðîçâèíåíó â³ä ïðèðîäè êàæóòü: íà öâ³òó
ïðèáèòà. «Ñâ³ò ìåí³ ï³äíÿâñÿ âãîðó», – ãîâîðèòü òîé, õòî äóõîâíî îæèâ,
ï³äáàäüîðèâñÿ, àáî, ÿê êàæóòü, ó êîãî «äóõ ï³äíÿâñÿ». À õòî áà÷èòü áëèçüêèé
ñâ³é ê³íåöü, ìîâèòü: «Íå òîïòàòè ìåí³ ðÿñòó». Òàê ãîâîðèòè ïîâåëîñÿ
çäàâíà. Áóâ êîëèñü çâè÷àé: íàïðîâåñí³, ÿê ò³ëüêè ç’ÿâëÿâñÿ äð³áíåíüêèé
ãîëóáèé ðÿñò, éîãî ïåðâîöâ³ò âèðèâàëè é òîïòàëè, ùîá äîâãî æèòè.
• ßê âè ðîçóì³ºòå âèñë³â õîäÿ÷³ ìåòàôîðè ?
• Äîáåð³òü äî âèðàçó íà öâ³òó ïðèáèòèé ôðàçåîëîã³÷í³ ñèíîí³ìè.
Íàïðèêëàä: íå âñ³ äîìà, êëåïêè íåìàº...
• ßê³ ùå ³ñòîð³¿ íàðîäæåííÿ ôðàçåîëîã³çì³â âè çíàºòå? Ðîçêàæ³òü.
5. Ïðî÷èòàéòå ôðàçåîëîã³çìè. Ïîÿñí³òü ¿õ çíà÷åííÿ.
Õâîñòîì â³éíóòè, êîðîòøèé êîìàðèíîãî õâîñòà, âåðò³òè õâîñòîì,
çà õâ³ñò òà íà ñîíöå, ³ç çàÿ÷èé õâ³ñò, òðèìàòè õâ³ñò òðóáîþ,
ïëåñòèñÿ â õâîñò³.
• Íàçâ³òü ñò³éê³ âèñëîâè ç³ ñëîâàìè âîâê, ëèñ(ëèñèöÿ), âåäìiäü.
6. Ïðèãàäàéòå, ÿê³ âè çíàºòå ôðàçåîëîã³çìè ç³ ñëîâàìè ãîëîâà, ÿçèê, çóáè,
íîãà, í³ñ, îêî. Ïîäóìàéòå, ÷îìó òàê áàãàòî ôðàçåîëîã³çì³â ç³ ñëîâàìè,
ùî îçíà÷àþòü íàçâè ÷àñòèí ò³ëà.
7. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, çàì³íèâøè âèä³ëåí³ ñëîâà ïîäàíèìè â äîâ³äö³ ôðà-

çåîëîã³çìàìè. Ïîð³âíÿéòå ðå÷åííÿ ç ôðàçåîëîã³çìàìè ³ áåç íèõ. Âèçíà÷òå
ñèíòàêñè÷íó ôóíêö³þ ââåäåíèõ ôðàçåîëîã³çì³â.
1. Îò ÿê ìîæå ÷îëîâ³ê æèòè, êîëè ìàº ðîçóì. (Ì. Ñòåëüìàõ) 2. À ðîáîòè
äóæå áàãàòî: òðåáà îá³ä ãîòóâàòè òà âèäàâàòè, ïîñóä ìèòè... (Ì. Êîöþáèíñüêèé)
40
3. Ïîë³êàðï çëÿêàíî ñõîïèâñÿ, õîò³â âòåêòè, òà, ïîáà÷èâøè, ùî ïåðåä
íèì Äìèòðî, ïî÷àâ äëÿ ÷îãîñü îáòðóøóâàòè çåìëþ ç êàòàíêè.
(Ì. Ñòåëüìàõ) 4. Ïîäèâëþñÿ – é ðîáèòüñÿ ñòðàøíî: ÿê òîé ÷àñ ëåòèòü!
(². Ãíàòþê) 5. Ñàì Ãîãîëü ïèøå, ùî Õëåñòàêîâ – „òîíåíüêèé, õóäåíüêèé...
áåçãëóçäèé”. (Â. Íåñòàéêî)
• Äî ÿêîãî ðå÷åííÿ âè ìîãëè á óâåñòè âèðàçè íàêèâàòè ï’ÿòàìè, äàòè
õîäó, äàòè òÿãó, óâ³ðèòèñÿ íîãàì ?
• Ïðèãàäàéòå, ÿê³ ùå ôðàçåîëîã³çìè ç³ çíà÷åííÿì «äóæå áàãàòî» âè
çíàºòå.
8. Äîáåð³òü äî ðîñ³éñüêèõ ôðàçåîëîã³÷íèõ çâîðîò³â â³äïîâ³äí³ óêðà¿íñüê³, çàïèø³òü

¿õ ïàðàìè.
Çàáëóäèòüñÿ â òðåõ ñîñíàõ; çåìëÿ êëèíîì ñîøëàñü; èç îãíÿ äà â
ïîëûìÿ; çëàÿ ãîäèíà; çàäèðàòü íîñ; äëÿ îòâîäà ãëàç; äî ïîðû äî âðåìåíè;
çàâàðèòü êàøó; èç êîæè ëåçòü; ãîë êàê ñîêîë; äî êîíöà äíåé ñâîèõ.
• Ç 2-3 ôðàçåîëîã³çìàìè ñêëàä³òü ðå÷åííÿ. Ðîçáåð³òü ¿õ çà ÷ëåíàìè
ðå÷åííÿ.
§ 13. Ïîíÿòòÿ ïðî îô³ö³éíî-ä³ëîâèé ñòèëü.

Îãîëîøåííÿ. Ïëàí ðîáîòè
Ðîëü îô³ö³éíî-ä³ëîâîãî ñòèëþ – çàáåçïå÷åííÿ ä³ëîâîãî ñï³ëêóâàííÿ ì³æ
äåðæàâàìè, óñòàíîâàìè, îðãàí³çàö³ÿìè, ÷ëåíàìè ñóñï³ëüñòâà. Ñòèëü îáñëó-
ãîâóº çàêîíîäàâñòâî, àäì³í³ñòðàòèâíî-ãîñïîäàðñüêó ä³ÿëüí³ñòü òà ³íø³ ä³ëÿíêè
æèòòÿ ñóñï³ëüñòâà, ïîâ’ÿçàí³ ç ä³ëîâîäñòâîì, çâ³òí³ñòþ òà äîêóìåíòàö³ºþ.
Ó ïèñåìí³é ôîðì³ ä³ëîâèé ñòèëü âèêîðèñòîâóºòüñÿ ïðè îôîðìëåíí³ äîêóìåíò³â.
Â óñí³é ôîðì³ â³í âèÿâëÿºòüñÿ ï³ä ÷àñ ïðîâåäåííÿ çáîð³â, íàðàä, çàñ³äàíü.
Äëÿ ä³ëîâîãî ñòèëþ õàðàêòåðí³ òàê³ îçíàêè:

– âæèâàííÿ ãîòîâèõ óñòàëåíèõ ôîðìóë òà ìîâíèõ çâîðîò³â;
– òî÷í³ñòü, ÿñí³ñòü, ëîã³÷í³ñòü, ñòèñë³ñòü ó âèêëàä³ äóìîê;
– âæèâàííÿ ñë³â ò³ëüêè â ïðÿìîìó çíà÷åíí³;
– ñïåö³àëüíà òåðì³íîëîã³ÿ;
– â³äñóòí³ñòü ³íäèâ³äóàëüíî¿ ìàíåðè âèêëàäó òà åìîö³éíî çàáàðâëåíî¿ ëåêñèêè.
Áóäü-ÿêèé ä³ëîâèé ïàï³ð ñêëàäàºòüñÿ â³äïîâ³äíî äî âñòàíîâëåíî¿ ôîðìè.
Îáîâ’ÿçêîâîþ äëÿ íüîãî º íàçâà (äîâ³äêà, íàêàç, ïîñòàíîâà, çàÿâà, ïëàí
ðîáîòè, ïðîòîêîë, îãîëîøåííÿ òîùî).
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò ñòàòò³. Äîâåä³òü, ùî âæèòî îô³ö³éíî-ä³ëîâèé ñòèëü. Íàçâ³òü

îñíîâí³ îçíàêè ñòèëþ.
Îñíîâó äåðæàâè ñòàíîâèòü ºäí³ñòü Ðåñïóáë³êè Ìîëäîâà. Ðåñïóáë³êà
Ìîëäîâà º ñï³ëüíîþ ³ íåïîä³ëüíîþ áàòüê³âùèíîþ âñ³õ ¿¿ ãðîìàäÿí. Äåð-
æàâà âèçíàº ³ ãàðàíòóº ïðàâî âñ³õ ãðîìàäÿí íà çáåðåæåííÿ, ðîçâèòîê ³
âèðàæåííÿ åòí³÷íî¿, êóëüòóðíî¿, ìîâíî¿ òà ðåë³ã³éíî¿ ñàìîáóòíîñò³.
(Êîíñòèòóö³ÿ Ðåñïóáë³êè Ìîëäîâà)
41
2. Ç-ïîì³æ ïîäàíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü íàçâ³òü ò³, ÿê³ º õàðàêòåðíèìè äëÿ íàó-
êîâîãî ñòèëþ, ïîò³ì ò³, ÿê³ º äîðå÷íèìè â òåêñòàõ ïóáë³öèñòè÷íîãî ñòèëþ.
Ñëîâîñïîëó÷åííÿ, ùî çóñòð³÷àþòüñÿ â òåêñòàõ îô³ö³éíî-ä³ëîâîãî ñòèëþ,
âèïèø³òü.
Ïëîùà ÷îòèðèêóòíèêà, ðîäèíà îñîêîâèõ, åêîíîì³÷í³ ðåôîðìè, ïåðå-
äâèáîð÷à áîðîòüáà, äåïóòàòñüêèé êîðïóñ, ñëîâî íàäàºòüñÿ, â³äïîâ³-
äàëüí³ñòü ïîêëàñòè íà ..., ïîðÿäîê äåííèé, ïîë³òè÷íà ïàðò³ÿ, êîð³íü
êâàäðàòíèé, çàñëóõàòè çâ³ò, âåäåííÿ ïðîòîêîëó äîðó÷èòè, áðàòè íà ñåáå
çîáîâ’ÿçàííÿ.
3. Ïðî÷èòàéòå ³ ñêàæ³òü, äî ÿêîãî ñòèëþ íàëåæèòü òåêñò. Ñâîþ äóìêó îáμðóíòóéòå.
Êîæíîìó ãàðàíòóºòüñÿ òàºìíè- Êîðåñïîíä íö³ÿ – ëèñòè, ïîø-
öÿ ëèñòóâàííÿ, òåëåôîííèõ ðîçìîâ, òîâî-òåëåãðàôí³ â³äïðàâëåííÿ.
òåëåãðàôíî¿ òà ³íøî¿ êîðåñïîíäåíö³¿.  íêö³ÿ – äîçâ³ë íà âèêîíàííÿ
Ñà
Âèíÿòêè ìîæóòü äîïóñêàòèñÿ çà ïåâíî¿ ä³¿, ùî ìàº ñèëó çàêîíó.
ð³øåííÿì ñóäó ÷è ñàíêö³ºþ ïðîêóðîðà Ïðîêóðð – ñëóæáîâà îñîáà, ùî
äëÿ çàïîá³ãàííÿ çëî÷èí³â ÷è ç’ÿñó- çä³éñíþº íàãëÿä çà òî÷íèì âèêî-
âàííÿ ³ñòèíè â õîä³ ðîçñë³äóâàííÿ ³ íàííÿì çàêîí³â.
ðîçãëÿäó êðèì³íàëüíèõ ñïðàâ. Êðèì³íà  ëüíèé – òîé, ùî ñòî-
(Êîíñòèòóö³ÿ Óêðà¿íè, ñò. 25) ñóºòüñÿ çëî÷èí³â.
4. Ñêëàä³òü òåêñò îô³ö³éíîãî (ä³ëîâîãî) ëèñòà â³äïîâ³äíî äî çàïðîïîíîâàíî¿

ñèòóàö³¿.
Ñåðåäíÿ øêîëà çâåðòàºòüñÿ äî àäì³í³ñòðàö³¿ Àêàäåì³¿ ìèñòåöòâ
³ì. Ìóçè÷åñêó ì. Êèøèíåâà ç ïðîõàííÿì îðãàí³çóâàòè ðîáîòó øê³ëüíîãî
äðàìàòè÷íîãî ãóðòêà. (Ëèñò-ïðîõàííÿ)
5. Ïðî÷èòàéòå. Ä³ëîâèì ÷è ïðèâàòíèì ìîæíà ââàæàòè íàâåäåíèé ëèñò? ×îìó?
Çäðàñòóéòå, äîðîãèé äèðåêòîðå Áåëüöüêî¿ øâàöüêî¿

ôàáðèêè ÀÎ «Áåëöàíêà».
Ç âåëèêèì ïðèâ³òîì äî Âàñ ÷ëåíè øê³ëüíîãî ãóðòêà «Óì³ë³ ðóêè»
Íàã³ðÿíñüêî¿ ñåðåäíüî¿ øêîëè Ðèøêàíñüêîãî ðàéîíó. Ìè äóæå ëþáèìî
øèòè ð³çíîìàí³òíå âáðàííÿ äëÿ ëÿëüîê òà äåùî äëÿ äèòÿ÷îãî áóäèíêó, à
òàêîæ âèøèâàòè õðåñòèêîì. Íàâ÷àºìîñÿ ìè â 6-ìó êëàñ³. Ðîáîòîþ ãóðòêà
êåðóº íàøà â÷èòåëüêà Ñâ³òëàíà Îëåêñàíäð³âíà. À ìåíå çâóòü Ãàëÿ. Ìîÿ
áàáóñÿ, êîëè áóëà ìîëîäà, ïðàöþâàëà íà Âàø³é ôàáðèö³. Âîíà ðîçïîâ³ëà
ìåí³, ùî ó âàñ çàâæäè º çàëèøêè òêàíèíè òà íèòîê, ÿê³ âè âèêèäàºòå.
Îñü ìè ³ âèð³øèëè Âàì íàïèñàòè. Äèðåêòîð íàøî¿ øêîëè íå áóäå ïðîòè,
ìè ïèòàëè. Âñ³ ö³ ðå÷³ â ìàãàçèí³ äîðîã³, ³ íå âñ³ ä³â÷àòêà ìîæóòü ¿õ
ïðèäáàòè. Ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàºìî Âàøî¿ â³äïîâ³ä³.
×ëåíè ãóðòêà «Óì³ë³ ðóêè»
Ñòîðîæóê Í., Ãàðÿ÷à Ë., Ðîìàí÷óê Ñ.,
Ìèõàéë³âñüêà Ã.
• Ñêëàä³òü òåêñò ä³ëîâîãî ëèñòà äî äèðåêòîðà Áåëüöüêî¿ øâàöüêî¿
ôàáðèêè «ÀÎ Áåëöàíêà» ç ïðîõàííÿì îðãàí³çóâàòè åêñêóðñ³þ íà ï³ä-
ïðèºìñòâî ï³ä ÷àñ ð³çäâÿíèõ êàí³êóë.
42
6. Ïðî÷èòàéòå. Âêàæ³òü òîé âàð³àíò òåêñòó îãîëîøåííÿ, ÿêèé âàðòî ïîì³ñòèòè íà
äîùö³ îãîëîøåíü. ×îìó ³íøèé âàð³àíò ïîòðåáóº äîîïðàöþâàííÿ ³ ÿêîãî ñàìå?
I. Õòî õî÷å ïîäèâèòèñü êîíöåðò, ìîæå ïðèéòè çàâòðà.
II. Îãîëîøåííÿ
Ó ïîíåä³ëîê, 27 æîâòíÿ, â àêòîâîìó çàë³ øêîëè â³äáóäåòüñÿ çâ³òíèé
êîíöåðò âèõîâàíö³â ìóçè÷íî¿ øêîëè. Çàïðîøóþòüñÿ âñ³ áàæàþ÷³.
Ïî÷àòîê î 15 ãîäèí³. Ðàäà øêîëè
7. Ïðî÷èòàéòå. Ïîÿñí³òü, ÷èì îãîëîøåííÿ â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä àô³ø³, ðåêëàìè. ßêà
ìåòà îãîëîøåííÿ? Íàçâ³òü âèìîãè, ÿê³ ñòàâëÿòüñÿ äî îãîëîøåííÿ.
Îãîëîøåííÿ – äîêóìåíò, ÿêèé ïîâ³äîìëÿº, îïîâ³ùàº ïðî ùîñü. Â³í ìàº
â³äîáðàæàòè òàê³ ãîëîâí³ ìîìåíòè:
à) çàêëè÷í³ñòü ÷åðåç çàãîëîâîê (Óâàãà! Äî óâàãè øêîëÿð³â! àëå Îãî-
ëîøåííÿ [íå Îá’ÿâà]);
á) êàëåíäàðíó äàòó òà ì³ñöå ïðîâåäåííÿ çàõîäó;
â) âèçíà÷åííÿ îñíîâíîãî çì³ñòó çàõîäó;
ã) âêàç³âêó, äî êîãî çâåðíåíå îãîëîøåííÿ;
´) ï³äïèñ: õòî îãîëîøóº.
8. Ç-ïîì³æ ïîäàíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü âèïèø³òü ò³, ÿê³ º äîðå÷íèìè â òåêñò³

îãîëîøåííÿ.
Óñóíóòè ç ïîñàäè; äî çàÿâè äîäàþ; âõ³ä â³ëüíèé; çâåðòàòèñÿ íà àäðåñó;
çã³äíî ç íàêàçîì; ïî÷àòîê âå÷îðà î... ; ìè, ùî íèæ÷å ï³äïèñàëèñÿ; âõ³ä
çà çàïðîøåííÿìè; ïîðÿäîê äåííèé; â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà âèêîíàííÿ
ïîêëàñòè íà... .
9. Ñêëàä³òü òåêñò îãîëîøåííÿ ïðî î÷³êóâàíó â øêîë³ ïîä³þ (åêñêóðñ³þ äî ñòîëèö³,
ïî¿çäêó äî Ñîðîêñüêî¿ ôîðòåö³, ó÷í³âñüê³ çáîðè òîùî).
10. Îçíàéîìòåñü ³ç çðàçêîì ïëàíó ðîáîòè. ßêà ìåòà ³ ÿêå çíà÷åííÿ öüîãî äîêó-
ìåíòà? Õòî, íà âàøó äóìêó, ìàº éîãî ñêëàäàòè?
Ïëàí ï³äãîòîâêè äî ë³òåðàòóðíî-ìóçè÷íîãî âå÷îðà ó÷í³â 6-õ êëàñ³â
43
Ïëàíè ðîáîòè áóâàþòü ð³çí³: ð³÷í³, íà ì³ñÿöü, òèæäåíü, ïëàí îêðåìîãî
çàõîäó.
Ãîëîâíå ó ïëàí³ – òî÷í³ñòü, ÷³òê³ñòü, ñòèñë³ñòü ôîðìóëþâàíü. Îáîâ’ÿçêîâèì
º çàçíà÷åííÿ òåðì³í³â âèêîíàííÿ òà â³äïîâ³äàëüíèõ çà ïåâíó ä³ëÿíêó (÷àñòèíó)
ðîáîòè.
11. Ïåðåêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ.

Øêîëüíîå ìåðîïðèÿòèå, ïðèíèìàòü ó÷àñòèå, ïî ñëó÷àþ ïðàçäíèêà,
ñëåäóþùèé âîïðîñ ïîâåñòêè äíÿ, äåæóðñòâî ïî øêîëå, ýòàæîì âûøå, çà
êóëèñàìè, ïðèíèìàòü âî âíèìàíèå, â çàâèñèìîñòè îò îáñòîÿòåëüñòâ, áûòü
îòâåòñòâåííûì çà âûïîëíåíèå ïëàíà.
12. Çà ïîäàíèì ó âïðàâ³ 10 çðàçêîì êîëåêòèâíî ñêëàä³òü ïëàí ï³äãîòîâêè äî
ñâÿòà ð³äíî¿ ìîâè (ïëàí ðîáîòè ãóðòêà âèðàçíîãî ÷èòàííÿ íà 2 ì³ñÿö³, ïëàí
ðîáîòè íàä ñâÿòêîâèì íîìåðîì ñò³íãàçåòè, ïëàí ï³äãîòîâêè äî íîâîð³÷íîãî
âå÷îðà).
ÏÅÐÅÂIÐ ÑÅÁÅ ÑÀÌ!
1. Ùî âèâ÷àþòü ëåêñèêîëîã³ÿ ³ ôðàçåîëîã³ÿ?

à) ÷àñòèíè ìîâè; á) çíà÷åíÿ ñë³â; â) ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ³ âæèâàííÿ
ñë³â ³ ôðàçåîëîã³çì³â.
2. Íà ÿê³ ãðóïè ä³ëèòüñÿ ëåêñèêà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè çà ¿¿ ïîõîäæåííÿì?
à) âëàñíå óêðà¿íñüêà ëåêñèêà ³ ñëîâ’ÿíñüê³ çàïîçè÷åííÿ;
á) íåçàïîçè÷åíà òà ³íøîìîâíà ëåêñèêà;
â) íåçàïîçè÷åíà òà íåñëîâ’ÿíñüêà ëåêñèêà.
3. Ñëîâà ñåëî, â³ðèòè, çíàòè, ÷óäîâèé, øâèäêî, ãàðíî, ïîðó÷ º:
à) çàãàëüíîâæèâàíèìè;
á) âóçüêîâæèâàíèìè.
4. Óñòàíîâè, äî ÿêî¿ ãðóïè íàëåæàòü ñëîâà:
à) ä³àëåêòèçìè: ìàò÷, àðá³òð, ôîðâàðä, ïåð³îä;
á) ïðîôåñ³îíàë³çìè: âóéêî, äçàðçóð³, âàòðà, íÿíüî;
â) òåðì³íè: á³îñôåðà, ìîëåêóëà, êë³òèíà, ïîïóëÿö³ÿ.
5. Àðõà¿çìè – öå:
à) íîâ³ ñëîâà;
á) ñëîâà, ÿê³ âèéøëè ç àêòèâíîãî ìîâíîãî âæèòêó.
6. Ñïîëó÷åííÿ ñë³â ò³ëüêè éîãî é áà÷èëè, çíàòè ïî÷³ì ê³âø ëèõà, ïðèøèé êîáèë³
õâ³ñò, æèòè ïàíîì:
à) â³ëüí³;
á) ôðàçåîëîã³÷íî çâ’ÿçàí³.
44
ÒÅÑÒ ¹ 1
¹ Çàâäàííÿ
ï/ï Áàëè
1. Ïðî÷èòàéòå óâàæíî òåêñò ³ âèêîíàéòå ïèñüìîâî
1
çàâäàííÿ íà îêðåìèõ àðêóøàõ àáî â çîøèò³
äëÿ êîíòðîëüíèõ ðîá³ò. (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
â³äïîâ³ä³)
Ïðî ÷îðíîãî ëåëåêó ³ñíóº òàêà ëåãåíäà. Áóâ

â³í çâè÷àéíèì á³ëèì ëåëåêîþ. Æèâ ó ãîñïî-
äàðÿ, íå â ãí³çä³ íà õàò³, à â ãîñïîä³... Äîãëÿäàâ
ä³òåé. Îòîæ ³ êàæóòü íå äàðìà: ëåëåêà ïðèí³ñ
äèòèíó. Öå ïðàâäà. Òàê îò. Ãîñïîäàð ³ ãîñïî-
äèíÿ ïîäàëèñÿ â ïîëå æàòè æèòî, à ëåëåêà
çàëèøèâñÿ êîëî ä³òåé. Áàâèâ ¿õ, äîãëÿäàâ, à
êîëè âîíè çàñíóëè, ãàéíóâ íà ëóêè ïîëàñóâàòè
ñâ³æèíîþ. Ïîâåðòàºòüñÿ, à âäîìà á³äà – õàòà
ãîðèòü. Ïîëóì’ÿ çàéíÿëîñÿ, à ä³òè â õàò³, à
õàòà íà çàìêó. Õòî çàìêíóâ, íåâ³äîìî. Ëåëåêà
ðîçáèâ äçüîáîì ñêëî ³ øóãíóâ ó ïàëàþ÷ó õàòó.
Âèí³ñ îäíó äèòèíó, êèíóâñÿ çà äðóãîþ, à
ïîëóì’ÿ âñþ õàòó îõîïèëî. Îáãîð³â ëåëåêà,
÷îðíèì ñòàâ, ÿê ãîëîâåøêà. Àëå ä³òåé ãîñïî-
äàðÿ – âñ³õ ïîðÿòóâàâ.
(Ç æóðíàëó)
• Ó ïðî÷èòàíîìó òåêñò³ éäåòüñÿ ïðî òå,
÷îìó ïî÷îðí³â á³ëèé ëåëåêà.
• Òàê Í³
• Çàïèø³òü ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü.
2. Äàéòå ïîâí³ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ çà çì³ñòîì 4
ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
(ïî 1 á. çà êîæíó
• Äå æèâ ëåëåêà? ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü)
• ßê äîïîìàãàâ ëåëåêà ãîñïîäàðÿì?
• ßêà á³äà ñêî¿ëàñü â ãîñïîä³?
• ßê â÷èíèâ ëåëåêà?
3. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü çàãîëîâîê äî ïðî÷èòàíîãî 1

òåêñòó.
(çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
â³äïîâ³ä³)
4. Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ íàëåæèòü ïðî÷èòàíèé
òåêñò? 1
À. Ðîçïîâ³äü (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿

â³äïîâ³ä³)
Á. Îïèñ
Â. Ì³ðêóâàííÿ
Ã. Òåêñò êîìá³íîâàíîãî òèïó
45
¹ Çàâäàííÿ Áàëè
ï/ï
5. Âèïèø³òü ³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó äâà ñëîâîñïî-

ëó÷åííÿ ç³ ñëîâàìè, âæèòèìè â ïåðåíîñíîìó 2
çíà÷åíí³. (ïî 1 á. çà êîæíå
ïðàâèëüíî ä³áðàíå ñëîâî)
6. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü ïî äâà ñèíîí³ìè äî âèä³- 4

ëåíèõ ó ïðî÷èòàíîìó òåêñò³ ñë³â.
(ïî 1 á. çà êîæíèé
ïðàâèëüíî ä³áðàíèé ñèíîí³ì)
7. Äî ñë³â êðèâäà, ïðîêèíóëèñÿ äîáåð³òü ³ çàïè-

ø³òü àíòîí³ìè ³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. 2
ïðàâèëüíî ä³áðàíèé àíòîí³ì)
8. ×îðíèé, ÿê ãîëîâåøêà – óîñîáëåííÿ.
1
Òàê Í³
• Çàïèø³òü ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü. â³äïîâ³ä³)
9. Ïåðåïèø³òü, ç’ºäíóþ÷è ñòð³ëî÷êàìè ïîäàí³ ñëîâà 4

ç ñèíîí³ì³÷íèìè ôðàçåîëîã³çìàìè.
ò³ñíî õî÷ âîâê³â ãîíè ïðàâèëüíî ç’ºäíàíèé
ôðàçåîëîã³çì)
áàãàòî ÷óáà ãð³ëè
õîëîäíî í³äå é ãîëêè âñòðîìèòè
ïðàöþâàëè õî÷ ãðåáëþ ãàòè
10. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, âñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî, 10
ïðîïóùåí³ áóêâè ³ ðîçä³ëîâ³ çíàêè òà ðîçêðè-
âàþ÷è äóæêè. (ïî 0,5 á. çà êîæíå
ïðàâèëüíî çàïèñàíå ñëîâî
Ñëîâî ë…ëåêà çàéøëî äî íàñ ³ç ï³âäåí…èõ ÷è ïðàâèëüíî âñòàâëåíèé
êðà¿â ç êðèìñ…êî-òàòàðñ…êî¿ ìîâè. Òàì öÿ ðîçä³ëîâèé çíàê)
íàçâà çâóêîíàñë³äóâàë…íà.
Íàçâà ÷îðíîãóç – äàâíÿ óêðà¿íñ…êà. Âîíà
âêàçóº íà êîë³ð ïòàõà: á³ëà øèÿ ãðóäè âçàãàë³
âñÿ ï…ðåäíÿ ÷àñòèíà òóëóáà, ³ ÷îðíèé õâ³ñò.
Íàçâè áóñîë áîöÿí áóçüêî öå ð³çíîâèäè îäíîãî
ñëîâà ùî â…ñòóïàº â ïîëüñ…ê³é ³ ñëîâàö…ê³é
ìîâàõ. Âîíî îçíà÷àº «òóïàòè äèáàòè».
Íàçâà ãàéñòåð ïîøèðåíà â çàõ³äíèõ îáëàñòÿõ
Óêðà…íè. Ïîõîäèò… âîíà ç í³ìåö…êî¿ ìîâè.
(Çà Ðóñàí³âñüêèì)
11. Âèïèø³òü ³ç òåêñòó äî çàâäàííÿ ¹10 íàçâè 4
ëåëåê, ùî ñòàëè ä³àëåêòíèìè.
(ïî 1 á. çà êîæíå
ïðàâèëüíî ä³áðàíå ñëîâî)
12. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü îïèñ ëåëåêè (3–4 ðå÷åííÿ). 7
(5 á. çà çì³ñò òà ïðàâèëüíó
+ïîáóäîâó âèñëîâëþâàííÿ
+ 2 á. çà ãðàìîòí³ñòü)
Ùå 5 á. äîäàºòüñÿ çà ãðàìîòí³ñòü óñ³º¿ ðîáîòè Óñüîãî: 46 á.
46
ÎÐÔÎËÎÃIß
I ÎÐÔÎÃÐÀÔIß
Ìîðôîëã³ÿ – ðîçä³ë íàóêè ïðî ìîâó, ùî âèâ÷àº ñëîâî ÿê ÷àñòèíó ìîâè

(morphe – ôîðìà, logos – íàóêà, â÷åííÿ).
§ 14. Ñàìîñòiéíi òà ñëóæáîâi ÷àñòèíè ìîâè

1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. ßêà éîãî îñíîâíà äóìêà?
Âè áà÷èëè âåëèêèé òà áëèñêó÷èé êîíöåðòíèé ðîÿëü? Îñü äî íüîãî
ïiäõîäèòü õòîñü iç âàñ, íåñìiëèâî äîòîðêàºòüñÿ äî êëàâiøi. Ëóíàº
ãëèáîêèé, ì’ÿêèé çâóê. Õî÷åòüñÿ ïî÷óòè íå îêðåìèé çâóê, à çàãðàòè
êðàñèâó ìåëîäiþ, àëå ... Äëÿ öüîãî òðåáà â÷èòèñÿ íàïîëåãëèâî é äîâãî.
Îòàê i ç ìîâîþ. Òðåáà â÷èòèñÿ! Âèâ÷àòè ïðàâèëà, áî öå çàêîíè ìîâè,
çàâ÷àòè íîâi ñëîâà i ðå÷åííÿ, áî öå çáàãà÷óº ìîâó.
Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ðîçìîâëÿº ñüîãîäíi 50 ìiëüéîí³â ÷îëîâiê.
(À. Êîâàëü)
• Ïðèãàäàéòå, ùî âè çíàºòå ïðî ÷àñòèíè ìîâè. Ç’ÿñóéòå, äî ÿêèõ
÷àñòèí ìîâè íàëåæàòü âèä³ëåí³ ñëîâà.
Ñëîâà çà ñâî¿ì çíà÷åííÿì, ìîðôîëîãi÷íèìè îçíàêàìè i ñèíòàêñè÷íîþ ðîëëþ

â ðå÷åííi ïîäiëÿþòüñÿ íà ñàìîñòiéíi i ñëóæáîâi ÷àñòèíè ìîâè.
2. Ïåðåïèø³òü òåêñò. Ïîÿñí³òü, ÿê âè éîãî ðîçóì³ºòå.

Ó âåëèêîìó òâîð÷îìó ïðîöåñ³ íàðîäæóºòüñÿ ìîâà ëþäèíè, à ç íåþ –
ñóñï³ëüñòâî, íàðîä. Ñòâîðèëàñü ìîâà – ñòâîðþºòüñÿ íàðîä. Òîæ íå äèâíî,
ùî, êîëè çíèêàº ìîâà, íàäõîäèòü ñìåðòü ³ íàðîäó. Íàö³¿ áåç ìîâè íå
³ñíóþòü, ÿê íå ³ñíóþòü ìîâè áåç íàö³é.
(Çà Ò. Íóäüãîþ)
• Íàâåä³òü ïðèêëàäè ñë³â, ùî ìàþòü ëåêñè÷íå ³ ãðàìàòè÷íå çíà÷åííÿ.
• ßê³ ñëîâà ìàþòü ëèøå ãðàìàòè÷íå çíà÷åííÿ? ßê âîíè íàçèâàþòüñÿ?
3. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ i âñòàíîâiòü, ñê³ëüêè ÷àñòèí ìîâè â óêðà¿íñüê³é ìîâ³.
• ßê³ ç íèõ íàëåæàòü äî ñàìîñò³éíèõ, à ÿê³ äî ñëóæáîâèõ?
• ßê çì³íþþòüñÿ ñàìîñò³éí³ ÷àñòèíè ìîâè?
• ×èì â³äð³çíÿþòüñÿ ñàìîñò³éí³ ÷àñòèíè ìîâè â³ä ñëóæáîâèõ?
• Äî ÿêèõ ÷àñòèí ìîâè íàëåæèòü âèãóê?
47
48
4. Ïîäàíi ñëîâà ïåðåïèøiòü ó òàêié ïîñëiäîâíîñòi: iìåííèêè, ïðèêìåòíèêè,
äiºñëîâà, ñëóæáîâi ÷àñòèíè ìîâè. Âiäíîâiòü ðå÷åííÿ.
Ãðàìàòèêà, ðåãóëþâàòè, âæèâàííÿ, ñëîâî, ó, ðå÷åííÿ, ñïðÿìîâóâàòè,
â, ïîòðiáíèé, íàïðÿì, äëÿ, òî÷íèé, âèðàæåííÿ, äóìêà.
5. Ðîçêàæiòü ïðî ðîëü ÷àñòèí ìîâè ó ìîâëåííi çà ïîäàíèì ïî÷àòêîì.

Óÿâiìî ñîái, ùî íàì çàõîòiëîñÿ ðîçãëÿíóòè âñi ñëîâà, ïîáà÷èòè
¿õ ó ðîáîò³... Ìè ¿õ ïîêëèêàëè, i âîíè ç’ÿâèëèñÿ. ²ìåííèê ïðèéøîâ ç
óñiìà ïðåäìåòàìè íàâêîëèøíüî¿ äiéñíîñòi, áî ñàìå ¿õ âií íàçèâàº...
6. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äî ÿêîãî ñòèëþ â³í íàëåæèòü?
Ìàëåíüê³ ñëîâà º â áàãàòüîõ ìîâàõ. Âîíè äîïîìàãàþòü á³ëüøèì ñëîâàì
ñïîëó÷àòèñÿ ³ âèðàæàòè â ðå÷åííÿõ ïîòð³áíó äóìêó. Ò³ëüêè ïðè ïîºäíàíí³
³ç çâè÷àéíèìè ñëîâàìè ìàëþêè íàáóâàþòü ñïðàâæíüîãî çâó÷àííÿ. Âîíè
ïîñò³éíî á³ãàþòü ³ç ðå÷åííÿ â ðå÷åííÿ. Áî ¿õ ó ìîâ³ íàéìåíøå, à ðîáîòè –
íàéá³ëüøå. À çâè÷àéíèõ ñë³â âåëèêà-âåëèêà ê³ëüê³ñòü, ³ ìàëåíüê³ ñë³âöÿ
ìàþòü çàâæäè âñòèãíóòè äîïîìîãòè ¿ì ó ïîáóäîâ³ ðå÷åíü. Õ³áà ìîæíà áåç
íèõ îá³éòèñü, êîëè ìàëþêàì çíàí³ âñ³ òàºìíèö³ ãðàìàòè÷íèõ äîð³ã ³ âîíè
áåçïîìèëüíî âåäóòü á³ëüø³ ñëîâà ó â³äïîâ³äíå ðå÷åííÿ?! Ö³ ñë³âöÿ
íåäàðåìíî íàçèâàþòü ñëîâàìè ñëóæáîâèìè. Âîíè â³ðíî ñëóãóþòü ìîâöÿì
íà ñêëàäíèõ øëÿõàõ ôîðìóâàííÿ äóìêè. Ì³öíî ñêð³ïëþþòü ñëîâà â ðå-
÷åííÿ. Çà ñâîþ ñóìë³ííó ³ íàòõíåííó ïðàöþ ìàëåíüê³ ñë³âöÿ çàñëóãîâóþòü
íà øàíó.
Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ íàéìåíøèìè ñëîâàìè áóâàþòü ïðèéìåííèêè,
ñïîëó÷íèêè ³ ÷àñòêè.
(². Âèõîâàíåöü)
• ßê ó ìîâîçíàâñòâ³ íàçèâàþòüñÿ ìàëåíüê³ ñëîâà?
• Äîâåä³òü, ùî âîíè òàê³ æ âàæëèâ³, ÿê ³ ïîâíîçíà÷í³ ñëîâà.
7. ßêèé çàãîëîâîê âè ä³áðàëè á äî öüîãî îïîâ³äàííÿ? Îáãîâîð³òü éîãî çì³ñò.

Òðàïëÿºòüñÿ, â³çüìåòüñÿ õòîñü, íå âì³þ÷è, ïåðåðîáèòè ÿêóñü ð³÷ íà
³íøó, êðàùó, ³ ò³ëüêè ïåðåâåäå ¿¿ í³íàùî. Â òàêèõ âèïàäêàõ êàæóòü:
çðîáèâ ³ç ëåìåøà øâàéêó. À ãîâîðÿòü òàê îñü ÷îìó.
Æèâ êîëèñü íà ñåë³ êîâàëü, ùî ââàæàâ ñåáå çà äóæå ìóäðîãî. Âçÿâñÿ
â³í êóâàòè îäíîìó ÷îëîâ³êîâ³ ëåì³ø. Áàãàòî çàë³çà ç³ïñóâàâ, òà áà÷èòü –
í³÷îãî â íüîãî íå âèõîäèòü. «Ñêóþ êðàùå ñîêèðó», – êàæå ÷îëîâ³êîâ³.
Òîé çãîäèâñÿ. Òà é ñîêèðà íå âèõîäèòü: «Í³, êðàùå íå ñîêèðó, à ñåðï», –
âèð³øèâ êîâàëü ³ ñòàâ êóâàòè ñåðï. Êóâàâ, êóâàâ ³ âðåøò³ êàæå: «Õàé
óæå áóäå øâàéêà». Îäíàê ³ øâàéêà íå âèéøëà. «Ñêóþ òîá³ ïøèê», –
çàÿâèâ êîâàëü íàîñòàíêó. Óçÿâ ìàëåíüêèé øìàòî÷îê çàë³çà, ÿêèé
ëèøèâñÿ ç óñüîãî, ùî ïðèçíà÷àëîñÿ äëÿ ëåìåøà, ðîçï³ê éîãî ³ êèíóâ ó
ä³æêó ç âîäîþ. Çàë³çî ÿê çàøèïèòü. «Îò òîá³ é ïøèê».
(À. Ìàòâ³ºíêî)
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ñë³â ëåì³ø, øâàéêà, ñåðï.
• Âèïèø³òü ïî äâà ïðèêëàäè êîæíî¿ ÷àñòèíè ìîâè.
49
ÌÅÍÍÈÊ
§ 15. ²ìåííèê: çàãàëüíå çíà÷åííÿ,

ìîðôîëîãi÷íi îçíàêè, ñèíòàêñè÷íà ðîëü
1. Ïðî÷èòàéòå â³ðø Þë³àíà Ô³ë³ïà, âèçíà÷òå òåìó ïîåç³¿.
Íåáî ðiäíî¿ Ìîëäîâè
Ñîíå÷êîì çiãðiòå.
Çàÿñíiëè çíîâó äîëè
Ïðîëiñêîâèì êâiòîì.
Ïåðøîöâiò ãîëóáîîêèé
Âèéøëè çóñòði÷àòè
Â Êîäðè ñâiòëi i âèñîêi
Õëîï÷èêè é äiâ÷àòà.
• Çíàéäiòü ó òåêñòi iìåííèêè, âèïèøiòü i âèçíà÷òå ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ
êiëüêîõ ç íèõ. ßêå çàãàëüíå çíà÷åííÿ º ñïiëüíèì äëÿ iìåííèêiâ?
• ßêi ç iìåííèêiâ º: à) âëàñíèìè; á) çàãàëüíèìè?
• ßêi ç íèõ âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ õòî?, à ÿêi – íà ïèòàííÿ ùî? ³ º
íàçâàìè iñòîò, íåiñòîò?
• Ùî âàì âiäîìî ïðî äèòÿ÷îãî ïîåòà Ìîëäîâè Þëiàíà Ôiëiïà?
(Íàðîäèâñÿ âií ó Ñîôi¿ Äðîê³ºâñüêîãî ðàéîíó)
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Çíàéäiòü ó íüîìó âèñëîâè, ÿêi ñòàëè êðèëàòèìè. ßê âè

ðîçóì³ºòå ¿õ çì³ñò?
...Ìîÿ òðîÿíäà ëþáiøà ìåíi íàä óñiõ, áî ÿ ïîëèâàâ ¿¿ ùîäíÿ, íàêðèâàâ

ñêëÿíèì êîâïàêîì, çàòóëÿâ øèðìîþ, îáåðiãàþ÷è îä âiòðó.
Äëÿ íå¿ íèùèâ ãóñiíü, ëèøå äâîõ çàëèøèâ, ùîá âèâåëèñÿ ìåòåëèêè.
² ìàëåíüêèé ïðèíö âåðíóâñÿ äî Ëèñà.
– Ïðîùàâàé... – ìîâèâ âií.
– Ïðîùàâàé, – ñêàçàâ Ëèñ. – Îñü ìîÿ òàºìíèöÿ, âîíà äóæå ïðîñòà:
ëèøå ñåðöå áà÷èòü. Íàéãîëîâíiøîãî î÷èìà íå ïîáà÷èø.
– Íàéãîëîâíiøîãî î÷èìà íå ïîáà÷èø, – ïîâòîðèâ ìàëåíüêèé ïðèíö,
ùîá êðàùå çàïàì’ÿòàòè.
– Òâîÿ òðîÿíäà ëþáà òîái, áî òè âiääàâ ¿é óñþ äóøó, ïiêëóâàííÿ...
– Áî ÿ âiääàâ ¿é óñþ äóøó... – ïîâòîðèâ ìàëåíüêèé ïðèíö, àáè êðàùå
çàïàì’ÿòàòè.
– Ëþäè çàáóëè öþ iñòèíó, – ìîâèâ Ëèñ, – àëå òè íå çàáóâàé: òè çàâøå
âiäïîâiäàëüíèé çà âñiõ, êîãî ïðèðó÷èâ. Òè ìàºø ìóæíiñòü, ñìiëèâiñòü.
Òè âiäïîâiäàëüíèé çà ñâîþ òðîÿíäó.
(Çà À. äå Ñåíò-Åêçþïåði. Ìàëåíüêèé ïðèíö)
50
• Çà ïîäàíèì çðàçêîì âèïèøiòü iç òåêñòó iìåííèêè.
• Ó âèä³ëåíîìó ðå÷åíí³ âèçíà÷òå ðiä, ÷èñëî, âiäìiíîê, ñèíòàêñè÷íó ðîëü

êîæíîãî ³ìåííèêà.
3. Âiä äiºñëiâ óòâîðiòü iìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü íàçâè äi¿ àáî ñòàíó, à âiä
ïðèêìåòíèêiâ – òàêîæ iìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü íàçâè ÿêîñòåé àáî âëàñòèâîñòåé
ïðåäìåòà.
Çðàçîê. ×èòàòè – ÷èòàííÿ; äàëåêèé – äàëå÷iíü.
Âèêîíàòè, ïåðåâiðèòè, áëàêèòíèé, ìóæíié, êîðèñíèé, ïðàöþâàòè,
ïîëiïøèòè, ÷åìíèé, âèñîêèé, îãîëîøóâàòè.
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó. Äî ÿêîãî ñòèëþ âií íàëåæèòü?

Ïî÷àòêîì ðîêó â äàâíèíó ââàæàëàñÿ âåñíà. Ó áåðåçíi ëþäè âèõîäè-
ëè íà ãàëÿâè i ñâÿòêóâàëè íîâîëiòòòÿ. Ïî-ðiçíîìó íàçèâàëè â Óêðà¿íi
ïåðøèé ìiñÿöü âåñíè. Ëàòèíñüêå ñëîâî «ìàðò» âèéøëî ç óæèòêó ëèøå
â ìèíóëîìó ñòîëiòòi. Éîãî çàìiíèëî ñó÷àñíå – «áåðåçåíü». Ïàðàëåëüíî
âæèâàëèñÿ òàêîæ íàçâè «áåðåçîëü» òà «áåðåçiëü».
Âèíèêëè âîíè ç äâîõ êîðåíåâèõ ñëiâ – «áåðåçà» i «çîëà». Ñàìå ïiä
öþ ïîðó ñåëÿíè âèðóáóâàëè â ëiñàõ áåðåçîâi ãà¿. Íà çâiëüíåíèõ ïëîùàõ
ñëîâ’ÿíè ñiÿëè çåðíî. Çðóáàíi äåðåâà ñïàëþâàëè, ùîá îòðèìàòè çîëó,
òîáòî ïîïië. Ç íüîãî âèãîòîâëÿëè ñêëî. Ïðîìèñåë öåé íàçèâàâñÿ ãóòiâ-
íèöòâîì, à çàâîäè – ãóòàìè. Ðåøòêè âiä öiº¿ ñèðîâèíè éøëè íà óäîáðåííÿ
ïîëiâ. Ïåðåâàæíî öå áóëî âóãiëëÿ i íåÿêiñíèé ïîïië.
(Â. Ñêóðàòiâñüêèé)
• Ïîñòàâòå äî òåêñòó 5-6 çàïèòàíü ³ äàéòå íà íèõ â³äïîâ³ä³.
• Ñïèø³òü âèä³ëåí³ ðå÷åííÿ. Óêàæiòü çíà÷åííÿ, ìîðôîëîãi÷íi îçíàêè òà
ñèíòàêñè÷íó ðîëü iìåííèêiâ.
• Âiä ÷îãî óòâîðåíi ñëîâà áåðåçîëü i áåðåçiëü? ×è ìîæíà ¿õ ó ñó÷àñíié
ìîâi ââàæàòè ñêëàäíèìè?
• Äàéòå âèçíà÷åííÿ iìåííèêà ÿê ÷àñòèíè ìîâè çà âêàçàíèìè âèùå
îçíàêàìè.
²ìåííèê – ñàìîñò³éíà ÷àñòèíà ìîâè, ùî ïîçíà÷àº íàçâó ïðåäìåòà,

âiäïîâiäàº íà ïèòàííÿ õòî? ùî?, âiäíîñèòüñÿ äî ïåâíîãî ðîäó, çìiíþºòüñÿ
çà âiäìiíêàìè òà ÷èñëàìè.
²ìåííèêè áóâàþòü çàãàëüíèìè i âëàñíèìè íàçâàìè, íàçâàìè iñòîò i íåiñòîò,
êîíêðåòíèìè ³ àáñòðàêòíèìè íàçâàìè.
Â ðå÷åííi ³ìåííèê âèñòóïàº áóäü-ÿêèì ÷ëåíîì.
51
5. Ïåðåïèøiòü ïðèñëiâ’ÿ. Ïiäêðåñëiòü iìåííèêè, âêàæiòü ¿õ çíà÷åííÿ, ìîðôîëîãi÷íi
îçíàêè òà ñèíòàêñè÷íó ðîëü.
Ïòàøêà êðàñíà ñâî¿ì ïið’ÿì, à ëþäèíà – ñâî¿ì çíàííÿì. Çâèêàé äî
ïðàö³ çìîëîäó, íå áóäåø çíàòè íà ñòàð³ñòü ãîëîäó. Õâàëüáè ïîâí³¿ òîðáè,
à â òîðá³ íåìà í³÷îãî.
§ 16. ²ìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü íàçâè iñòîò

i íåiñòîò. Çàãàëüíi i âëàñíi íàçâè. Âåëèêà
áóêâà i ëàïêè ó âëàñíèõ íàçâàõ
1. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî â³ðø. ßêà ãîëîâíà äóìêà ïîåç³¿?
Ñèíiâ i äî÷îê áàãàòüîõ íàðîäiâ
ß çóñòð³÷àâ, ÿêi ïåðåòèíàëè ãiðñüêi é ìîðñüêi êîðäîíè
² íà ïîäèâ ÷óæ³¿ çåìëi áà÷èëè, êðà¿íè çíàëè.
ß þíàêiâ ïèòàâ iç ùèðîþ äóøåþ:
– ßêó âè ëþáèòå íàéáiëüøå ìîâó?
² âñi âiäïîâiäàëè: – Òó, ùî íåþ
Ñïiâàëà ðiäíà ìàòè êîëèñêîâó.
(Çà Ä. Áiëîóñîì)
• ßêi ç ³ìåííèê³â îçíà÷àþòü íàçâè iñòîò, ÿêi – íåiñòîò? ßê âè öå
ç’ÿñóâàëè?
Â iìåííèêàõ-íàçâàõ iñòîò ôîðìà çíàõiäíîãî âiäìiíêà ìíîæèíè çáiãàºòüñÿ

ç ôîðìîþ ðîäîâîãî, à â íàçâàõ íåiñòîò – ç ôîðìîþ íàçèâíîãî.
2. ²ìåííèêè-íàçâè iñòîò òà íàçâè íåiñòîò çàïèøiòü ó äâi êîëîíêè.

Çåìëåòðóñ, êâiòêà, êëiìàò, àëüïiíiñò, ëiêàð, ëiñîâèê, ðîçñàäà, òóðèñò,
ïiâîñòðiâ, Çåâñ, öóöåíÿ, ðóøíèê, ñåêðåòàð, êîìï’þòåð.
3. Ïðèãàäàéòå, ÷èì âiäðiçíÿºòüñÿ íàïèñàííÿ âëàñíèõ i çàãàëüíèõ iìåííèêiâ.

Âèïèøiòü âëàñíi íàçâè. Ïðî³ëþñòðóéòå ñâî¿ â³äïîâ³ä³ ïðèêëàäàìè ç òåêñòó.
Íà Ìiæíàðîäíîìó êîíêóðñi âîêàëiñòiâ, ÿêèé çàêií÷èâñÿ 14 ÷åðâíÿ
1997 ðîêó ó Êîïåíãàãåíi i çiáðàâ íàéâ³äîìiøèõ îïåðíèõ ñïiâàêiâ ç äå-
â’ÿòíàäöÿòè êðà¿í ñâiòó, ëàóðåàòîì i âîëîäàðåì ïåðøî¿ ïðåìi¿ ñòàâ àðòèñò
ç Áóêîâèíè Àíäðié Øêóðãàí.
Çàóâàæèìî, ùî öå âæå ñüîìà íàé-
âèùà íàãîðîäà, çäîáóòà ñïiâàêîì ç Âîêàë ñò – ïðîôåñiéíèé ñïiâàê.
×åðíiâöiâ, ÿêèé ïðåäñòàâëÿâ âèñîêå Ëàóðåò – ïåðåìîæåöü êîíêóðñó.
ìèñòåöòâî Óêðà¿íè.
(Ç ãàçåòè)
Çàãàëüíi iìåííèêè îçíà÷àþòü íàçâè, ùî äàþòüñÿ áàãàòüîì îäíîðiäíèì

ïðåäìåòàì. Âëàñíi âèäiëÿþòü îêðåìi ïðåäìåòè, ùîá âiäðiçíèòè ¿õ âiä iíøèõ
îäíîðiäíèõ. Ïîðiâíÿé: ði÷êà – Ïðóò, ïèñüìåííèê – Ãðèãîðié Âiºðó, ìiñòî
– Êè¿â.
52
4. Ïðî÷èòàéòå. Ðîçêàæiòü ïðàâèëà âæèâàííÿ âåëèêî¿ ëiòåðè òà âèêîðèñòàííÿ
ëàïîê ó âëàñíèõ íàçâàõ. Äîäàéòå ñâî¿ ïðèêëàäè.
Ç âåëèêî¿ ëiòåðè ïèøóòüñÿ:

1. ²ìåíà, ïî áàòüêîâi, ïðiçâèùà, ïñåâäîíiìè, ïðiçâèñüêà: Âàëåíòèíà
Äìèòðiâíà, ²âàí Ôðàíêî, Êîáçàð, ßçèêàòà Õâåñüêà.
2. Íàçâè Âñåäåðæàòåëÿ, ðåëiãiéíèõ ñâÿò: Áîã, Áîæà Ìàòið, Ðiçäâî.
3. Êëè÷êè òâàðèí: êîíèê Ãíiäêî, êîçà Ìàðòà, êiò Íÿâ÷èê.
4. ²ìåíà ìiôîëîãi÷íèõ iñòîò i áîæåñòâ: Âåíåðà, Çåâñ, Àïîëëîí.
5. Ãåîãðàôi÷íi íàçâè (êðà¿í , ìiñò, ñië, ði÷îê, ìîðiâ, îçåð, ãið): Ðóìóíiÿ,
Ïðèï’ÿòü, Ãðèãîðiâêà, Äíiñòåð, Ñåðåäçåìíå ìîðå, Áàéêàë, Ãîâåðëà.
6. Àñòðîíîìi÷íi íàçâè (îôiöiéíi i íàðîäíi): Þïiòåð, ×óìàöüêèé Øëÿõ.
7. Íåîôiöiéíi íàçâè ìiñò, òåðèòîðié: Ïîëiññÿ, Äîíå÷÷èíà, Áóêîâèíà,
Âiííè÷÷èíà, Ïîëòàâùèíà, Ïîäiëëÿ, Áóäæàê.
8. Ïåðøå ñëîâî â íàçâàõ íàéâèùèõ äåðæàâíèõ ïîñàä: Ãåíåðàëüíèé
ïðîêóðîð Ìîëäîâè, Ïðåì’ºð-ìiíiñòð Óêðà¿íè.
9. Íàçâè äiéîâèõ îñiá ó õóäîæíiõ òâîðàõ: ²âàñèê-Òåëåñèê, Îñåë, Äiä Ìîðîç.
10. Íàçâè ìiæíàðîäíèõ îðãàíiçàöié: Îðãàí³çàöiÿ Îá’ºäíàíèõ Íàöié,
Òîâàðèñòâî ×åðâîíîãî Õðåñòà,Òîâàðèñòâî Ìèðó.
11. Ïåðøå ñëîâî ó íàçâàõ äàò, ïîäié: Âîñüìå áåðåçíÿ, Íîâèé ðiê,
Âiò÷èçíÿíà âiéíà, Âåëèêà ôðàíöóçüêà ðåâîëþöiÿ.
12. Ïåðøå ñëîâî íàçâ iíñòèòóòiâ, àêàäåìié, òåàòðiâ, ìóçå¿â, ïàðêiâ êóëüòóðè
òà ií: Àêàäåìiÿ íàóê Ðåñïóáë³êè Ìîëäîâà, Äåðæàâíèé ìóçåé îáðà-
çîòâîð÷îãî ìèñòåöòâà Ìîëäîâè, Áåëüöüêèé òåàòð iì. Â.Àëåêñàíäði.
13. Ó íàçâàõ îðäåíiâ, âiäçíàê, ùî ñêëàäàþòüñÿ ç êiëüêîõ ñëiâ, òiëüêè ïåðøå
ñëîâî (êðiì ðîäîâèõ): îðäåí «Äðóæáè íàðîäiâ», ìåäàëü «Çà âiäâàãó»,
àëå: îðäåí Ñëàâè.
14. Íàçâè êíèã, ãàçåò, æóðíàëiâ, iñòîðè÷íèõ ïàì’ÿòîê: ïîåìà «Åíå¿äà»,
ãàçåòà «Íåçàëåæíà Ìîëäîâà», æóðíàë «Äèâîñëîâî».
Êîëè íàçâà äåðæàâè ÷è àâòîíîìíî¿ ðåñïóáëiêè ñêëàäàºòüñÿ ç êiëüêîõ ñëiâ,
òî âñi ñëîâà ïèøóòüñÿ ç âåëèêî¿ ëiòåðè:
Ðåñïóáëiêà Ìîëäîâà, Àðàáñüêà Ðåñïóáëiêà ªãèïåò, Êèòàéñüêà Íàðîäíà
Ðåñïóáë³êà, Ñïîëó÷åíi Øòàòè Àìåðèêè.
Íàçâè êíèã, ãàçåò, æóðíàëiâ áåðóòüñÿ â ëàïêè, êðiì íàçâ çi ñëîâîì iìåíi:
æóðíàë «Ëiòåðàòóðíà Óêðà¿íà», ãàçåòà «Ìîëîäü Ìîëäîâè», ïiäðó÷íèê
«²ñòîðiÿ Óêðà¿íè», àëå: áiáëiîòåêà iìåíi Ëåñi Óêðà¿íêè.
Îðôîãðàìà
Âåëèêà áóêâà i ëàïêè ó âëàñíèõ íàçâàõ:
îïîâ³äàííÿ «Ìîðîçåíêî», ñåëî ²âàí÷à.
53
5. Çàïèøiòü ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Ç’ÿñóéòå, ÷îìó âîíè ïèøóòüñÿ íåîäíàêîâî.
Ïîÿñí³òü, äëÿ ÷îãî äàþòüñÿ âëàñí³ íàçâè ëþäÿì, ì³ñòàì, êðà¿íàì, ïîä³ÿì,
óñòàíîâàì?
×óìàöüêèé Øëÿõ, Âåëèêèé øîâêîâèé øëÿõ; Ïiâíi÷íèé Ëüîäîâèòèé
îêåàí, Ñâ³òîâèé îêåàí; Ïiâäåííèé ïîëþñ, ïîëþñ õîëîäó; Ïiâíi÷íî-Ñõiäíà
Àôðèêà, ïiâíi÷íî-ñõiäíèé âiòåð; Íàöiîíàëüíà Îïåðà, îïåðà Ñåìåíà
Ãóëàêà-Àðòåìîâñüêîãî «Çàïîðîæåöü çà Äóíàºì»; áàéêà «Âîâê òà ßãíÿ»,
õèæèé âîâê òà ñëàáîñèëå ÿãíÿ.
• ×îìó â òàêèõ íàçâàõ, ÿê Êðèâèé Ðiã, Ñòàði Ôóíäóðè, Íîâi Êóêîíåøòè,
Æîâòi Âîäè, Íîâà Êàõîâêà îáèäâà ñëîâà ïèøóòüñÿ ç âåëèêî¿ ëiòåðè?
6. Ñêëàäiòü 2-3 ðå÷åííÿ, âèêîðèñòîâóþ÷è ïîäàíi ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Ïîÿñíiòü

âæèâàííÿ âåëèêî¿ ëiòåðè òà ëàïîê.
×îðíå ìîðå, Øòåôàí Âåëèêèé, Âåëèêà Âåäìåäèöÿ, ãîðà Âðàí÷à, ñåëî
Íîâi Ìèõàéëÿíè, Âåëèêäåíü, ñòàäiîí «Äèíàìî», êîìàíäà «Çiìáðó».
7. Ñòàðåíüêà áàáóñÿ, ùî íåäîáà÷àº, ïîïðîñèëà âàñ íàïèñàòè àäðåñó íà êîíâåðòi,
ó ÿêèé âîíà âêëàëà ëèñòà äî ñâîº¿ ðîäè÷êè Ëàðèñè ²âàíiâíè Ñàâ÷óê, ùî
ìåøêàº ïî âóë. Ïåðåìîãè, 9 ó ñåëi Ìàëèíîâñüêîìó, ùî â Ìîëäîâ³. Ñåëî
íàëåæèòü äî Ðèøêàíñüêîãî ðàéîíó, éîãî ïîøòîâèé iíäåêñ 207721.
Äîïîìîæiòü áàáóñi, íå çàáóäüòå âêàçàòè ¿¿ çâîðîòíó àäðåñó.
8. Ñïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ äîáèðàþ÷è ïîòð³áí³ áóêâè.

(Ò, ò)ðèçóá çáåð³ãñÿ íà (Ç, ç)îëîòèõ ³ (Ñ, ñ)ð³áíèõ ìîíåòàõ (Â, â)îëîäèìèðà
(Â, â)åëèêîãî, êíÿçÿ (Ê, ê)èºâà. Â³í ñòàâ ñïàäêîºìíèì ãåðàëüäè÷íèì çíàêîì
äëÿ éîãî (Í, í)àùàäê³â – (Ñ, ñ)âÿòîïîëêà òà (ß, ÿ)ðîñëàâà (Ì, ì)óäðîãî. Â³í
º â ãåðá³ (À, à)ííè (ß, ÿ)ðîñëàâíè, (Ê, ê)îðîëåâè (Ô, ô)ðàíö³¿.
• Ùî âàì âiäîìî ïðî ãåðá Ìîëäîâè? ×îìó ãîëîâà çóáðà óâií÷óº ãåðá
Ìîëäîâè?
Ãåðàëüä ÷íèé – çíàê, ùî çîáðàæóºòüñÿ íà ãåðái.

Òðèçá – ñèìâîë äåðæàâíî¿ âëàäè, àáî Òðiéöÿ. Íàøi ïðåäêè ââàæàëè, ùî ñâiò
óòâîðèâñÿ çà äîïîìîãîþ âîãíþ (æîâòèé êîëið), âîäè – áëàêèòíèé êîëið,
íàðåøòi ïîºäíàííÿ âîãíþ i âîäè ïîðîäæóº ñâiò. Òðèºäèíà ñèëà ñâiòîòâîðåííÿ.
§ 17. Ðiä iìåííèêiâ

1. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ.
54
• ßê³ ³ìåííèêè íàëåæàòü äî ÷îëîâ³÷îãî, æ³íî÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó?
Íàçâ³òü ¿õ çàê³í÷åííÿ ³ íàâåä³òü ïðèêëàäè.
• Ùî òàêå ³ìåííèêè ñï³ëüíîãî ðîäó? ßêå ¿õ îñíîâíå çíà÷åííÿ?
²ìåííèêè ñï³ëüíîãî ðîäó ïîçíà÷àþòü îñ³á ÿê ÷îëîâ³÷î¿, òàê ³ æ³íî÷î¿ ñòàò³
çà ¿õ õàðàêòåðèñòèêîþ: òàêèé á³ëîðó÷êà, òàêà á³ëîðó÷êà.
Çâåðí³òü óâàãó, ùî äåÿê³ ³ìåííèêè íà ïîçíà÷åííÿ ïðîôåñ³¿ ÷è ïîñàäè
íàëåæàòü äî ÷îëîâ³÷îãî ðîäó, àëå ìîæóòü ïîçíà÷àòè îñ³á ÿê ÷îëîâ³÷î¿,
òàê ³ æ³íî÷î¿ ñòàò³: äèðåêòîð, ë³êàð.
2. Ïðî÷èòàéòå ³ìåííèêè ³ çàïàì’ÿòàéòå â íèõ íàãîëîñ. Çàïèø³òü ¿õ ó òðè

ñòîâï÷èêè çà ðîäàìè. Ââåä³òü ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ (óñíî).
Âåðåòíî, âiò÷ì, öåìíò, êîòøêà, äøêà, äî÷ê, êøêà, êëiÿ,
êðîïèâ, îáð÷, îòìàí, ïðÿòåëü, ðøåòî, ñèðâàòêà, êîðìèñëî.
3. Ïåðåïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ âæèâàþ÷è ä³ºñëîâà â ôîðì³ ìèíóëîãî ÷àñó.

Âèçíà÷òå ð³ä ³ìåííèê³â.
Êîëîññÿ (íàëèâàòèñÿ), ä³òâîðà (ç³áðàòèñÿ), âîðîííÿ (êàðêàòè), âîëîññÿ
(çàïëóïàòèñÿ), ïðèëàääÿ (çãîäèòèñÿ), ìîëîäü (çãóðòóâàòèñÿ), ìàëå÷à
(áàâèòèñÿ), äóáíÿê (ðîçðîñòèñÿ).
4. Ïåðåïèø³òü, äîäàâøè çàê³í÷åííÿ ïðèêìåòíèê³â. Âèçíà÷òå ð³ä êîæíîãî ç ³ìåí-

íèê³â.
Ãîñòð... á³ëü, ïðîçîð... òþëü, áàðàáàíí... äð³á, äàëåê... ïóòü, øèðîê...
ñòåï, ìàë... ä³â÷à, êì³òëèâ... õëîï’ÿ.
• Óâåä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ â ðå÷åííÿ.
5. Ïðî÷èòàéòå óâàæíî ñïîëó÷åííÿ ïîäàíèõ ñë³â. ×îìó ¿õ íå ìîæíà âæèâàòè

ðàçîì?
Ïðåéñêóðàíò öií, ñòàðèé âåòåðàí, ìiñöåâèé àáîðèãåí, ïåðåäîâèé
àâàíãàðä, ñâié àâòîïîðòðåò, âiëüíà âàêàíñiÿ, õðîíîìåòðàæ ÷àñó, äåçîð-
ãàíiçàòîð ïîðÿäêó, íàéâàæëèâiøà õàðàêòåðíà ðèñà, îêðåìå åïiçîäè÷íå
ÿâèùå.
• Íàçâ³òü ñëîâà ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ.
• Íàçâ³òü ³ìåííèêè ³ âèçíà÷òå ð³ä êîæíîãî.
6. Âiä ïîäàíèõ iìåííèêiâ óòâîðiòü iìåííèêè æiíî÷îãî ðîäó.

Êèÿíèí, êèøèíiâåöü, àíãëiºöü, ñîðî÷àíèí, íiìåöü, òêà÷, êðàâåöü,
ëåâ, iíäèê, iíäiºöü (ìåøêàíåöü ²íäi¿), îðãå¿âåöü, ºäèí÷àíèí, ïèñüìåí-
íèê.
7. Óÿâiòü, ùî âàì òðåáà ïðèäáàòè êâèòîê íà ïîòÿã äî Êèºâà. Çà óÿâëþâàíîþ
ñèòóàö³ºþ ðîç³ãðàéòå ä³àëîã ç êàñèðîì, íàìàãàþ÷èñü îòðèìàòè ÿêîìîãà
á³ëüøå ³íôîðìàö³¿ (5-9 ðåïë³ê).
55
8. Ïîäàíi âèðàçè çàìiíiòü îäíèì ñëîâîì – iìåííèêîì ñïiëüíîãî ðîäó.
Òîé àáî òà, ùî ïëà÷å áåç ïðè÷èíè.Òîé àáî òà, ùî ëþáèòü äîâãî ñïàòè.
Ëþäèíà, ÿêà áàãàòî ãîâîðèòü áåç äiëà. Ëþäèíà, ÿêà ïèøå ëiâîþ ðóêîþ.
Ëþäèíà, ùî íå ìîæå ñïîêiéíî ñèäiòè íà îäíîìó ìiñöi. Ëþäèíà, ùî íå
õî÷å òðóäèòèñÿ.
• Ñêëàäiòü 2-3 ðå÷åííÿ ç òàêèìè iìåííèêàìè, ùîá ïåðåêîíàòèñÿ, ùî â
ðå÷åííi âîíè âèñòóïàþòü, òî ÿê iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî, òî ÿê iìåííèêè
æiíî÷îãî ðîäó.
9. Ïåðåïèøiòü ïðèñëiâ’ÿ, íà ìiñöi êðàïîê âñòàâëÿþ÷è ïîòðiáíi ñëîâà. Â ÿêèõ

ñèòóàöiÿõ öi ïðèñëiâ’ÿ âæèâàþòü?
1. Ó íüîãî ùîäíÿ äåíü ñâÿòîãî ... 2. Ïèñà(-â, -ëà) ..., íå ïðî÷èòà
÷èòàêà. 3. Ç õàòè ïî íèòöi – ... ñâèòèíà. 4. ... – ïîïîâà ñîáàêà.
10. Ïðî÷èòàéòå ëèñòà, ùî íàäiéøîâ äî ðåäàêöi¿ äèòÿ÷îãî ÷àñîïèñó.

Äîðîãà ðåäàêö³º!
Ìåíå çìóñèâ çâåðíóòèñÿ äî Âàñ ìié äóøåâíèé ñòàí. Ó ìåíå
ïîãàíèé õàðàêòåð. ß äóæå íåòîâàðèñüêà, ñàìîòíÿ é çàìêíóòà. Íiõòî ìåíå
íå ïîìi÷àº i íå ïîâàæàº. Ó ìåíå íåìàº æîäíî¿ ïîäðóãè. À áàòüêî ìié,
òîêàð, òà ìàòè, âèõîâàòåëü, çàéíÿòi ñâîºþ ðîáîòîþ. Ìåíå ïðèãíi÷óº
ñàìîòíiñòü.
Âiä öüîãî æèòòÿ ìîº áåçðàäiñíå.
Öåé ëèñò ÿ ïèøó ó ðîçïà÷i. Ïðîøó: ïîðàäüòå, ÿê áóòè.
24.XI. 2011 ð. Ãàëèíà
• Çíàéäiòü ó ëèñòi Ãàëèíè iìåííèêè, ùî ïîçíà÷àþòü ïðîôåñ³þ. Íàâåäiòü

ñâî¿ ïðèêëàäè òàêèõ ³ìåííèê³â.
• Âiä iìåíi ïðàöiâíèêà âiääiëó àáî â³ä ñâîãî ³ìåí³ ñêëàäiòü ³ íàïèø³òü âiäïîâiäü.
Ä³ëîâèì ÷è ïðèâàòíèì áóäå âàø ëèñò, ÷è ÑÌÑ ïîâ³äîìëåííÿ?
§ 18. ×èñëî iìåííèêiâ

1. Ïðî÷èòàéòå. Ïîÿñíiòü, ÷èì âiäðiçíÿþòüñÿ ôîðìè ñëiâ, âèäiëåíi â ïîäàíèõ
ðå÷åííÿõ.
Øêîëà áóëà ùå çàìêíåíà, à âåñü ãóðòîê ñèä³â íà øê³ëüíèõ ñõ³äöÿõ.
Íà âåëèêîìó ñòîë³ áóëè ïîðîçêèäàí³ ïèëî÷êè, íàïèëüíèêè, ðóáàíîê,
îáöåíüêè ³ áàãàòî ³íøîãî ïðèëàääÿ, ïîòð³áíîãî äëÿ áóäóâàííÿ ìîäåë³
àåðîïëàíà. (Çà Ñ. Âàñèëü÷åíêîì)
• ßêå çíà÷åííÿ ìàþòü ôîðìè îäíèíè i ìíîæèíè iìåííèêiâ?
• ×è ìîæíà çà äîïîìîãîþ ôîðìè ÷èñëà iìåííèêiâ ç’ÿñóâàòè ÷è
ïîçíà÷èòè êîíêðåòíó êiëüêiñòü ïðåäìåòiâ?
• Âiä âèä³ëåíèõ iìåííèêiâ ñïðîáóéòå óòâîðèòè âiäïîâiäíó ïàðó ÷èñëà.
ßêîãî âèñíîâêó âè äiéøëè?
56
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ «×èñëî iìåííèêiâ».
• Íà ÿêi òðè ãðóïè ïîäiëÿþòüñÿ

iìåííèêè çà ìîæëèâiñòþ óòâîðþ-
âàòè ñïiââiäíîñíó ôîðìó ÷èñëà?
• ßêèõ ùå çìií, êðiì çàêií÷åííÿ,
çàçíàþòü iìåííèêè, ùî óòâîðþ-
þòü ôîðìó ìíîæèíè? Çâåðíiòü
óâàãó íà íàãîëîñ òà ÷åðãóâàííÿ
çâóê³â.
• Ðîçãëÿíüòå ìàëþíêè. Äîïèø³òü
ïî òðè ³ìåííèêè, ùî ìàþòü ëèøå
ôîðìó îäíèíè àáî ìíîæèíè. Ç
áóäü-ÿêèìè äâîìà ñêëàä³òü ðå-
÷åííÿ.
3. Âiä ïîäàíèõ ñëiâ óòâîðiòü iìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü çáiðíi ïîíÿòòÿ. Âèçíà÷òå

÷èñëî ïîäàíèõ ³ óòâîðåíèõ iìåííèêiâ.
Çðàçîê. Ëèñòêè – ëèñòÿ.
Ïðîìåíi, êàìåíi, êîðåíi, ðîäè÷i, áåðåçè, ïòàõè, êîçàêè, ñåëÿíè, ìóõè.
• Óâåä³òü óòâîðåí³ ³ìåííèêè â ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ðå÷åííÿ.
4. Äî ïîäàíèõ ñëiâ äîáåð³òü àíòîíiìè-iìåííèêè, ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå ó ôîðìi

îäíèíè.
×åñòü, õîëîä, õâèëþâàííÿ, ãàìið, àëüòðó¿çì, çóñòði÷, àíàëiç, ïîâàãà,
ñì³ëèâ³ñòü, ñòàð³ñòü, íèçîâèíà (íèçèíà).
• Óñíî ñêëàäiòü 2-3 ðå÷åííÿ ç äiáðàíèìè àíòîíiìàìè.
57
5. Ïðî÷èòàéòå òåêñò.
Çàìiòêà – öå ïîâiäîìëåííÿ ïðî öiêàâó äëÿ ÷èòà÷iâ ïîäiþ. Àâòîð
ñïîâiùàº, ùî âiäáóëîñÿ, äå é êîëè.
Çàìiòêà áóäå ùå öiêàâiøîþ, ÿêùî â íié ïîÿñíþºòüñÿ, ÿê, ç êèì i ÷îìó
òàêå òðàïèëîñÿ.
Ðîçïîâiäü ïðî ïîäiþ ïîâèííà áóòè ÿñêðàâîþ, àëå ëàêîíi÷íîþ.
Çàìiòêà ïðî ëþäñüêi ïîìèëêè, íåäîëiêè, âàäè íàçèâàºòüñÿ êðèòè÷íîþ.
Àâòîð òàêî¿ ïóáë³êàöi¿ íå ìàº ïðàâà íà íåòî÷íiñòü: íå ìîæíà íåçàñëó-
æåíî îáðàæàòè ëþäèíó. Öå – ãîëîâíå ïðàâèëî æóðíàëiñòñüêî¿ åòèêè.
Ïåðåâiðÿòè ïðàâäèâiñòü ôàêòiâ ñëiä ÿêíàéðåòåëüíiøå.
(Ç äîâiäíèêà æóðíàëiñòà)
Ëàêîí ÷íèé – êîðîòêèé, • Ùî òàêå çàì³òêà?
íåáàãàòîñëiâíèé. • ßêèì âèìîãàì ìàº â³äïîâ³äàòè çàì³òêà?
Åòèêà – íîðìè ïîâåäií- • ßêå îñíîâíå ïðàâèëî æóðíàë³ñòñüêî¿ åòèêè?
êè, ìîðàëüíi ïðàâèëà. • Âèçíà÷òå ð³ä ³ ÷èñëî âèä³ëåíèõ ³ìåííèê³â.
6. Íàïèøiòü êðèòè÷íó çàìiòêó ïiä çàãîëîâêîì «Äóìàºòå, âèáà÷åííÿ äîñèòü?» çà

òàêèì ïî÷àòêîì:
Ó ñïîðòçàëi íàøî¿ øêîëè âèáèòî ñêëî ó äâîõ âiêíàõ. Ó÷èòåëi i äiòè
«âèðàõóâàëè», ùî öå çðîáèëè Ñàøêî Âäîâè÷åíêî òà Îëåã Ñåìåíþê
ç 6-À êëàñó...
§ 19. Îïèñ ïðèìiùåííÿ. Äîêëàäíèé ïåðåêàç

òåêñòó ç åëåìåíòàìè îïèñó ïðèìiùåííÿ
1. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê. Äî ÿêîãî ñòèëþ â³í íàëåæèòü? ßêi òèïè ìîâëåííÿ â íüîìó
ïîºäíàíi?
Ãàäþêîþ â’ºòüñÿ íà Øåâ÷åíêîâó ìîãèëó ñòåæå÷êà. Ñóì âàæêèì
êàìåíåì íàëÿãàº íà ñåðöå, ñëüîçè òèõî êîòÿòüñÿ ç î÷åé, êîëè çãàäàºø,
õòî òóò ïîõîâàíèé. Ïåðåä î÷èìà ïîñòàº æèòòÿ ïîåòà, çãàäóºòüñÿ éîãî
áàæàííÿ õî÷ îñòàííi äíi ñâî¿ ïðîæèòè â ðiäíié êðà¿í³, íàä ëþáèì Äíiïðîì.
Íå äîâåëîñü!...
Áiëÿ ìîãèëè çåëåíiº ìîëîäèé ñàäîê. Òóò ïîáóäîâàíà íåâåëè÷êà õàòà
ñòîðîæà.
Õàòà äiëèòüñÿ ñiíüìè íà äâi ïîëîâèíè. Â îäíié æèâå ñòîðîæ, à â
äðóãié – ñâiòëèöÿ äëÿ òóðèñòiâ.
Ó òié íå äóæå âåëèêié ñâiòëèöi âçäîâæ ñòií ñòîÿòü çàñòåëåíi ðiçíî-
áàðâíèìè êèëèìàìè øèðîêi îñëîíè. Íàïðîòè âõiäíèõ äâåðåé – çàñòåëåíèé
áiëîþ ñêàòåðòèíîþ ñòië, à íà ñòîëi ëåæèòü «Êîáçàð».
Íà ñòiíi íàïðîòè ñòîëà âèñèòü âåëèêèé ïîðòðåò Øåâ÷åíêà.
Âií íàïèñàíèé îëiéíèìè ôàðáàìè. Ïîðòðåò óçÿòèé â ãàðíó ðàìó.
Ç îáîõ áîêiâ ïîðòðåòà âèñÿòü êiíöi âèøèâàíîãî ðóøíèêà. Öå äàðóíîê
ÿêî¿ñü ùèðî¿ óêðà¿íêè.
58
×åðåç âiêíî âiäêðèâàºòüñÿ âèä íà ãîðè, à ÷åðåç äâà äðóãi âiêíà – âèä
íà ìîãèëó.
Ç ïðàâäèâèì æàëåì ïîêèäàºø òîé ëþáèé, ïîåòè÷íèé êóòî÷îê
Óêðà¿íè!... (Çà ìîòèâàìè íàðèñó Ì. Êîöþáèíñüêîãî)
• Ïîÿñíiòü çíà÷åííÿ ñëîâà ñâiòëèöÿ.
• Äîáåðiòü ñèíîíiìè ³ç òåêñòó äî ñëiâ ðiçíîêîëiðíèé, âiäâåðòèé.
• Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó óðèâêà. ßêå çíà÷åííÿ â ¿¿ ðîçêðèòò³ âiäiãðàº
îïèñ ñâiòëèöi?
• Çà ïîäàíèì íèæ÷å îð³ºíòîâíèì ïëàíîì ïåðåêàæ³òü òåêñò, çâåðòàþ÷è
îñîáëèâó óâàãó íà îïèñ ñâ³òëèö³.
Îðiºíòîâíèé ïëàí
1. Ñóì íàëÿãàº íà ñåðöå êàìåíåì.
2. Ñàäîê, õàòà ñòîðîæà.
3. Îïèñ õàòè:
à) ç ÷îãî ñêëàäàºòüñÿ;
á) ðå÷i ñâiòëèöi, ¿õ ðîçìiùåííÿ;
â) êðàºâèä ç âiêîí ñâiòëèöi.
4. Ëþáèé, ïîåòè÷íèé êóòî÷îê Óêðà¿íè.
Ñêëàäîâèìè ÷àñòèíàìè îïèñó ïðèìiùåííÿ º îïèñ ìiñöÿ òà îïèñ ïðåä-

ìåòiâ.
Â îïèñi ìiñöÿ «äàíèì» º âêàçiâêà íà ìiñöå ðîçòàøóâàííÿ (ïîñåðåäèíi, áiëÿ ñòiíè,
ó êóòêó...), «íîâèì» – íàçâè ïðåäìåòiâ, ÿêi òóò ðîçòàøîâàíî (îñëîíè, ñòië...).
Â îïèñi ïðåäìåòà «äàíèì» º íàçâà ïðåäìåòà àáî éîãî ÷àñòèí, «íîâèì» –
íàçâè îçíàê. Íàïðèêëàä:
«äàíå» «íîâå»
ïîðòðåò ïîôàðáîâàíî îëiéíèìè ôàðáàìè
Îïèñ ïðèìiùåííÿ ìîæå áóòè ñêëàäåíèì ó äiëîâîìó àáî õóäîæíüîìó
ñòèëÿõ.
Ó äiëîâîìó îïèñi äàºòüñÿ òî÷íà iíôîðìàöiÿ ïðî ðîçìið, ôîðìó, îñâiòëåííÿ,
îçäîáëåííÿ ïðèìiùåííÿ. Ñòàâëåííÿ àâòîðà äî îïèñóâàíîãî º íåéòðàëüíèì.
Ó õóäîæíüîìó îïèñi îáîâ’ÿçêîâî ïåðåäàºòüñÿ ñòàâëåííÿ àâòîðà çà
äîïîìîãîþ åïiòåòiâ, ïîðiâíÿíü, óîñîáëåíü àáî îöiííèõ ñëiâ. Ó õóäîæíiõ
òâîðàõ îïèñ ïðèìiùåííÿ äîïîìàãàº ñõàðàêòåðèçóâàòè ãåðî¿â àáî ïåâíèé
iñòîðè÷íèé ÷àñ.
2. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê. Âèçíà÷òå â íüîìó «äàíå» òà «íîâå». Çâåðíiòü óâàãó, ÿê

îïèñ ìiñöÿ ( äå? – ùî?) ïîºäíóºòüñÿ ç îïèñîì ïðåäìåòiâ (ùî? – ÿêå?).
Ùî «ðîçïîâiâ» îïèñ ïðèìiùåííÿ ïðî ëþäèíó, ÿêà òóò æèâå? Âèçíà÷òå ñòèëü
óðèâêà, ñâîþ äóìêó àðμóìåíòóéòå.
Êiìíàòà áóëà âåëèêà, àæ ó ÷åòâåðî âiêîí. Ëiâîðó÷, ïiä ãëóõîþ ñòi-
íîþ, ñòîÿëî ëiæêî, íåíà÷å âèïëóòàíå ç òîíêîãî çàëiçà. Çà ëiæêîì ïðîòè
âiêíà – ñòië.
Íà ñòîëi – óñÿêèõ âèðîáîê ç äåðåâà, ãëèíè, êàìåíþ. Ïî îáèäâà áîêè
ñòîëà íà êðóãëèõ ïiäñòàâêàõ ñòîÿëè äâi òåìíi ÷îëîâi÷i ïîñòàòi. Îäíà ç
íèõ áóëà â øàïöi i êîæóñi, äðóãà – áåç øàïêè, ç êó÷åðÿìè.
59
Ïî ñòiíàõ – êàðòèí – êàðòèí, àæ î÷i ðîçáiãàþòüñÿ! Ìiæ äâîìà âiêíàìè
÷îðíà áëèñêó÷à øàôà. Íà íié – ïîñòàòü ÷îëîâiêà, ùî îáïåðñÿ íà øàáëþ,
çà íèì – êðèëàòèé îðåë...
(Çà Ï. Ìèðíèì)
• Ïåðåêàæ³òü óðèâîê.
3. Ïðî÷èòàéòå ïî÷àòîê îïèñó ïðèìiùåííÿ. Õòî ìiã áè òóò æèòè? ×îìó âè òàê
ââàæàºòå?
Òîâñòi, ìàñèâíi ñòiíè íå ïðîïóñêàëè âñåðåäèíó êiìíàòè çîâíiøíüî¿
ñïåêè. Âóçüêi, âèñîêî ïðîðiçàíi âiêíà íå äàâàëè ïðîáèâàòèñÿ ÿñêðàâîìó
ïðîìiííþ, à òîìó òóò ñòîÿëî ïðèºìíå íàïiâñâiòëî. Ç âèñîêîãî ñêëåïiííÿ
ñòåëi ñïóñêàëàñÿ ìàëåíüêà ëþñòðà. Â ïðàâîìó îä âiêíà êóòêó âèñî÷³ëî
ðîçï’ÿòòÿ. Îáàái÷ íüîãî âèñiëè îáðàçè Êèðèëà òà Ìåôîäiÿ – ïåðøèõ
íàøèõ ïðîñâiòèòåëiâ...
• Ïðîäîâæiòü îïèñ, äîäåðæóþ÷è ñòèëþ ïî÷àòêó, çà ñàìîñò³éíî ñêëà-
äåíèì ïëàíîì.
§ 20. Âiäìiíêè iìåííèêiâ

1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïîñòàâòå äî íüîãî 5-7 ïèòàíü ³ äàéòå íà íèõ â³äïîâ³ä³.
Òè é íåç÷óâñÿ, ÿê óæå i îñiíü êií÷àºòüñÿ. Àíó ìåðùié äî ëiñó! Ëèñòî-
ïàäîâå ëèñòÿ ïîñëàëîñÿ òîái ïiä íîãè. Ðàäiº, ùî ìèëóºøñÿ ëiñîì. Íå òàê
ñóìíî áóäå éîìó â ïîðîæíüîìó ëiñi.
Àëå êîëè äîáðå ïðèäèâèòèñü íà öåé ëiñ òà ïðèñëóõàòèñü äî íüîãî, òî
íå òàêèé âæå âií i ïîðîæíié. Òè ïðè÷à¿âñÿ, i ëiñ ç òîáîþ ðîçìîâëÿº
ëèñòêàìè, ùî ëåòÿòü çãîðè òà ÷åðêàþòü ãîëîñíî îá ñòîâáóðè äåðåâ.
Ëiñîâi ïðèºìíî, ùî òè ñïîñòåðiãàºø, ÿê ïëàâíî i êðàñèâî çäiéñíþº
æîâòîïåðèé ïòàøîê ïåðøèé i îñòàííié â æèòòi ïîëiò. Ëiñå, ñïàñèái òîái
çà ïîäàðóíîê.
(Çà Äì. ×åðåäíè÷åíêîì)
• Âèïèøiòü âñi ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç iìåííèêîì ëiñ. Âèçíà÷òå éîãî

âiäìiíîê.
Ïàì’ÿòàéòå: ó çâ’ÿçíîìó ìîâëåííi îäèí ³ òîé æå iìåííèê ìîæå ìàòè

ðiçíi çàêií÷åííÿ. À òîìó, ùîá ïðàâèëüíî âèçíà÷èòè âiäìiíîê iìåííèêà,
òðåáà: à) çíàéòè ñëîâî, äî ÿêîãî âiäíîñèòüñÿ iìåííèê; á) ïîñòàâèòè âiä
öüîãî ñëîâà äî iìåííèêà âiäìiíêîâå ïèòàííÿ.
Íàçèâíèé – õòî? ùî?
Ðîäîâèé – êîãî? ÷îãî?
Äàâàëüíèé – êîìó? ÷îìó?
Çíàõiäíèé – êîãî? ùî?
Îðóäíèé – êèì? ÷èì?
Ìiñöåâèé – íà êîìó? íà ÷îìó?
Êëè÷íèé âiäìiíîê – ïðè çâåðòàííi.
60
• Ó ÿêèõ âiäìiíêàõ iìåííèê ë³ñ âæèâàºòüñÿ: à) áåç ïðèéìåííèêiâ;
á) òiëüêè ç ïðèéìåííèêàìè; â) ÿê ç ïðèéìåííèêàìè, òàê i áåç íèõ?
ßêèé âiäì³íîê º ïðÿìèì, à ÿêi – íåïðÿìèìè?
Íàçèâíèé âiäìiíîê º ïðÿìèì ³ ñòàíîâèòü ïî÷àòêîâó ôîðìó áóäü-ÿêî¿

âiäìiíþâàíî¿ ÷àñòèíè ìîâè. Óñi iíøi âiäìiíêè º íåïðÿìèìè.
²ìåííèêè â íàçèâíîìó i êëè÷íîìó âiäìiíêàõ çàâæäè âæèâàþòüñÿ áåç
ïðèéìåííèêà; ó ìiñöåâîìó – òiëüêè ç ïðèéìåííèêàìè; â iíøèõ âiäìiíêàõ –
ç ïðèéìåííèêàìè i áåç ïðèéìåííèêiâ, àëå â äàâàëüíîìó ëèøå ç ïðèé-
ìåííèêàìè çàâäÿêè, íàïåðåêið, íàçóñòði÷, íàâñòð³÷, âñóïåðå÷.
Êëè÷íèé âiäìiíîê âæèâàºòüñÿ ïðè íàçèâàííi îñîáè àáî ïðåäìåòà, äî ÿêîãî
çâåðòàþòüñÿ: Çîðå ìîÿ âå÷iðíÿÿ, çiéäè íàä ãîðîþ ... (Ò. Øåâ÷åíêî)
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äî ÿêîãî ñòèëþ âií íàëåæèòü. Ñâîþ äóìêó àðμóìåíòóéòå.

Ö³ëþùèé âïëèâ ë³êàðñüêèõ ðîñëèí ïîÿñíþºòüñÿ òèì, ùî â ¿õ ëèñò-
êàõ, ñòåáëàõ, êîðåíÿõ, êâ³òêàõ àáî ïëîäàõ º â³òàì³íè, ïàõó÷³, â’ÿæó÷³,
îòðóéí³ òà ³íø³ ðå÷îâèíè. Âîíè âèðîáëÿþòüñÿ ðîñëèíîþ.
Äëÿ óêðà¿íö³â çàñòîñóâàííÿ ë³êàðñüêèõ ðîñëèí º òðàäèö³éíèì. Íàñòî¿
òà ìàñò³ ç íèõ çäàâíà âèêîðèñòîâóâàëèñü ó êîæí³é ðîäèí³, à âì³ííÿ
ðîçï³çíàâàòè òà çàñòîñîâóâàòè ö³ëþù³ ðîñëèíè ïåðåäàâàëîñÿ â³ä ïîêîë³ííÿ
äî ïîêîë³ííÿ.
(Ç äîâ³äíèêà)
• Ïåðåêàæ³òü òåêñò.
• Âèçíà÷òå â³äì³íîê êîæíîãî iìåííèêà.
3. Ñïèøiòü. Ï³äêðåñë³òü ³ìåííèêè ó ôîðì³ êëè÷íîãî â³äì³íêà.
Çâåðòàííÿ ùèðå, äóøåâíå, ùåäðå –
Âàñèëþ, Ïàâëå, ²âàíå, Ïåòðå.
² òàê ñåðäåøíî, i òàê ëàñêàâî –
Íàòàëþ, Ëåñþ, à ÷è Ëþáàâî!
Òè, ñèâèé Äíiïðå, i òè, Äóíàþ, –
Ìèëiøèõ ñåðöþ çâåðòàíü íå çíàþ.
(Ä. Áiëîóñ)
4. Ñïèøiòü. Ïðèãàäàéòå, ç ÿêîãî òâîðó öåé óðèâîê. Õòî éîãî àâòîð? Âèçíà÷òå
âiäìiíêè iìåííèêiâ.
Ìèíàº ðiê, i äâà, i ï’ÿòü ðîêiâ. Ðîñòå Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Òiëüêè çiï’ÿâñÿ
íà íîãè, ïî÷àëîñÿ òå äèòÿ÷å áóðëàêóâàííÿ. Áàòüêè – íà ïàíùèíi, áðàò
äåñü ïàñòóøèòü, ñåñòðà íà ãîðîäi, à òè, Òàðàñå, êóäè õî÷åø: íà ëåâàäó,
äî ñòàâó, çà ñåëî äî ìëèíà...
² ìàíäðóº ìàëà ëþäèíà ïî ñâiòó, äèâà âñÿêi íà íüîìó ñïîãëÿäàº,
ðîçóìó íàáèðàºòüñÿ.
• Ïðîâiäìiíÿéòå óñíî iìåííèêè ëåâàäà, õâèëÿ, áðàò, ñåëî.
• Ñêëàäiòü ðå÷åííÿ, â ÿêèõ áè iìåííèêè ñåëî, ñòàâ, ìëèí ñòîÿëè â
ðiçíèõ âiäìiíêàõ.
• Ïîÿñíiòü âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
5. Äîáåð³òü ³ç õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè îïèñ çèìîâîãî ë³ñó (ñòåïó, ïàðêó, ïîëÿ).
Âèçíà÷òå â³äì³íêè ³ìåííèê³â.
61
§ 21. Âiäìiíè iìåííèêiâ
Çà âiäìiíêîâèìè çàêií÷åííÿìè îäíèíè òà ïðèíàëåæíiñòþ äî ïåâíîãî ðîäó
âñi iìåííèêè ïîäiëÿþòüñÿ íà ÷îòèðè âiäìiíè.
Äî ïåðøî¿ âiäìiíè íàëåæàòü iìåííèêè æiíî÷îãî, ÷îëîâi÷îãî òà ñïiëüíîãî
ðîäó, ùî â íàçèâíîìó âiäìiíêó, òîáòî â ïî÷àòêîâié ôîðìi, ìàþòü çàêií÷åííÿ
-à (-ÿ): êðà¿íà, çåìëÿ, Ñàâà, Âàëÿ, ñèðîòà, ïëàêñà.
Äî äðóãî¿ âiäìiíè íàëåæàòü iìåííèêè: à) ÷îëîâi÷îãî ðîäó ç íóëüîâèì
çàê³í÷åííÿì ³ çàê³í÷åííÿì -î: ñòåï, ãàé, îëiâåöü, äÿäüêî; á) ñåðåäíüîãî
ðîäó ³ç çàê³í÷åííÿì -î, -å, -à (-ÿ): ñåëî, ìîðå, îáëè÷÷ÿ, ïðèëàääÿ.
Äî òðåòüî¿ âiäìiíè íàëåæàòü iìåííèêè æiíî÷îãî ðîäó ç íóëüîâèì
çàêií÷åííÿì: ðàäiñòü, ïîäîðîæ, ïóòü, êðîâ, à òàêîæ iìåííèê ìàòè.
Äî ÷åòâåðòî¿ âiäìiíè íàëåæàòü iìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó ³ç çàê³í÷åííÿì
-à (-ÿ) â íàçèâíîìó âiäìiíêó îäíèíè, â ÿêèõ ïðè âiäìiíþâàííi ç’ÿâëÿþòüñÿ
ñóôiêñè -àò-, -ÿò-, -åí-: ëîøà – ëîøàòè, òåëÿ – òåëÿòè, ïëåì’ÿ – ïëåìåíi.
• Ïîäóìàéòå, ÷è ìîæíà âèçíà÷èòè, äî ÿêî¿ âiäìiíè íàëåæàòü iìåííèêè

êàíiêóëè, îêóëÿðè, íîæèöi. Äîâåäiòü.
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Îáãîâîð³òü éîãî çì³ñò ³ âèçíà÷òå îñíîâíó äóìêó.

Áîãäàí Âîäå, àáî Áîãäàí I, ÿê ïiçíiøå éîãî íàçâàëè ëiòîïèñöi, áóâ ïåðøèì
ñàìîñòiéíèì ãîñïîäàðåì Ìîëäîâè (1359–1365). Âií ÷àñòî çàìèñëþâàâñÿ,
ÿê çäîáóòè íåçàëåæíiñòü Ìîëäîâè, àäæå òîäi âîíà íàëåæàëà óãîðñüêîìó
êîðîëåâi Ëþäîâiêó I. Áîãäàí ïîñòiéíî äóìàâ, ÿê îðãàíiçóâàòè îïið.
Âií âèðiøèâ ðàçîì ç áîÿðàìè îáðàòè ñòîëèöþ íåçàëåæíî¿ äåðæàâè òà
ãåðá, ¿¿ ãåðàëüäè÷íèé ñèìâîë.
Ó éîãî ñâiäîìîñòi ñïàëàõíóëà ãàëÿâèíà, äå âií ñïî÷èâàâ ïiä ÷àñ
ïîëþâàííÿ, i ñèëüíèé çóáð, ÿêèé ñïîæèâàº ëèñòÿ, ãiëëÿ, òðàâèöþ.
Öÿ òâàðèíà äóæå ñèëüíà ³ â òîé æå ÷àñ ñóìèðíà, ÿêùî ¿¿ íå ÷iïàòè.
Ì³öü i äîáðîòà çóáðà äóæå ÿñêðàâî âiäáèâàþòü ñóòíiñòü ìîëäîâàíiâ. Ñàìå
òîìó ùå â äàëåêîìó ìèíóëîìó çóáð ç’ÿâèâñÿ íà ãåðái íåçàëåæíî¿ Ìîëäîâè.
(Çà ²îíîì Àíòîíîì)
• Âèïèøiòü i ðîçïîäiëiòü iìåííèêè çà âiäìiíàìè, ñòàâëÿ÷è ¿õ ó ïî÷àòêîâié
ôîðìi. Âèäiëiòü çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ.
62
• ²ìåííèêè ÿêèõ âiäìií ïîäiëÿþòüñÿ íà ãðóïè?
• Ç’ÿñóéòå, ÿêèì – òâåðäèì ÷è ì’ÿêèì – º ê³íöåâèé ïðèãîëîñíèé îñíîâè
³ìåííèê³â ïåðøî¿ ³ äðóãî¿ â³äì³íè.
Ì³ðêóéòå òàê: ó ñëîâ³ ìð³ÿ (ìð³é-à) çàê³í÷åííÿ -à. Ê³íöåâèé
ïðèãîëîñíèé îñíîâè – ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé çâóê (é).
• Çðîá³òü âèñíîâîê, íà ÿê³é ï³äñòàâ³ ³ìåííèêè ïåðøî¿ ³ äðóãî¿ â³äì³í
ïîä³ëÿþòüñÿ íà ãðóïè.
Çàëåæíî âiä òîãî, ÿêèì º êiíöåâèé ïðèãîëîñíèé îñíîâè, iìåííèêè ïåðøî¿

òà äðóãî¿ âiäìií ïîäiëÿþòüñÿ íà òðè ãðóïè. ßêùî êiíöåâèé çâóê îñíîâè º
òâåðäèì, òî iìåííèê âiäíîñèòüñÿ äî òâåðäî¿ ãðóïè, ÿêùî – ì’ÿêèì, òî
âiäïîâiäíî iìåííèê íàëåæèòü äî ì’ÿêî¿ ãðóïè, à ÿêùî êiíöåâèé îñíîâè
iìåííèêà º øèïëÿ÷èì, òî òàêèé iìåííèê íàëåæèòü äî ìiøàíî¿ ãðóïè.
3. Çàïèøiòü iìåííèêè ó òðè êîëîíêè çà ãðóïàìè.

Ñóøà, ïîøàíà, ïîðîøà, çîðÿ, ãóùà, ç³ëëÿ, ïiñíÿ, ìåëîäiÿ, ñòðèáîê,
êàçêà, ëiíiÿ, çåìëÿ, êðó÷à, ï³ääàøøÿ, ïëå÷å, ìðiÿ.
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèïèøiòü iìåííèêè, ñòàâëÿ÷è ¿õ ó ïî÷àòêîâié ôîðìi.

Âèçíà÷òå, äî ÿêî¿ âiäìiíè òà ãðóïè íàëåæèòü êîæåí ç íèõ.
Òè õî÷åø çíàòè, ÿê æèëè, ïðî ùî ìðiÿëè òâî¿ ïðåäêè – ÷èòàé ìiôè,
ëåãåíäè, ïåðåêàçè, äóìè. Òè ëþáèø ôàíòàçóâàòè, ïåðåíîñèòèñÿ óÿâîþ
â íåçâè÷àéíi ñâiòè – ÷èòàé êàçêè. Áåðè íà ùàñòÿ ó äîâãó æèòòºâó äîðîãó
ìóäðiñòü íàðîäíó, çàïîâiäàíó íàì äiäàìè é ïðàäiäàìè. Áåðåæè òå
áàãàòñòâî, áî ñòàº éîãî âñå ìåíøå, ÿê ÷èñòèõ ði÷îê, ÿê çåëåíèõ ãàëÿâèí
i ñèíiõ îçåð íà çåìëi. Ïàì’ÿòàé, ùî íàðîäíà òâîð÷iñòü – öå ïî÷àòêè
çíàíü, ëþäñüêà âèãàäêà é êìiòëèâiñòü.
(Ñ. Ãðèöà)
• Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ íàëåæèòü óðèâîê?
• ßêèõ ï³ñåíü, êàçîê, ïåðåêàç³â âè íàâ÷èëèñÿ â³ä ñâî¿õ áàáóñü ³
ä³äóñ³â?
• Ïîáóäóéòå íåâåëèêèé òâ³ð-ðîçäóì çà òåçîþ, âèñëîâëåíîþ â îñòàííüîìó
ðå÷åíí³ òåêñòó.
5. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü ïî äâà ³ìåííèêè êîæíî¿ â³äì³íè òà ãðóïè.
6. Ïåðåïèø³òü òåêñò, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè. Ï³äêðåñë³òü ³ìåííèêè,

âèçíà÷òå â³äì³íó ³, äå ìîæëèâî, ãðóïó êîæíîãî ç íèõ.
Íåíàâèñòü ðî..äóâàº ñâàðêè é ñóï...ðå÷êè, ëþáîâ ïð...çâîäèòü äî
çëàãîäè. Íå ñâàðèñÿ ç ÷îëîâ³êîì áåç ïð...÷èíè, ÿêùî â³í çëà íå çàïîä³ÿâ.
Ñëóõàé, ä...òÿ, áàòüê³âñüêå ïîâ÷àííÿ: â³äêèíü ëóêàâñòâî â³ä ñåáå ³
íåïðàâäó â³...äàëè. Ïð...éìè ìîþ íàóêó, à íå ñð³áëî, áî êðàùå çíàí...ÿ,
í³æ çîëîòî äîá³ðíå. Êîæíà ïðàöÿ ïð...íîñèòü êîðèñòü, ïóñòà áàëàêàíèíà
â...äå äî ãîëîäó. (Ç Á³áë³¿)
• ßê³ á³áë³éí³ çàïîâ³ä³ âàì â³äîì³? Ïðîêîìåíòóéòå ò³, ö³íí³ñòü ÿêèõ
íåïåðåâåðøåíà.
63
§ 22. Â³äìiíþâàííÿ iìåííèêiâ ïåðøî¿ âiäìiíè
1. Ðîçãëÿíüòå, ÿê âiäìiíþþòüñÿ iìåííèêè ïåðøî¿ âiäìiíè. Ïîð³âíÿéòå çàêií÷åííÿ
iìåííèê³â òâåðäî¿, ì’ÿêî¿ òà ìiøàíî¿ ãðóï.
• Ïîäóìàéòå, ÷îìó âèäiëÿºòüñÿ ìiøàíà ãðóïà.

• ßê³ îñîáëèâîñò³ â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â òâåðäî¿ ãðóïè ç îñíîâîþ íà
-ã-, -ê-, -õ- ó äàâàëüíîìó ³ ì³ñöåâîìó â³äì³íêàõ îäíèíè?
• Ïðîàíàë³çóéòå çàê³í÷åííÿ ³ìåííèê³â óñ³õ òðüîõ ãðóï â îðóäíîìó â³äì³íêó
îäíèíè. Çðîá³òü âèñíîâêè.
Ìiøàíà ãðóïà iìåííèêiâ âèäiëÿºòüñÿ òîìó, ùî iìåííèêè ç îñíîâîþ íà

øèïëÿ÷èé ïðèãîëîñíèé ó äåÿêèõ âiäìiíêàõ ìàþòü çàêií÷åííÿ òâåðäî¿
ãðóïè, à â äåÿêèõ âiäìiíêàõ – çàêií÷åííÿ ì’ÿêî¿ ãðóïè.
Ó äàâàëüíîìó i ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè ïðèãîëîñíi îñíîâè ã, ê, õ
÷åðãóþòüñÿ iç ç, ö, ñ ïåðåä çàêií÷åííÿì -i: òàéã à – ó òàéç i, Îëåíêà –
Îëåíöi, ìóõà – ìóñi.
²ìåííèêè ïåðøî¿ âiäìiíè òâåðäî¿ ãðóïè ó ôîðì³ îðóäíîãî âiäìiíêà ìàþòü
çàêií÷åííÿ -îþ: äîðîãîþ; ì’ÿêî¿ ãðóïè – çàêií÷åííÿ -åþ, -ºþ: áàáóñåþ,
ìðiºþ; ìiøàíî¿ ãðóïè – çàêií÷åííÿ -åþ: êðó÷åþ.
Îðôîãðàìà
Áóêâè î, å, º â çàêií÷åííÿõ îðóäíîãî âiäìiíêà îäíèíè iìåííèêiâ ïåðøî¿ âiäìiíè:
õìàðîþ, äîëåþ.
2. Ïåðåïèøiòü ðå÷åííÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè òà ñòàâëÿ÷è iìåííèêè â ïîòðiáíié

ôîðìi. Âiäãàäàéòå çàãàäêè. Çíàéä³òü ³ìåííèêè I-î¿ â³äì³íè. Âèçíà÷òå ãðóïó ³
âiäìiíîê êîæíîãî ç íèõ.
Äiâêà â (êîìîðà), êîñè íàäâîði. Êîëè ìîæíà (âîäà) â ðåøåòi íîñèòè?
Õòî õîäèòü, à â (õàòà) íå çàõîäèòü? Äèâèòüñÿ (ëèñèöÿ), à äóìàº âîâêîì.
Áiëÿ íàøî¿ (áàáóñÿ) ñèäèòü çâið ó êîæóñi, ïðîòè (ïi÷êà) ãðiºòüñÿ, áåç
(âîäè÷êà) ìèºòüñÿ.
64
3. Ïîäàíi ñëîâîñïîëó÷åííÿ ïîñòàâòå ó ôîðìi îðóäíîãî âiäìiíêà îäíèíè. Íà
ìiñöi êðàïîê âñòàâòå ïðîïóùåíi áóêâè.
Ãë...áîêà ði÷êà, ÷...ðâîíà âèøíÿ, þíàö...êà ìðiÿ, çâîðóøë...âà ïiñíÿ,
óðî÷èñòà ïëîùà, áå...ïîìi÷íà ìèøà, çâ...òÿæíà àðìiÿ, öiêàâà çàäà÷à, â...-
ñåëà âäà÷à, çàòèøíà îñåëÿ, ÷...òêà ëiíiÿ.
4. Ïîñòàâòå iìåííèêè ó ôîðìi äàâàëüíîãî òà ìiñöåâîãî âiäìiíêiâ îäíèíè.
Ïàñiêà, ìóõà, ðóêà, íîãà, äóìêà, ïàñêà, òàéãà, êíèãà, ñòåæêà, Îäàðêà,
ñòðiõà.
• Áóäü-ÿêèõ òðè ³ìåííèêè ââåä³òü ó ðå÷åííÿ.
5. Ñêëàäiòü ç ïîäàíèõ ñëiâ ñëîâîñïîëó÷åííÿ, âèêîðèñòàâøè ïðèéìåííèêè, ùî
â äóæêàõ. Çàïèøiòü. Ïîçíà÷òå çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ ïåðøî¿ âiäìiíè, âèçíà÷òå
ãðóïó òà âiäìiíîê.
Ñëiä, çåìëÿ; äîðîãà, ñòàíöiÿ; ïðàïîð, âåæà; ñóêíÿ, Ìàði÷êà; (ïðèéìåí-
íèê íà); âåðáà, äîðîãà; ìiñÿöü, ãðóøà; ðîçäóìè, ñòàòòÿ; ãîìií, ïëîùà;
ãðàêè, ðiëëÿ; ñîíöå, êðó÷à (ïðèéìåííèê íàä).
• Ç áóäü-ÿêèìè iç óòâîðåíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü ç ïðèéìåííèêîì íàä
ñêëàäiòü äâà-òðè ðå÷åííÿ.
Îñîáëèâi çàêií÷åííÿ ó êëè÷íîìó âiäìiíêó ìàþòü òiëüêè iìåííèêè îäíèíè.

²ìåííèêè ïåðøî¿ âiäìiíè òâåðäî¿ ãðóïè ìàþòü çàêií÷åííÿ -î: Õîìî,
Êàòåðèíî; ì’ÿêî¿ i ìiøàíî¿ -å: äóøå, çåìëå. Çàêií÷åííÿ -º ìàþòü iìåííèêè
ì’ÿêî¿ ãðóïè íà -iÿ: Ìàðiº, ìðiº.
Äåÿêi ïåñòëèâi iìåííèêè ì’ÿêî¿ ãðóïè ìàþòü çàêií÷åííÿ -þ: ìàòóñþ, Ãàëþ.
Ó ôîðìi ìíîæèíè çàêií÷åííÿ êëè÷íîãî âiäìiíêà çáiãàþòüñÿ iç çàêií÷åííÿìè
íàçèâíîãî âiäìiíêà.
6. Çàïèø³òü ïîäàíi iìåííèêè ó ôîðì³ êëè÷íîãî âiäìiíêà. Çàêií÷åííÿ âèäiëiòü.

Äâà-òðè ³ìåííèêè ââåäiòü ó ðå÷åííÿ. ×è âèñòóïàþòü iìåííèêè ó êëè÷íîìó
âiäìiíêó ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ?
²âàíêà, Äàíà, ²ííà, Ìàðiÿ, Ìèêîëà, Íàäiÿ, ßðåìà, ñåñòðà, áàáóñÿ,
äÿäå÷êî, ìàòóñÿ, çåìëÿ, Ãàëÿ, Ìèðîñëàâà.
Ó ðîäîâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè iìåííèêè ïåðøî¿ âiäìiíè ìàþòü, ÿê

ïðàâèëî, íóëüîâå çàêií÷åííÿ: ïëîù, õàò, ëiíié, çàäà÷, âåæ, ãîëiâ.
Ó äåÿêèõ iìåííèêàõ ó öüîìó â³äìiíêó ç’ÿâëÿþòüñÿ áóêâè î, å àáî º:
äiëÿíêà – äiëÿíîê, çåìëÿ – çåìåëü, ñîñíà – ñîñîí – ñîñåí, â³éíà –
âîºí – âiéí, áîéíÿ – áîºíü.
Ïîîäèíîêi iìåííèêè â ðîäîâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè ìàþòü çàêií÷åí-
íÿ –åé: ñiìåé, ñâèíåé, ñòàòåé (ñòàòòi) àáî -iâ: ñóääiâ.
Ïðèãîëîñíi ïåðåä çàêií÷åííÿì -åé íå ïîäâîþþòüñÿ.
7. Ïîñòàâòå iìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ó ôîðìi ðîäîâîãî âiäìiíêà ìíîæèíè. Ïðè

ïîòðåá³ çâåðòàéòåñÿ äî òàáëèö³.
Ïðèòèõëà çåìëÿ. Ïðèñëóõàºòüñÿ äî ñåáå, äî (ïòàøêè), äî òîïîë³ òà
(îñèêè). Íàòðóäèëàñü çà ëiòî. Óðîäèëà äîáðèé óðîæàé. Ëþäÿì îääàëà.
Ïåðåïî÷èâàº. À ÷åðåç äåíü-äâà ç’ÿâèòüñÿ ìîðå çåëåíèõ (áàðâè): îçèìèíà
65
ïðîðîñòàòèìå. Òðóäèòüñÿ êâiòíèê i ñàä. Âiòè äåðåâ âiä çîëîòàâèõ (ãðóøi)
íèçüêî îïóñòèëè ñâî¿ ðóêè-êîñè. À âiä (ãâîçäèêè, àéñòðè, òðîÿíäè,
õðèçàíòåìè) ðîçíîñÿòüñÿ ÷óäîâi ïàõîùi. Òî ÿêèõ (ñóääi) ïîòðiáíî ïðèðîäi?
Â íié âñå ãàðìîíiéíî.
• Âèçíà÷òå òåìó i ãîëîâíó äóìêó òåêñòó. Äî ÿêîãî ñòèëþ òà òèïó ìîâëåííÿ
âií íàëåæèòü?
• Çðîáiòü ôîíåòè÷íèé ðîçáið âèä³ëåíîãî ñëîâà.
8. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äîáåðiòü äî íüîãî çàãîëîâîê. Ïðî ÿêó Ëåñþ iäåòüñÿ â òåêñòi.
Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ òà ñòèëþ òåêñò íàëåæèòü?
Ëåñÿ áóëà ùåäðî îáäàðîâàíà âiä (ïðèðîäà). Ìàëà òàëàíò äî âèâ÷åííÿ
(ìîâè), ïî÷óâàëà ñåáå âiëüíî i â (ñòèõiÿ) (ìóçèêà). Öå âîíà íàïèñàëà
ïåðøèé â Óêðà¿íi ïiäðó÷íèê ç (iñòîðiÿ) äëÿ ñâî¿õ (ñåñòðà). Âîíà ðîêàìè
çáèðàëà óêðà¿íñüêi íàðîäíi (ïiñíi). Ôàíòàçiÿ çâàáëþâàëà (Ëåñÿ) â
òàºìíè÷èé ñâiò (ëåãåíäà) òà (êàçêà), â íi÷íó (òèøà) ïîâèòèõ ìiñÿ÷íèì
ìàðåâîì îçåð, äå áàãàòà óÿâà âèãëåäæóâàëà (ðóñàëêè) òà (ìàâêè) ...
(Çà Î. Ãîí÷àðîì)
• Ïåðåïèøiòü, ïîñòàâòå iìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ó âiäïîâiäíîìó
âiäìiíêó. Âèçíà÷òå âiäìiíêè iìåííèêiâ ïåðøî¿ âiäìiíè, ïiäêðåñëiòü â
íèõ çàêií÷åííÿ i ïîÿñíiòü ¿õ ïðàâîïèñ. Ðîçáåðiòü âèä³ëåí³ ñëîâà çà
áóäîâîþ.
• Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü òðè ðå÷åííÿ ïðî Ëåñþ Óêðà¿íêó.
§ 23. Òâið-îïèñ ïðèìiùåííÿ çà âëàñíèì

ñïîñòåðåæåííÿì
1. Äàéòå â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ.
• ßêi òèïè ìîâëåííÿ âàì âiäîìi?
• ßêi âèäè îïèñiâ âè çíàºòå?
• ßêà ðîëü „iíòåð’ºðó â õóäîæíié ëiòåðàòóði?
• ßê îïèñàòè ïðèìiùåííÿ? Ùî â òàêîìó òåêñòi áóäå «äàíèì»; „«íîâèì»?
• ×èì õóäîæíié îïèñ ïðèìiùåííÿ âiäðiçíÿºòüñÿ âiä äiëîâîãî?
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ç’ÿñóéòå òèï ìîâëåííÿ òà îñíîâíó äóìêó. Âèçíà÷òå ó âiä-

ïîâiäíèõ ðå÷åííÿõ «äàíå» òà «íîâå».
Îñåëÿ
...Ñèìâîëîì Óêðà¿íè ñòàëà áiëà õàòà. ×åïóðíèìè áîêàìè ïèøàëàñÿ
âîíà ñåðåä çåëåíi âèøíåâèõ ñàäî÷êiâ. Âíóòðiøíié êóò òàêî¿ õàòè ç îäíîãî
áîêó âiä âõiäíèõ äâåðåé çàéìàëà âàðèñòà ïi÷. Ïî äiàãîíàëi âiä ïå÷i
âëàøòîâóâàëè ïîêóòü. Òóò ðîçìiùóâàëàñü áîæíèöÿ, íà ïîëè÷öi ñòîÿëè
îáðàçè. ¯õ ïðèêðàøàëè âèøèâàíèìè ðóøíèêàìè.
Óçäîâæ ái÷íî¿ ñòiíè ïiä iêîíàìè ñòàâèëè ñòië. Áiëÿ ñòîëó ðîçìiùóâàëè
äîâãó äåðåâ’ÿíó ëàâó. Çáîêó âiä ñòîëà çíàõîäèëàñÿ ñêðèíÿ.
Ó ïðîòèëåæíîìó âiä ïå÷i êóòêó, ÷àñòî áiëÿ äâåðåé àáî íàä íèìè,
ðîçìiùóâàâñÿ ìèñíèê. Öå áóëè ïîëèöi ÷è íåâåëèêà øàôêà äëÿ ïîñóäó.
(Çà Â. Ñóïðóíåíêîì)
66
• Îïèø³òü çà òåêñòîì òà
êîëüîðîâîþ âêëàäèíêîþ
¹2 ³íòåð’ºð óêðà¿íñüêî¿
õàòè.
3. Ñêëàäiòü îïèñ øêiëüíîãî êàáiíåòó (õiìi¿, óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ôiçèêè, áiîëîãi¿)

çà ïëàíîì.
Îðiºíòîâíèé ïëàí
1. Ïðèçíà÷åííÿ ïðèìiùåííÿ.
2. Ôîðìà êiìíàòè, ¿¿ ðîçìið, îñâiòëåííÿ, îçäîáëåííÿ.
3. Íàÿâíi ó ïðèìiùåííi ìåáëi, iíøi ðå÷i óñòàòêóâàííÿ òà iíø.
4. Íàñòðié ïðèìiùåííÿ (îôiöiéíî-äiëîâèé, ðîáî÷èé, çàòèøíèé,
óðî÷èñòèé).
Ïàì’ÿòàéòå! Äiºñëîâà ïiä ÷àñ îïèñó òðåáà âæèâàòè ó ôîðìi îäíîãî ÷àñó: àáî
òåïåðiøíüîãî, àáî, ÿêùî îïèñ ïîäàºòüñÿ ó ôîðìi ñïîãàäó, – ìèíóëîãî.
4. Îïèøiòü ñâié óëþáëåíèé êóòî÷îê (êiìíàòó, ñïîðòçàë øêîëè, ìóçåé, á³áëiîòåêó).

Óêàæ³òü, äå, ùî âèñèòü, ëåæèòü, ñòî¿òü. ßêèìè º ïðåäìåòè?
5. Óÿâiòü ñîái, ùî âè ñòàëè ïåðåìîæöåì øêiëüíî¿, ïîòiì ðàéîííî¿ îëiìïiàäè ç

óêðà¿íñüêî¿ ìîâè i ïî¿õàëè íà ðåñïóáë³êàíñüêó, âàñ òàì ïîâåëè â òåàòð. Ó
âàñ äóõ çàõîïèëî âiä éîãî iíòåð’ºðó. Ñêëàä³òü íåâåëèêó çâ’ÿçíó ðîçïîâ³äü íà
òåìó «Ó òåàòð³».
§ 24. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ äðóãî¿ âiäìiíè

1. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Äîáåðiòü äî íüîãî çàãîëîâîê.
Ñó÷àñíà íàçâà ãðóäíÿ ðàíiøå ñòîñóâàëàñÿ ïåðåäîñòàííüîãî ìiñÿöÿ
ðîêó. Â äàâíüîðóñüêi ÷àñè ïî÷àòîê çèìîâîãî ëiòî÷èñëåííÿ éìåíóâàâñÿ
ñòóäíåì (äî ðå÷i, íåþ é äîñi îôiöiéíî êîðèñòóþòüñÿ áiëîðóñè – ñòóäçåíü).
Ñëîâî ãðóäåíü îçíà÷àëî «íåðiâíèé, ïîêðèòèé ãðóäêàìè øëÿõ».
Ó íàø ÷àñ ãðóäåíü çàâåðøóº êàëåíäàðíèé ðiê.
Íà 22 ÷èñëî öüîãî ìiñÿöÿ ïðèïàäàº i çèìîâå ñîíöåñòîÿííÿ, çà ÿêèì
âèçíà÷àþòü àñòðîíîìi÷íèé ïî÷àòîê çèìè, ñõîâèùå õîëîäó.
(Çà Â. Ñêóðàòiâñüêèì)
• Íà ÿê³ âåëèê³ ñâÿòà áàãàòèé ãðóäåíü? Ðîçêàæ³òü ïðî îäíå ç íèõ.
• Ïðèãàäàéòå, ÿê³ ³ìåííèêè íàëåæàòü äî äðóãî¿ â³äì³íè, íà ÿê³ ãðóïè
ïîä³ëÿþòüñÿ ³ ÷îìó. Âèïèøiòü iìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè, ðîçïîäiëiòü ¿õ
çà ãðóïàìè.
67
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â äðóãî¿ â³äì³íè.
• ßê³ îñîáëèâîñò³ âè ïîì³òèëè ó â³äì³íþâàíí³ ³ìåííèê³â II-¿ â³äì³íè ó

äàâàëüíîìó ³ ì³ñöåâîìó â³äì³íêàõ?
• Ïðîâiäìiíÿéòå (óñíî) ³ìåííèêè êëàñ, ïåðî, ãàé, âåðåñåíü, ñîíöå,
ùàñòÿ, äîù.
3. Ïîñòàâòå ³ çàïèøiòü ïîäàíi iìåííèêè ó ôîðìi äàâàëüíîãî âiäìiíêà îäíèíè.

Óòâîðiòü ìîæëèâi ïàðàëåëüíi ôîðìè.
Çðàçîê. Äèðåêòîð – äèðåêòîðîâi, äèðåêòîðó.
Áàòüêî, äèòÿòêî, ñåëî, ñåëèùå, êðàé, êàìiíü, ´ðóíò, ñòåï, ïëà÷, âóæ,
îáëè÷÷ÿ, çíàííÿ.
Ó äàâàëüíîìó âiäìiíêó îäíèíè ïåðåâàæíà áiëüøiñòü iìåííèêiâ äðóãî¿ âiäìiíè

ìàº ïàðàëåëüíi ôîðìè çàêií÷åíü: -îâ³, -åâi (-ºâi) òà -ó, -þ: ïèñüìåííèêîâi,
ïèñüìåííèêó: âóæåâi, âóæó; êðàºâi, êðàþ; òåëÿòêîâi – òåëÿòêó,
äèòÿòêîâi – äèòÿòêó.
Ïðè çáiãó äâîõ òàêèõ iìåííèêiâ îäèí ç íèõ ñëiä óæèâàòè ç çàêií÷åííÿì
-ó, -þ: ó÷èòåëþ Êóøíiðåâi àáî ó÷èòåëåâi Êóøíiðó; ïàíó Áîé÷óêîâi ÷è
ïàíîâi Áîé÷óêó.
Îðôîãðàìà
Áóêâè î, å, º â çàêií÷åííÿõ äàâàëüíîãî âiäìiíêà îäíèíè iìåííèêiâ II âiäìiíè:
áðàòîâi, êíÿçåâi, ãåðîºâi, òêà÷åâi.
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïîñòàâòå 4-5 ïèòàíü, âèçíà÷òå òåìó ³ ãîëîâíó äóìêó.

Ëiêóâàëüíi âëàñòèâîñòi áàãàòüîõ ðîñëèí áóëè âiäîìi ç äàâíiõ-äàâåí.
Äàâíüîãðåöüêîìó ëiêàð...âi Ãiïïîêðàò... âäàëîñÿ ðîçêàçàòè â ñâî¿õ ïðàöÿõ
ïðî ìåäè÷íå çàñòîñóâàííÿ 236 ðîñëèí. Ëèñòê...âi, ñòåáë... àáî ïëîä...âi
ïðèäiëÿëîñÿ áàãàòî óâàãè. Íàø³ ïðàùóðè òî÷íî çíàëè, êîëè çáèðàòè
68
ðîñëèíè. Âìiííÿ ðîçïiçíàâàòè òà çàñòîñîâóâàòè ö³ëþùi ðîñëèíè
ïåðåäàâàëîñÿ âiä ïîêîëiííÿ äî ïîêîëiííÿ êîæíîìó óêðà¿íö...âi.
(Ç äîâiäíèêà)
• Âèïèøiòü iìåííèêè ç ïðîïóùåíèìè îðôîãðàìàìè, âèçíà÷òå ¿õ âiäìiíîê,
âiäìiíó i ãðóïó.
• Ñêàæ³òü, â ÿêîìó ùå âiäìiíêó, êðiì äàâàëüíîãî, iìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè
ìîæóòü ìàòè ïàðàëåëüíi çàêií÷åííÿ.
²ìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè ç îñíîâîþ íà -ð çà îñîáëèâîñòÿìè â³äì³íþâàííÿ

ïîä³ëÿþòüñÿ íà òâåðäó, ì’ÿêó i ìiøàíó ãðóïè.
Äî òâåðäî¿ ãðóïè íàëåæàòü iìåííèêè:
1. Ç îäíîñêëàäîâîþ îñíîâîþ: ÿð, ñèð, ìóð, æèð, ìèð, äàð;
2. Áiëüøiñòü iìåííèêiâ iíøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ ÷îëîâi÷îãî ðîäó ç êiíöåâèìè
-åð, -àð, -ÿð, -óð, -èð, -ið ç ïîñò³éíèì íàãîëîñîì íà îñíîâi: iíæåíåð –
iíæåíåðîâi, iíæåíåðîì, ñåìiíàð – ñåìiíàðîì, áðèãàäèð – áðèãàäèðîì,
ôóòëÿð – ôóòëÿðîì; ñòîëÿð – ñòîëÿðîì, ñóâåíið – ñóâåíiðîì;
3. ²ìåííèêè çâ³ð, êîìàð, ñíiãóð ñòàíîâëÿòü âèíÿòîê, áî, íàëåæà÷è äî
òâåðäî¿ ãðóïè, âîíè ó íàçèâíîìó â³äì³íêó ìíîæèíè ìàþòü çàêií÷åííÿ -i, à
íå -è: ñíiãóði, êîìàði, çâiði.
Äî ì’ÿêî¿ ãðóïè íàëåæàòü iìåííèêè ç ñóôiêñàìè -ð, -ÿð, -àð, -èð, ùî ïðè
âiäìiíþâàííi ó ìíîæèíi ìàþòü íàãîëîñ íà çàê³í÷åíí³.
êàëåíäàð – êàëåíäàð – êàëåíäàðìè; ñóõàð – ñóõàð – ñóõàðìè.
Äî ì’ÿêî¿ ãðóïè òàêîæ íàëåæèòü íåçíà÷íà ÷àñòèíà iìåííèêiâ, ÿêà ìàº íåíàãî-
ëîøåíå çàêií÷åííÿ: êîçèð – êçèði, ëèöàð – ëöàði, ²ãîð – ²ãîðÿ.
Äî ìiøàíî¿ ãðóïè íàëåæàòü iìåííèêè ç íàãîëîøåíèì ñóôiêñîì -ÿð, ùî
îçíà÷àþòü íàçâè ëþäåé çà ïðîôåñiºþ ÷è çàíÿòòÿì: çáðîð – çáðîÿðà –
çáðîÿðåì; øêîëð – øêîëÿðà – øêîëÿðåì.
5. Êîðèñòóþ÷èñü ïîäàíèì ïðàâèëîì, ñêëàäiòü òàáëèöþ çà çðàçêîì i çàïèøiòü

ó âiäïîâiäíèõ êîëîíêàõ iìåííèêè íà -ð.
²ìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè íà -ð
Àáàæóð, öåãëÿð, ëiêàð, ãåêòàð, öóêîð, ôóòëÿð, âîðîòàð, âiâ÷àð,

ïóñòèð, ãóñëÿð, ñòîëÿð, ÷îáîòàð, áóêâàð, ñíiãóð, çâið, êîìàð, òõið,
êîâçàíÿð, áäæîëÿð, ÿêið, áàçàð, äâið, ãàçåòÿð.
• Ïåðåâiðòå ïðàâèëüíiñòü âèêîíàííÿ âïðàâè çà îðôîãðàôi÷íèì
ñëîâíèêîì. 3-5 ³ìåííèê³â óâåä³òü ó ðå÷åííÿ (óñíî).
• Ïðîâiäìiíÿéòå iìåííèêè àáàæóð, ëiêàð, ñìîëÿð. Â ðàçi íåîáõiäíîñòi
çâåðòàéòåñÿ äî òàáëèöi âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ äðóãî¿ âiäìiíè.
69
6. Çà âiäìiíêîâèìè çàêií÷åííÿìè âèçíà÷òå ãðóïó iìåííèêiâ íà -ð.
Ïóíêòèð – ïóíêòèðó – ïóíêòèðîì; åêçàìåíàòîð – åêçàìåíàòîðà – åêçà-
ìåíàòîðîì; äðóêàð – äðóêàðÿ – äðóêàðåì; þâiëÿð – þâiëÿðà – þâiëÿðîì;
áóêâàð – áóêâàðÿ – áóêâàðåì; ÿâið – ÿâîðà – ÿâîðîì; ñìîëÿð – ñìîëÿðà –
ñìîëÿðåì; ÷îáîòàð – ÷îáîòàðÿ – ÷îáîòàðåì.
7. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äîáåðiòü çàãîëîâîê. Ïîìiðêóéòå, ÿêi ìiêðîòåìè º â öüîìó

òåêñòi?
Ìèêîëà Ìèõàéëîâè÷ Ìèêëóõî-Ìàêëàé – âiäîìèé ìàíäðiâíèê. Âií áà-
ãàòî ðîêiâ æèâ ñåðåä ïàïóàñiâ, ïèñàâ ïðî ¿õíº æèòòÿ, ïîáóò. Éîãî é çàðàç
ïàì’ÿòàþòü.
Öüîãî íàóêîâöÿ ââàæàëè iíäîíåçiéöåì, ìîâëÿâ, éîãî ïðiçâèùå
ïî-iíäîíåçiéñüêè – öå «ëþäèíà, ùî äàº ¿æó».
Íàñïðàâäi, ïðàäiä ìàíäðiâíèêà, çàïîðiçüêèé êîçàê Ñòåïàí Ìàêóõà,
ìàâ ïðiçâèñüêî Ìàõëàé, ùî îçíà÷àº «âèñëîâóõèé», àáî «íåäîòåïà». Ïiä
÷àñ ðîñ³éñüêî-òóðåöüêî¿ âiéíè 1772 ðîêó
Ñòåïàí, ÿêèé êîìàíäóâàâ êiííîþ ñîòíåþ, Êìiòëè  âiñòü –
âiäçíà÷èâñÿ. Çà âiéñüêîâó êìiòëèâiñòü, òÿìóùiñòü, òÿìà,
ãëóçä i áåçïðèêëàäíå ãåðîéñòâî éîìó íàäàëè äîãàäëèâiñòü, ãëóçä.
÷èí õîðóíæîãî i äàðóâàëè äâîðÿíñòâî. Âiäçíà÷à òèñÿ – òóò.:
Éîãî óêðà¿íñüêå ïðiçâèùå çâó÷àëî íå ïî- âèä³ëÿòèñÿ ñåðåä ³íøèõ ÿêè-
äâîðÿíñüêîìó. Îòîæ, Ñòåïàí ³ ïåðåðîáèâ éîãî ìèñü ä³ÿìè, â÷èíêàìè.
×èí – ðàíã, çâàííÿ.
íà íåçðîçóìiëå «Ìèêëóõî-Ìàêëàé».
• Âèïèøiòü iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî i ñåðåäíüîãî ðîäó II âiäìiíè, âèçíà÷òå
¿õ ãðóïè òà âiäìiíêè.
²ìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè ÷îëîâi÷îãî ðîäó â êëè÷íîìó âiäìiíêó ìàþòü

çàêií÷åííÿ -å, -ó (-þ).
Çàêií÷åííÿ -å ìàþòü: à) áåçñóôiêñíi iìåííèêè òâåðäî¿ ãðóïè: ñîêîëå,
äóáå, êîçà÷å, äðóæå; á) iìåííèêè òâåðäî¿ i ì³øàíî¿ ãðóï, îñíîâà ÿêèõ
çàêií÷óºòüñÿ íà -ð: òåñëÿðå, øêîëÿðå, ñíiãóðå; â) iìåííèêè ì’ÿêî¿ ãðóïè
ç ñóôiêñîì -åöü: ìîëîä÷å, õëîï÷å, êðàâ÷å.
Çàêií÷åííÿ -ó ïèøåìî â ñëîâàõ ç ñóôiêñàìè -èê, -îê, -ê: ñèíêó, áðàòèêó,
Ñåðãiéêó; â iìåííèêàõ: äiäó, òàòó, ñèíó; â iìåííèêàõ ç îñíîâîþ íà
øèïëÿ÷èé: òîâàðèøó, ÷èòà÷ó, ïðîõà÷ó.
Áóêâó -þ ïèøåìî â çàêií÷åííÿõ iìåííèêiâ ì’ÿêî¿ ãðóïè: ëiêàðþ, ìiñÿöþ,
ãàþ, ó÷èòåëþ.
8. Âiä ïîäàíèõ ñëiâ óòâîðiòü ôîðìó êëè÷íîãî âiäìiíêà. Çðîá³òü âèñíîâîê, êîëè
â³äáóâàºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ ê³íöåâèõ ïðèãîëîñíèõ îñíîâè.
Ïàí, áäæîëÿð, äÿäüêî, õëîïåöü, ïîêóïåöü, ïðîäàâåöü, äðóã, òîâàðèø,
îíóê, ó÷èòåëü, ãiìíàçèñò, äèðåêòîð.
• Ñêëàä³òü ä³àëîã (5–6 ðåïë³ê) çà îäí³ºþ ³ç òåì: «Íà ïàñ³ö³»; «Ó ïðî-
äîâîëü÷îìó ìàãàçèí³»; «Íà ïåðåðâ³».
70
9. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó. Ï³äãîòóéòåñÿ äî ïåðåêàçó.
Ïðiçâèùå Êóøíið ïîõîäèòü âiä çàãàëüíî¿ íàçâè êóøíið, ùî âiäîìà
ó âñiõ ìîâàõ ñõiäíèõ ñëîâ’ÿí. Ó «Ñëîâàði óêðà¿íñüêî¿ ìîâè» Á. Ãð³í-
÷åíêà ñëîâî çàôiêñîâàíå â çíà÷åííi «ëþäèíà, ÿêà âè÷èíþº îâå÷i
øêóðè; õóòðîâèê». Âiä öüîãî ñëîâà óòâîðåíî ðÿä ïîõiäíèõ: êóøíiðñòâî,
êóøíiðóâàòè. Êóøíiðñòâî – öå ðåìåñëî êóøíiðà, îäíå ç âàæëèâèõ ÿê â Óêðà¿íi,
òàê i â Ìîëäîâi, êîëè áàðàíÿ÷èé êîæóõ áóâ çâè÷àéíèì îäÿãîì ñåëÿíèíà.
• Ñïðîáóéòå ïîÿñíèòè ïîõîäæäåííÿ ïð³çâèù: Ñêðèïíèê, Ðåø³òíÿê,
Øâåöü, Öèìáàëþê.
• Âèïèø³òü iìåííèêè II-¿ âiäìiíè, âèä³ë³òü çàê³í÷åííÿ.
• Âèïèø³òü ñëîâî êóøí³ð ³ âñ³ ïîõ³äí³ â³ä íüîãî. Âèçíà÷òå ñïîñ³á
òâîðåííÿ ïîõ³äíèõ ñë³â.
§ 25. Îñîáëèâîñòi âæèâàííÿ i ïðàâîïèñó

âiäìiíêîâèõ çàêií÷åíü iìåííèêiâ äðóãî¿
âiäìiíè
1. Ç ïîäàíèìè iìåííèêàìè ñêëàäiòü ñëîâîñïîëó÷åííÿ, ïîñòàâèâøè äðóãå ñëîâî
ó ôîðìi ðîäîâîãî âiäìiíêà îäíèíè, çàêií÷åííÿ âèäiëiòü. Ùîá ïåðåêîíàòèñÿ
â ïðàâèëüíîñòi âèáîðó çàêií÷åííÿ, çâåðíiòüñÿ äî ñõåìè-òàáëèö³.
Ìåòð, ñèòåöü; îáëè÷÷ÿ, äÿäüêî;
äâåði, ìëèí; ëîæêà, ñèðîï; äíi, òèæäåíü; çàâèâàííÿ, âiòåð; êðà¿íè,
ñâiò; õâèëþâàííÿ, íàðîä;
ìóçå¿, Êèøèíiâ; ïðèìiùåííÿ, âîêçàë; ïðîñòîðè, Ñèáið; çáèðàííÿ,
óðîæàé.
Ó ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè iìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè ÷îëîâi÷îãî ðîäó
ìàþòü çàêií÷åííÿ -à (-ÿ), -ó (-þ). Ç íèõ -à â òâåðäié i ìiøàíié ãðóïàõ, -ÿ
â ì’ÿêié ãðóïi ìàþòü òàêi iìåííèêè:
1. Íàçâè ìiñò òà iíøèõ íàñåëåíèõ ïóíêòiâ: Ïàðèæà, Êèøèíåâà, Ðèìà, Êèºâà,
Òèðàñïîëÿ; òàêîæ iíøi ãåîãðàôi÷íi íàçâè ç íàãîëîøåíèì çàêií÷åííÿì àáî
ç ñóôiêñîì -îâ, -åâ (-ºâ): Äíiïðà, Äíiñòðà, Ðîñòîâà.
2. Çàãàëüíi i âëàñíi íàçâè iñòîò (ëþäåé i òâàðèí): â÷èòåëÿ, ãåðîÿ, ÷èæà,
ñîëîâ’ÿ, Ñèäîðåíêà; òàêîæ óîñîáëåíèõ ïðåäìåòiâ: Âiòðà, Ìîðîçà.
3. Íàçâè ÷iòêî îêðåñëåíèõ ïðåäìåòiâ, áóäiâåëü òà ¿õ ÷àñòèí: ïëóãà, îëiâöÿ,
äîêóìåíòà, ñòiëüöÿ, êîðèäîðà, õëiâà, àëå ëüîõó, äàõó.
4. Íàçâè ìið: ìåòðà, ãðàìà, òèæíÿ; íàçâè ìiñÿöiâ i äíiâ: ëèñòîïàäà, âiâòîðêà.
Âèíÿòêè: ðîêó, âiêó.
5. Íàóêîâi òåðìiíè: âiäìiíêà, ñóôiêñà, àòîìà, àëå ñêëàäó, ðîäó.
Ðåøòà iìåííèêiâ äðóãî¿ âiäìiíè ÷îëîâi÷îãî ðîäó, ùî îçíà÷àº íàçâè íå÷iòêî
îêðåñëåíèõ ïðåäìåòiâ, ÿâèù ïðèðîäè, íàçâè ïî÷óòòiâ, äié, îçíàê, ðå÷îâèí, çáiðíi
íàçâè, íàçâè óñòàíîâ òà îðãàíiçàöié, à òàêîæ äåÿêi ãåîãðàô³÷íi íàçâè, ìàº çàêií-
÷åííÿ -ó ó òâåðäié i ìiøàíié ãðóïàõ i -þ ó ì’ÿêié ãðóïi: ìåäó, öóêðó, ñíiãó,
âiòðó, ìîðîçó, íàðîäó, êëóáó, Ïðóòó, Äîíó, Êðèìó, Àëòàþ, íàñòðîþ, ãàþ.
Îðôîãðàìà
Áóêâè à, ÿ, ó, þ â çàêií÷åííÿõ ðîäîâîãî âiäìiíêà îäíèíè iìåííèêiâ II âiäìiíè:
â³òðó, çâóêà.
71
2. Ïîñòàâòå iìåííèêè ó ôîðìi ðîäîâîãî âiäìiíêà îäíèíè.
Êiëîãðàì, ïiñîê, ìåä, ìàéäàí, ïðiçâèùå, Êèøèíiâ, Òèðàñïîëü,
ªðóñàëèì, òèæäåíü, æîâòåíü, âàëüñ, êîðèäîð, õîð, ñòåï, ëiñ, ãàé, ñóì,
áiëü, ïðîäàæ, æèâîïèñ, Àëòàé, Áàéêàë, Äíiñòåð.
Äåÿêi iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó II âiäìiíè â ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè
ìîæóòü ìàòè ïàðàëåëüíi ôîðìè ç çàêií÷åííÿì -à òà -ó:
1) çàëåæíî, âiä íàãîëîñó: ìîñòà i ìîñòó; ñóäà i ñóäó, äâîðà i äâîðó; ñòî-
ëà i ñòîëó;
2) çàëåæíî âiä çíà÷åííÿ: áîðòà (îäÿãó, ïîñóäó), áîðòó (ñóäíà); ëèñòîïàäà
(ìiñÿöÿ) i ëèñòîïàäó (ïîðè i ïðîöåñó îïàäàííÿ ëèñòÿ); ëèñòà (íàïèñàíîãî)
i ëèñòó (íà äåðåâi); Ðîìàíà (ëþäèíè), ðîìàíó (òâîðó); ïàïåðà (äîêóìåíòà)
i ïàïåðó (ìàòåðiàëó); êàìåíÿ (îäíiº¿ øòóêè) i êàìåíþ (ìàòåðiàëó); ÷àâóíà
(ïîñóäèíè) i ÷àâóíó (ìåòàëó).
3. ßêi çàêií÷åííÿ ñëiä íàïèñàòè íà ìiñöi êðàïîê? Ñâîþ äóìêó àðμóìåíòóéòå.

Çàïèøiòü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç òàêèìè iìåííèêàìè.
Êàìåí... íà êàìåíi íå çàëèøèëîñÿ âiä çðóéíîâàíîãî ìiñòà. Ìiñòî
ªðóñàëèì ïîáóäîâàíî iç îøàòíîãî i ñâiòëîãî êàìåí... . ²ñòîðiÿ Ñòàðîäàâ-
íüîãî Ðèì..., àëå ñó÷àñíîãî Ðèì... . Íàïèñàâøè ëèñò..., Êàòðÿ âêèíóëà
éîãî ó ïîøòîâó ñêðèíüêó ùå òîäi, ÿê íà äåðåâi áóëî áàãàòî ëèñò...,
à âiäïîâiäi íåìàº é äîñi.
4. Çàïèøiòü ôðàçåîëîãiçìè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Â ÿêèõ
ñèòóàöiÿõ öi ôðàçåîëîãiçìè âæèâàþòü?
Áàãàòî (ãàëàñ) äàðåìíî. Êîìàð (íiñ) íå ïiäòî÷èòü. Íå çíàþ÷è
(áðiä) – íå ëiçü ó âîäó. Ïåðåäàòè êóòi (ìåä). Íi (ïóõ) íi (ïåðî).
Äàâàòè (ñåðöå) âîëþ. Çàðîáèòè íà ñ³ëü äî (îñåëåäåöü).
5. Ïåðåïèøiòü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîÿñíiòü ïðàâîïèñ çàêií÷åíü iìåííèêiâ
äðóãî¿ âiäìiíè ó ìiñöåâîìó âiäìiíêó îäíèíè. Çâåðíiòü óâàãó íà ÷åðãóâàííÿ
ãîëîñíèõ àáî ïðèãîëîñíèõ ó âèäiëåíèõ ñëîâàõ.
1. Âîðêóâàëà ãîðëèöÿ ó (ñàäîê), ó (êóòî÷îê) òèõåíüêîìó íà (áóçîê).
(Ë. Ãëiáîâ) 2. Íàêðàïàâ ïåðøèé ó öüîìó (ðiê) äîùèê. (Í. -Ëåâèöüêèé)
3. Çàùåáå÷å ñîëîâåéêî â (ëóã) íà êàëèíi. (Ò. Øåâ÷åíêî) 4. Íå ðîäèñü ó
(ïëàòòÿ÷êî), à ðîäèñü ó (ùàñòÿ÷êî).
6. Ïðî÷èòàéòå. Çíàéäiòü iìåííèêè II âiäìiíè ó
ôîðì³ îðóäíîãî â³äì³íêà. Âèçíà÷òå çàê³í÷åííÿ.
Ïëà÷åì ëèõà íå âèïëà÷åø. Äèâèòüñÿ ëèñè-
öåþ, à äóìàº âîâêîì. Ñòî¿òü íi îêîì íå ìîðãàº,
íi âóñîì íå âåäå. Êàæóòü, çâè÷êà ìîëîòè ÿçè-
êîì ïðèðîäæåíà. ×è îáõîäèòè ìîâ÷àííÿì
ñêëàäíi ïèòàííÿ? Òðèìàòèñÿ ç ïî÷óòòÿì âëàñ-
íî¿ ãiäíîñòi. ² êîíåì íå îá’¿äåø.
• ßê âè ðîçóì³ºòå çì³ñò ïðî÷èòàííèõ âèðàç³â?
72
²ìåííèêè ²² â³äì³íè â îðóäíîìó âiäìiíêó îäíèíè ìàþòü òàêi çàêií÷åííÿ:
×îëîâi÷èé ðiä: òâåðäà ãðóïà: -îì: áàòüêîì, ìiñòîì, ïîëèíîì;
ì’ÿêà ãðóïà: -åì (-ºì): ëiêàðåì, ÷åáðåöåì, ãåðîºì, óðîæàºì;
ìiøàíà ãðóïà: -åì: âîãíèùåì, ãàçåòÿðåì.
Ñåðåäíié ðiä íà: -ÿ – -ÿì: îáëè÷÷ÿì, ïîëóì’ÿì.
7. Ñïèøiòü. ²ìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ïîñòàâòå â îðóäíîìó âiäìiíêó îäíèíè.

Äÿäüêî Ñåìåí íå áóâ í³ (ïðîôåñîð), í³ (ë³êàð), í³ (³íæåíåð). Íå áóâ
â³í í³ (ñóääÿ), í³ (ï³ï). Â³í íåçäàòíèé áóâ íà âèñîê³ ïîñàäè. Â³í íàâ³òü
íå áóâ äîáðèì (õë³áîðîá).
Àëå, ÿê ³ êîæíà ìàéæå ëþäèíà, â³í ìàâ ñâ³é òàëàíò ³ çíàéøîâ ñåáå
â íüîìó. Â³í áóâ êîñàð. Îðóäóâàâ â³í (êîñà), ÿê äîáðèé ìàëÿð (ïåíçåëü)
÷è (ëîæêà), – ëåãêî ³ âïðàâíî. (Çà Î. Äîâæåíêîì)
• ßê âè ðîçóì³ºòå çì³ñò âèä³ëåíîãî ðå÷åííÿ?
8. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê. ßê â³í õàðàêòåðèçóº àâòîðà?

×îãî òiëüêè íå áà÷èâ ÿ íà íåái! Âåëåòíi i ïðîðîêè íåâïèííî çìàãàëèñü
ó áèòâàõ, i äèòÿ÷à äóøà ìîÿ íå ïðèéìàëà ¿õ, âïàäàþ÷è ó ñìóòîê. Íà
÷îìó á íå ñïèíèëîñü ìîº îêî, ñêðiçü i çàâæäè ÿ áà÷ó ùîñü ïîäiáíå äî
ëþäåé ÷è òâàðèí.
Ðèöàði, êîçàêè, ïàëà÷i, âîâêè, êîíi, ñâÿòi äèâèëèñü íà ìåíå ç âèñîêîãî
íåáà. Âñå æèëî â ìî¿õ î÷àõ äâî¿ñòèì æèòòÿì. Âñå êëèêàëî íà ïîðiâíÿííÿ,
âñå áóëî äî ÷îãîñü ïîäiáíå... (Çà Î. Äîâæåíêîì)
• Âèïèøiòü iìåííèêè äðóãî¿ âiäìiíè ó ôîðìi íàçèâíîãî âiäìiíêà
ìíîæèíè, âèäië³òü çàêií÷åííÿ.
²ìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó ó íàçèâíîìó âiäìiíêó ìíîæèíè ìàþòü

çàêií÷åííÿ: òâåðäà ãðóïà – -è: áðàòè, áåðåãè, ìàéñòðè; ì’ÿêà òà
ìiøàíà – -i (-¿): ó÷èòåëi, ëiêàði, âîäi¿, ÷èòà÷i, ñëóõà÷i.
²ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó òâåðäî¿ i ìiøàíî¿ ãðóï ìàþòü çàêií÷åííÿ -à: îçåðà,
ñõîâèùà, âîãíèùà; ì’ÿêî¿ ãðóïè – çàêií÷åííÿ -ÿ: ìîðÿ, îïîâiäàííÿ.
9. Ïîäàíi iìåííèêè çãðóïóéòå çà ñèíîíiìi÷íèìè ðÿäàìè. Ó ôîðìi ðîäîâîãî

âiäìiíêà ìíîæèíè ââåä³òü ³õ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ â 3-4 ðå÷åííÿ.
Ðó÷àé, âî¿í, ïðèÿòåëü, áåøêåò, ãiãàíò, áîãàòèð, ïîòiê, áîºöü, áóéñòâî,
òîâàðèø, âåëåòåíü, áàãà÷, äæåðåëî, ñîëäàò, äðóã, áîãàòèð, ñòðóìîê.
Äåÿê³ ³ìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó â ðîäîâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè

ïîðÿä ³ç çàêií÷åííÿì -iâ ìàþòü íóëüîâå çàê³í÷åííÿ: ïàðòèçàíiâ (ïàðòèçàí).
²ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó ç ïîäâîºíèì ïðèãîëîñíèì îñíîâè (íà -ÿ) ïåðåä
íóëüîâèì çàê³í÷åííÿì ïîäâîºííÿ âòðà÷àþòü: îáëè÷, çìàãàíü.
Ïåðåä çàêií÷åííÿì -iâ ïîäâîºííÿ çáåðiãàºòüñÿ: ïî÷ó òòiâ, âiäêðè òòiâ.
Äåêiëüêà iìåííèêiâ ìàþòü çàêií÷åííÿ -åé: ãîñòåé, êîíåé, î÷ åé, ïëå÷ åé
(i ïëi÷).
73
10. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê ç îïîâ³äàííÿ Á. Ãð³í÷åíêî «Ãðèöüêî» (ñ. 252) â³ä ñë³â
«² áóáëèê ³ áðèëü...» äî «...ùî ñòèð÷àâ ï³ä êðó÷åþ». Ïåðåêàæ³òü òåêñò ñâî¿ìè
ñëîâàìè. Çíàéä³òü iìåííèêè II â³äì³íè, ïîñòàâòå ¿õ ó ôîðì³ Ð.â. ìíîæèíè.
11. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó òà ñòèëü. Äîáåðiòü çàãîëîâîê.

×óäîâà i íåïîâòîðíà ïðèðîäà Ãóöóëüùèíè, öüîãî äèâîâèæíî ïî-
åòè÷íîãî êóòî÷êà Êàðïàò. Ó êîæíîãî, õòî ïîáóâàâ òóò, âií âèêëèâàº
ùèðå çàõîïëåííÿ.
Õóäîæíÿ äîâåðøåíiñòü, âèòîí÷åíèé ñìàê, ïðèðîäíå âiä÷óòòÿ ìiðè i
ãàðìîíi¿ â äîáîði êîëüîðiâ – âñå öå âòiëþºòüñÿ â óìiííi ïîñòàâèòè áóäè-
íîê, i â áàæàííi ïðèêðàñèòè ñâié ïîáóò. Ãóöóëüùèíà çäàâíà ñëàâèòüñÿ
íàðîäíèìè óìiëüöÿìè – äèíàñòiÿìè ðiçüáÿðiâ, ãîí÷àðiâ, áóäiâíèêiâ,
êàìåíÿðiâ, ñòîëÿðiâ, òêàëü, âèøèâàëüíèöü. Ç ïîêîëiííÿ â ïîêîëiííÿ
âîíè ïåðåäàþòü øàíó äî ïðåêðàñíîãî, ñâié õèñò i ìàéñòåðíiñòü, ëþáîâ
äî êðàñè.
(Ç æóðíàëó)
• Ñïèø³òü. Ï³äêðåñë³òü ³ìåííèêè äðóãî¿ â³äì³íè. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ â³ä-
ì³íêîâèõ çàê³í÷åíü.
§ 26. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ òðåòüî¿

âiäìiíè
1. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê ç ïîñëàííÿ àïîñòîëà Ïàâëà äî êîðèíòÿí (ìåøêàíöiâ
îñòðîâà Êîðèíô ó Äàâí³é Ãðåöi¿).
ßêùî ÿ íå ìàþ Ëþáîâi,

Òî àíãåëüñüêi é ëþäñüêi ñëîâà
Âèáðåíüêóþòü ìiääþ ó ìîâi,
² çãóê ¿õ áåçñëiäíî ñïëèâà.
Ìàéíî âñå âiääàì æåáðàêîâi,
Âîãîíü ìîº òiëî äîéìà, –
² âñå æ, ÿê íå ìàþ Ëþáîâi,
Òî é êîðèñòi ç òîãî íåìà.
Ëþáîâ íàä óñå òåðïåëèâà,
Ëþáîâ ëàãiäíiøà çà âñå.
Ëþáîâ íà çàçäðiñòü ñêóïà
² ïèõàòiñòü ¿é íå ïðèòàìàííà...
• Ó âiðøi ðîçêðèòî ñóòü õðèñòèÿíñüêî¿ Ëþáîâi ÿê îñíîâè â÷åííÿ Õðèñòà
i íàéáiëüøî¿ ìîðàëüíî¿ ñèëè ó ñâiòi. Ïîìiðêóéòå, ÿê ñòàâëÿòüñÿ ëþäè
çàðàç äî òàêèõ ïîíÿòü, ÿê ×óéíiñòü, Äîáðîçè÷ëèâiñòü, Ìèëîñåðäÿ,
Ëþáîâ.
• Âèïèøiòü ³ç óðèâêà iìåííèêè òðåòüî¿ âiäìiíè. Äîâåä³òü, ùî íå
ïîìèëÿºòåñÿ.
• ×è ïîäiëÿþòüñÿ ³ìåííèêè òðåòüî¿ âiäìiíè íà ãðóïè?
74
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ. Çâåðíiòü óâàãó, â ÿêèõ âiäìiíêàõ çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ
îäíàêîâi. Çðîáiòü âèñíîâîê, ó ÿêèõ âiäìiíêàõ îäíèíè ôîðìè iìåííèêiâ
çáiãàþòüñÿ.
• Ïðîâiäìiíÿéòå çà ïîäàíèì çðàçêîì iìåííèêè ïîäîðîæ, ðàäiñòü, íi÷.

• Ïîäóìàéòå, ÷îìó â iìåííèêàõ çóñòði÷÷þ, òiííþ ó ôîðìi îðóäíîãî
âiäìiíêà âiäáóâàºòüñÿ ïîäâîºííÿ ïðèãîëîñíèõ, à â ñëîâi ïîâiñòþ òàêîãî
ïîäâîºííÿ íåìàº. Çðîáiòü âiäïîâiäíèé âèñíîâîê ùîäî iìåííèêiâ, ÿêi
áóäåòå âiäìiíþâàòè.
Ó çàêií÷åííÿõ îðóäíîãî âiäìiíêà îäíèíè iìåííèêiâ III âiäìiíè ïèøåìî

-þ: ñiëëþ, ðîçêiøøþ.
ßêùî îñíîâà iìåííèêà çàêií÷óºòüñÿ îäíèì ïðèãîëîñíèì, òî â îðóäíîìó
â³äì³íêó îäíèíè âiäáóâàºòüñÿ ïîäîâæåííÿ, ÿêå íà ïèñüìi ïåðåäàºòüñÿ
äâîìà áóêâàìè: òiíü – òiíí þ, ði÷ – ði÷÷ þ.
Ïîäîâæåííÿ ó âèìîâi ³ ïîäâîºííÿ íà ïèñüì³ íå áóâàº:
à) êîëè îñíîâà çàêií÷óºòüñÿ äâîìà ïðèãîëîñíèìè: ïîâiñòü – ïîâiñòþ,
æîâ÷ – æîâ÷þ, ðàäiñòü – ðàäiñòþ;
á) êîëè îñíîâà çàêií÷óºòüñÿ ãóáíèìè ïðèãîëîñíèìè: [á],[ï],[â],[ô],[ì] òà
[ð] (ó òàêèõ iìåííèêàõ ïåðåä çàêií÷åííÿì ñòàâèìî àïîñòðîô): ëþáîâ’þ,
êðîâ’þ, ìàòið’þ.
²ìåííèê ìàòè â íåïðÿìèõ âiäìiíêàõ îäíèíè òà â óñiõ âiäìiíêàõ ìíîæèíè
ìàº ñóôiêñ -åð- (-ið-): ìàòåði, ìàòið’þ.
Îðôîãðàìà
Îäíà i äâi áóêâè ïåðåä çàêií÷åííÿì îðóäíîãî âiäìiíêà
îäíèíè iìåííèêiâ òðåòüî¿ âiäìiíè:
ñ³ëëþ, ñîâ³ñòþ.
3. Çàïèøiòü äî òàáëèöi ïîäàíi iìåííèêè çà çðàçêîì. Çàêií÷åííÿ âèäiëiòü.
×åñòü, ìàçü, áàíäåðîëü, íi÷, ñiëü, ïi÷, áëàêèòü, íiæíiñòü, ðîçêiø,

ìiöü, âåðô, äàëü, ñòàðiñòü, ìàòè, â³ñòü, ì³äü, ãëàçóð.
• Äî âèäiëåíèõ ñëiâ äîáåðiòü àíòîí³ìè. Àíòîí³ìi÷í³ ïàðè ââåä³òü ó ðå-
÷åííÿ (óñíî).
75
4. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, ñòàâëÿ÷è ïîäàí³ â äóæêàõ ³ìåííèêè ó ïîòð³áí³é ôîðì³.
Âèçíà÷òå ¿õ â³äì³íêè.
Îáëè÷÷ÿ â³äñâ³÷óâàëî óêðà¿íñüêîþ (ëàã³äí³ñòü) ³ (øëÿõåòí³ñòü). (². Áî-
ðîçíà) Ìîÿ äóøà ñâ³òë³øàº, ÿê ðàíîê, âèâ³òðþºòüñÿ ç (êðîâ) êàëàìóòü.
Çáóäèâñÿ æàëü ó ìîëîä³é äóø³ çà (ìàò³ð), çà ñîíöåì, çà äèòèíñòâîì. Òåïåð
íå çíàþ ³ íå â³äàþ, äå áóâ ÿ, çà ÿêîþ (â³ääàëü). (Ä. Ïàâëè÷êî) Ó êîãî
ñåðöå (ìóäð³ñòü) áàãàòå, òîìó ãëèáèíè âñÿê³ ïåðåéòè. (À. Ìàëèøêî) Âèðàç
(ãîðä³ñòü), (óïåâíåí³ñòü) â ñâî¿é (ìîãóòí³ñòü) é ñèë³ áóâ ðîçëèòèé íà éîãî
ñìàãëÿâîìó é ïîõìóðîìó îáëè÷÷³. (Â. Ðîçêîâøåíêî)
5. Ïåðåêëàä³òü óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ. Âiä iìåííèêiâ III-î¿ âiäìiíè óòâîð³òü ôîðìó

îðóäíîãî âiäìiíêà îäíèíè. Âèäiëiòü îðôîãðàìè òà çàêií÷åííÿ.
Âåùü, äè÷ü, äðîáü, ÷åðòåæ, âåðôü, òóøü, ÷åñòü, ëàíäûø, ïëàù, ìûøü,
ïå÷ü, ñìåñü, ãëàçóðü, ïîëíî÷ü, äîêëàä.
• Ç 5-ìà ³ìåííèêàìè ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
6. Ïåðåïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

1. Çëèé ïëà÷å â³ä (çàçäð³ñòü), à äîáðèé – â³ä (ðàä³ñòü).
2. Ç (ðàä³ñòü) – äî ëþäåé, à ç³ (çë³ñòü) – â³ä ëþäåé.
3. Áàòüêîì-(ìàòè) íå õâàëèñü, à õâàëèñü (÷åñòü).
4. ßê íå ëþáèòè (ëþáîâ) íàñíàæåíèõ, (ìóäð³ñòü) ñïîâíåíèõ êíèã.
(Çà Ì. Ðèëüñüêèì)
• ßê âè ðîçóì³ºòå ö³ êðèëàò³ âèñëîâè?
§ 27. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ ÷åòâåðòî¿

âiäìiíè
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó é îñíîâíó äóìêó.
²îíiêå äàâíî ìðiÿâ ïðî òàêó ðîãàòêó ç áiëèì äåðæàëüöåì i ÷åðâîíîþ
ãóìêîþ. Ïiä ñòðiõîþ áóëî ëàñòiâ’ÿ÷å ãíiçäî.
Âií ïðèìiðèâñÿ, àëå âëó÷èâ íå â ëàñòiâ’ÿò, à ó âåðõíþ øèáêó âiêíà.
Ïîòiì ïîáà÷èâ, ùî íà àáðèêîñi ãàëàñóº çãðàéêà ãîðîáöiâ. Ïðèöiëèâñÿ.
Êàìií÷èê êóëåþ ñâèñíóâ óãîðó, i ãîðîáåíÿ óïàëî ç äåðåâà íà çåìëþ.
Ïòàøåíÿ ñòðåïåíóëîñÿ, õîòiëî áóëî çëåòiòè, àëå ïiäáèòå êðèëüöå íå
ñëóõàëîñÿ. Êóð÷àòà, êà÷åíÿòà, ÿêi áiãàëè ïîðó÷, ç äîêîðîì äèâèëèñü íà
õëîï÷èêà, íiáè õîòiëè ñïèòàòè: «Ùî öå ãîðîá’ÿ òîái ëèõîãî çàïîäiÿëî?
Íàâiùî òè ïåðåáèâ éîìó êðèëüöå?»
(Çà Ãåîðãå Ãåîðãió)
• Ïðèäóìàéòå ñâîþ êiíöiâêó. ßê âè ãàäàºòå, ùî çðîáèâ Iîíiêå ç
ðîãàòêîþ? À ÿê ñòàâèòåñÿ âè äî áðàòiâ íàøèõ ìåíøèõ?
• Âèïèøiòü iìåííèêè IV âiäìiíè. Çà ÿêèìè îçíàêàìè âè ðîçïiçíàºòå öi
iìåííèêè ñåðåä iíøèõ? Ñêîðèñòàéòåñÿ ìàòåðiàëîì íà ñ.77.
76
2. Ïîìiðêóéòå, ÷îìó ïîäàíi iìåííèêè íàëåæàòü äî ðiçíèõ âiäìií.
II âiäìiíà IV âiäìiíà
êà÷åíÿòêî êà÷åíÿ
êîçåíÿòêî êîçåíÿ
ïîðîñÿòêî ïîðîñÿ
ãîðîá’ÿòêî ãîðîá’ÿ
3. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ, äàéòå âiäïîâiä³ íà çàïèòàííÿ.
• ßêi iìåííèêè ÷åòâåðòî¿ âiäìiíè i â ÿêèõ âiäìiíêàõ ìàþòü ïîäâiéíi

ôîðìè?
• ßêi çàêií÷åííÿ ó ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè ìàþòü iìåííèêè IV âiäìiíè
ç ñóô³êñàìè -àò-, -ÿò-? i ÿêi – ç ñóô³êñîì -åí-?
• Ïîñïîñòåð³ãàéòå çà iìåííèêàìè IV âiäìiíè ó ôîðìi çíàõiäíîãî âiäìiíêà
ìíîæèíè. ßê³ îñîáëèâîñò³ âè ïîì³òèëè?
Ó çíàõiäíîìó âiäìiíêó ìíîæèíè iìåííèêè ÷åòâåðòî¿ âiäìiíè ìàþòü

ôîðìó:
à) ñïiëüíó ç ðîäîâèì âiäìiíêîì, ÿêùî ïîçíà÷àþòü íàçâè ëþäåé: äiâ÷àò,
õëîï’ÿò;
á) iìåííèêè – íàçâè òâàðèí ìàþòü ïîäâiéíi ôîðìè: îðëÿò i îðëÿòà, ÿãíÿò
³ ÿãíÿòà, êóð÷àò i êóð÷àòà.
4. Ïðîâiäìiíÿéòå iìåííèêè îðëÿ, ³ì’ÿ, çàé÷åíÿ, ââ³âøè ¿õ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ.

Äëÿ ñàìîêîíòðîëþ ñêîðèñòàéòåñÿ òàáëèöåþ.
5. Äî ïîäàíèõ iìåííèê³â äîïèøiòü ó ôîðìàõ íàçèâíîãî i äàâàëüíîãî âiäìiíêiâ

îäíèíè âiäïîâiäíi íàçâè ìàëèõ iñòîò.
Çðàçîê. Çîçóëÿ – çîçóëåíÿ – çîçóëåíÿòi.
Çîçóëÿ, êà÷êà, îðåë, êiøêà, ëåâ, áiëêà, ñâèíÿ, ÷àéêà, êiíü, ëèñèöÿ,
âåäìiäü, â³âöÿ, ñîâà, çàºöü, êîçà, ãóñêà, ³íäèê, ïòàõ, ëîñü.
6. Íàïèøiòü òâið-ðîçïîâiäü ç åëåìåíòàìè îïèñó íà òåìó: «Òàºìíå i
÷óäîâå æèòòÿ ëiñó», âèêîðèñòîâóþ÷è ³ìåííèêè IV â³äì³íè.
77
§ 28. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ,
ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå ó ìíîæèíi
1. Âiäãàäàéòå çàãàäêè. Çàïèøiòü iìåííèêè-âiäãàäêè. Ùî ñïiëüíîãî ìàþòü öi
iìåííèêè?
1. Õîäÿòü-õîäÿòü, à â õàòó íå çàõîäÿòü. 2. Ùî çà âiç, ùî õîäèòü áåç
êîëiñ? 3. Õòî òðüîìà çóáàìè ñiíî ¿ñòü? 4. Ùî çà âåðøíèê: ñàì ñèäèòü
âåðõè, à íîãè çà âóõàìè? 5. Ëåæó – îäíà íîãà, iäó – âæå äâi, à íà íîãàõ
ñòîþ, òî äâi ãîëîâè.
• Ïîäóìàéòå, ÷è ìîæíà âèçíà÷èòè ðiä iìåííèêiâ, ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå
ó ìíîæèí³. ×îìó âîíè íå íàëåæàòü äî æîäíî¿ ç ÷îòèðüîõ âiäìií?
• ßê³ çàê³í÷åííÿ ìàþòü ïîäàí³ ³ìåííèêè ó: à) ðîäîâîìó â³äì³íêó;

á) îðóäíîìó â³äì³íêó; â) ì³ñöåâîìó â³äì³íêó?
²ìåííèêè, ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå ó ôîðìi ìíîæèíè, â îðóäíîìó âiäìiíêó

ìàþòü çàêií÷åííÿ -àìè, -ÿìè. Çàêií÷åííÿ -ìè ìàþòü äåêiëüêà iìåííèêiâ:
ñiíüìè, ñàíüìè, äiòüìè, ãóñüìè, êóðìè, ëþäüìè.
Ïîîäèíîêi iìåííèêè ìàþòü ïàðàëåëüíå çàêií÷åííÿ: âîðîòàìè i âîðiòüìè;
ãð³øìè i ãðîøèìà; äâåðìè i äâåðèìà; øòàíüìè, øòàíÿìè i øòàíàìè.
3. Ïðîâiäìiíÿéòå iìåííèêè i âèäiëiòü çàêií÷åííÿ.

Âèáîðè, êîíîïëi, êðèñè (ïîëÿ êàïåëþõà), õàùi (çàðîñòi, ãóùàâèíà).
4. Âçàºìîïåðåâ³ðíèé äèêòàíò. Ïîäàíi ñëîâîñïîëó÷åííÿ ïîñòàâòå ó ôîðìó
îðóäíîãî âiäìiíêà, çàêií÷åííÿ âèäiëiòü. Âñòàâòå ïðîïóùåíi áóêâè.
Ðî...êiøíi êàííè, äîáði ëþäè, â...ñîêi äâåði, ì...òàëåâi ãðàáëi,
ä...ð...â’ÿíi âîðîòà, ø...ðîêi ñiíè, ç...ëåíi Êàðïàòè, çàòóïëåíi íîæèöi,
íîâi øòàíè, áåçïðè÷èííi â...ñåëîùi, áå...òóðáîòíi äiòè.
5. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê ³ç â³ðøà. Íàçâ³òü óñ³ ³ìåííèêè.
Äçâií êîëîñêiâ äîçðiëî¿ ïøåíèöi,
Äîðiæêà ó ì’ÿêîìó ñïîðèøi,
Âîäà öiëþùà ç îò÷î¿ êðèíèöi,
Âèñîêiñòü õëiáîðîáñüêî¿ äóøi...
(Î. Ñîëîâåé)
• Çðîáiòü ðîçáið äâîõ iìåííèêiâ çà ïîäàíîþ ñõåìîþ òà çðàçêîì.
78
Ðîçáið iìåííèêà ÿê ÷àñòèíè ìîâè
Ïîñëiäîâíiñòü ðîçáîðó
I. Íàçâà ÷àñòèíè ìîâè. Çàãàëüíå çíà÷åííÿ.
II. Ìîðôîëîãi÷íi îçíàêè:
1. Ïî÷àòêîâà ôîðìà (Í. â. îäíèíè).
2. Âëàñíà ÷è çàãàëüíà íàçâà.
3. Iñòîòà ÷è íåiñòîòà.
4. Ðiä, ÷èñëî, âiäìiíîê.
5. Âiäìiíà, ãðóïà (ÿêùî º):
III. Ñèíòàêñè÷íà ðîëü.
Çðàçîê óñíîãî ðîçáîðó:
Êîëîñêiâ – iìåííèê, îçíà÷àº ïðåäìåò, ïî÷àòêîâà ôîðìà – êîëîñîê,
çàãàëüíà íàçâà, íå³ñòîòà, ÷îëîâ³÷èé ðiä, ìíîæèíà, ðîäîâèé âiäìiíîê,
II âiäìiíà, òâåðäà ãðóïà, â ðå÷åííi âèñòóïàº (îçíà÷åííÿì).
Çðàçîê ïèñüìîâîãî ðîçáîðó:
Êîëîñêiâ – iìåí., îçíà÷àº ïðåäìåò, ï.ô. – êîëîñîê, çàã., íåiñò., ÷îë.
ð., ìíîæ., Ð.â., II âiäì., òâ. ãð., îçíà÷åííÿ.
6. Ïîäàíi iìåííèêè ïîñòàâòå ó ôîðìó ðîäîâîãî âiäì³íêà. Ïiäêðåñëiòü ¿õ
çàêií÷åííÿ. Çðîáiòü âèñíîâîê, ÿêi çàêií÷åííÿ â ðîäîâîìó âiäìiíêó ìîæóòü
ìàòè iìåííèêè, ùî âæèâàþòüñÿ ò³ëüêè ó ìíîæèí³.
²ìåíèíè, ëàñîùi, êàíiêóëè, êîâçàíè, ëèæi, Êàðïàòè, âåñåëîùi.
• ×è îäíå é òå ñàìå ïîíÿòòÿ ïîçíà÷àþòü ñëîâà iìåíèíè i äåíü
íàðîäæåííÿ?
• Ñêëàäiòü òâið-ðîçïîâiäü «Ìî¿ iìåíèíè», âèêîðèñòîâóþ÷è ïîäàí³ âèùå
îïîðí³ ñëîâà.
• Áóäü-ÿêèõ äâà ³ìåííèêè ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
§ 29. Íåçìiíþâàíi iìåííèêè

1. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ âèä³ëåíèõ ñë³â.
Àìàòîðè i öiíèòåëi ôàóíè çíàþòü i ìîæóòü ðîçïîâiñòè áàãàòî ïðî
ñóì÷àñòèõ êåíãóðó, ìàëåíüêèõ ïîí³, áåøêåòóâàòèõ øèìïàíçå. Âîíè
ðîçìîâëÿþòü ç æàêî, äîñèòü ðîçóìíîþ ïàïóãîþ, âìiþòü íàâiòü ïðèáîðêàòè
çåáó, à íà êîëiáði – ìàëåíüêå ïòàøåíÿ, ñòàâëÿòü ðiçíîìàíiòíi äîñë³äè.
• Ïîäóìàéòå, ÷è çì³íþþòüñÿ âèä³ëåí³ ³ìåííèêè? ßê ìîæíà âèçíà÷èòè
âiäìiíîê òàêèõ iìåííèêiâ? .
79
79
Â³äìiíîê íåçìiíþâàíèõ iìåííèêiâ âèçíà÷àºòüñÿ iç çìiñòó ðå÷åííÿ, òîáòî çà çâ’ÿç-
êîì ç iíøèìè ñëîâàìè: æóði (Í.â.) îöiíèëî ðåçóëüòàòè êîíêóðñó. Ç æóði (Î.â.)
ïîãîäèëèñÿ âñi, õòî çìàãàâñÿ. Íà æóði (Ì.â.) ëåæèòü âiäïîâiäàëüíiñòü...
Äî íåçìiíþâàíèõ iìåííèêiâ íàëåæàòü:
1. Æiíî÷i ïðiçâèùà íà ïðèãîëîñíèé òà íà -î: Îëåíà Ìèêîëàé÷óê, Êàòåðèíà
Áîäíàð, Ãàëèíà Ñòàâíè÷åíêî.
2. ²ìåííèêè iíøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ, ÿêi çàêií÷óþòüñÿ íà ãîëîñíèé: äåïî,
ðàãó, ïþðå, Òáiëiñi, Ñî÷i, Ãþãî, Ëàçî, àëå: ïàëüòî, ïàëüòà, ïàëüò.
3. Óòâîðåíi ç ïî÷àòêîâèõ áóêâ ñêëàäíîñêîðî÷åíi ñëîâà: ÎÎÍ, ÑÍÄ (Ñïiâ-
äðóæíiñòü Íåçàëåæíèõ Äåðæàâ).
2. Çàïèøiòü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Âèäiëiòü íåçìiíþâàíi iìåííèêè. Ïîçíà÷òå

çàêií÷åííÿ âñiõ iìåííèêiâ. Áóäü-ÿêèõ äâà ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
Òâîðè (Òàðàñ Øåâ÷åíêî, Îêñàíà ²âàíåíêî, Âàëåíòèíà Òêà÷åíêî,
Ñïèðèäîí Âàíãåëi, Ãðèãîðå Âiºðó, Ë³íà Êîñòåíêî).
Êàðòèíè (Êàòåðèíà Áiëîêóð, Çëàòà Òêà÷, Ëåîíàðäî äà Â³í÷i, Ïàáëî
Ïiêàññî, Ìèõàéëî Ãðåêó, Ãàííà ªâòóøåíêî).
Ëèñòóºìîñÿ ç (Âiòÿ ²âàí÷óê, Ãàëÿ Ìèðîíåíêî, Ìàêñèìêî Áîòíàðþê,
Îêñàíà Øâåöü).
3. ßê áè ï³äïèñàëè ñâî¿ çîøèòè òàê³ ó÷í³: Ìàð³ÿ Ëåâ÷åíêî, Îëåêñàíäð Ëåâ÷åíêî,

Òåòÿíà Áîòíàðþê, Ìèõàéëî Áîòíàðþê? Çàïèø³òü ö³ ïð³çâèùà òà ³ìåíà ó
ïîòð³áí³é ôîðì³.
4. Óòâîðiòü ñëîâîñïîëó÷åííÿ, äiáðàâøè äî ïîäàíèõ iìåííèêiâ ïðèêìåòíèêè,

ùî ïiäõîäÿòü çà çìiñòîì. Ïîÿñíiòü, ÿê âè âèçíà÷àºòå ðiä iìåííèêiâ. Ñêëàäiòü
ìiíi-ðîçïîâiäü «Íà çàëiçíè÷íîìó âîêçàëi».
Äåïî, êóïå, ôîéº, òàáëî, êàôå, êàêàî, åñêiìî, Òóàïñå, Ñî÷i, Ìiññiñiïi.
Ðiä íåçìiíþâàíèõ iìåííèêiâ âèçíà÷àºòüñÿ çà òàêèìè ïðàâèëàìè:

1) Íåçì³íþâàí³ ³ìåííèêè, ùî íàçèâàþòü îñ³á ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³, íàëåæàòü äî
÷îëîâ³÷îãî ðîäó (ðîçóìíèé ìîñüº), æ³íî÷î¿ ñòàò³ – æ³íî÷îãî ðîäó (óâàæíà
ëåä³).
2) Íåçìiíþâàíi iìåííèêè – íàçâè òâàðèí – íàëåæàòü äî ÷îëîâ³÷îãî ðîäó:
ìàëåíüêèé êåíãóðó.
3) Íåçìiíþâàíi iìåííèêè iíøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ, ùî íàçèâàþòü íåiñòîòè,
âiäíîñÿòüñÿ äî ñåðåäíüîãî ðîäó: øîâêîâå êàøíå, çàëiçíè÷íå äåïî.
4) Ðiä iìåííèêiâ – ãåîãðàôi÷íèõ íàçâ, íàçâ ãàçåò, æóðíàëiâ – âèçíà÷àºòüñÿ
çà ðîäîâèì ïîíÿòòÿì: ïîâíîâîäíà Êîíãî (æ.ð.) (ð³÷êà) òå÷å ñåðåä
òðîïi÷íèõ ëiñiâ . Ïðiñíîâîäíå Îíòàðiî (ñ.ð.) – îäíå ç íàéáiëüøèõ îçåð
Àìåðèêè.
5) Ðiä ñêëàäíîñêîðî÷åíèõ ñëiâ âèçíà÷àºòüñÿ çà ðîäîì ãîëîâíîãî ñëîâà, ÿêå
âõîäèòü äî âiäïîâiäíîãî ñïîëó÷åííÿ: ÎÎÍ – Îðãàíiçàöiÿ Îá’ºäíàíèõ Íàöié,
æ.ð., áî ãîëîâíå ñëîâî – îðãàíiçàöiÿ; ÂÄÍÃ – Âèñòàâêà äîñÿãíåíü
íàðîäíîãî ãîñïîäàðñòâà, æ.ð.; ÊÂÊ – Êëóá âåñåëèõ i êìiòëèâèõ, ÷.ð.
80
5. Ïðî÷èòàéòå àáðåâiàòóðè (ñêëàäíîñêîðî÷åíi) ñëîâà. Ïîÿñí³òü ¿õ çíà÷åííÿ ³
âèçíà÷òå ðiä.
ÒÅÖ, ÂÄÍÃ, ÐÒÑ, ÏÒÓ, ÌÒÑ.
ÅÎÌ (åëåêòðîííî-îá÷èñëþâàëüíà ìàøèíà), ÑÍ²Ä (ñèíäðîì íàáóòîãî
iìóíîäåôiöèòó).
• Ç äâîìà-òðüîìà àáðåâ³àòóðàìè ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ.
6. Çà ïîäàíèì òëóìà÷åííÿì âiäøóêàéòå âiäïîâiäíi ñëîâà i çàïèøiòü. Çàïàì’ÿòàéòå
¿õ ïðàâîïèñ.
1. Ñîðò ëåäåíöåâèõ öóêåðîê. 2. Çàë ó òåàòði àáî êiíîòåàòði äëÿ
ïåðåáóâàííÿ ãëÿäà÷iâ äî ïî÷àòêó âèñòàâè òà ïiä ÷àñ àíòðàêòó (ïåðåðâè).
3. Ñòðàâà ç äðiáíî íàðiçàíîãî ì’ÿñà àáî ðèáè ç îâî÷àìè i ïðÿíîþ ïðè-
ïðàâîþ. 4. Äóæå ìàëåíüêà ïòàøêà, âîäèòüñÿ â Àìåðèöi. 5. Ìiñüêà
ïiäçåìíà çàëiçíèöÿ. 6. Ìóçè÷íèé òâið, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç ðiçíèõ ìóçè÷íèõ
óðèâêiâ. 7. Ìàéñòåðíÿ ÿêî¿-íåáóäü ãàëóçi ìèñòåöòâà, õóäîæíüîãî ðåìåñëà
àáî iíäèâiäóàëüíîãî ïîøèâó îäÿãó ÷è âçóòòÿ. 8. Íàéìàíà àâòîìàøèíà ç
ëi÷èëüíèêîì, ÿêèé ïîêàçóº âàðòiñòü ïðî¿çäó. 9. Êîëüîðîâi íèòêè äëÿ
âèøèâàííÿ. 10. Ïåðåëiê ñòðàâ.
• Ç íåçì³íþâàíèìè ³ìåííèêàìè â íåïðÿìîìó âiäìiíêó ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.

Âèçíà÷òå âiäìiíîê. Ïîÿñí³òü, ÿê âè öå çðîáèëè.
§ 30. Òâîðåííÿ iìåííèêiâ

1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äî ÿêîãî ñòèëþ ìîâëåííÿ âií íàëåæèòü? Ïåðåâiðòå ñåáå,
÷è çàâæäè âè ñàìå òàê çâåðòàºòåñÿ äî êîãîñü â ðàç³ ïîòðåáè.
«Ñêàæiòü, áóäü ëàñêà...»
Öiºþ ôðàçîþ, ÿê âiäîìî, ïî÷èíàºìî çàïèòàííÿ, çà äîïîìîãîþ ÿêîãî
õî÷åìî ç’ÿñóâàòè âàæëèâi äëÿ ñåáå ïèòàííÿ: «Ñêàæiòü, áóäü ëàñêà, êîòðà
ãîäèíà?» àáî «Ñêiëüêè ãîäèí ¿äå ïî¿çä äî Êèºâà?», «Î êîòðié ãîäèíi
çóñòðiíåìîñÿ?»
ßêùî òðåáà âêàçàòè ãîäèíó ç õâèëèíàìè, òî êàæóòü «ï’ÿòü õâèëèí
íà ïåðøó», «ïiâ íà âîñüìó», «çà ÷âåðòü äåâ’ÿòà» òîùî. Íà ïèòàííÿ «Çà
ñê³ëüêè õâèëèí òè äiéäåø äî çóïèíêè?» – Çà ï’ÿòü.
ßêùî òðåáà âiäïîâiñòè íà çàïèòàííÿ «ßê âàñ çâóòü», êàæåìî:
«Ìàðiºþ», «Àíäðiºì, Âàñèëåì ²âàíîâè÷åì». À íà çàïèòàííÿ «ßê òåáå
çâàòè?» äàºìî â³äïîâiäü: «Ìàðiÿ», «Àíäðié», «Âàñèëü ²âàíîâè÷»...
Îòæå, áóäü ëàñêà – öå «÷àðiâíi ñëîâà» i äiòåé, i äîðîñëèõ.
• Âèçíà÷òå, ÿêèì ñïîñîáîì óòâîðåíi âèäiëåíi iìåííèêè.
²ìåííèêè óòâîðþþòüñÿ ðiçíèìè ñïîñîáàìè âiä ðiçíèõ ÷àñòèí ìîâè: âiä iìåí-
íèêiâ: çáðîÿ – çáðîÿð; âiä ïðèêìåòíèêiâ: ìóæíié – ìóæíiñòü, ââi÷ëè-
âèé – ââi÷ëèâiñòü; âiä äiºñëiâ: âiäïîâiäàòè – âiäïîâiäü, ïåðåêàçàòè –
ïåðåêàç.
81
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ ñïîñîá³â òâîðåííÿ iìåííèêiâ. Äîäàéòå ñâî¿ ïðèêëàäè.
3. Âèçíà÷òå, âiä ÿêîãî ñëîâà i ÿêèì ñïîñîáîì óòâîðåíî êîæíèé ç ïîäàíèõ

iìåííèêiâ.
Âîãíèùå, äåðåâöå, ïðèêîðäîííèê, ðîçìîâà, ìiæðÿääÿ, õëiáîðîá,
âèõiä, âèñòóï, áëàêèòü, ïðàäiä.
4. Â³ä ïîäàíèõ ñë³â óòâîð³òü ³ìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü íàçâè îñ³á çà ïðîôåñ³ºþ ÷è

çàíÿòòÿì. Âèä³ë³òü ñóô³êñè. Ââåä³òü óòâîðåí³ ³ìåííèêè â ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
Âèêîíóâàòè, êåðóâàòè, ñëóæáà, ðîáîòà, ïîøèðþâàòè, ïåðåäïëà÷óâàòè,
ïåðåêëàäàòè, òàíöþâàòè, ñï³âàòè, âàíòàæèòè, ä³ÿòè.
5. Äàéòå ïèñüìîâi âiäïîâiäi íà ïîñòàâëåíi çàïèòàííÿ, íàïèñàâøè òiëüêè iìåííèêè –

íàçâè îñiá ÷îëîâi÷îãî ðîäó. Óñíî âñòàíîâ³òü ñïîñiá ¿õ òâîðåííÿ.
1. Õòî: à) ÷èòàº, á) ñïîñòåðiãàº, â) äîñëiäæóº, ã) òâîðèòü, ´) ðîáèòü

äîïîâiäü?
2. Õòî ïèøå: à) áàéêè, á) ïîâiñòi, â) êàçêè?
3. Õòî: à) çàâiäóº âiääiëîì, á) äðóêóº íà ìàøèíöi, â) âèäàº ãðîøi?
4. Õòî ãðàº íà: à) áàÿíi, á) êîáçi, â) áàíäóði?
5. Õòî: à) ìiðÿº çåìëþ, á) ëîâèòü çâiðiâ, â) íîñèòü ëèñòè, ã) âàðèòü ìèëî?
6. ßê íàçèâàþòü îñiá, ùî ïðîæèâàþòü: à) ó Ïåòåðáóðçi, á) â ßññàõ, â) ó
Êèºâi, ã) ó Êèøèíåâi, ´) ó Ëüâîâi, ä) ó ×åðíiâöÿõ, å) ó Áåëüöÿõ?
6. Â³ä ïîäàíèõ ñë³â óòâîð³òü ³ìåííèêè, ùî îçíà÷àþòü îñ³á æ³íî÷î¿ còàò³. ßêèì
ñïîñîáîì ñëîâîòâîðåííÿ ñë³ä ñêîðèñòàòèñÿ?
Âèõîâàòåëü, ÷èòà÷, ìåøêàíåöü, õóäîæíèê, áåëü÷àíèí, êèøèí³âåöü,
îäåñèò, øêîëÿð, ñï³âàê.
Â iìåííèêàõ iç çáiðíèì çíà÷åííÿì ïèøåìî ñóôiêñ -èíí(ÿ): ãîðîõîâèííÿ;

â iìåííèêàõ, ùî îçíà÷àþòü îïðåäìå÷åíi äi¿, ñòàí – -iíí(ÿ) ïiä íàãîëîñîì:
õîäííÿ, òåðïííÿ, øàðóäííÿ; à áåç íàãîëîñó – -åíí(ÿ): ïîâòðåííÿ,
çàâðøåííÿ, íàïðæåííÿ.
Â iìåííèêàõ iç çíà÷åííÿì ìàòåðiàëó, ïðîäóêòó ïðàöi ïèøåìî ñóôiêñ
-èâ(î): ìîëîòè – ìåëèâî. Ñóôiêñ -åâ(î) ïèøåìî ó ñëîâi ìàðåâî.
82
7. Ïðî÷èòàéòå ñëîâà. Äî ÿêèõ ÷àñòèí ìîâè âîíè íàëåæàòü? Äîáåðiòü äî íèõ
ñïiëüíîêîðåíåâi iìåííèêè ç ñóôiêñàìè -èíí(ÿ), -iíí(ÿ), -åíí(ÿ), -ºíí(ÿ). Ñêëà-
äiòü ç íèìè ðiçíi òèïè ñëîâîñïîëó÷åíü. Ãðàôi÷íî ïîçíà÷òå îðôîãðàìó â
ñóôiêñàõ.
Çðàçîê. Êàðòîïëÿ – êàðòîïëèííÿ, ïîñîõëå êàðòîïëèííÿ, çáèðàòè
êàðòîïëèííÿ.
Áóðÿê, êóêóðóäçà, êâàñîëÿ, ñîíÿøíèê, ïàâóê, ðîçóìiòè, òåðïiòè,
ïëåñòè; çàêií÷èòè, çðîñèòè, íàãîëîñèòè, ïðèñêîðèòè, âiäçíà÷èòè;
ïðèñâî¿òè, çàãî¿òè, çàñïîêî¿òè, ðîççáðî¿òè.
• Íàçâiòü ôîíåòè÷íó çìiíó ó âèäiëåíèõ ñëîâàõ.
8. Äîáåðiòü äî ïîäàíèõ äiºñëiâ ñïiëüíîêîðåíåâi iìåííèêè iç ñóôiêñàìè -èâ(î),

-åâ(î). Çàïèøiòü iìåííèêè. Ãðàôi÷íî ïîçíà÷òå îðôîãðàìó â ñóôiêñàõ.
Çðàçîê. Ïåêòè – ïå÷èâî; ñìà÷íå ïå÷èâî.
Âàðèòè, ìîëîòè, ìîðîçèòè, ìåðåæèòè, ïëåñòè, òîïèòè, ìàðèòè,
ìiñèòè.
9. Ïðî÷èòàéòå i âiäãàäàéòå çàãàäêè. Çíàéäiòü iìåííèêè iç çìåíøóâàëüíî-ïåñòëè-

âèìè ñóôiêñàìè, âèïèøiòü ¿õ, âèäiëiòü ñóôiêñè.
1. Îñü äèâèñü – öåé õèòðóíåöü 2. Ìàëåíüêi áóäèíî÷êè

Ñïëiâ õèìåðíèé ÿòiðåöü, ïî ìiñòó áiæàòü,
ßòiðåöü ëåãêèé, ÿê ïóõ, õëîï÷èêè i äiâ÷àòêà
Íå äëÿ ðèáîê, à äëÿ ìóõ. â áóäèíî÷êàõ ñèäÿòü.
3. Â ïîëi ÷èñòiì 4. Áiëåíüêà êîðçèíêà,

âií ðîñòå: à äíî çîëîòèñòå,
íà âèñîêèõ í³æêàõ, â êîðçèíöi – ðîñèíêè
â çåëåíèõ ïàí÷iøêàõ. i ñîíå÷êî ÷èñòå.
Êâiòî÷êè áëàêèòíi,
Î÷åíüêè ïðèâiòíi.
5. Ó çåëåíîìó ëiñî÷êó,
Ïiä ìåðåæàíèì ëèñòî÷êîì,
÷åðâîíiº íåâåëè÷êà
ñïiëà ÿãiäêà ... .
• Ïðèãàäàéòå çàãàäêè, â ÿêèõ âèêîðèñòàíi iìåííèêè iç çìåíøóâàëüíî-

ïåñòëèâèìè ñóôiêñàìè.
Ñóô³êñè -è÷ê-, -è÷îê- âæèâàþòüñÿ â òèõ ³ìåííèêàõ, ùî óòâîðåí³ â³ä ñë³â

ç ñóô³êñàìè -èö-, -èê-: ñèíèöÿ – ñèíè÷êà, âîçèê – âîçè÷îê. Â ³íøèõ
³ìåííèêàõ âæèâàþòüñÿ ñóô³êñè -å÷ê-, -å÷îê-: ñîíöå – ñîíå÷êî, ë³éêà
– ë³º÷êà, âåðøîê – âåðøå÷îê.
Îðôîãðàìà
Áóêâè å, º, è â ñóôiêñàõ -è÷ê-, -è÷îê-, -å÷ê- (-º÷ê-), -åíí- (-ºíí-), -èâ-, -åâ:
ðîñè÷êà, ñîðî÷å÷êà, ëiíiº÷êà, êðàº÷îê.
83
10. Ñïèø³òü ðå÷åííÿ, âñòàâëÿþ÷è ïîòð³áí³ áóêâè. Ïîçíà÷òå îðôîãðàìó.
1. Ðîçñåðäèâñÿ âåäìåä...÷îê i ïëóã ïîëàìàâ, à âîâ÷...÷îê ñiðåñåíüêèé
âîëè ðîçiãíàâ, à çàé÷...÷îê êóöåñåíüêèé ó ëiñ ïîñòðèáàâ. 2. Âåðáîâàÿ
äîù...÷êà, ïî íié õîäèòü Íàñò...÷êà. 3. Âèîðåì íèâî÷êó äîâãåíüêó, ïîñiºì
ãðå÷...÷êó ÷îðíåíüêó. À ç òiº¿ ãðå÷êè ÷îðíi âåðø...÷êè, à iç òîãî ïðîñà
ðóñàÿ êîñà.
11. Âiä ïîäàíèõ iìåííèêiâ óòâîðiòü ñëîâà iç çíà÷åííÿì çáiëüøåíîñòi, çãðóáiëîñòi,
çíåâàãè. Çàïèøiòü ¿õ, âèäiëiòü ñóôiêñè.
Ñëîí, ëåâ, âiòåð, äiä, íiñ, íîãà, ëàïà.
12. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, äîáåð³òü äî íüîãî çàãîëîâîê. Âèçíà÷òå òèï ìîâëåííÿ.

Ïåðåêàæiòü òåêñò (óñíî).
Ìëèíàðñòâî â Óêðà¿íi i â Ìîëäîâi âiäîìå ç äàâíiõ-äàâåí. Áóäiâ-
íèöòâî ìëèíiâ áóëî âåëüìè ñêëàäíîþ ñïðàâîþ. Âîäîñòîêè
ðåãóëþâàëè ãðåáëåþ. Äëÿ ¿õ çâåäåííÿ ïîòðiáíî áóëî ÷èìàëî ðóê.
Ìëèíè çâîäèëè íà ïåâíié âiäñòàíi îä ãðåáåëü, i âîäà äî íèõ íàäõîäèëà
ñïåöiàëüíèìè êàíàëàìè. Äëÿ ïiäâèùåííÿ ¿¿ ðiâíÿ ðîáèëè òàê çâàíi
íàñòèëêîâi ãðåáëi, çàãà÷óþ÷è êàíàâè ñïåðåäó â’ÿçàíêàìè ç ëîçè, ãiëîê
äåðåâ. Ïðîòîêè ðåòåëüíî îáåðiãàëè âiä çàáðóäíåííÿ.
(Ç êí. Â. Ñêóðàòiâñüêîãî «Áåðåãèíÿ»)
• Âèïèøiòü âèäiëåíi iìåííèêè. Âèçíà÷òå îñíîâó, âiä ÿêî¿ âîíè óòâîðåíi,
à òàêîæ ñïîñ³á òâîðåííÿ. Îðôîãðàìè ïiäêðåñëiòü.
• Äâà ³ìåííèêè (çà áàæàííÿì) ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
§ 31. Íàïèñàííÿ ÍÅ ç iìåííèêàìè

1. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê. Âèçíà÷òå éîãî òåìó òà îñíîâíó äóìêó. Îçàãëàâòå.
Íåãóñòèì ëiñîì iøëè äâîº ïîäîðîæíiõ. Äiäóñü i Îíóê. Áóëà ñïåêà,
ìàíäðiâíèêàì õîòiëîñÿ ïèòè.
Íàðåøòi âîíè ïðèéøëè äî ñòðóìêà. Òèõî äçþð÷àëà õîëîäíà âîäà. Òóò
íåïîðÿäêó, ÿê ñåðåä ëþäåé, íå ìîãëî áóòè. Ïîäîðîæíi íàõèëèëèñÿ, íà-
ïèëèñÿ. Äiäóñü ñêàçàâ: «Ñïàñèái òîái, ñòðóìî÷îê». Îíóê ïîñìiõíóâñÿ.
– ×îìó òè ïîñìiõàºøñÿ? – ñïèòàâ Ä³äóñü.
– Íàâiùî âè, Äiäóñþ, ñêàçàëè ñòðóìêîâi ñïàñèái? Àäæå âií íå æèâà
iñòîòà: íå ïî÷óº âàøèõ ñëiâ, íå çíàòèìå ïðî âàøó ïîäÿêó.
Äiäóñü çàìèñëèâñÿ. Ñòðóìî÷îê âñå äçþð÷àâ i äçþð÷àâ. Ó ëiñi ñïiâàëè
ïòàøêè. Ïîìîâ÷àâøè, Äiäóñü ñêàçàâ:
– Öå òàê... Ñòðóìî÷îê íi÷îãî íå ïî÷óº. ßêáè âîäè íàïèâñÿ âîâê, âií
ìiã áè i íå ïîäÿêóâàòè, à ìè íå âîâêè, à ëþäè – íå çàáóâàé öüîãî, áî
ñòàíåø íåâiãëàñîì. À çíàºø, äëÿ ÷îãî ëþäèíà ãîâîðèòü ñïàñèái? Çíàºø,
êîãî öå ñëîâî ïiäíîñèòü?
Íåäîëiòîê çàìèñëèâñÿ. Âií ùå íiêîëè íå äóìàâ íàä öèì.
84
– Ëþäèíó, – ñêàçàâ Äiäóñü. – Ìè ãîâîðèìî ñïàñèái äëÿ òîãî, ùîá
âiä÷óâàòè ñåáå íå âîâêîì, íå îñëîì, íå áåçìîçêîþ êóðêîþ, à Ëþäèíîþ...
Íåçíàííÿ öüîãî ïðîñòîãî ïðàâèëà æàõëèâå.
(Çà Â. Ñóõîìëèíñüêèì)
• Âèïèøiòü âèä³ëåíi iìåííèêè ó äâi êîëîíêè: ïèøóòüñÿ ç íå îêðåìî;
ðàçîì. Ñïðîáóéòå ïîÿñíèòè ¿õ íàïèñàííÿ.
ÍÅ ïèøåòüñÿ ç ³ìåííèêàìè ðàçîì:

1) ÿêùî ñëîâî íå âæèâàºòüñÿ áåç íå: íåâiãëàñ, íåæèòü, íåâiä;
2) ÿêùî äîäàâàííÿì íå äî iìåííèêà óòâîðþºòüñÿ ñëîâî ç íîâèì, ïðî-
òèëåæíèì çíà÷åííÿì i éîãî ìîæíà çàìiíèòè ñèíîíiìîì áåç íå: âîëÿ –
íåâîëÿ (ðàáñòâî).
3) ÿêùî âõîäèòü äî ñêëàäó ïðåôiêñà íåäî-, ÿêèé îçíà÷àº íåïîâíîòó äi¿ ÷è
îçíàêè: íåäîîöiíêà.
Íå ïèøåòüñÿ îêðåìî, ÿêùî âîíà º çàïåðå÷åííÿì ëåêñè÷íîãî çíà÷åííÿ
iìåííèêà. Íå æàëü, à ãíiâ ìåíå ïå÷å. Â òàêèõ ðå÷åííÿõ º ïðîòèñòàâëåííÿ
iç ñïîëó÷íèêîì à.
Îðôîãðàìà
Íå ç iìåííèêàìè:
íåùàñòÿ, íåâäà÷à.
Êîðèñòóéñÿ àëãîðèòìîì:
1) Âèçíà÷, ÷è âæèâàºòüñÿ iìåííèê áåç íå:
à) ÿêùî íå âæèâàºòüñÿ, òî ïèøè ðàçîì;
á) ÿêùî âæèâàºòüñÿ, òî:
2) ïåðåâið, ÷è º ïðîòèñòàâëåííÿ iç ñïîëó÷íèêîì à:
à) ÿêùî òàê, òî ïèøè îêðåìî:
á) ÿêùî íi, òî:
3) çàìiíè iìåííèê ñèíîíiìîì áåç íå:
à) ÿêùî çàìiíà ìîæëèâà, òî ïèøè ðàçîì;
á) ÿêùî çàìiíà íåìîæëèâà, ïèøè îêðåìî.
2. Ïîÿñíiòü ïðàâîïèñ ñë³â ç ÷àñòêîþ íå.

1. Íåïàì’ÿòü – öå çàáóòòÿ, âòðàòà ïàì’ÿòi ïðî êîãî-íåáóäü. 2. Íåëþä –
öå æîðñòîêà, çëà, áåçäóøíà ëþäèíà. 3. Òà çàâæäè ó õîëîäêó òåðíiâ i
øèïøèíè âèòèêàþòüñÿ ç òðàâè ãîëóái êâiòî÷êè, ùî çâóòüñÿ íåçàáóäêàìè.
(Ñ. Ñêëÿðåíêî) 4. Âi÷íèé äóõ íåïîêîðè ïðîòè ãíîáèòåëiâ æèâ ó ñåðöÿõ
çíåäîëåíèõ. (². Öþïà) 5. Îñiííÿ íåãîäà çà âiêíîì ãëóõî øóìiëà âåðáàìè,
äîù ñòiêàâ ïî øèáêàõ. 6. Ïî íåáó íå õìàðè, à êëî÷÷ÿ áiëî¿ ç ñiðèì áàâîâíè.
(Ï. Êàðìàíñüêèé) 7. Â÷è êîíÿ íå áàòîãîì, à âiâñîì. (Íàð. òâîð÷.)
3. Ðîçêðèéòå äóæêè. Ïîÿñíiòü ïðàâîïèñ íå ç iìåííèêàìè.

Çóïèíèòèñÿ â (íå)ðiøó÷îñòi; (íå) ïðàâäà, à âèãàäêà; âiä÷óâàòè (íå)
áåçïåêó; êàðòàòè çà (íå) ñåðéîçíiñòü; (íå) äðóã, à ïðîñòî çíàéîìèé;
ùîäåííèé (íå) ñïîêié; (íå) çëî, à äîáðî º ðóøiºì æèòòÿ; ïîâiðèòè â (íå)
áèëèöþ.
85
4. Çàìiíiòü ïîäàíi ñëîâîñïîëó÷åííÿ îäíèì iìåííèêîì ç íå. Ñêëàäiòü ç íèìè
ðå÷åííÿ.
Çðàçîê. Íèçüêèé âðîæàé – íåâðîæàé.
1. Âiäñóòíiñòü óâàãè. 2. Íèçüêà îðãàíiçîâàíiñòü. 3. Âiäñóòíiñòü
áëàãîçâó÷íîñòi, íåïðèºìíå ñïîëó÷åííÿ çâóêiâ. 4. Âiäñóòíiñòü îáà÷íîñòi.
5. Ïî÷óòòÿ âîðîæîñòi. 6. Ïîãàíà ïîãîäà ç äîùåì, âiòðîì...
5. Äîáåðiòü äî ïîäàíèõ ñëiâ ñèíîíiìè ç ïðåôiêñîì íå. Çàïèøiòü ¿õ. Ïîÿñíiòü
ïðàâîïèñ. Áóäü-ÿê³ 4 ³ìåííèêè ââåä³òü ó ðå÷åííÿ.
Âèãàäêà, çàãðîçà, ðàáñòâî, ëèõî, âîðîã, áðåõíÿ, òðèâîãà, âîðîæiñòü.
6. Ñïèøiòü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîÿñíiòü ïðàâîïèñ ³ìåííèê³â ç íå.
Ëþáîâ i ìóäðiñòü áóäóþòü õðàìè, (íå)íàâèñòü ¿õ ðóéíóº. Áóëî òàê, º
i áóäå òàê, äîêè æèòòÿ iñíóº. (Ì. Ìàùåíêî) Íi, (íå) ìîëèòâó i (íå) ñëàâó
òîìó, õòî ïiäíiìà âiéíó, ÿ ÷èñòèì ñåðöåì íåëóêàâèì ïðîêëií íàâiê ïîøëþ
éîìó. (Î. Êîíèñüêèé) Íå êèäàéòå âåñëà, ãðåáiòü, ùî º ñèëè, ìè òóþ (íå)
ãîäó ìèíåì. (². Ðîìàí÷åíêî) Õàé çàáóäåòüñÿ (íå) äîëÿ i (íå) ñëàâà äàâíiõ
ëiò, ùàñòÿ æ ðiâíå é ðiâíà ñëàâà çàñiÿþòü íà âåñü ñâiò. (Ì. Âîðîíèé)
• Âèä³ëåí³ ³ìåííèêè ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
§ 32. Íàïèñàííÿ i âiäìiíþâàííÿ ÷îëîâi÷èõ

òà æiíî÷èõ iìåí ïî áàòüêîâi
1. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ. Çâåðíiòü óâàãó íà êiíöåâèé ïðèãîëîñíèé îñíîâè iìåí.
Çàïàì’ÿòàéòå! Ëóêà – Ëóêè÷, Ëóêiâíà

Êóçüìà – Êóçüìè÷, Êóçüìiâíà
²ëëÿ – ²ëëi÷, ²ëëiâíà
ßêiâ – ßêîâè÷, ßêiâíà
Ñàâà – Ñàâè÷ (i Ñàâîâè÷), Ñàâiâíà
Ìèêîëà – Ìèêîëàéîâè÷, Ìèêîëà¿âíà
Ãðèãîðié – Ãðèãîðîâè÷, Ãðèãîðiâíà
2. Ïåðåïèøiòü, óòâîðþþ÷è âiä ïîäàíèõ ó äóæêàõ iìåí iìåíà ïî áàòüêîâi.

ßðîñëàâ (Ñòåïàí), Ìèõàéëî (Ôåäið), ²âàí (Âàñèëü), Ñåðãié (Ìèêîëà),
Îëüãà (Ðîìàí), Òåòÿíà (Êîðíié), Îëåêñàíäð (Ñåðãié), Êàòåðèíà (Éîñèï),
Àíäðié (Ëóêàø), ²ãîð (Êàñÿí).
86
3. Ïðîâiäìiíÿéòå ïîäàíi iìåíà ïî áàòüêîâi. Âèäiëiòü ñóôiêñè òà çàêií÷åííÿ.
Âiêòîð Ãðèãîðîâè÷, Êàòåðèíà Ñåðãi¿âíà.
4. Äîïèøiòü äî ïðiçâèù Øåâ÷åíêî, Ôðàíêî, Êîñà÷, Ìèðíèé, Äîâæåíêî iìåíà
ïî áàòüêîâi. Âèäiëiòü ñóôiêñè. Ñêëàä³òü óñíî 3-4 ðå÷åííÿ.
5. Ïåðåïèøiòü, ïîñòàâòå ñëîâà, ùî â äóæêàõ, ó ïîòðiáíié ôîðìi.

Çàâiòàéòå äî (Íàäiÿ ²ëëiâíà, Ñåìåí Êîðíiéîâè÷). Ïîäÿêóéòå (Íàòàëÿ
Àïîëiíàð³¿âíà, Âàñèëü Îíèñèìîâè÷). Ïðèâiòàéòåñÿ ç (Òåòÿíà Ìàêñèìiâíà,
Îëåêñié Ñåðãiéîâè÷). Ñëiä ïðèéòè íà êîíñóëüòàöiþ äî (Âàëåðié Ìèêî-
ëàéîâè÷, Ñîôiÿ Ãíàòiâíà).
• Íàïèø³òü âiòàëüíó ëèñòiâêó (iì’ÿ òà ïî áàòüêîâi êëàñíîãî êåðiâíèêà).
6. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïåðåêàæiòü éîãî çìiñò çà ñàìîñòiéíî ñêëàäåíèì ïëàíîì.

Îñîáëèâîþ ôîðìîþ ìîâëåííÿ º òåëåôîííà
ðîçìîâà. Âîíà ìîæå áóòè íåîôiöiéíîþ
(ïðèâàòíîþ) òà îôiöiéíîþ (äiëîâîþ). Çìiñò
îôiöiéíî¿ ðîçìîâè – öå íàäàííÿ êîíñóëüòàöi¿,
ñëóæáîâi ïåðåãîâîðè, äîìîâëåí³ñòü ïðî äiëîâi
çóñòði÷i òîùî.
Òåëåôîííà ðîçìîâà ïåðåäáà÷àº: âñòàíîâ-
ëåííÿ çâ’ÿçêó (Àëëî – ß ñëóõàþ!) Òîé, õòî òåëå-
ôîíóº, ìàº ïðèâiòàòèñÿ, íàçâàòè ñåáå. Àáîíåíò
ïîâèíåí âiäïîâiñòè íà ïðèâiòàííÿ, òàêîæ íàçâà-
òèñÿ. Âèêëàäàòè ñïðàâó òðåáà ÷iòêî, ñòèñëî, áåç ðîç-
ëîãèõ îïèñiâ òà çàéâèõ ïîäðîáèöü. Òîìó ñëiä ðåòåëüíî çâàæàòè, ÿêi
ïèòàííÿ ðîçìîâè º ãîëîâíi, à ÿêi – äðóãîðÿäíi. Ôðàçè áóäóâàòè êîðîòêi,
÷iòêî âèìîâëÿòè ïðiçâèùà, äàòè, àäðåñè òîùî. Çàêií÷óº ðîçìîâó òîé,
õòî çàòåëåôîíóâàâ.
Ïðèâàòíi ðîçìîâè òåæ ìàþòü ñâî¿ ïðàâèëà. Ñëiä âäàëî
âèáðàòè ÷àñ äëÿ äçâiíêà, ïðåäñòàâèòèñÿ, íå âàðòî çëî-
âæèâàòè ÷àñîì ñïiâðîçìîâíèêà, ãîâîðèòè íàäòî ãîëîñíî
àáî øåïîòiòè.
Ãîëîâíi âèìîãè äî òîãî, õòî ãîâîðèòü ïî òåëåôîíó, òàêi:
1) ÷iòêiñòü, ïðàâèëüíiñòü äèêöi¿; 2) ñåðåäíié çà ñèëîþ
ãîëîñ ìîâëåííÿ; 3) ñòèñëiñòü âèñëîâëþâàííÿ;
4) ñåðåäíié òåìï ìîâëåííÿ; 5) ñïîêiéíèé, ââi÷-
ëèâèé òîí.
(3 êí. «Îñíîâè êóëüòóðè ìîâëåííÿ»)
Êîíñóëüò öiÿ – ïîðàäà, âêàçiâêà îáiçíàíî¿ ëþäèíè ç ïðèâîäó ÿêî¿ñü ñïðàâè.

Òîí – õàðàêòåð âèñëîâëþâàííÿ.
7. Ñêëàä³òü, çàïèø³òü ³ ðîç³ãðàéòå ä³àëîã íà â³ëüíó òåìó (7-8 ðåïë³ê), âæèâàþ÷è

÷îëîâ³÷³ òà æ³íî÷³ ³ìåíà ïî áàòüêîâ³.
87
§ 33. Îïèñ ïðèðîäè. Ïåðåêàç òåêñòó
ç åëåìåíòàìè îïèñó ïðèðîäè
1. Ïðî÷èòàéòå óðèâîê. Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ âií íàëåæèòü? ×îìó? Ùî º
«äàíèì» i «íîâèì» ó ðå÷åííÿõ îïèñó ïðåäìåòà?
Çåëåíå öàðñòâî ïèøíiëî òiºþ íåïîâòîðíîþ êðàñîþ, ÿêîþ òàê áàãàòà
ïðèðîäà âîñåíè. Äóáè ñõèëÿëèñÿ íàä óðâèùåì, i âiòåð çáèâàâ ç íèõ çåëåíó
ïiíó. ²ç îñèê ç òèõèì øåëåñòîì ´âèíòèëîñÿ íà çåìëþ æîâòå ëèñòÿ. Ñîñíè
÷åðâîíiëè ñòîâáóðàìè. Íåíà÷å áîÿðñüêi øàïêè, çåëåíiâ ìîõ, ðîç-
öÿöüêîâàíèé æîâòèì îñèêîâèì ëèñòÿì. Âîäà ó äæåðåëàõ ïîñâiæiëà é
çðîáèëàñÿ ÷èñòîþ, ÿê ñëüîçà. Ñîõëà ïàïîðîòü, çãîðòàþ÷è ïàëüìîâi ëèñò-
êè. Îñè÷êè ïðîñèëè íà çèìó ÷îáiòîê, à äóáè íàãëóõî çàñòiáàëè êîæóõè.
² íàä óñiì öèì ëiñîâèì öàðñòâîì – íåáî, áåçêðàº, ïîöèíêîâàíå íåáî, ùî
ñâiòèòü ñîíöåì, äèõàº çàìîðîçêàìè, òèðëèêàº òà ãó÷íiº æàëiáíèì
êâèëiííÿì çàïiçíiëèõ ãóñÿ÷èõ çãðàé.
(Çà Ã. Òþòþííèêîì)
• Âèçíà÷òå ñòèëü óðèâêà.
• ßêó ìåòó ïîñòàâèâ ïåðåä ñîáîþ ïèñüìåííèê, ñòâîðþþ÷è õóäîæíié
îïèñ? Çàâäÿêè âèêîðèñòàííþ ÿêèõ õóäîæíiõ çàñîáiâ âäàëîñÿ ìèòöåâi
äîñÿãòè âèðàçíîñòi, îáðàçíîñòi, âïëèíóòè íà ïî÷óòòÿ ÷èòà÷iâ? Íàçâiòü
åïiòåòè, ïîðiâíÿííÿ. Ó ÿêèõ ðå÷åííÿõ ïðåäìåòè ïåðñîíiôiêîâàíî?
• Ðîçãëÿíüòå ðåïðîäóêöiþ êàðòèíè Ì.À. Êîíñòàíòèíîïîëüñêîãî «Íà
óçëiññi». Äîáåðiòü åïiòåòè, ïîðiâíÿííÿ äî ñëiâ: áåðiçêè, äóáè, ñòåæèíà,
íåáî, êóùi, äåðåâà, çâiði.
2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, ïîðiâíÿéòå éîãî ç ïîïåðåäíiì. Âèçíà÷òå ñòèëü óðèâêà.

Øèðîêîëèñòèé ëiñ âiäðiçíÿºòüñÿ âiä õâîéíîãî ñêëàäíîþ ÿðóñíîþ
áóäîâîþ. ßëèíîâèé àáî ñîñíîâèé ëiñ çâè÷àéíî ñêëàäàºòüñÿ ëèøå ç îäíîãî
ÿðóñà äåðåâ îäíàêîâî¿ âåëè÷èíè i âiêó. À â ëiñàõ iç øèðîêîëèñòèõ ïîðiä
º çâè÷àéíî òðè ÿðóñè äåðåâ i ÷àãàðíèêiâ. Ïiä êðîíàìè âåëèêèõ äåðåâ –
äóáiâ, êëåíiâ, â’ÿçiâ, ÿñåíiâ – ðîñòóòü äåðåâà ìåíøîãî ðîçìiðó: ÷åðåìõà,
ãëiä, êëåí òàòàðñüêèé, äèêi ÿáëóíÿ i ãðóøà.
À ïiä íèì ðîñòå ïiäëiñîê – âåëèêi ÷àãàðíèêè: ëiùèíà, áðóñëèíà,
æèìîëîñòü, êàëèíà. Êðiì öèõ òðüîõ ÿðóñiâ äåðåâ i ÷àãàðíèêiâ, ó äiáðîâi
ìîæíà âiäðiçíèòè òðè, à òî é ÷îòèðè ÿðóñè òðàâ’ÿíèñòèõ ðîñëèí.
(Äèòÿ÷à åíöèêëîïåäiÿ)
• Íàçâiòü îñíîâíi ðèñè íàóêîâîãî ñòèëþ.
Îïèñ ïðèðîäè ñêëàäàºòüñÿ iç ñóêóïíîñòi îïèñiâ îêðåìèõ ïðåäìåòiâ (íåáà,

õìàð, çåìëi, òðàâè, äåðåâ, êóùiâ òîùî). «Äàíèì» º íàçâè öèõ ïðåäìåòiâ,
«íîâèì» – ¿õ îçíàêè.
Îïèñ ïðèðîäè ìîæå áóòè ñêëàäåíèé ÿê â íàóêîâîìó, òàê i õóäîæíüîìó
ñòèëÿõ. Ìåòà íàóêîâîãî îïèñó ïðèðîäè – îá’ºêòèâíî i òî÷íî íàçâàòè îçíàêè
ïðåäìåò³â, ç ÿêèõ ñêëàäàºòüñÿ êàðòèíà ïðèðîäè. Ìåòà õóäîæíüîãî îïèñó –
ñòâîðèòè îáðàç ïîáà÷åíîãî, åìîöiéíî âïëèíóòè íà ÷èòà÷à àáî ñëóõà÷à.
88
Ó òåêñòi íàóêîâîãî ñòèëþ âñi ñëîâà âæèâàþòüñÿ â ¿õ ïðÿìîìó çíà÷åííi.
Â õóäîæíüîìó îïèñi øèðîêî âæèâàþòüñÿ åïiòåòè, ïîðiâíÿííÿ, óîñîáëåííÿ,
ÿêi âèêîíóþòü ðîëü «íîâîãî».
3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó òà îñíîâíó äóìêó. ßêèé òèï ìîâëåííÿ
º ó òåêñòi îñíîâíèì? ßê âè öå âèçíà÷èëè?
Â äîðîçi
Ùå íåáî íå ïî÷åðâîíiëî íà ñõîäi, à âæå íàøi ìàíäðiâíèêè áóëè â
äîðîçi. Øëÿõ áóâ ïiùàíèé, òîìó ïiøëè ïóòiâöÿìè. Òà áóëî é áëèæ÷å, i
ìiñöÿ òàì âåñåëiøi.
Ïîâåðíóëè ïðàâîðó÷. Ïåðåä íèìè áiëèì ìîðåì ëåæàëî ïîëå êâiòó÷î¿
ãðå÷êè, âiä ÿêî¿ ïîâiòðÿ ïàõòiëî ìåäâÿíèìè ïàõîùàìè. Ðàíîê áóâ òó-
ìàííèé, i ðiâíèíà çäàâàëàñÿ áåçìåæíîþ.
Òèì ÷àñîì íåáî ÿñíiøàëî. Ïîäóâ ñâiæèé âiòðåöü. Òóìàí ñòàâ êó÷å-
ðÿâèòèñü.
Ïîäîðîæíi ââiéøëè â äóáîâèé i áåðåçîâèé ãàé. Òàì óñå íiáè ñïàëî.
Âêðèòi ðîñîþ äåðåâà íàâèñëè íàä âóçåíüêîþ ñòåæêîþ i íàâîäèëè íà íå¿
õîëîäíèé ñóòiíîê. Áëàêèòíi äçâiíî÷êè ëåäâå ïî÷èíàëè ðîçêðèâàòè ñâî¿
÷àøêè.
²íêîëè ç ãëèáèíè ãàþ ÷óòè áóëî ðiçêèé êðèê âîðîíè ÷è ãëóõèé ñòóê
äÿòëà â äåðåâî. Áiëüøå æîäíèé çâið íå òðèâîæèâ äðiìîòíîãî ãàþ.
Ìàíäðiâíèêè ñiëè âiäïî÷èâàòè. Ñòàðèé ñîëîäêî çàñíóâ. Ìîëîäü ïiøëà
ïî ãðèáè. Êîëè ñòàðèé ïðîêèíóâñÿ, òî ïîáà÷èâ ïðèíåñåíi ñèðî¿æêè, äî
ÿêèõ áóâ äóæå îõî÷èé.
(Ï. Êóëiø)
Ïóò³âåöü – ïîëüîâà äîðîãà.

Áîââàí³òè – ìàÿ÷³òèñÿ, ëåäü âèäíi-
òèñÿ, ïðîçèðàòè.
Ñ ò³íêè – ÷àñ ñìåðêàííÿ.
• Ç’ÿñóéòå ñòèëü òåêñòó, ñâîþ äóìêó

äîâåä³òü.
• Ïîä³ë³òü òåêñò íà ÷àñòèíè, âèçíà÷òå
îñíîâíå ó çì³ñò³ êîæíî¿.
• Ïðîäóìàéòå ³ çàïèø³òü ñêëàäíèé
ïëàí òåêñòó.
• Ïåðåêàæ³òü òåêñò çà ñàìîñò³éíî
ñêëàäåíèì ïëàíîì.
Ì.À. Êîíñòàíòèíîïîëüñüêèé.
Íà óçë³ññ³.
89
1. Ùî âèâ÷àºòüñÿ â ðîçäiëi «Ìîðôîëîãiÿ»?

1. Ñëîâà.
2. ²ìåííèê, ïðèêìåòíèê, ÷èñëiâíèê, çàéìåííèê, äiºñëîâî.
3. ×àñòèíè ìîâè.
2. Âèäiëè ñåðåä ïîäàíèõ ñëiâ iìåííèêè.
Áiëèé, áiëèçíà, áië³òè, áiëî, ï’ÿòü, ï’ÿòiðêà, ÷èòàííÿ.
3. Âèçíà÷, ÿêå òâåðäæåííÿ º ïðàâèëüíèì.
1. ²ìåííèê çìiíþºòüñÿ çà ðîäàìè, ÷èñëàìè, âiäìiíêàìè.
2. Áiëüøiñòü iìåííèêiâ çìiíþºòüñÿ çà âiäìiíêàìè i ÷èñëàìè.
3. ²ìåííèêè çìiíþþòüñÿ çà âiäìiíêàìè i ÷èñëàìè.
4. Âèäiëè ïðàâèëüíi íàïèñàííÿ.
Êîìáiíàò Ôðàíçåëóöà. Ôàáðèêà Êîäðÿíêà. Ãîðè Êàðïàòè. ×àé
Êàðïàòè. Çàâîä «Ïðîãðåñ». Øèðîêèé øëÿõ. ×óìàöüêèé Øëÿõ.
5. Âèçíà÷ ðiä ïîäàíèõ iìåííèêiâ.
Äàëü, ïóòü, ìàãiñòðàëü, åìàëü.
1. ×îëîâi÷èé.
2. Æiíî÷èé.
6. Âèçíà÷, ÿêå çàêií÷åííÿ ñëiä ïèñàòè â iìåííèêàõ, ùî ñòîÿòü ó ìiñöåâîìó
âiäìiíêó ìíîæèíè: Âëiòêó õîäèìî ïî ëiñ..., ïî ïîë..., ïî íèâ... .
1. -àõ (-ÿõ). 2. -àì (-ÿì).
7. Âèäiëè, ÿêå çàêií÷åííÿ ïðîïóùåíî â iìåííèêàõ.
Íàä ïëîù... çäiéìàºòüñÿ âåæà. À íàä âåæ... âiòåð ïîëîùå â áëàêèòi
äåðæàâíèé ïðàïîð.
1. -îþ. 2.-åþ. 3. -ºþ.
8. ßê³ çàêií÷åííÿ ìàþòü ïîäàíi iìåííèêè â ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè?
Çìiñò, îëiâåöü, iíñòèòóò, êëóá, êîðèäîð.
1. -à (-ÿ). 2. -ó (-þ).
9. Ñåðåä ïîäàíèõ iìåííèê³â III âiäìiíè âèáåðè ò³, â ÿêèõ ó ôîðì³ îðóäíîãî
âiäìiíêà îäíèíè â³äáóâàºòüñÿ ïîäîâæåííÿ êiíöåâîãî ïðèãîëîñíîãî îñíîâè.
1. Ïi÷. 2. Ìóæíiñòü. 3. Ìiöü. 4. Âiñòü.
5. Íiæíiñòü. 6. Íåõâîðîù. 7. Áàíäåðîëü. 8. Áëàêèòü.
9. Òüìÿíiñòü. 10. Ïîäîðîæ.
10. ßêèì ñïîñîáîì óòâîðåíî iìåííèêè áåçòóðáîòíiñòü, ìóæíiñòü, ñó÷àñíèê,
ïèñüìåííèê?
1. Ïðåôiêñàëüíèì. 2. Ïðåôiêñàëüíî-ñóôiêñàëüíèì. 3. Ñóôiêñàëüíèì.
11. Âèäiëè ïðàâèëüíi íàïèñàííÿ iìåííèêiâ ç íå.
1. Íåâîëÿ. 2. Íå ïîêîðà. 3. Íåâìiííÿ. 4. Íå ïîâàãà, à ïðèõîâàíà
íàñìiøêà. 5. Áàòüêè òîái íå âîðîãè.
12. Âñòàâ ïðîïóùåíi áóêâè â ñëîâàõ:
ìîðîç...âî, ïàë...âî, ìàð...âî, ïàë...÷êà, êîò...÷îê.
90
ÒÅÑÒ ¹ 2
¹
ï/ï Çàâäàííÿ Áàëè
çàâäàííÿ íà îêðåìèõ àðêóøàõ àáî â çîøèò³ 4
äëÿ êîíòðîëüíèõ ðîá³ò. (ïî 1 á. çà êîæíó
ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü)
Ó äàëåê³é Àôðèö³, íà áåðåãàõ ïîâíîâîäíèõ
ð³÷îê, ïðîñòÿãíóëèñÿ íåñê³í÷åíí³ çàðîñò³ áîëî-
òÿíî¿ ðîñëèíè – ïàï³ðóñó. Òîé ïàï³ðóñ ëþäè
âèêîðèñòîâóâàëè íà áóä³âíèöòâ³. ßêîñü îäèí
÷îëîâ³ê ëàãîäèâ õàòó. Ðîçð³çàâ ñòåáëèíó ïàï³-
ðóñó, âèòÿã âîëîêíèñòó ñåðöåâèíó, ïîêëàâ íà
îñîíí³. ×åðåç äåÿêèé ÷àñ â³í ïîáà÷èâ, ùî âî-
ëîêíà ïåðåòâîðèëèñÿ íà ñóõ³ âóçåíüê³ ñòð³÷êè.
Ùå á³ëüøå çäèâóâàâñÿ ÷îëîâ³ê, ïîáà÷èâøè,
ùî íà ñòð³÷êàõ äîáðå çáåð³ãàþòüñÿ ñë³äè â³ä
ôàðáè. Çíà÷èòü, íà ïàï³ðóñ³ ìîæíà ïèñàòè!
Â³äòîä³ ç’ÿâèëèñÿ êíèæêè, êðàùå ñêàçàòè,
ñóâî¿ ç ïàï³ðóñó. Ïèñàòè íà ñóõèõ ñòåáëàõ ïàï³-
ðóñó áóëî çðó÷íî, àëå ÷åðåç ê³ëüêà ðîê³â òàê³
«êíèãè» ëàìàëèñÿ ³ ðîçñèïàëèñÿ.
Ñïðàâæí³é ïàï³ð, ùî íà íüîìó ïèøóòü
çàðàç, ëþäè íàâ÷èëèñÿ ðîáèòè äâ³ òèñÿ÷³ ðîê³â
òîìó. Òîä³ é ïî÷àëè ïèñàòè êíèãè, áî âîíè áóëè
ðóêîïèñí³. À öå áóëî äîâãî é äóæå âàæêî, –
îäíó êíèæêó ïåðåïèñóâàëè ³íîä³ ê³ëüêà ðîê³â.
Ìèíóëî ùå áàãàòî ÷àñó, ïîêè ç’ÿâèëèñÿ
äðóêîâàí³ êíèæêè.
Òåïåð êíèæêà – âñþäè ïîðó÷ ç íàìè. Âîíà –
íàø äðóã ³ ïîðàäíèê. Øàíóéòå ¿¿, äðóç³, ëþá³òü
³ áåðåæ³òü, ó íå¿ âêëàäåíî âåëèêó ïðàöþ
áàãàòüîõ ëþäåé.
(Çà Î. ªô³ìîâèì)
• Äàéòå ïîâí³ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ çà
çì³ñòîì ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
1. Ùî òàêå ïàï³ðóñ ³ äå â³í ðîñòå?
2. Äëÿ ÷îãî ëþäè âèêîðèñòîâóâàëè ïàï³ðóñ?
3. ßê ëþäè çðîçóì³ëè, ùî íà ïàï³ðóñ³
ìîæíà ïèñàòè?
4. ×îìó ëþäñòâî çàì³íèëî ïàï³ðóñ ïàïå-
ðîì?
2. Âèçíà÷òå ³ çàïèø³òü òåìó ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. 1
â³äïîâ³ä³)
3. Çíàéä³òü ó òåêñò³ ³ çàïèø³òü (ÿêùî º) ðå÷åííÿ, ÿê³ 1
ì³ñòÿòü ãîëîâíó äóìêó ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
4. Ïðî÷èòàíèé òåêñò – ðîçäóì. 1
Òàê Í³
• Çàïèø³òü ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü. â³äïîâ³ä³)
91
¹
ï/ï Çàâäàííÿ Áàëè
5. Ïðî÷èòàíèé òåêñò íàïèñàíî ó ñòèë³: 1
À. Îô³ö³éíî-ä³ëîâîìó (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
Á. Íàóêîâîìó â³äïîâ³ä³)
Â. Ðîçìîâíîìó
Ã. Ïóáë³öèñòè÷íîìó
¥. Ñòèë³ õóäîæíüî¿ ë³òåðàòóðè
6. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ïðîñòèé ïëàí ïðî÷èòàíîãî 5
òåêñòó (³ç 5-òè ïóíêò³â).
(ïî 1 á. çà êîæíèé ïðàâèëüíî
ñôîðìóëüîâàíèé ïóíêò ïëàíó)
7. Äîáåð³òü àíòîí³ìè äî âèä³ëåíèõ êóðñèâîì ñë³â 3
³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
ïðàâèëüíî ä³áðàíèé àíòîí³ì)
8. Äîáåð³òü ñèíîí³ìè äî ñë³â ëàãîäèòè ³ ñåð-
2
öåâèíà.
9. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü äâà ðå÷åííÿ, â ÿêèõ ñëîâî 2
ñåðöåâèíà âæèâàëîñÿ á ó ïðÿìîìó ³ ïåðåíîñ-
íîìó çíà÷åíí³. (ïî 1 á. çà êîæíå ïðàâèëüíî
ñêëàäåíå ðå÷åííÿ)
10. Çàïèø³òü ïîäàí³ ³ìåííèêè â îðóäíîìó â³äì³íêó 6

îäíèíè.
(ïî 0,5 á. çà êîæíå
Ñóøà, îñ³íü, äèòÿ, ÿáëóíÿ, ïàï³ð, ëþáîâ, áëàêèòü, ïðàâèëüíî çàïèñàíå ñëîâî)
ìåëîä³ÿ, êàëåíäàð, êàçêà, øâèäê³ñòü, ïàçóð.
ïðîïóùåí³ áóêâè òà ðîçä³ëîâ³ çíàêè ³ ðîçêðè-
âàþ÷è äóæêè. (ïî 0,5 á. çà êîæíå
Ó ì³ñÿ÷í³é (ïîâ³íü) óòîïèëèñÿ ë³ñè. Ïåðåä- òà ïðàâèëüíî âñòàâëåíèé
ðîçä³ëîâèé çíàê)
îñ³íí³é ñóì òå÷å ïî òèõèõ ñòîâáóðàõ ³ çàò³êàº
æîâò...çíîþ ó ëèñòÿ ì³ä...þ â æîëóä...ÿ îãíåì
ó ãîðîáèíó. I ã³ðê³ñò..þ ãîðîáèíè ³ âîãê³ñò...þ
ãðèáîâèù ³ òåðïê³ñò...þ õâî¿ ³ áðîä³í...ÿì
îïàëîãî ëèñòó ïàõíå ë³ñîâà ç...ìëÿ. Ó äîáðîìó
íàï³âñí³ âîíà âèáèâàº ç-ï³ä êîð...íÿ òî áîðîâ...-
êà òî êðàñíîãîëîâöÿ òî ðèæ...êà òî áàáêó.
Õàé ïîáàâëÿò...ñÿ äð³áíÿòà ï³ä ì³ñÿö...ì áî
ï³ä ñîíö...ì ëþäè íå äàäóòü.
(Çà Ì. Ñòåëüìàõîì)
12. Íàïèø³òü òâ³ð-ì³í³àòþðó çà òåìîþ «Êíèãà – 7
íàø äðóã ³ ïîðàäíèê» (7-8 ðå÷åíü).
(5 á. çà çì³ñò ³ ïðàâèëüíó
ïîáóäîâó âèñëîâëþâàííÿ +
2 á. çà ãðàìîòí³ñòü)
92
ÐÈÊÌÅÒÍÈÊ
§ 34. Ïîâòîðåííÿ â³äîìîñòåé
ïðî ïðèêìåòíèê ÿê ÷àñòèíó ìîâè
1. Ïîð³âíÿéòå óðèâêè. ×è â³äð³çíÿþòñÿ âîíè çà òèïîì ³ ñòèëåì ìîâëåííÿ?
1. Îñü âè âè¿õàëè íà ãîðó. Çì³ºì ïëàçóº øëÿõ ç ãîðè â äîëèíó ïîì³æ
òðàâîþ ñòåïó.
Ñîíöå ãåòü ï³äáèëîñÿ âãîðó, ðîçñ³âàº ñâîº ìàðåâî ïî äîëèí³. Í³ ïåðîì
íå îïèñàòè, í³ ñëîâîì íå ñêàçàòè ò³º¿ êðàñè, ÿêîþ äî âàñ óñì³õàëàñÿ
äîëèíà! Òðàâà ãîðèòü-ïàëàº îãíåì, íà ¿¿ ëèñòî÷êàõ ãðàº ³ ñÿº, ìîâ êàì³ííÿ,
ðîñà: òî ñòð³ëüíå âàì ó â³÷³ ãîëî÷êîþ ñâ³òëà, òî çà÷åðâîí³º ãîðîøèíîþ,
òî çàñèí³º ñèíüîöâ³òîì, òî ïîñèïëå ³ñêîðêàìè...
2. Îñü âè âè¿õàëè íà íåâèñîêó ãîðó.
Ñ³ðèì çì³ºì ïëàçóº øëÿõ ç ãîðè â äîëèíó ïîì³æ çåëåíîþ òðàâîþ
áåçêðàéîãî ñòåïó.
ßñíå ñîíöå ãåòü ï³äáèëîñÿ âãîðó, ðîçñ³âàº ñâîº çîëîòå ìàðåâî ïî çåëåí³é
äîëèí³. Í³ ïåðîì íå îïèñàòè, í³ ñëîâîì íå ñêàçàòè ò³º¿ íåñïîä³âàíî¿ êðàñè,
ÿêîþ äî âàñ óñì³õàëàñÿ äîëèíà! Çåëåíà òðàâà ãîðèòü-ïàëàº çåëåíèì îãíåì,
íà ¿¿ äîâãèõ ëèñòî÷êàõ ãðàº ³ ñÿº, ìîâ ñàìîöâ³òíå êàì³ííÿ, ÷èñòà ðîñà: òî
ñòð³ëüíå âàì ó â³÷³ òîíåíüêîþ ãîëî÷êîþ æîâòîãî ñâ³òëà, òî çà÷åðâîí³º êðóãëîþ
ãîðîøèíîþ, òî çàñèí³º ñèíüîöâ³òîì, òî ïîñèïëå çåëåíèìè ³ñêîðêàìè.
(Ï. Ìèðíèé)
• Âèçíà÷òå ðîëü ïðèêìåòíèê³â ó òåêñò³. ßê íàçèâàºìî õóäîæíº îçíà÷åííÿ?
• ßêå çàãàëüíå çíà÷åííÿ ìàþòü ïðèêìåòíèêè?
Ïëàç º – ïîâçå, â’ºòüñÿ.
 ëîñÿ – ï³äíÿëîñÿ, ïðîòå ï³äáèòèñÿ âãîðó ìîæå ëèøå ñîíöå òà ì³ñÿöü.
Ï³äáи
2. Ïðî÷èòàéòå. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

ßê ò³ëüêè ëþäèíà íàâ÷èëàñÿ ãîâîðèòè, òîáòî êîëè âèíèêëà ìîâà,
ëþäèíà íàìàãàëàñÿ íàçâàòè ïðåäìåò, éîãî ä³¿ òà îçíàêè. Ñîíöå ìîãëî áóòè
ïåêó÷èì, ïàëþ÷èì, ëàñêàâèì, í³æíèì, ëàã³äíèì; â³òåð ñèëüíèì, áóéíèì,
ðâó÷êèì, ïîðèâ÷àñòèì, íàâàëüíèì; òðàâà çåëåíîþ, ñìàðàãäîâîþ,
îêñàìèòîâîþ, ìîëîäîþ. À ðîáîòà áóëà âàæêîþ, íåëåãêîþ, ñêëàäíîþ,
âèñíàæëèâîþ. Îòæå âèíèêëè ñëîâà, ÿê³ íàçèâàëè îçíàêó. Ñèíîí³ìîì äî
ñëîâà «îçíàêà» º «ïðèêìåòà», òîìó ÷àñòèíó ìîâè íàçâàëè ïðèêìåòíèêîì.
• Ïåðåêàçóþ÷è òåêñò, äîäàéòå åëåìåíòè îïèñó íåáà, çåìë³, ëèñòÿ íà
äåðåâàõ.
93
3. Ïðî÷èòàéòå ä³àëîã, íàçâ³òü â íüîìó ïðèêìåòíèêè. ×è ìîæíà ¿õ âèëó÷èòè ç
ö³º¿ ðîçìîâè? Ïîÿñí³òü ÷îìó?
– Ñåðã³éêó, ï³äè, áóäü ëàñêà, çà õë³áîì.
– À ÿêîãî êóïèòè: á³ëîãî ÷è ÷îðíîãî?
– Á³ëîãî.
– Äîáðå, ìàìî. Çàðàç ïðèíåñó. À äàâàé íà âå÷åðþ çâàðèìî êàøó.
– ßêó? Ðèñîâó, â³âñÿíó ÷è ãðå÷àíó?
• Çà ïîäàíèì çðàçêîì ñêëàä³òü ä³àëîã, ó ÿêîìó âàñ ïðîñÿòü êóïèòè
ôàðáè ð³çíèõ êîëüîð³â.
4. Óòâîð³òü çà çðàçêîì ëàíöþæîê ñë³â, ÿê³ ìàòèìóòü ñï³ëüíå çíà÷åííÿ, ïðîòå

ñòàíîâèòèìóòü ð³çí³ ÷àñòèíè ìîâè.
Çðàçîê. Òèõèé, òèõî, òèøà, çàòèõíóòè.
ßñíèé, ìîëîäèé, ñâ³æèé, âîëîãèé, ì’ÿêèé, ñèí³é.
• ßêà îñîáëèâ³ñòü ïðèêìåòíèê³â íà â³äì³íó â³ä ³ìåííèê³â ³ ä³ºñë³â?
5. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ â³í íàëåæèòü? Âèçíà÷òå â íüîìó

«äàíå» ³ «íîâå».
Öå áóëà îñ³íü ï³çíÿ, ñêóïà íà áàðâè. Ñìóòí³ äåðåâà ñêèäàëè óáîãå
ëèñòÿ. Íåáî áóëî ïîõìóðå ³ íèçüêå. Ç íüîãî òî÷èâ õîëîäíèé ³ äð³áíèé
äîù. Â³ÿëè ñóâîð³ â³òðè.
(Çà Îë. Ï÷³ëêîþ)
• Âèïèø³òü ïðèêìåòíèêè, ïîñòàâòå äî êîæíîãî ç íèõ ïèòàííÿ. Äî

âèïèñàíèõ ïðèêìåòíèê³â óñíî äîáåð³òü àíòîí³ìè.
• Âèçíà÷òå ð³ä, ÷èñëî, â³äì³íîê ïðèêìåòíèê³â. Ïîÿñí³òü, ÿê âè öå
çðîáèëè.
• Çðîá³òü ñèíòàêñè÷íèé ðîçá³ð äðóãîãî ³ òðåòüîãî ðå÷åíü. ßêèìè
÷ëåíàìè ðå÷åííÿ áóâàþòü ïðèêìåòíèêè?
• Äàéòå âèçíà÷åííÿ ïðèêìåòíèêà.
Ïðèêìåòíèêîì íàçèâàºòüñÿ ñàìîñò³éíà ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà âèðàæàº

îçíàêó ïðåäìåòà ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ ÿêèé? ÷èé?
Ïðèêìåòíèêè çì³íþþòüñÿ çà ðîäàìè, ÷èñëàìè ³ â³äì³íêàìè.
Ó ðå÷åíí³ ïðèêìåòíèê íàé÷àñò³øå âèñòóïàº îçíà÷åííÿì, ð³äøå ³ìåííîþ
÷àñòèíîþ ïðèñóäêà.
6. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Äîáåð³òü çàãîëîâîê. Âèçíà÷òå òèï òà

ñòèëü ìîâëåííÿ.
(Áàðâèñòèé ïóõêèé) êîâäðîþ âñòåëåíà çåìëÿ. Íà (ãîëèé ìîêðèé)
ã³ëêàõ áðèíÿòü ïðîçîð³ ñëüîçèíêè. Ò³ëüêè äå-íå-äå òð³ïî÷óòü íà â³òàõ
(âåëè÷åçíèé) äåðåâ ïîîäèíîê³ ëèñòî÷êè.
(Ë³ñîâèé) òèøó ðàç ó ðàç ïîðóøóþòü (ñóìíèé) íàñï³âè ñèíè÷îê,
ñêðåêîòàííÿ (á³ëîáîêèé) ñîðîêè, öâ³ð³íüêàííÿ (âåñåëèé) ãîðîáö³â.
(Ç êàëåíäàðÿ)
• Ñïèø³òü â³äíîâëåíèé òåêñò, âèçíà÷òå â³äì³íîê, ð³ä, ÷èñëî ïðèêìåòíèê³â.
94
7. Ïåðåïèø³òü òåêñò, äîáèðàþ÷è â³äïîâ³äí³ ïðèêìåòíèêè ç äîâ³äêè.
Íàäâîð³ âæå õàçÿéíóâàâ âå÷³ð. Ùå çàõ³ä ÷åðâîí³â ìàëèíîþ, à ñåðåä
íåáà âæå ñòîÿâ ... ì³ñÿöü. Â³ä ... ë³ñó òÿãëèñÿ ... ò³í³, àëå íà ... ïîäâ³ð’¿
áóëî ñâ³òëî, íåìîâ ñïóñòèëàñÿ ñþäè ... í³÷.
(Çà Þ. Çáàíàöüêèì)
Äîâiäêà. Íåçãðàáíèé, ïîâíîâèäèé, øê³ëüíèé, ëåí³íãðàäñüêèé, á³ëèé,
ñóìíèé..
• Çíàéä³òü ñêëàäí³ ðå÷åííÿ. Äîâåä³òü, ùî íå ïîìèëÿºòåñÿ.
8. Çàïèø³òü 5 ïðèêìåòíèê³â, ÿê³ õàðàêòåðèçóþòü ïðåäìåòè ç ïîãëÿäó: êîëüîðó,
ðîçì³ðó, åìîö³éíîãî ñòàíó, ìàòåð³àëó, ôîðìè, îñîáëèâîñòåé õàðàêòåðó, ÷àñó
³ñíóâàííÿ. Ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ (óñíî).
9. Ïåðåêëàä³òü óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ.

Õîëîäíîå âðåìÿ ãîäà, ìîðîçíûé âîçäóõ, ïðîíèçûâàþùèé ðåçêèé âåòåð,
ñåðîå áåçäîííîå íåáî, áåçðàçëè÷íûå òåìíî-ñåðûå îáëàêà, ïàñìóðíûé äåíü,
ïîãîæèé äåíü, èñêðèñòûé ñíåã, çåðêàëüíàÿ ãëàäü ðåêè.
• Íàïèø³òü òâ³ð-îïèñ ïðèðîäè, êîðèñòóþ÷èñü ïåðåêëàäåíèìè ñëîâîñïî-
ëó÷åííÿìè òà ðåïðîäóêö³ÿìè êàðòèí Ñóäàêîâà Î.Ë. ³ Ìîêðîæèöüêîãî
Â.Ë. íà êîëüîðîâ³é âêëàäèíö³ ¹ 3.
• Âèêîðèñòîâóéòå ñèíîí³ìè: õìàðíèé, ïîõìóðèé, òüìÿíèé, ñ³ðèé,
íàñóïëåíèé.
Õîëîäíèé, çèìîâèé, ìîðîçíèé, ëüîäÿíèé, êðèæàíèé, ñòóäåíèé.
Ãëèáîêèé, áåçäîííèé, áåçîäí³é.
Ð³çêèé, ãîñòðèé, ïðîíèçëèâèé, ïðîíèêëèâèé.
§ 35. ßê³ñí³, â³äíîñí³ òà ïðèñâ³éí³

ïðèêìåòíèêè
1. Ïîð³âíÿéòå âèä³ëåí³ ïðèêìåòíèêè ó ïîäàíîìó íèæ÷å òåêñò³. Íà îñíîâ³
ñïîñòåðåæåíü òà ïîð³âíÿííÿ çðîá³òü âèñíîâîê, ÷è âñ³ ïðèêìåòíèêè ïðÿìî
íàçèâàþòü îçíàêó, ÷è ïåðåäàþòü ¿¿ ÷åðåç â³äïîâ³äí³ â³äíîøåííÿ äî ³íøèõ
ïðåäìåò³â, ÷è îçíà÷àþòü ïðèíàëåæí³ñòü ïðåäìåòó àáî îñîá³.
×îìó ïëà÷óòü ³ ñòîãíóòü äåðåâà?
Ãîë³, çàìåðçë³ äåðåâà ñòîÿòü ñóìí³, ïîõíþïëåí³, çàêóò³ â êðèãó. Íå
÷óòè âæå í³ âåñåëîãî ãîðîá’ÿ÷îãî áåøêåòó, àí³ ñîëîâ’¿íîãî ñï³âó.
Ìîâ ñòàðåçíèé ä³äóãàí, ñòîãíå, çàõîäèòüñÿ ðåãîòîì ñåðäèòèé â³òåð â
ñìåðåêîâèõ, áóêîâèõ, òîïîëèíèõ ã³ëêàõ. Ìîãóòí³ äåðåâà ñõèëÿþòüñÿ,
ñêîðÿþ÷èñü éîãî ñèë³, íàñòàâëÿþòü ñâî¿ êîñòðóáàò³ â³òè, îáîðîíÿþòüñÿ.
Çàâèâàííÿ ñåðäèòîãî â³òðó òà ñòîã³í çàìåðçëèõ áåçëèñòèõ ã³ëîê çëèâàºòüñÿ
â ºäèíó ïðîòÿæíó ³ æóðëèâó ï³ñíþ çèìîâîãî ë³ñó.
Öå äåðåâà ã³ðêî ïëà÷óòü çà âåñíÿíîþ ïîðîþ, à â³òåð âòîðóº ¿ì.
• ×è îäíàêîâå ïèòàííÿ ìîæíà ïîñòàâèòè äî ïðèêìåòíèê³â ãîðîá’ÿ÷èé
áåøêåò òà ñåðäèòèé â³òåð?
• ßêèé òèï ìîâëåííÿ ÿâëÿº ñîáîþ óðèâîê? Ùî âàì ïîâèíåí ï³äêàçàòè
çàãîëîâîê?
95
Çà ñâî¿ì çíà÷åííÿì ïðèêìåòíèêè ïîä³ëÿþòüñÿ íà òðè ãðóïè: ÿê³ñí³, â³äíîñí³,
ïðèñâ³éí³.
ßê³ñí³ ïðèêìåòíèêè ïîçíà÷àþòü ð³çíîìàí³òí³ îçíàêè ïðåäìåòà çà êîëüîðîì
(÷åðâîíèé, á³ëèé), çà ñìàêîì (êèñëèé, ñîëîíèé), çà ðîçì³ðîì (øèðîêèé,
âóçüêèé), çà ôîðìîþ (êðóãëèé, êâàäðàòíèé), çà çîâí³øí³ì âèãëÿäîì
(êðàñèâèé, äîâãîíîãèé), çà îñîáëèâîñòÿìè õàðàêòåðó ëþäèíè (ñì³ëèâèé,
âåñåëèé, îõàéíèé) òîùî. Ö³ îçíàêè ìîæóòü âèÿâëÿòèñÿ á³ëüøîþ àáî
ìåíøîþ ì³ðîþ. Ñàìå òîìó ëèøå ÿê³ñí³ ïðèêìåòíèêè ìàþòü ñòóïåí³
ïîð³âíÿííÿ: êèñëèé – êèñë³øèé – íàéêèñë³øèé, øèðîêèé – øèðøèé –
íàéøèðøèé.
Ëèøå ÿê³ñí³ ïðèêìåòíèêè óòâîðþþòü ñèíîí³ì³÷í³ ðÿäè: ñòàðèé, ñòàðåçíèé,
ïîõèëèé (ïðî ëþäåé) òà àíòîí³ì³÷í³ ïàðè: äîâãîíîãèé–êîðîòêîíîãèé.
ßê³ñí³ ïðèêìåòíèêè ñïîëó÷àþòüñÿ ç ïðèñë³âíèêàìè íàäòî, äóæå, íàäçâè÷àéíî:
íàäçâè÷àéíî ñóìíèé, äóæå âèñîêèé, íàäòî ñîðîì’ÿçëèâèé.
Â³äíîñí³ ïðèêìåòíèêè ïîçíà÷àþòü îçíàêó ÷åðåç â³äíîøåííÿ: à) äî ÷àñó –
â÷îðàøí³é; á) äî ì³ñöÿ – ñ³ëüñüêà âóëèöÿ; â) äî ìàòåð³àëó – ñð³áíà ëîæêà;
ã) äî ïðèçíà÷åííÿ – òîâàðíèé ïîòÿã, òîáòî ïîòÿã äëÿ òîâàðó, ïàñàæèðñüêèé ...
äëÿ ïàñàæèð³â.
Òàêà îçíàêà íå ìîæå âèÿâëÿòèñÿ â ïðåäìåò³ á³ëüøîþ àáî ìåíøîþ ì³ðîþ.
Îòæå, â³äíîñí³ ïðèêìåòíèêè íå ìàþòü ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ, âîíè íå
óòâîðþþòü ñèíîí³ì³÷íèõ ðÿä³â, àíòîí³ì³÷íèõ ïàð, òàêîæ íå ñïîëó÷àþòüñÿ ç
ïðèñë³âíèêàìè äóæå, íàäòî, íàäçâè÷àéíî.
Ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè ïîçíà÷àþòü ïðèíàëåæí³ñòü ïðåäìåòà ëþäèí³ àáî
òâàðèí³. Âîíè â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ ÷èé? ÷èÿ? ÷èº?: ñîëîâ’¿íà òðåëü,
ìàòóñèíà ïëàõòà.
2. Ïðî÷èòàéòå ñòàë³ âèðàçè, ïîÿñí³òü ¿õ çíà÷åííÿ.

Ãîëèìè ðóêàìè íå â³çüìåø. Ï³çíàþ âîâêà â îâå÷³é øêóð³.
Ìàòåðèí ãí³â ÿê âåñíÿíèé ñí³ã: ðÿñíî âèïàäå òà ñêîðî ðîçòàíå.
×àñîì á’þòü Õîìó çà ßðåìèíó âèíó.
• Çíàéä³òü ïðèêìåòíèêè. ßê³ ç íèõ îçíà÷àþòü ïðèíàëåæí³ñòü ëþäèí³
àáî òâàðèí³? ßê³ – îçíàêó ïðåäìåòà ÷åðåç â³äíîøåííÿ äî ³íøèõ
ïðåäìåò³â? ßê³ – îçíàêó ïðåäìåòà, ùî ìîæå âèÿâëÿòèñÿ á³ëüøîþ ÷è
ìåíøîþ ì³ðîþ? Çðîá³òü â³äïîâ³äí³ âèñíîâêè.
3. Äîáåð³òü ³ìåííèêè, ÿê³ ìîæíà áóëî á îõàðàêòåðèçóâàòè ïîäàíèìè íèæ÷å

ïðèêìåòíèêàìè.
Çàïàøíèé, áîðîøíÿíèé, ñâ³æèé, òåïëèé, ì’ÿêèé, ñìà÷íèé... ×èñòà,
ñâ³æà, ïðàíà, øîâêîâà, Îëüæèíà... Ñêëÿíèé, êðèøòàëåâèé, êåðàì³÷íèé,
÷èñòèé... Ëèñòÿí³, õâîéí³, â³÷íîçåëåí³, ì³øàí³... Îõàéíèé, åëåãàíòíèé,
âèøóêàíèé, áàâîâíÿíèé, Ìèêîëèí, áàòüê³â... Ö³êàâà, ïðèãîäíèöüêà,
ï³çíàâàëüíà, þíàöüêà, á³áë³îòå÷íà... Äèêèé, õèæèé, ë³ñîâèé.
• Âèïèø³òü ïî äâà ïðèêìåòíèêè êîæíîãî ðîçðÿäó. Ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ.
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî ñòèëü. Ñâîþ äóìêó äîâåä³òü.

Ðàíîê. Ìîðîçåöü. Ïîðèïóº ñí³æîê. Âèçèðíóëî ñîíöå. Çàñòðèáàëè íà
ñë³ïó÷î-á³ë³é êîâäð³ ì³ëüÿðäè ä³àìàíò³â. Ó ë³ùèí³ çàòèøíî-çàòèøíî.
Îí äî ÿëèíêè ïðîñòÿãñÿ âóçåíüêèé ëàíöþæîê-ñë³äîê ³ á³ëÿ ãðóø³
îá³ðâàâñÿ.
96
Òî – á³ëî÷êà. Ìîæå, ñïèòü âîíà òåïåð ñîëîäêèì ñíîì, ëèñòî÷êîì ó
ãðóøåâîìó äóïë³ ïðèêðèâøèñü. ² ñíÿòüñÿ ¿é ñîñíîâ³ øèøêè òà ñîëîäê³
ë³ñîâ³ ãîð³øêè...
À îí äàë³ òðîõè ïîêîòèëèñÿ â ÿðîê îäíà çà îäíîþ êðóãëåíüê³ ÿìî÷êè.
Äå-íå-äå ì³æ ÿìî÷êàìè í³æíî-ëåãåñåíüêèé ïî ñí³ãó «÷èðê».
Òî ëèñè÷÷èí ñë³ä. (Çà Îñòàïîì Âèøíåþ)
• Ïåðåêàæ³òü ïðî÷èòàíå çà ñàìîñò³éíî ñêëàäåíèì ïëàíîì.
• Çíàéä³òü âiäíîñíi òà ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè. Â³ä ÿêèõ ³ìåííèê³â âîíè
óòâîðèëèñÿ?
5. Ïðî÷èòàéòå. Íàçâ³òü ïðèêìåòíèêè. Âèçíà÷òå ¿õ ðîçðÿä.

Çàñòóïèëà ÷îðíà õìàðà òà á³ëóþ õìàðó. (Ò. Øåâ÷åíêî) Ñèí³é ïðîñò³ð
íà îáð³¿ ïîâåí ãîëîñàìè ïòàøèíèõ ñåðäåöü. (Ì. Òêà÷) Îæèâóòü ñòåïè,
îçåðà, ³ íå âåðñòîâ³¿, à âîëüí³¿, øèðîê³¿ ñêð³çü øëÿõè ñâÿò³¿ ïðîñòåëÿòüñÿ.
À öâ³ò êîðîëåâèé ñõèëèâ ñâîþ ãîë³âîíüêó ÷åðâîíî-ðîæåâó íà á³ëåº
ïîíèêëåº ëè÷åíüêî ë³ëå¿. (Ò. Øåâ÷åíêî)
• Ñêëàä³òü ïî îäíîìó ðå÷åííþ ç ïðèêìåòíèêàìè êîæíîãî ðîçðÿäó.
6. Äîáåð³òü äî ïîäàíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü ñèíòàêñè÷í³ ñèíîí³ìè «ïðèêìåòíèê +
³ìåííèê». Ïîçíà÷òå â íèõ ãîëîâíå ñëîâî ³ ïîñòàâòå â³ä íüîãî ïèòàííÿ äî
çàëåæíîãî. Äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì íàëåæàòü ïðèêìåòíèêè?
ÿêå? ÿêå?
Çðàçîê. Ëèñòÿ äóáà – äóáîâå ëèñòÿ.

Âîäà äæåðåëà, ìîðîçè ó ñ³÷í³, ïðîñòîðè ñòåï³â, ïðîãðàìà íà ð³ê,
îáëàäíàííÿ äëÿ øêîëè, ì³ñòî á³ëÿ ìîðÿ, ôîíòàí ç ìàðìóðó, ïîðòôåëü
Ñåðã³éêà, ñò³ë äëÿ â÷èòåëÿ, õóñòêà ìàòåð³, ïóõ òîïîë³, ñï³â ïòàõ³â.
I. Ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè òâîðÿòüñÿ â îñíîâíîìó â³ä ³ìåííèê³â ïåðøî¿ ³ äðóãî¿
â³äì³í. Â³ä ³ìåííèê³â ïåðøî¿ â³äì³íè çà äîïîìîãîþ ñóô³êñà -èí-: Ìèêîëà –
Ìèêîëèí – Ìèêîëèíà – Ìèêîëèíå, ñåñòðà – ñåñòðèí – ñåñòðèíà, ñåñòðèíå;
â³ä ³ìåííèê³â íà -ÿ ï³ñëÿ ãîëîñíîãî: Çîÿ – Çî¿í. Â³ä ³ìåííèê³â äðóãî¿ â³äì³íè
òâåðäî¿ ãðóïè çà äîïîìîãîþ ñóô³êñ³â -³â-, -îâ-: ²âàí³â ïîðòôåëü, ²âàíîâà
ñîðî÷êà, ²âàíîâå êàøíå; â³ä ³ìåííèê³â ì’ÿêî¿ ³ ì³øàíî¿ ãðóï çà äîïîìîãîþ
ñóô³êñ³â -³â-, -åâ(à), -åâ(å), -ºâ(å): ë³êàð³â ðåöåïò, ë³êàðåâà ê³ìíàòà, ë³êàðåâå
ïðèëàääÿ. Ñåðã³¿â êîñòþì, Ñåðã³ºâà êíèãà, Ñåðã³ºâå ïàëüòî.
II. Â³ä íàçâ òâàðèí ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè òâîðÿòüñÿ çà äîïîìîãîþ ñóô³êñ³â
-à÷-(-ÿ÷-): ëèñÿ÷èé, êà÷à÷èé; -èí-(-¿í): ñîëîâ’¿íèé.
7. Óòâîð³òü ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè â³ä âèä³ëåíèõ ñë³â. Ñëîâîñïîëó÷åííÿ çàïèø³òü.

Âçÿòè ùîäåííèê Ìèêîëè, êíèãà Þð³ÿ, ïðèì³ðÿòè ï³äæàê áðàòà,
âåëîñèïåä Âàñèëÿ, êîâçàíè ²ãîðÿ, çîøèò ñåñòðè.
8. Ïðî÷èòàéòå, óòâîðþþ÷è â³ä ³ìåííèê³â ó äóæêàõ ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè.
Çàïèø³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Ïîçíà÷òå ñóô³êñè ïðèêìåòíèê³â.
(Çàºöü) ñë³ä, (âîâê) ïàùà, (âåäì³äü) áàðë³ã, (êîçà) ð³ã, (ëåâ) ëàïà,
(ãóñü) êðèëî, (êóðêà) ãí³çäî, (Ñåðã³é) äðóã, (ãðàê) êðèê, (Ìèêîëà) ïðàöÿ,
(ìèøà) í³ðêà.
97
ßê³ñí³, â³äíîñí³ ³ ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè ìîæóòü óæèâàòèñÿ â ïåðåíîñíîìó
çíà÷åíí³. Â³äíîñí³ ïåðåõîäÿòü ó ðîçðÿä ÿê³ñíèõ, ïðèñâ³éí³ – ó ðîçðÿä
â³äíîñíèõ ³ ÿê³ñíèõ. ßê³ñí³ – ó â³äíîñí³: ëåãêèé â³òåðåöü – ÿê³ñíèé, àëå
ëåãêà ïðîìèñëîâ³ñòü – â³äíîñíèé.
9. Ðîçãëÿíüòå òàáëèö³ ïåðåõîäó ïðèêìåòíèê³â ç îäíîãî ðîçðÿäó â ³íø³.
10. Ç’ÿñóéòå, â ÿêèõ ³ç ïîäàíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü ïðèêìåòíèêè âæèòî â ïðÿìîìó

çíà÷åíí³, â ÿêèõ – ó ïåðåíîñíîìó. Âèçíà÷òå ðîçðÿä êîæíîãî ïðèêìåòíèêà
çà çíà÷åííÿì.
Ñâ³æ³ îâî÷³ – ñâ³æà ãàçåòà, äåðåâ’ÿíèé ñò³ë – äåðåâ’ÿíå îáëè÷÷ÿ, çîëîòà
êàáëó÷êà – çîëîò³ ðóêè, ìàòåðèíà ñêðèíüêà – ìàòåðèíñüêà ëàñêà, áàáèíå
îá³éñòÿ – áàáèíå ë³òî, îêñàìèòîâà ñóêíÿ – îêñàìèòîâèé ãîëîñ, øîâêîâà áëóçà –
øîâêîâå ëèñòÿ, ëèñÿ÷èé õâ³ñò – ëèñÿ÷èé êîì³ð – ëèñÿ÷³ õèòðîù³.
11. Ç ïîäàíèìè ïðèêìåòíèêàìè óòâîð³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ òàê, ùîá ó íèõ
ïðèêìåòíèêè áóëè ïðèñâ³éíèìè, â³äíîñíèìè é ÿê³ñíèìè.
ïð. â³äí. ÿê.
Çðàçîê. Çàÿ÷èé ñë³ä, çàÿ÷³ ðóêàâèö³, çàÿ÷à íàòóðà.
Îâå÷èé, ñîáà÷èé, âåäìåæèé, ãîðîáèíèé.
12. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ êîæíîãî
ç ïîäàíèõ ôðàçåîëîã³çì³â.
ßê³ öå ôðàçåîëîã³çìè çà
ïîõîäæåííÿì?
Âåäìåæèé êóò, êðîêîäèëÿ÷³
ñëüîçè, ñ³ç³ôîâà ïðàöÿ, àõ³ë-
ëåñîâà ï’ÿòà, ëåáåäèíà ï³ñíÿ,
òðîÿíñüêèé ê³íü, òàíòàëîâ³
ìóêè.
98
• Äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì â³äíîñÿòüñÿ ïðèêìåòíèêè, ùî âõîäÿòü
äî ñêëàäó ôðàçåîëîã³çì³â?
• Ç 2-3 ôðàçåîëîã³çìàìè ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
13. Âèçíà÷òå òèï ìîâëåííÿ óðèâêà. ßêèì ñòèëåì éîãî íàïèñàíî? Ñõàðàêòåðè-
çóéòå ïðèêìåòíèêè çà ðîçðÿäîì.
Ìåí³ íå äîâîäèëîñÿ áà÷èòè òàêèõ êâàðòèð àí³ â Ñêðèïàëÿõ, àí³ áóäü-
äå³íäå. Íåìîâ ñòîìèâøèñü, ïðèâàëèëàñÿ äî ñò³íè ïóçàòà ïî÷îðí³ëà øàôà,
âîíà âæå ñòîïòàëà ñâî¿ í³æêè, ñòîÿëà íà ì³öíèõ ï³äïîðêàõ. Íà øàô³
âëàøòóâàëèñÿ â ðÿä çàìàùåí³ ïàëüöÿìè ìàðìóðîâ³ ñëîíèêè, âèòð³ùèâ
çäèâîâàí³ âåëèê³ æîâò³ î÷åíÿòà-´óäçèêè ïîòåðòèé ïëþøåâèé âåäìåäèê.
Ó êóòêó ñòîÿëà øàôà ç ñêëÿíèìè äâåðöÿòàìè, â í³é ïîâíî ð³çíèõ êíèã.
Âãèíàëàñÿ â³ä êíèã ³ ñòàðåíüêà ëîçîâà åòàæåðêà. Â äðóãîìó êóòêó ñòîÿâ
íèçåíüêèé, íà òðüîõ í³æêàõ ñòîëèê, çàñòàâëåíèé ïëÿøå÷êàìè äóõ³â òà
îäåêîëîíó, êîðîáî÷êàìè ïóäðè. Ç ñò³í ëóêàâî ïîñì³õàëàñÿ ìîëîäà æ³íêà.
Ôîòî áóëè âñòàâëåí³ â ïðîñòåíüê³ ñàìîðîáí³ ðàìêè.
(Çà Þ. Çáàíàöüêèì)
• Ñêëàä³òü îïèñ ñâîº¿ ê³ìíàòè. Ï³äêðåñë³òü ïðèêìåòíèêè. Âèçíà÷òå ¿õ
ðîçðÿä.
§ 36. Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â

1. Ðîçãëÿíüòå ìàëþíêè. Ñêàæ³òü, õòî ³ç õëîïö³â ñèëüíèé, õòî ñèëüí³øèé, à õòî
– íàéñèëüí³øèé.
• ×è â³äð³çíÿþòüñÿ çà çíà÷åííÿì âèä³ëåí³ ïðèêìåòíèêè? Ó ÷îìó öå

âèÿâëÿºòüñÿ?
• Ïîì³ðêóéòå, íàâ³ùî ìè âæèâàºìî ö³ ôîðìè.
99
Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â âèðàæàþòü ð³çíó ì³ðó îçíàêè. Âèùèé
ñòóï³íü ïîêàçóº, ùî â îäíîìó ïðåäìåò³ îçíàêà âèÿâëÿºòüñÿ á³ëüøîþ àáî
ìåíøîþ ì³ðîþ, í³æ ó ³íøîìó.
Íàéâèùèé ïîêàçóº, ùî â ÿêîìóñü ïðåäìåò³ îçíàêà âèÿâëÿºòüñÿ íàéá³ëüøîþ
÷è íàéìåíøîþ ì³ðîþ ïîð³âíÿíî ç ³íøèìè ïðåäìåòàìè.
2. ßê âè ãàäàºòå?
1. ßêå îïîâ³äàííÿ ö³êàâ³øå: «Îðèñÿ» ÷è «Ä³ä Ìàêàð»?
2. Õòî ç óêðà¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â íàéâ³äîì³øèé ó ñâ³ò³?
3. Õòî ç ñóää³â âèÿâèâñÿ «íàéá³ëüø ñïðàâåäëèâèì» ó áàéö³ Ë. Ãë³áîâà
«Ùóêà»?
• Âèïèø³òü âèä³ëåí³ ïðèêìåòíèêè, ïîñòàâòå ¿õ ó ïî÷àòêîâ³é ôîðì³ ³
ïîð³âíÿéòå çà áóäîâîþ.
• Çðîá³òü âèñíîâîê, ÿê óòâîðþþòüñÿ ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â.
Ïåðåâ³ðòå ñåáå çà òàáëèöåþ «Ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â».
• ßê³ ïðèêìåòíèêè ìàþòü ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ?

• Ñê³ëüêè ôîðì ìàþòü îáèäâà ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ?
• ßê óòâîðþºòüñÿ âèùèé ñòóï³íü ïîð³âíÿííÿ?
• ßê óòâîðþºòüñÿ íàéâèùèé ñòóï³íü ïîð³âíÿííÿ?
3. Çâåðí³òüñÿ äî òàáëèö³. Ïîÿñí³òü çì³íè, ÿê³ â³äáóâàþòüñÿ ïðè òâîðåíí³ ñòóïåí³â

ïîð³âíÿííÿ ïðèêìåòíèê³â. Ñôîðìóëþéòå ïðàâèëî.
4. Â³ä ïîäàíèõ ïðèêìåòíèê³â óòâîð³òü ïðîñòó ôîðìó âèùîãî ñòóïåíÿ, çàïèø³òü.

Áë³äèé, âèñîêèé, âóçüêèé, äîðîãèé, æîðñòîêèé, êîðîòêèé, íèçüêèé,
íîâèé, ð³çêèé, ñëàáèé, ñëèçüêèé, ñòàðèé, ñòðóíêèé, òîâñòèé, ÷åðñòâèé,
øèðîêèé, òâåðäèé.
100
Ïðèêìåòíèêè âèùîãî òà íàéâèùîãî ñòóïåí³â çì³íþþòüñÿ çà ðîäàìè, ÷èñëàìè
òà â³äì³íêàìè, ÿê ³ áóäü-ÿê³ ³íø³ ïðèêìåòíèêè.
5. Ïåðåïèø³òü. Ïðèêìåòíèêè, ùî ó äóæêàõ, ïîñòàâòå ó ïðîñò³é ôîðì³ âèùîãî

ñòóïåíÿ.
Ï³ñëÿ ïîâåí³ ð³÷êà ñòàëà (âóçüêèé). Â äèòèíñòâ³ òðàâà (ãóñòèé), ñîíöå
(ãàðÿ÷èé), äîù³ (ðÿñíèé) ³ (ö³êàâèé) êîæíà ëþäèíà. Äîáðà ñëàâà (äîðîãèé)
çà ãðîø³. (Íàð. òâîð÷.) Âðàíö³ ðîñà (áóéíèé), í³æ âäåíü. Âæå íå òà
áëàêèòü íàä íàìè, âæå (êîðîòêèé) ñòàëè äí³.
6. Ïðî÷èòàéòå. Ïîð³âíÿéòå ïîäàí³ ñëîâà çà îçíàêàìè, ùî âêàçàí³ â äóæêàõ.
Çàïèø³òü.
Çðàçîê. Ëèñèöÿ ³ âîâê (ñïðèòí³ñòü). Ëèñèöÿ ñïðèòí³øà çà âîâêà.
Ëèñèöÿ ñïðèòí³øà, í³æ âîâê.
Çèìà ³ ë³òî (òåìïåðàòóðà). Âîëãà ³ Äí³ïðî (äîâæèíà). Âðàí÷à ³ Ãîâåðëà
(âèñîòà öèõ ã³ð). Çîëîòî ³ ñòàëü (âàãà). Çîëîòî ³ ñð³áëî (ö³íà). Òèæäåíü ³
äîáà (òðèâàë³ñòü). Â³ñê ³ êàì³íü (òâåðä³ñòü/ì’ÿê³ñòü). Ìåä ³ öóêîð
(ñîëîäê³ñòü). Âóã³ëëÿ ³ ñàæà (ð³âåíü ÷îðíîòè). Áðàò ³ ñåñòðà (â³ê).
• Ç’ÿñóéòå, ÿêå ôîíåòè÷íå ÿâèùå â³äáóâàºòüñÿ ïðè çì³í³ âèä³ëåíîãî
ñëîâà. Íàçâ³òü îðôîãðàìó.
Äåÿê³ ïðèêìåòíèêè óòâîðþþòü âèùèé ñòóï³íü â³ä ³íøî¿ îñíîâè:

âåëèêèé – á³ëüøèé äîáðèé – ë³ïøèé
ìàëèé – ìåíøèé ïîãàíèé – ã³ðøèé
7. Ñêàæ³òü, ÷è ìîæíà óòâîðèòè ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ â³ä ïîäàíèõ ïðèêìåòíèê³â.

Ïðåäîáðèé, âèøíåâèé, òèõåñåíüêèé, õèòðóâàòèé, óëüòðà÷åðâîíèé,
æîâòàâèé, âîðîíèé, äîâæåëåçíèé, ÿñíåíüêèé, ñòàðåçíèé, ñòðàøåííèé,
êàøòàíîâèé, ñèíþâàòèé, àðõ³ìóäðèé, áîñèé, ãîëèé, í³ìèé, ëèñèé,
ïðàäàâí³é, çàâèñîêèé.
Íå ìàþòü ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ òàê³ ÿê³ñí³ ïðèêìåòíèêè:
1)íàçâè ìàñòåé òâàðèí: ãí³äèé, ÷àëèé, âîðîíèé;
2)íàçâè êîëüîð³â, óòâîðåí³ çà êîëüîðîì ïåâíèõ ïðåäìåò³â: ìàëèíîâèé,
øîêîëàäíèé, áóçêîâèé;
3)ïðèêìåòíèêè ç ïðåô³êñàìè ïðå-, ïðà-, çà-, óëüòðà-, àðõ³- òà ñóô³êñàìè
-åíüê- -åñåíüê-, -åçí-, -åíí-, -óâàò-, -þâàò-, -àâ-;
4)íàçâè àáñîëþòíèõ îçíàê, òîáòî òàêèõ, ùî íå ìîæóòü âèÿâëÿòèñÿ
á³ëüøîþ àáî ìåíøîþ ì³ðîþ: ìåðòâèé, æèâèé, ñë³ïèé.
8. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå òèï ³ ñòèëü ìîâëåííÿ. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

Ë³ñ äð³ìàº, îïîâèòèé îñ³íí³ìè ÷àðàìè. Âæå áàãðÿíèëèñÿ îñèêè,
ïîâîë³ ì³íÿþ÷è ñâî¿ çåëåí³ ñóêí³ íà ÿñêðàâå ïóðïóðîâå âáðàííÿ. Âæå
çàïë³òàëè áåðåçè â ñâî¿ äîâã³ êîñè æîâòîãàðÿ÷³ ê³ñíèêè, êîðè÷íåâîþ
ñìàãîþ áðàëàñÿ ë³ùèíà. ² ò³ëüêè äóáè ñòîÿëè çåëåí³, íå ïîñï³øàþ÷è
îäÿãàòè íà çèìó ðóä³, äóáëåí³ êîæóõè.
Ïîñåðåä ë³ñó, íà çàëèò³é ñîíöåì ãàëÿâèí³ ñòî¿òü íåâåëè÷êà íà çð³ñò
ãðóøà. Ìàòè-ïðèðîäà ðÿñíî îáâ³øàëà ¿¿ ïëîäàìè. Òèñÿ÷³ ãðóøîê âèñ³ëî
101
íà ã³ëë³, ëåæàëî íà çåìë³, ìàëåíüêèõ, æîâòóâàòèõ ³ ïàõó÷èõ, í³áè
âèë³ïëåíèõ ç âîñêó... (². Öþïà)
• Ïîñòàâòå äî òåêñòó 5-6 ïèòàíü ³ äàéòå íà íèõ â³äïîâ³ä³.
• Âèïèø³òü ÿê³ñí³ ïðèêìåòíèêè. ßê³ ç íèõ íå ìàþòü ñòóïåí³â ïîð³â-
íÿííÿ?
• Â³ä 2-3 ïðèêìåòíèê³â óòâîð³òü âñ³ ìîæëèâ³ ôîðìè ñòóïåí³â ïîð³âíÿííÿ.
9. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Îçàãëàâòå éîãî. Âèçíà÷òå îñíîâíó äóìêó.
Ùîë³òà ÷åêàº íà ìåíå áàáóñÿ. ßê õîðîøå â íå¿ âë³òêó. Íàâêðóãè õàòè
çåëåí³º ðîçê³øíèé ñàäîê, äå çð³þòü íàéçàïàøí³ø³ â ñâ³ò³ ÿáëóêà, ãðóø³,
ñìîðîäèíà, ìàëèíà. ² ïîâ³òðÿ òàì ÿêåñü îñîáëèâå, ³ êâ³òè íàéìèë³ø³, ³
âîäà â êðèíèö³ íàéñìà÷í³øà. ß íàâ³òü â³ä÷óâàþ, ÿê äèõàº çåìëÿ ³
íàáèðàºòüñÿ êðàïëèñòîþ ðîñîþ.
Õàòèíà áàáóñèíà íåâåëè÷êà. Ïàíóº â í³é çàòèøîê, ñïîê³é ³ òåïëî ðóê
ëþäñüêèõ. Âïàäàþòü â îêî ñòðîêàò³ áàðâè âèøèâàíîê, ïóçàòèõ ïîäóøîê
òà ïðåñòàðà ñêðèíÿ â êóòêó. Òàê ç³ãð³âàº äóøó îòå â³ä÷óòòÿ òåïëà,
îñîáëèâî äîâãèìè ìîðîçíèìè âå÷îðàìè.
...Íåïîì³òíî ñïëèíóâ ÷àñ, íàñòàëî ë³òî. Çàçåëåí³â ñàäîê. Ñòåæèíà äî
õàòè. Ð³äíèé ïîð³ã. Òà âæå íå çóñòð³íå íà íüîìó ìåíå ìîÿ áàáóñåíüêà.
Ïîðîæíüî â õàò³, ïóñòî. Â³ä÷èíÿþ â³êíî, ÷óþ ïîäèõ ðàíêîâîãî â³òðó,
øóì òîïîëèíèõ âåðõîâ³òü, òîé æå ïòàøèíèé ñï³â, à íà ñåðö³–ñìóòîê.
Òîðêàþñÿ áàðâèñòèõ ðóøíèê³â, öèõ âèìåðåæàíèõ ðóêîòâîð³â – ³ í³áè
â³ä÷óâàþ äîòèê íàòðóäæåíèõ ñòàðå÷èõ ðóê. Ï³äõîæó äî ïðàäàâíüî¿
ñêðèí³, â³ä÷èíÿþ ¿¿ ³ íå â ñèë³ â³ä³ðâàòè çäèâîâàíîãî ïîãëÿäó: òóò ³ âèøèò³
ðóøíèêè, ³ ñîðî÷êè ãàïòîâàí³, ³ êåðñåòêà, ³ ïëàõòà, íàâ³òü ðàçîê
øèïøèíîâîãî íàìèñòà.
Äîâãî ñèä³ëà ÿ ³ äóìàëà á³ëÿ ðîçìà¿òòÿ ö³º¿ êðàñè. Íàâ³òü ïëèí ÷àñó
íå çì³ã ¿¿ çàòüìàðèòè. Øåï³ò êàëèíîâèõ ëèñòî÷ê³â çà â³êíîì íàãàäóâàâ
ïðî äáàéëèâ³ ðóêè ìî¿õ ïðåäê³â.
• Âèïèø³òü ïðèêìåòíèêè ó òðè êîëîíêè (çà ðîçðÿäàìè). Ó ÿê³ñíèõ
ïðèêìåòíèê³â âèçíà÷òå ñòóï³íü ïîð³âíÿííÿ.
• ßê³ ÿê³ñí³ ïðèêìåòíèêè íå ìàþòü ñòóïåíÿ ïîð³âíÿííÿ? ×îìó?
§ 37. Îïèñ ïðèðîäè çà êàðòèíîþ

1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, äîâåä³òü, ùî â³í íàóêîâîãî ñòèëþ.
Æèâîïèñ, ìàáóòü, ÷è íå íàéäàâí³øå ç ìèñòåöòâ, â³äîìèõ ëþäñòâó. Äî
íàøèõ äí³â ä³éøëè çîáðàæåííÿ òâàðèí ³ ëþäåé, çðîáëåí³ ùå â åïîõó
ïåðâ³ñíîãî ñóñï³ëüñòâà íà ñò³íàõ ïå÷åð.
Ç òîãî ÷àñó ìèíóëî áàãàòî òèñÿ÷îë³òü, àëå æèâîïèñ çàâæäè áóâ
íåçì³ííèì ñóïóòíèêîì äóõîâíîãî æèòòÿ ëþäèíè. Â³í ðîçïîâ³äàº ïðî
æèòòÿ, çîáðàæóº ëþäåé, ïðèðîäó, íàâêîëèøí³é ñâ³ò çà äîïîìîãîþ çîðîâèõ
îáðàç³â. Æàíð æèâîïèñó, â ÿêîìó ïðåäìåòîì çîáðàæåííÿ º ïðèðîäà, íàçè-
âàþòü ïåéçàæåì. Ïåéçàæ ìàº ïëàí. Ïðàâèé ïëàí – öå òå, ùî çîáðàæåíå
ñïðàâà, ë³âèé ïëàí – çë³âà çîáðàæåíå. Ïåðåäí³é ïëàí – òå, ùî çîáðàæåíå
áëèæ÷å äî ãëÿäà÷à, çàäí³é ïëàí – òå, ùî çîáðàæåíå äàë³.
102
• Ùî òàêå ïåéçàæ?
• ßê³ ïëàíè ìàº ïåéçàæ?
• Õòî ç õóäîæíèê³â-ïåéçàæèñò³â âàì â³äîìèé?
2. Ðîçãëÿíüòå ðåïðîäóêö³þ êàðòèíè I.Î. Ãîðîäåöüêî¿ (íà êîëüîðîâ³é âêëàäèíö³ ¹ 4).
Îïèø³òü êàðòèíó çà êîëåêòèâíî ñêëàäåíèì ïëàíîì. Ïàì’ÿòàéòå, ùî ìåòà òâîðó-
îïèñó ïðèðîäè çà êàðòèíîþ – ïåðåäàòè çàñîáàìè ñëîâà íàñòð³é êàðòèíè, à
òàêîæ ñòàâëåííÿ õóäîæíèêà ³ ñâîº äî çîáðàæóâàíîãî.
§ 38. Â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â

1. Ïîð³âíÿéòå ïðèêìåòíèêè âîãêèé, äðåâí³é. Âèä³ë³òü çàê³í÷åííÿ. ßêèì – òâåðäèì
÷è ì’ÿêèì – º ê³íöåâèé ïðèãîëîñíèé îñíîâè?
• Ùî º ñï³ëüíèì ó â³äì³íþâàíí³ ïðèêìåòíèê³â òà ³ìåííèê³â?
Çà õàðàêòåðîì ê³íöåâîãî ïðèãîëîñíîãî îñíîâè ïðèêìåòíèêè ïîä³ëÿþòüñÿ
íà òâåðäó ³ ì’ÿêó ãðóïè: òâåðäà ãðóïà: ÷åðâîíèé; ì’ÿêà: äàâí³é, áåçêðà¿é.
Óñ³ ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè íàëåæàòü äî òâåðäî¿ ãðóïè.
2. Ïîäàí³ ïðèêìåòíèêè çàïèø³òü ó äâ³ êîëîíêè çà ãðóïàìè.

Îñ³íí³é, òîð³øí³é, êîçàöüêèé, çàïàøíèé, ãðàéëèâèé, öèáàòèé, ñèí³é,
îñòàíí³é, êðèñëàòèé, äðóæí³é, äðóæíèé.
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ äâîõ îñòàíí³õ ïðèêìåòíèê³â, äîáåð³òü äî íèõ ñè-
íîí³ìè, ñêëàä³òü ç íèìè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ðå÷åííÿ.
3. Ðîçãëÿíüòå òàáëèö³ â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â òâåðäî¿ ³ ì’ÿêî¿ ãðóï.
Â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â òâåðäî¿ ãðóïè
Â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â ì’ÿêî¿ ãðóïè
103
• Çà ÷èì ìè ï³çíàºìî ãðóïó ïðèêìåòíèêà – çà ïðèãîëîñíèì îñíîâè ÷è
çàê³í÷åííÿì?
• ßê ïåðåâ³ðèòè ïðàâèëüí³ñòü íàïèñàííÿ çàê³í÷åíü ïðèêìåòíèê³â? Ïðî-
â³äì³íÿéòå ñëîâî-ïèòàííÿ ÿêèé?
• ßê³ çàê³í÷åííÿ ìàþòü ïðèêìåòíèêè ó çíàõ³äíîìó â³äì³íêó îäíèíè? Â³ä
÷îãî öå çàëåæèòü?
• Ó ÿêèõ â³äì³íêàõ ïðèêìåòíèêè ìàþòü ïàðàëåëüí³ çàê³í÷åííÿ?
• Êîëè ïèøåìî ì’ÿêèé çíàê ó â³äì³íêîâèõ ôîðìàõ îäíèíè ïðèêìåòíèê³â
ì’ÿêî¿ ãðóïè? Íàçâ³òü çàê³í÷åííÿ öèõ ïðèêìåòíèê³â.
• ßêå çàê³í÷åííÿ ó íàçèâíîìó â³äì³íêó ìíîæèíè ìàþòü ïðèêìåòíèêè
îáîõ ãðóï?
• Ïðîâ³äì³íÿéòå ïðèêìåòíèêè çàÿ÷èé, Àíäð³¿â, ïåêó÷èé, ë³òí³é,
äîâãîøè¿é. Âèä³ë³òü çàê³í÷åííÿ.
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äîáåð³òü äî íüîãî çàãîëîâîê. Ðîçêàæ³òü, ÿê³ ïèñàíêè ³

êðàøàíêè ãîòóþòü ó âàø³é ñ³ì’¿.
Êîëè íàäõîäÿòü Âåëèêîäí³ ñâÿòà, ëþäè áåðóòüñÿ çà äàâíº
ðåìåñëî – ðîçïèñóâàííÿ ïèñàíîê. Ñàì çâè÷àé ïèñàíîê ïîõîäèòü
ç ñèìâîë³÷íîãî çíà÷åííÿ ÿéöÿ, ÿêå ìàéæå ó âñ³õ íàðîä³â ñâ³òó ââàæàëîñÿ
äæåðåëîì æèòòÿ, ñèìâîëîì Ñîíöÿ.
Ñèìâîë³êà êîëüîð³â º òàêîæ äîñèòü äðåâíÿ. ×åðâîíèé êîë³ð íà
ïèñàíêàõ – öå ñèìâîë æèòòºäàéíî¿ ñèëè âåñíè, ñèìâîë â³äðîäæåííÿ.
Æîâòèé – òî êîë³ð ìàéáóòíüîãî óðîæàþ, à çíà÷èòü áàãàòñòâà. Çåëåíèé –
êîë³ð âîñêðåñ³ííÿ ïðèðîäè, áàãàòñòâà ðîñëèííîãî ³ òâàðèííîãî ñâ³òó.
(Çà Ç. Ñòàùóê)
• Ùî ñèìâîë³çóº ÿéöå? À ùî êîëüîðè íà ïèñàíêàõ?

• Çíàéä³òü ïî òðè ïðèêìåòíèêè òâåðäî¿ ³ ì’ÿêî¿ ãðóï. Âèçíà÷òå ¿õ â³ä-
ì³íîê, ãðóïó. Çàïèø³òü ðàçîì ç ³ìåííèêàìè, â³ä ÿêèõ âîíè çàëåæàòü
(ç ÿêèìè óçãîäæóþòüñÿ).
5. Ïåðåïèø³òü, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè. Óñíî ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ.

Ïðè ðîçïèñóâàíí³ ÿéöÿ êîðèñòóâàëèñÿ áäæîëèí...ì âîñêîì. Ó ðó-
ìóíñüê...õ ëåãåíäàõ áäæîë³ ïðèïèñóþòü ó÷àñòü ó ñâ³òîòâîðåíí³. Íàø³
ïðàùóðè ââàæàëè Ñîíöå ñïðàâæí...ì Îêîì Áîæ...ì. Íàâåñí³ Ñîíöå
ëàìàëî êðèæàí... ìîñòè, â³äìèêàëî çîëîò...ìè êëþ÷àìè íåáî ³ çåìëþ.
Íà ïèñàíêàõ Ñîíöå ïîçíà÷àëîñÿ ïðîìåíèñò...ì êîëîì.
(Ç. Ñòàùóê)
• Ïåðåêàæ³òü óñíî òåêñò.
104
6. Ïåðåïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Óñíî ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ ïðèêìåòíèê³â.
(Âå÷³ðí³é, ñ³ðèé) ìîðå ëÿãëî äî ñàìèõ í³ã. (À. Øâåöü) Äî (âå÷åðí³é)
çîð³ ïàëåí³ëà ÿ â òðóä³. (ßí. Êóïàëà) (Âå÷³ðí³é) ïðîõîëîäîþ ïîâ³ÿëî
ç áàéðàêó. (Ì. Êîöþáèíñüêèé) ² (øèðîêèé) äîëèíó, ³ (âèñîêèé) ìîãèëó,
³ (âå÷³ðí³é) ãîäèíó, ³ ùî ñíèëîñü, ãîâîðèëîñü, íå çàáóäó ÿ. (Ò. Øåâ÷åíêî)
(Á³ëîëèöèé) ì³ñÿöü òèõî ïëèâ (âå÷³ðí³é) íåáîì... (Á. Ãð³í÷åíêî)
• Ïðèêìåòíèêè âå÷³ðí³é ³ ñ³ðèé ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
Ðîçá³ð ïðèêìåòíèêà ÿê ÷àñòèíè ìîâè

Ïîñë³äîâí³ñòü ðîçáîðó
I. ×àñòèíà ìîâè. Çàãàëüíå çíà÷åííÿ.
II. Ïî÷àòêîâà ôîðìà (íàçèâíèé â³äì³íîê îäíèíè ÷îëîâ³÷îãî ðîäó).
III. Ìîðôîëîã³÷í³ îçíàêè:
à) ÿê³ñí³, â³äíîñí³ ÷è ïðèñâ³éí³;
á) ïîâíà ÷è êîðîòêà ôîðìà;
â) ñòóï³íü ïîð³âíÿííÿ (äëÿ ÿê³ñíèõ);
ã) ð³ä, ÷èñëî, â³äì³íîê;
´) ãðóïà (òâåðäà ÷è ì’ÿêà).
IV. Ñèíòàêñè÷íà ðîëü ó ðå÷åíí³.
Ïðàâäà ñâ³òë³øà çà ñîíöå. (Íàð. òâîð÷.)
Ñâ³òë³øà – ïðèêìåòíèê, íàçèâàº îçíàêó. Ïî÷àòêîâà ôîðìà – ñâ³òëèé.
Çà çíà÷åííÿì ÿê³ñíèé; âèùèé ñòóï³íü ïîð³âíÿííÿ; æ³íî÷èé ð³ä, íàçèâíèé
â³äì³íîê îäíèíè, òâåðäà ãðóïà. Â ðå÷åíí³ âèêîíóº ðîëü ³ìåííî¿ ÷àñòèíè
ñêëàäåíîãî ïðèñóäêà.
Ñâ³òë³øà – ïðèêì., îçíàêà ïðåäì., ïî÷.ô. – ñâ³òëèé, ÿê³ñí., âèù.
ñòóï., æ.ð., Í.â., îäí., òâ.ãð., ÷àñò. ïðèñóäêà.
7. Ïîì³ðêóéòå, íà ÿê³é ï³äñòàâ³ ïîäàí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ ìîæíà çàïèñàòè â äâ³

êîëîíêè. Çàïèø³òü, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè.
Òèõ... íî÷³, ñòðóíê...é þíàê, Ñòåïàíîâ... çîøèòè, ÷³òê...ìè
ïðîïîçèö³ÿìè, ãëóõ...é êóò, ñòîðîíí...ì ëþäÿì, òüìÿí...ìè î÷èìà,
ñêðèïó÷...ì ãîëîñîì, íàéïîøèðåí³ø...ìè çâè÷àÿìè.
8. Ñêëàä³òü îïèñ çîâí³øíîñò³, âèêîðèñòîâóþ÷è ïîäàí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ â íåïðÿ-

ìèõ â³äì³íêàõ.
Ñåðåäí³é íà çð³ñò, øèðîêîïëå÷èé ä³ä, ñ³ðà ãóñòà ùåòèíà, âåëèêèé
ãà÷êóâàòèé í³ñ, ïèøí³ êîøëàò³ âóñà, ìàëåíüê³ î÷èö³, äèêóâàòèé,
ïðîòå ðîçóìíèé ïîãëÿä, äîâãîøè¿é ä³äóãàí.
• Äâà áóäü-ÿêèõ ïðèêìåòíèêè ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
105
§ 39. Ñïîñîáè òâîðåííÿ ïðèêìåòíèê³â
1. Ïðèãàäàéòå â³äîì³ âàì ñïîñîáè ñëîâîòâîðåííÿ. Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ òâîðåííÿ ïðèêìåòíèê³â.
3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. ×è ìîæíà éîãî ââàæàòè òåêñòîì õóäîæíüîãî ñòèëþ? ×îìó?

Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ â³í íàëåæèòü?
Çîëîòèì òåïëîì ïðîíèçàíå âåñíÿíå ïîâ³òðÿ. Éîãî ëàñêàâ³ âîëîêîíöÿ,
éîãî îêñàìèòîâà ïðÿæà âêóòóþòü ìî¿ áàæàííÿ, ³ âîíè ïî÷èíàþòü ñâ³-
òèòèñÿ íåçâè÷àéíèì ñâ³òëîì, íà÷å çðîñëè íå â ìî¿é äóø³, à â ñàìîìó
ïîâ³òð³ ö³º¿ ùàñëèâî¿ âåñíè.
Ñòîÿòü âåðáè, îïóøåí³ çåëåíåíüêèì ëèñòÿì, ³, çäàºòüñÿ, ÷óþòü ñïëåñêè
æóðàâëèíèõ ñóðåì ó ï³äíåáåññ³, ëåãåíüêèé, áåíòåæíèé ïåðåäçâ³í –
ïðîçîðèé, êðèøòàëåâèé. (ª. Ãóöàëî)
• Âêàæ³òü ïîõ³äí³ ïðèêìåòíèêè. Âèçíà÷òå ñïîñ³á ¿õ òâîðåííÿ.
• Âèä³ëåí³ ïðèêìåòíèêè ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
4. Çàì³í³òü ³ìåííèêè ïðèêìåòíèêàìè ³ çàïèø³òü óòâîðåí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ. ßêèì
ñïîñîáîì ñëîâîòâîðó âè ñêîðèñòàºòåñÿ?
Öâ³ò àêàö³¿. Ë³ñ, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç áóêó. Áåðåã, ÿêèé âêðèòèé ñêåëÿìè.
Ñòàòóåòêà ç ìàðìóðó. Äîðîãà, ÿêà ïîêðèòà êàì³ííÿì. Áóäèíîê, âèêëàäå-
íèé ç öåãëè. Ìàñëî, âèãîòîâëåíå ç âåðøê³â. Ñï³äíèöÿ, ïîøèòà ç çàìø³.
• Ïîçíà÷òå ñóô³êñè ïðèêìåòíèê³â.
• Ñêëàä³òü äâà ðå÷åííÿ ç óòâîðåíèìè â³ä âèä³ëåíèõ ñë³â ïðèêìåòíèêàìè.
Âèçíà÷òå ¿õ ñèíòàêñè÷íó ðîëü.
5. Ïðî÷èòàéòå. ×è ëþáèòå âè çàëèøàòèñÿ íàîäèíö³ ç ïðèðîäîþ? ßê âïëèâàº ¿¿
êðàñà íà âàøå æèòòÿ?
Çà â³êíîì òàê âåñåëî ñï³âàþòü ïòàõè, òðàâíåâå ïîâ³òðÿ íàïîºíå
àáðèêîñîâèì, ÿáëóíåâèì, âèøíåâèì òà ãðóøåâèì àðîìàòàìè, ³ ìåí³
õî÷åòüñÿ ÿêíàéøâèäøå âèéòè íà âóëèöþ.
Ìè ñüîãîäí³ ïèñàòèìåìî òâ³ð ïðî òðàâíåâ³ äí³, êðàñó ð³äíî¿ ïðèðîäè.
² ÿ õî÷ó ïîáóòè íà ñàìîò³ ç âîëîøêîâèì íåáîì, ðîìàøêîâîþ ãàëÿâèíîþ,
êàøòàíîâèì â³òòÿì, êëåíîâèì îêñàìèòîâèì ëèñòÿì, áî òàêî¿ øîâêîâî¿
ñîêîâèòî¿ òðàâèö³, òàêîãî á³ëî-ðîæåâîãî êîëüîðó ñàäê³â ³íøî¿ ïîðè ðîêó
íå ïîáà÷èø. Òîä³ ÿ ç ðîáîòîþ âïîðàþñü êðàùå.
• Çâåðí³òü óâàãó íà ïðèêìåòíèêè ç ñóô³êñàìè -îâ-, -åâ-. Ïðîàíàë³çóéòå,
êîëè ïèøåìî ñóô³êñè -îâ-, à êîëè -åâ-(-ºâ-).
106
Ç ñóô³êñîì -îâ- ïèøóòüñÿ ïðèêìåòíèêè:
1) ÿêùî òâ³ðíà îñíîâà ¿õ çàê³í÷óºòüñÿ íà òâåðäèé ïðèãîëîñíèé (êð³ì æ,
÷, ø íåçàëåæíî â³ä íàãîëîñó): æèð – æèðîâ é, áåðåçà – áåðçîâèé,
ÿñåí – ñåíîâèé;
2) ÿêùî íàãîëîñ ïàäàº íà çàê³í÷åííÿ: ìåæà – ìåæîâ é, á³é – áîéîâ é,
äîù – äîùîâ é.
Ñóô³êñ -åâ- ó ïðèêìåòíèêàõ ïèøåòüñÿ, ÿêùî ¿õ òâ³ðíà îñíîâà çàê³í÷óºòüñÿ
íà ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé: òðâåíü – òðàâíâ èé; òà íà æ, ø, ÷, ÿêùî íàãîëîñ
ïàäàº íà îñíîâó: ïëþø –ïëøåâèé.
Ç ñóô³êñîì -ºâ- âæèâàþòüñÿ ïðèêìåòíèêè, óòâîðåí³ â³ä ³ìåííèê³â ç ê³í-
öåâèì îñíîâè é àáî íà ïîäîâæåíèé ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé, à íàãîëîñ ïàäàº
íà îñíîâó: ñóòü-ñóòòºâèé, àëþìí³é-àëþìí³ºâèé.
Ïàðàëåëüí³ ôîðìè ìàþòü ïðèêìåòíèêè ãðîøâèé – ãðîøîâ é, æèòòâèé –
æèòòüîâ é, áî ìàþòü ð³çí³ íàãîëîñè.
Îðôîãðàìà
Áóêâè î, å, º â ñóô³êñàõ ïðèêìåòíèê³â -îâ-, -åâ-, -ºâ-:
äîùîâèé, ìèòòºâèé.
6. Ïðî÷èòàéòå. Âèçíà÷òå, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ñóô³êñ³â óòâîðåí³ ïðèêìåòíèêè.

Ïîðÿä çàïèø³òü òâ³ðíå ñëîâî. Âèä³ë³òü îðôîãðàìè ó ñóô³êñàõ. Ïîñòàâòå çíàê
íàãîëîñó ó ñëîâàõ.
Àêàö³ºâèé, áóçêîâèé, ìàðìóðîâèé, ïàð÷åâèé, çàìøåâèé, áîðùåâèé,
ïåðöåâèé, âåðøêîâèé, ò³íüîâèé, õìåëüîâèé, êâàðöîâèé, ïëå÷îâèé,
ãàéîâèé, íàñ³ííºâèé, çíà÷åííºâèé, êðàéîâèé.
• Ç âèä³ëåíèìè ïðèêìåòíèêàìè ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ââåä³òü ¿õ
ó ðå÷åííÿ.
7. Ïîãðóïóéòå ³ âèïèø³òü ïðèêìåòíèêè ç ñóô³êñàìè íà ïîçíà÷åííÿ:

à) ïåñòëèâîãî â³äò³íêó; á) ïåâíî¿ ïîä³áíîñò³; â) çá³ëüøåííÿ ïåâíî¿
îçíàêè; ã) ñõèëüíîñò³ äî ïåâíî¿ ä³¿; ´) íåïîâíî¿ ì³ðè îçíàêè.
-óâàò -(-þâàò-)
-åíüê- Á³ëóâàòèé, çåëåíóâàòèé, á³ëåíüêèé, ïîâ-
-åñåíüê- í³ñ³íüêèé, çëîä³éêóâàòèé, ñîëîäêóâàòèé,
-³ñ³íüê- øèðîêóâàòèé, ¿æàêóâàòèé, ãîðëàñòèé, ëîáà-
-þñ³íüê- òèé, çàâèäþùèé, çëþ÷èé, òîíþñ³íüêèé,
-àñò- ´ëåþâàòèé, çàãðåáóùèé, âîâêóâàòèé, òâåð-
-åçí- äþ÷èé, äð³áíåíüêèé, äð³áíåñåíüêèé, äð³áí³-
-ó÷-(-þ÷-) ñ³íüêèé, äð³áíþñ³íüêèé, ñòðàøíþùèé, òîâ-
-óù-(-þù-) ñòþùèé, øàõðàþâàòèé.
• Ç ÿêîþ ìåòîþ âæèâàþòüñÿ òàê³ ïðèêìåòíèêè? Âèçíà÷òå ¿õ ðîçðÿä çà

çíà÷åííÿì.
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ âèä³ëåíèõ ñë³â. Ñêëàä³òü ç íèìè ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
107
8. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ùî âàì â³äîìî ïðî Çàïîð³çüêó Ñ³÷? Õòî ç ìîëäîâñüêèõ
ãîñïîäàð³â ÷èíèâ îï³ð òóðêàì ³ òàòàðàì?
Óêðà¿íñüêèé íàðîä ÷èíèâ ãåðî¿÷íèé îï³ð òóðåöüêèì ³ òàòàðñüêèì
çàãàðáíèêàì. Ïî÷åñíå ì³ñöå â áîðîòüá³ ïîñ³äàº óêðà¿íñüêå êîçàöòâî. Ç
÷àñó ñâîãî âèçâîëåííÿ Çàïîð³çüêà Ñ³÷ ñòàëà îïîðíèì ïóíêòîì, â³éñüêîâîþ
áàçîþ äëÿ âèñòóï³â ïðîòè âîðîã³â. Çãîäîì êîçàöòâî îðãàí³çóâàëî ñóõîïóòí³
é ìîðñüê³ ïîõîäè íà Êðèìñüêèé ï³âîñòð³â òà íà âîëîä³ííÿ ñóëòàíñüêî¿
Òóðå÷÷èíè. (Ç ï³äðó÷íèêà)
• Âèïèø³òü ïðèêìåòíèêè ³ç ñóô³êñàìè -ñüê-, -çüê-, -öüê-.
• Â³ä ÿêèõ òâ³ðíèõ îñíîâ ³ ÿêèì ñïîñîáîì âîíè óòâîðåí³? Îáμðóíòóéòå
çì³íè ïðèãîëîñíèõ.
I. Ïðè òâîðåíí³ ïðèêìåòíèê³â íà -ñüê- â³äáóâàþòüñÿ òàê³ çì³íè ïðèãîëîñíèõ:

1) ã, æ, ç + -ñüê(èé) = -çüê(èé): Ïðàãà-ïðàçüêèé
2) ê, ÷, ö + -ñüê (èé) = -öüê (èé): êîçàê-êîçàöüêèé
3) õ, ø, ñ + -ñüê(èé) = -ñüê (èé): òîâàðèø -òîâàðèñüêèé
Âèíÿòêè: òþðê-òþðêñüêèé, êàçàõ-êàçàõñüêèé, áàñê-áàñêñüêèé.
9. Â³ä ïîäàíèõ ³ìåííèê³â óòâîð³òü ïðèêìåòíèêè. Ïîÿñí³òü ¿õ ïðàâîïèñ.

Îäåñà, Ïðàãà, Ðèãà, ÷åõ, Äí³ñòåð, Çàïîð³ææÿ, òîâàðèø, Âîëèíü,
Ìèêîëà¿â, ×åðêàñè, Êèøèí³â, Áåëüö³, Îêíèöÿ, Óíãðè, Áóã, Ïàðèæ, êàçàõ,
âàðÿã, òþðê, ã³ãàíò.
• Ç ïðèêìåòíèêàìè, óòâîðåíèìè â³ä âèä³ëåíèõ ñë³â, ñêëàä³òü ñëîâî-
ñïîëó÷åííÿ ³ ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ.
10. Çàì³í³òü âèä³ëåí³ ñëîâà â³äïîâ³äíèìè ïðèêìåòíèêàìè. Ïîÿñí³òü, ÿêèì ñïîñî-

áîì âîíè óòâîðåí³. Ïðàâîïèñ ïåðåâ³ðòå çà îðôîãðàô³÷íèì ñëîâíèêîì.
Çðàçîê. Çàâäàííÿ, ùî ìàº áóòè âèêîíàíî â ïåðøó ÷åðãó – ïåð-
øî÷åðãîâå çàâäàííÿ.
1. Ïðàïîð, â ÿêîìó îäíà ÷àñòèíà æîâòîãî, à ³íøà – áëàêèòíîãî
êîëüîðó. 2. Ñëîâíèê, â ÿêîìó ðîñ³éñüê³ ñëîâà ïåðåêëàäåí³ óêðà¿íñüêîþ
ìîâîþ. 3. Ë³òàê ç òðüîìà ìîòîðàìè. 4. Åêñïåäèö³ÿ íà äâà òèæí³.
5. Çàâîä, íà ÿêîìó âàðÿòü öóêîð. 6. Ä³â÷èíà ç ÷îðíèìè î÷èìà. 7. Í³ôåðò³ò³
ç äîâãîþ øèºþ.
11. Âèçíà÷òå ñïîñ³á òâîðåííÿ ïðèêìåòíèê³â (óñíî). Çàïèø³òü ¿õ çà çðàçêîì.
Âèä³ë³òü ñëîâîòâ³ðí³ ÷àñòèíè.
Çðàçîê. Áåçê³íå÷íèé – ïðåô³êñàëüíî-ñóô³êñàëüíèé.

Ïåðåäâèõ³äíèé, áåçïîâîðîòíèé, áåçêðà¿é, ì³æíàðîäíèé, ïðèñàäèáíèé,
ïðèêîðäîííèé, ïðå÷èñòèé, äîáðîçè÷ëèâèé, òåìíî-çåëåíèé, çîëîòàâèé,
ïðàâäèâèé, çàâòðàøí³é, äîáðîïîðÿäíèé, ï’ÿòèïîâåðõîâèé.
• Ç âèä³ëåíèìè ïðèêìåòíèêàìè ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ââåä³òü ¿õ
ó ðå÷åííÿ.
• Çðîá³òü ôîíåòè÷íèé àíàë³ç ñëîâà áåçêðà¿é.
108
§ 40. Òâ³ð-îïèñ ïðèðîäè çà âëàñíèì
ñïîñòåðåæåííÿì
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñòè. Ç’ÿñóéòå òèï ìîâëåííÿ òà ñòèëü, ÿêèì ¿õ íàïèñàíî.
Äîáåð³òü çàãîëîâêè.
Íàä³éøîâ òåïëèé òèõèé, ðîæåâèé, ë³òí³é âå÷³ð. Îñü ãàñíóòü âæå
îñòàíí³ ïðîìåí³ ñîíöÿ, ³ çåìëþ ïîâîë³ îãîðòàº í³÷íà ï³òüìà ³ ïðîõîëîäà.
Íåáî âêðèâàºòüñÿ áåçë³÷÷þ áëèñêó÷èõ ç³ðîê, à çãîäîì ³ á³ëîëèöèé ì³ñÿöü
âèïëèâàº íàä îáð³ºì.
ßê ãàðíî áóâàº â òàêèé òèõèé í³÷íèé ÷àñ ïëèñòè ð³÷êîþ íà ÷îâí³!
Äèâèøñÿ âãîðó – òàì ñâ³òÿòü òîá³ íåáåñí³ çîð³. Ãëÿíåø óíèç, íà âîäó,
³ òàì ñâ³òÿòü òîá³ í³æí³ çîð³. Âãîð³ ïëèâå çîëîòèé ì³ñÿöü. Òèõå ïëåñî
ð³êè, íà÷å âåëåòåíñüêå ëþñòðî, â³äáèâàº â ñîá³ âñþ íåáåñíó äàëå÷³íü.
(Çà Ì. Âîâ÷îê)
• ßêèé íàñòð³é ïåðåäàº óðèâîê? ßê³ õóäîæí³ çàñîáè º òóò íàéâàæëèâ³-
øèìè? ×è ïåðåäàþòü âîíè ñòàâëåííÿ ïèñüìåííèö³ äî îïèñàíîãî?
ßê?
• Ïðèãàäàéòå, ùî º «äàíèì» òà «íîâèì» ó òåêñòàõ-îïèñàõ. Âèçíà÷òå
«äàíå» òà «íîâå» â òåêñò³-îïèñ³.
II. Ë³ñ ñòîÿâ ñïóñòîøåíèé ³ äèêèé, ðîçõðèñòàíèé. Â³í óâåñü ïî÷îðí³â,

ÿê ðîçá³éíèê, ³, ìîâ ìå÷àìè, ñ³÷å âñ³ áîêè ãîëèì ã³ëëÿì. Ëþòî íàë³òàº
íà íüîãî â³òåð, ðâå éîãî, ñìè÷å ç óñ³õ áîê³â, øàïêó çîëîòó ç ãîëîâè çâî-
ë³êàº, çðèâàº ç ë³ñó ìàëüîâàíå ìàíàòòÿ, øïóðëÿº ï³ä íîãè... Ïî ðîâàõ
ïî êîë³íî ëåæèòü òîãî êîëüîðîâîãî øìàòòÿ.
(Çà Ñ. Âàñèëü÷åíêîì)
I²². Âãîð³ ëàòêîþ ïàëàº æîâòîãàðÿ÷å íåáî âå÷îðà. Õîëîäíî, í³ìî
äèâëÿòüñÿ òåìíî-ñèâèìè øèáêàìè â³êíà. Â³òåð æåíå íåáîì êó÷óãóðè
æîâòî-á³ëèõ õìàð, ïåðåâåðòàº íèìè, ÿê ïåðèíàìè, ñ³º õìàðÿíèì áîðîøíîì
ïî íåáåñí³é áëàêèò³. ² îò ñèâèé-ñèâèé òà ðîæåâèé, ÿê ä³äóñü çî ñíó, ðàíîê.
(Â. Âèííè÷åíêî)
• Ðîçãëÿíüòå êîëüîðîâó âêëàäèíêó ¹ 5. Ó ÷îìó, íà âàøó äóìêó, ïðè-
âàáëèâ³ñòü îïèñó? Çàâäÿêè ÿêèì õóäîæí³ì çàñîáàì âäàëîñÿ ð³çíèì
ïèñüìåííèêàì ³ õóäîæíèêàì ñòâîðèòè òàê³ æèâ³ êàðòèíè ïðèðîäè?
• Äîáåð³òü åï³òåòè òà ïîð³âíÿííÿ äî ïîäàíèõ ñë³â. Çàïèø³òü ñëîâî ³
îçíà÷åííÿ äî íüîãî ÿê «äàíå» òà «íîâå» ó äâà ñòîâï÷èêè.
Áåðåçà, íåáî, ð³÷êà, ë³ñ, ãàëÿâèíà, ñîíöå, â³òåð.
• Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ, â ÿêèõ ³ìåííèêè áóëè á ïåðñîí³ô³êîâàí³
(«îæèâëåí³»).
2. Ïðèãàäàéòå ñâî¿ âðàæåííÿ â³ä ñï³ëêóâàííÿ ç ïðèðîäîþ. Êîëåêòèâíî ñêëàä³òü

óñíèé òâ³ð ïðî åêñêóðñ³þ äî ë³ñó.
3. Íàïèø³òü òâ³ð-îïèñ çà îäí³ºþ ³ç òåì «Ë³òí³é (çèìîâèé) ðàíîê», «Ë³ñ âë³òêó

(âçèìêó)», «Ë³ñ âîñåíè», «Ì³é óëþáëåíèé êóòî÷îê ïðèðîäè», «ßêèì ÿ áà÷èâ
(-ëà) íåáî âðàíö³?».
109
§ 41. Íàïèñàííÿ Í, ÍÍ ó ïðèêìåòíèêàõ
1. Çðîá³òü ñëîâîòâ³ðíèé àíàë³ç ïîäàíèõ ñë³â. Íàçâ³òü òâ³ðíó îñíîâó äëÿ êîæíîãî
ñëîâà. Ïîÿñí³òü, ÷îìó â îäíèõ ïðèêìåòíèêàõ íà ìåæ³ êîðåíÿ ³ ñóô³êñà
ïèøåòüñÿ íí, à â ³íøèõ í.
Îñ³íí³é, àæóðíèé, çàë³çíèé, ñàìàííèé.
2. Ïîäàí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ ââåä³òü ó ðå÷åííÿ. Ï³äêðåñë³òü ïðèêìåòíèêè. Ïîÿñí³òü
¿õ ïðàâîïèñ.
1. Ñâÿùåííèé îáîâ’ÿçîê. 2. Ñóìë³ííà ïðàöÿ. 3. Øàëåíà øâèäê³ñòü.
4. Ëëÿíå (àáî ëüíÿíå) ïîëîòíî. 5. Âîãíÿíèé ñòîâï. 6. Ñòàðàííèé øêîëÿð.
ÍÍ ïèøåìî ó ïðèêìåòíèêàõ:
1. Óòâîðåíèõ â³ä ñë³â ç îñíîâîþ íà í: ïîëèí-ïîëèííèé, ê³íü-ê³ííèé;
2. Ç ïðåô³êñîì íå- ³ íàãîëîøåíèìè ñóô³êñàìè -àíí-(-ÿíí-) -åíí-:
íåñêàçííèé, íåçë³÷ííèé;
3. Â îêðåìèõ ïðèêìåòíèêàõ ç íàãîëîøåíèìè ñóô³êñàìè -àíí-(-ÿíí-), -åíí-,
ùî âêàçóþòü íà íåìîæëèâ³ñòü ä³¿ àáî çá³ëüøåíó îçíàêó: çäîðîâííèé,
ïðèòàìííèé, ñâÿùííèé.
Â ³íøèõ ïðèêìåòíèêàõ ó ñóô³êñàõ -í-, -åí-, -àí-(-ÿí-), -èí-(-³í-) áóêâà í íå
ïîäâîþºòüñÿ: øàëåí èé, ñêàæåíèé, îëîâ’ÿíèé, äîâãîæäàíèé, äåðåâ’ÿíèé,
îðëèí èé, çì³¿í èé.
Îðôîãðàììà
-í- ³ -íí- ó ïðèêìåòíèêàõ: îñ³íí³é, ãðå÷àíèé.
3. Â³ä ïîäàíèõ ñë³â óòâîð³òü ñï³ëüíîêîðåíåâ³ ïðèêìåòíèêè. Ïîçíà÷òå ñóô³êñè.

Óòâîðåí³ ïðèêìåòíèêè ââåä³òü ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ (óñíî).
Òóìàí, ñð³áëî, ³ì’ÿ, êðèãà, çàë³çî, ïîâ³òðÿ, ìîðîç, êàì³íü, äåðåâî,
Ð³çäâî, õâèëèíà, îëîâî, ñêëî, ñ³íè, æèòî.
4. Â³ä êîæíîãî ïåðøîãî ³ìåííèêà óòâîð³òü ïðèêìåòíèê. Âèä³ë³òü ñóô³êñ. Ç ïðèê-
ìåòíèêîì ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
Çðàçîê. Ãîëóá, ÿéöå – ãîëóáèíå ÿéöå.
1. Ëèìîí, ñèðîï. 2. Ãëèíà, ïîñóä. 3. Ö³íà, òîâàð. 4. Çë³ñòü, ïîðóøíèê.
5. Êîìàð, ïèñê. 6. Îõîðîíà, ïóíêò. 7. Êàïîñòü, ï³äë³òîê. 8. Ñîí, ð³÷êà.
9. Ëåá³äü, ï³ñíÿ. 10. Ñòàðîâèíà, çâè÷àé. 11. Òåëåôîí, ñòàíö³ÿ.
5. Ïåðåïèø³òü. Âèä³ë³òü îðôîãðàìó «-í- ³ -íí- ó ïðèêìåòíèêàõ». Ïîñòàâòå çíàê
íàãîëîñó.
Íåç÷èñë(åíí, åí)èé, íåñê³í÷(åíí, åí)èé, íåïðèìèð(åíí, åí)èé, íåäî-
òîðê(àíí, àí)èé, çä³éñí(åíí, åí)èé, ñâÿù(åíí, åí)èé, øèðî÷(åíí, åí)èé,
âèñî÷(åíí, åí)èé, ñêë(ÿíí, ÿí)èé, ãðå÷(àíí, àí)èé, òîâñò(åíí, åí)èé, ïðè-
òàì(àíí, àí)èé, áåçäîã(àíí, àí)èé.
• Îçíàéîìòåñÿ ç³ ñëîâíèêîâèìè ñòàòòÿìè.
Íåçð³âí ííèé – âèíÿòêîâèé, îñîáëèâèé,

íåçâè÷àéíèé.
Íåçð âíÿíèé – òîé, ÿêîãî íå çð³âíÿëè.
110
• Ñêëàä³òü ñëîâíèêîâ³ ñòàòò³ äî ñë³â íåñêçàíèé ³ íåñêàçííèé.
• Ç âèòëóìà÷åíèìè ñëîâàìè ñêëàä³òü ðå÷åííÿ. Îäíå ³ç ðå÷åíü ðîçáåð³òü
çà éîãî ÷ëåíàìè.
6. Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå òåêñò. Îáãîâîð³òü éîãî çì³ñò. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

Ïîíÿòòÿ Áàòüê³âùèíè äëÿ êîæíîãî ç íàñ íåðîçðèâíî ïîâ’ÿçàíå ç
îáðàçàìè ¿¿ áëàãîñëîâåííî¿ ïðèðîäè. Òóìàííèé ðàíîê ³ îñ³íí³é äåíü,
êóêóðóäçÿíå ïîëå ³ íåñê³í÷åíí³ ëàíè âèíîãðàäíèê³â, ñîëîâ’¿íèé ãàé ³
âèøíåâèé ñàäîê – óñå öå çëèâàºòüñÿ â ºäèíèé îáðàç ð³äíîãî êðàþ. Ó
ïðèðîä³ âñå ò³ñíî ïîâ’ÿçàíå ì³æ ñîáîþ. ßêùî ìåðçåíí³ êëóáè äèìó ³
ñò³÷í³ âîäè çàáðóäíþþòü ïîâ³òðÿ ³ ð³÷êè, ñòðàæäàº íå ò³ëüêè æèòòºäàéíà
ïðèðîäà – õâîð³º ³ ñòðàæäàº ëþäèíà.
Ëþäèíà íà ïðåíåïîðî÷í³é çåìë³ âæå çíèùèëà ïîíàä 270 âèä³â äèêèõ
òâàðèí. Ñåðéîçíî ïîñòðàæäàâ ³ ðîñëèííèé ñâ³ò. Òîìó Ì³æíàðîäíà
îõîðîííà ñï³ëêà ïðèðîäè âèäàº ×åðâîíó êíèãó, êóäè çàíåñåí³ ð³äê³ñí³ ³
çíèêàþ÷³ âèäè êîëèñü ÷èñëåííèõ òâàðèí òà íåçáàãíåííèõ ðîñëèí. ² íå ëèøå
áåçâèíí³ òà áåççàõèñí³ òâàðèíè ïîòðàïèëè äî öüîãî ñïèñêó: òóò ³ çäðîâåí-
íèé íîñîðiã, ³ íåçð³âíÿííèé çà øâèäê³ñòþ ãåïàðä, ³ íåïîäîëàííèé òèãð.
• Âèïèø³òü ç òåêñòó ïðèêìåòíèêè ðàçîì ç ³ìåííèêàìè. Ï³äêðåñë³òü â
íèõ ñóô³êñè. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ í ³ íí.
7. Çãðóïóéòå ïîäàí³ ïðèêìåòíèêè çà ïðàâèëàìè âæèâàííÿ -í- ³ -íí-.

×àâó..èé, îñòà..³é, îðë...èé, ï³ùà...èé, ãëèíÿ...èé, íåçäîëà...èé,
øàëå...èé, ïîëè...èé, äå...èé, ñî...èé, çâ³ðè...èé, ñîëîâ’¿...èé, áóêâå...èé,
ñóâåðå...èé, ï³ñå...èé, äèì...èé, áàøòà...èé, ñòàðà...èé, ñòðàøå...èé,
ñâÿùå...èé, ñîáîëè...èé, ïîçèòèâ...èé, ñêëÿ...èé, ÷èñëå...èé, íåçä³éñíå...èé,
çì³¿...èé, îëîâ’ÿ...èé, ñèëå...èé, áåçïðè÷è...èé.
• Ç áóäü-ÿêèìè òðüîìà ñëîâàìè ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ. Äâà ïðèê-
ìåòíèêè ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
§ 42. Ïðàâîïèñ ÍÅ ç ïðèêìåòíèêàìè

1. Ïîì³ðêóéòå ³ äàéòå â³äïîâ³äü, ÷îìó â ïåðøîìó ñòîâï÷èêó íå ïèøåòüñÿ ç
ïðèêìåòíèêàìè ðàçîì, à â äðóãîìó – îêðåìî. Äëÿ öüîãî çðîá³òü òàê³ ñïî-
ñòåðåæåííÿ:
• Ç’ÿñóéòå, ÷è âæèâàþòüñÿ ïðèêìåòíèêè áåç íå ó ïåðøîìó ñòîâï÷èêó.
• ×è çì³íþºòüñÿ ëåêñè÷íå çíà÷åííÿ ïðèêìåòíèê³â äîäàâàííÿì ïðåô³êñà íå?
• ×è âæèâàºòüñÿ ÷àñòêà íå äëÿ çàïåðå÷åííÿ îçíàêè?
Íåçì³ðí³ ïðîñòîðè. Íå ðàä³ñíà, à ñóìíà çâ³ñòêà.
Íåì³÷íà áàáóñÿ. Íå ëåãêà, à âàæêà âïðàâà.
Íåíàâèñíèé âîðîã. Ðîáîòà àæ í³ÿê íå âàæêà.
Íåùàñíà ñèðîòà. Çîâñ³ì íå âåëèê³ îáîâ’ÿçêè.
Íåãîëîñíà ðîçìîâà. Äàëåêî íå äîñêîíàëèé òâ³ð.
Íåáàëàêó÷èé ä³äóñü. Í³òðîõè íå ö³êàâà ðîçìîâà.
111
• Ñôîðìóëþéòå ïðàâèëà íàïèñàííÿ íå ç ïðèêìåòíèêàìè, ñâî¿ âèñíîâêè
ïåðåâ³ðòå çà òàáëèöåþ.
Íàïèñàííÿ íå ç ïðèêìåòíèêàìè
Îðôîãðàìà
Íå ç ïðèêìåòíèêàìè: íåäîâãèé, íå ÷óæèé, à ñâ³é.
2. Äîáåð³òü äî ïîäàíèõ ïðèêìåòíèê³â ïî äâà àíòîí³ìè: ïåðøèé ç ïðåô³êñîì íå-,

äðóãèé – áåç ïðåô³êñà íå-. Ñêîðèñòàéòåñü «Ñëîâíèêîì àíòîí³ì³â» Ë.Ì. Ïîëþãè.
Çðàçîê. Äîðîãèé – íåäîðîãèé, äåøåâèé.
Ãëèáîêèé, ïðîñòèé, äîáðèé, ðîçóìíèé, áàãàòèé, ìîëîäèé, ñèëüíèé,
ìèëèé, ñì³ëèâèé, âåñåëèé, äîâãèé, ìàëèé, ãàðíèé, øâèäêèé, ñìà÷íèé.
• Ç òðüîìà ïàðàìè àíòîí³ì³â ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
3. Ïåðåïèø³òü, çàì³í³òü ïðèêìåòíèêè â³äïîâ³äíèìè ñèíîí³ìàìè.
Çðàçîê. Íåâìèðóùà ñëàâà – â³÷íà ñëàâà.
Âóçüê³ âóëèö³. Íåñïðàâíèé âåëîñèïåä. Òåðì³íîâà ñïðàâà. Íåÿñí³ çâóêè.
Íåáà÷åí³ óñï³õè. Ìàëà ê³ëüê³ñòü. Ïîìèëêîâèé âèñíîâîê. Ïåêó÷èé á³ëü.
• Ç âèä³ëåíèìè ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàä³òü ðå÷åííÿ. Âñòàíîâ³òü, ÿêèìè
÷ëåíàìè ðå÷åííÿ º ïðèêìåòíèêè.
4. Çàê³í÷³òü ðå÷åííÿ, ïîÿñí³òü íàïèñàííÿ íå ç ïðèêìåòíèêàìè.

1. Äîðó÷åííÿ âèêîíàâ (íå) ñòàðèé, äîñâ³ä÷åíèé ðîá³òíèê, à ... .
2. ×óëèñÿ (íå) ñóìí³ ðîçìîâè, à ... . 3. Ðóêè áóëè (íå) ÷èñò³, à... . 4. Â³í
áóâ (íå)âèñîêîãî çðîñòó, à ... .
• Âèçíà÷òå ñïîñ³á òâîðåííÿ âèä³ëåíîãî ñëîâà.
5. Çàì³í³òü ïîäàí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ ïðèêìåòíèêàìè ç íå. Ïîÿñí³òü ¿õ ïðàâîïèñ.
Â³éñüêî, ÿêå í³õòî íå ïåðåìîæå. Áîðåöü, ÿêèé í³êîëè íå âòîìëþºòüñÿ.
Ïîäâèã, ÿêîãî ðàí³øå íå áóëî. Ó÷åíü, ó ÿêîãî ïîãàíà ïîâåä³íêà. Òîé, â³ä
ÿêîãî íå ìîæíà â³äñòóïèòèñÿ. Ñëîâî, ÿêå íå ìîæíà ïîðóøèòè. Îñîáà,
ä³ÿ ÷è ð³÷, ÿê³ íå äàþòü ïðèºìíîñò³ ëþäèí³.
• Íàïèø³òü òâ³ð-ì³í³àòþðó íà òåìó «Íåáóâàëèé ïîäâèã».
112
6. Ïðî÷èòàéòå. Âèçíà÷òå, äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ íàëåæèòü óðèâîê. ßêîãî â³í
ñòèëþ? Ïîçíà÷òå â íüîìó «äàíå» òà «íîâå».
Â³ò...ð, í...íà÷å ïàðóáîê ó (íå)ñê³í÷åíí³ì òàíö³, íà âñ³ áîêè îá...ðòàâ
ì...òåëèöþ. À âîíà òî çàõë...íàëàñü (íå)âèðàçíèì æàãó÷èì øåïîòîì, òî
ðî...òðóøóâàëà, ðî...ìåòóâàëà íàä (íå)îçîðîþ ç...ìëåþ õîëî...íó âîâíó.
Õóðòîâèíà òî õë...ñêàëà ÷àáàíñ...êèìè áàòîãàìè, òî âèòÿãóâàëà ç ñåáå
(íå)âãàìîâíå âîâ÷å âèòòÿ, òî îç...âàëàñÿ äæìåë...íèì ñìóòêîì, íåíà÷å
â...¿æäæàëà â ì...íóëîð³÷íó îñ³íü.
(Çà Ì. Ñòåëüìàõîì)
• Ñïèø³òü, âñòàâëÿþ÷è çàì³ñòü êðàïîê ïðîïóùåí³ áóêâè òà ðîçêðèâàþ÷è
äóæêè.
§ 43. Íàïèñàííÿ ñêëàäíèõ ïðèêìåòíèê³â

ðàçîì ³ ÷åðåç äåô³ñ
1. Âèçíà÷òå ñïîñ³á òâîðåííÿ âèä³ëåíèõ ïðèêìåòíèê³â. Ãðàô³÷íî ïîçíà÷òå
ñëîâîòâîð÷³ ìîðôåìè. Çâåðí³òü óâàãó, ÿê ìîæóòü ïèñàòèñÿ ïðèêìåòíèêè,
óòâîðåí³ ñêëàäàííÿì îñíîâ.
Ñîíöå ñòîÿëî íà ïåðåäâå÷³ðí³é ñìóç³, òåïåð óæå çáîêó ïðîñâ³÷óâàëèñü
æîâòîëèñò³ áåðåçè, ÷åðâîíî-æîâò³ êëåíè, òåìíî-êîðè÷íåâ³ äóáè. (Þ. ßíîâ-
ñüêèé)
2. Êîðèñòóþ÷èñü íèæ÷å ïîäàíèìè â³äîìîñòÿìè, ðîçêàæ³òü ïðî íàïèñàííÿ
ñêëàäíèõ ïðèêìåòíèê³â ðàçîì ³ ÷åðåç äåô³ñ.
Ñêëàäí³ ïðèêìåòíèêè ïèøóòüñÿ:

Ðàçîì:
1. Óòâîðåí³ â³ä ñëîâîñïîëó÷åíü, ó ÿêèõ â³ä îäíîãî ñëîâà äî ³íøîãî ìîæíà
ïîñòàâèòè ïèòàííÿ, à òîìó ñïîëó÷íèê ³ ì³æ òàêèìè ñëîâàìè íå ìîæíà
ïîñòàâèòè: ñí³ã (ÿêèé?) á³ëèé – á³ëîñí³æíèé.
2. Óòâîðåí³ â³ä äâîõ ÷è á³ëüøå ñë³â ³ º òåðì³íàìè: ãëóõèé, í³ìèé –
ãëóõîí³ìèé, ðîê³â (ñê³ëüêè?) ï’ÿòü – ï’ÿòèð³÷íèé.
3. Óòâîðåí³ â³ä ñêëàäíèõ ³ìåííèê³â, ÿê³ ïèøóòüñÿ ðàçîì: çàë³çîáåòîí –
çàë³çîáåòîííèé.
×åðåç äåô³ñ:
1. Óòâîðåí³ â³ä ð³âíîïðàâíèõ îñíîâ (¿õ ìîæíà ç’ºäíàòè ñïîëó÷íèêîì ³): ìîâà
³ ë³òåðàòóðà – ìîâíî-ë³òåðàòóðíèé; ìàøèíà ³ òðàêòîð – ìàøèííî-
òðàêòîðíèé.
2. Óòâîðåí³ â³ä ñë³â íà ïîçíà÷åííÿ â³äò³íê³â êîëüîð³â ÷è ñìàêó: ñâ³òëî-çåëåíèé,
êèñëî-ñîëîäêèé, ñí³æíî-á³ëèé, àëå: ÷åðâîíîãàðÿ÷èé (æîâòîãàðÿ÷èé).
3. Óòâîðåí³ â³ä íàçâ ñòîð³í ñâ³òó: ï³âäåííî-ñõ³äíèé, ï³âí³÷íî-çàõ³äíèé.
4. Óòâîðåí³ ïîâòîðåííÿì ñëîâà: á³ëèé-á³ëèé, á³ëèé-ïðåá³ëèé.
5. Óòâîðåí³ â³ä ñêëàäíèõ ³ìåííèê³â, ÿê³ ïèøóòüñÿ ÷åðåç äåô³ñ:
â³öå-àäì³ðàëüñüêèé (â³öå-àäì³ðàë), íüþ-éîðêñüêèé (Íüþ-Éîðê).
Îðôîãðàìà
Íàïèñàííÿ ðàçîì ³ ÷åðåç äåô³ñ ñêëàäíèõ ïðèêìåòíèê³â:
òåìíî-ñèí³é, ï’ÿòèçíà÷íèé.
113
3. Ïðî÷èòàéòå. Çàïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè, ïîäàí³ ïðèêìåòíèêè ó äâà ñòîâï÷èêè:
ïèøóòüñÿ ðàçîì; ïèøóòüñÿ ÷åðåç äåô³ñ. Îáμðóíòóéòå ¿õ íàïèñàííÿ.
Âîëå(ëþáíèé) íàðîä, (ë³òåðàòóðíî)ìóçè÷íèé êîíöåðò, (áë³äî)áóçêîâèé
êîñòþì, (íàâ÷àëüíî)âèõîâíà ðîáîòà, (ÿñêðàâî)æîâòà æîðæèíà, (ï’ÿòè)
ð³÷íà ä³â÷èíêà, (á³ëî)ñí³æíà ñêàòåðòü, (ñí³æíî)á³ëèé âèøíåâèé öâ³ò,
(ï³âí³÷íî)ñõ³äíèé â³òåð, (îïóêëî)óâ³ãíóòå ñêëî, (çåëåíî)(æîâòî) îðàí-
æåâèé ãîð³õ, (æîâòî)áëàêèòíèé ïðàïîð, (áîðîøíî)ìåëüíèé êîìá³íàò,
(â³÷íî)çåëåíà ñìåðåêà, (ðîñ³éñüêî)óêðà¿íñüêèé ñëîâíèê.
4. Ç êîæíî¿ ïàðè ñë³â óòâîð³òü ñêëàäíèé ïðèêìåòíèê, ç’ÿñóéòå ñïîñ³á òâîðåííÿ,

ñìèñëîâå çíà÷åííÿ ³ ïðàâîïèñ. Ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ «ñêëàäíèé ïðèê-
ìåòíèê + ³ìåííèê» ³ çàïèø³òü. Îðôîãðàìè âèä³ë³òü.
Ïîïåëÿñòèé ³ ñ³ðèé, îáóðëèâèé ³ çóõâàëèé, äåñÿòü ðîê³â, ñîðîê ï’ÿòü
ê³ëîìåòð³â, ï³âäåííèé ³ çàõ³äíèé, Çàõ³äíà ªâðîïà, Íîâ³ Áðàòóøàíè,
âóã³ëëÿ äîáóâàòè, ñ³ëüñüêå ãîñïîäàðñòâî, ñò³éêèé äî ìîðîçó, ìîâíèé ³
ë³òåðàòóðíèé, êóëüòóðíèé ³ òåõí³÷íèé, Çàõ³äíà Óêðà¿íà, Êðèâèé Ð³ã.
• Ïîÿñí³òü ôîíåòè÷í³ çì³íè ó ïðèêìåòíèêó, óòâîðåíîìó â³ä îñòàííüî¿
íàçâè ì³ñòà. Çðîá³òü éîãî àíàë³ç çà áóäîâîþ.
5. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Âèçíà÷òå òèï ìîâëåííÿ òà ñòèëü.

ßêîñü ìîíãîëî-òàòàðñüê³ îðäè ñïàëèëè õàòè òà ïîâåëè âñ³õ ëþäåé ó
ïîëîí. Í³êîìó áóëî âæå â³äáóäîâóâàòè ñåëî. ² òîä³ ñòàëîñÿ äèâî. Íà ïîïå-
ëèù³ âèðîñëè äèâîâèæí³ ðîñëèíè, ÿê³ íå áîÿëèñÿ âîãíþ, áî ñàì³
ñïàëàõóâàëè ïîëóì’ÿì ³ çàëèøàëèñÿ ö³ë³-ö³ë³ñ³íüê³.
Ó íàðîä³ íàçâàëè öþ ðîñëèíó íåîïàëèìîþ êóïèíîþ. Òàê ðîçïîâ³äàº ëåãåíäà.
Ó äåÿêèõ ì³ñöåâîñòÿõ Óêðà¿íè òàê íàçèâàþòü ÿñåíö³, ùî ñïîð³äíåí³
ç æîâòîöâ³òíîþ ðóòîþ çàïàøíîþ.
ßñåíö³ ìàþòü ïðèâàáëèâ³ á³ëî-ðîæåâ³ ï’ÿòèïåëþñòêîâ³ êâ³òêè, ç³áðàí³
ó êèòèöåïîä³áí³ ñóöâ³òòÿ. Ïðè÷îìó ÷îòèðè ïåëþñòêè ñïðÿìîâàí³ âãîðó,
à ï’ÿòà – äîíèçó.
ßñåíåöü ìàº öóïêå òåìíî-çåëåíå íåïàðíîïåðèñòå ëèñòÿ, ñõîæå ôîðìîþ
íà ëèñòî÷êè ÿñåíÿ. Ìàáóòü, òîìó ³ íàçâàëè ¿¿ ëàã³äíèì ñëîâîì ÿñåíåöü.
Öÿ ðîñëèíà ãóñòî âêðèòà âåëèêîþ ê³ëüê³ñòþ áóðî-÷îðíèõ âîëîñèíîê,
íàïîâíåíèõ åô³ðíîþ îë³ºþ.
Ùå çà ñòàðîñëîâ’ÿíñüêèõ ÷àñ³â ÿñåíåöü âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ë³êó-
âàííÿ ð³çíîìàí³òíèõ çàõâîðþâàíü.
(Çà Á. Çàâåðóõîþ, Ì. Ðàòóøíèì)
• Ïåðåêàæ³òü ëåãåíäó ïðî íåîïàëèìó êóïèíó.
• Ïåðå÷èòàéòå îïèñ ÿñåíцÿ. Îïèø³òü ðîñëèíó ñâî¿ìè ñëîâàìè.
• Âèïèø³òü ñêëàäí³ ïðèêìåòíèêè. Îáμðóíòóéòå ¿õ íàïèñàííÿ.
6. Êîðèñòóþ÷èñü îðôîãðàô³÷íèì ñëîâíèêîì, äîáåð³òü ï’ÿòü ñêëàäíèõ ïðèê-

ìåòíèê³â. Îáμðóíòóéòå ¿õ ïðàâîïèñ. Ñêëàä³òü ç íèìè ðå÷åííÿ.
7. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü. Âèçíà÷òå òèï ìîâëåííÿ, ñòèëü. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

Êîæíîìó äíþ òèæíÿ â³äïîâ³äàº ñâ³é êîë³ð. Äëÿ íåä³ë³ õàðàêòåðíèé
çîëîòèé, (æîâòî) ãàðÿ÷èé. Ïîíåä³ëîê ìàº (ñð³áíî) çåëåíàâèé, (ñâ³òëî)
114
ô³îëåòîâèé. Â³âòîðêó â³äïîâ³äàº (ìàëèíîâî) ðîæåâèé, à ñåðåä³ – (òåìíî)
ñèí³é. Äëÿ ÷åòâåðãà õàðàêòåðíèé (òåìíî) ÷åðâîíèé, áàãðÿíèé êîëüîðè, à äëÿ
ï’ÿòíèö³ – (ñâ³òëî) æîâòèé. Ñóáîòà ìàº çåëåíèé, (òåìíî) ô³îëåòîâèé êîëüîðè.
Êîë³ð â íàðîäí³é ï³ñí³ ìàº ñâîþ ñèìâîë³êó. (Á³ëî) ñí³æíèé êîë³ð –
ä³âî÷à öíîòà, (àíòðàöèòîâî) ÷îðíèé – ñêîðáîòà, (÷åðâîíî) ãaðÿ÷èé –
ðàä³ñòü, êîõàííÿ. (Æîâòî) áëàêèòí³ áàðâè â óñüîìó ñâ³ò³ ñèìâîë³çóþòü
äîáðî ³ çëî, (æèòòº) äàéíå ³ (âñå)ðóéí³âíå, âîãîíü ³ âîäó. Ñèíÿ òà æîâòà
ôàðáè ïðè çì³øóâàíí³ äàþòü (ÿñêðàâî) çåëåíèé êîë³ð, ùî º ñèìâîëîì
Äåðåâà Æèòòÿ. (Çà Ã. Ëîçêî)
• Ñïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ ñêëàäíèõ ïðèêìåòíèê³â.
• Âèêîíàéòå ñëîâîòâ³ðíèé ðîçá³ð âèä³ëåíèõ ïðèêìåòíèê³â. Ðîçáåð³òü ¿õ
ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
§ 44. Íàïèñàííÿ ïð³çâèù ïðèêìåòíèêîâî¿

ôîðìè
1. Ïðî÷èòàéòå. Âèïèø³òü ïð³çâèùà ä³ÿ÷³â ³ñòîð³¿. Ùî âàì ïðî íèõ â³äîìî?
Çâ³ñòêà ïðî ïàä³ííÿ öàðñüêîãî ðåæèìó äîñÿãëà Êèºâà 13 áåðåçíÿ
1917 ðîêó. 17 áåðåçíÿ áóâ çàñíîâàíèé óêðà¿íñüêèé óðÿä – Öåíòðàëüíà
Ðàäà. Ñåðåä éîãî çàñíîâíèê³â áóëè ªâãåí ×èêàëåíêî, Ñåðã³é ªôðåìîâ,
Äìèòðî Äîðîøåíêî, Âîëîäèìèð Âèííè÷åíêî òà Ñèìîí Ïåòëþðà. Ê³ëü-
êîìà òèæíÿìè ï³çí³øå äî íîâîñòâîðåíîãî óðÿäó ïðèºäíàëèñü Ìèêîëà
Êîâàëåâñüêèé, Ïàâëî Õðèñòþê òà Ìèêèòà Øàïîâàë. Ïðåçèäåíòîì
Öåíòðàëüíî¿ Ðàäè áóëî îáðàíî Ìèõàéëà Ãðóøåâñüêîãî – âèäàòíîãî
â÷åíîãî-³ñòîðèêà. Âîíè âñ³ áàæàëè, ùîá íàðîä óêðà¿íñüêèé ìàâ ïðàâî
ñàì ïîðÿäêóâàòè ñâî¿ì æèòòÿì...
(Çà Î. Ñóáòåëüíèì)
• Ï³äêðåñë³òü ïð³çâèùà ïðèêìåòíèêîâîãî ïîõîäæåííÿ. Âèä³ë³òü ñóô³êñè.
Ùî ñâ³ä÷èòü ïðî òå, ùî ï³äêðåñëåí³ âàìè ïð³çâèùà ìàþòü ïðèêìåò-
íèêîâó ôîðìó?
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ ³ ñêàæ³òü, çà ÿêèìè ïðàâèëàìè ïèøóòüñÿ ðîñ³éñüê³

ïð³çâèùà óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ.
• Ïåðåâ³ðòå ñâî¿ âèñíîâêè çà ïîäàíèìè íèæ÷å â³äîìîñòÿìè.
115
Óêðà¿íñüê³ ïð³çâèùà ïðèêìåòíèêîâî¿ ôîðìè ïåðåäàþòüñÿ íà ïèñüì³ çà
çàãàëüíèìè ïðàâèëàìè ïðàâîïèñó óêðà¿íñüêèõ ñë³â.
Áóêâà å â ðîñ³éñüêèõ ïð³çâèùàõ ïðèêìåòíèêîâî¿ ôîðìè ïåðåäàºòüñÿ çâè÷àéíî
áóêâîþ å ï³ñëÿ ïðèãîëîñíèõ: Íåñòåðîâ, Ëåðìîíòîâ.
Áóêâà å ïåðåäàºòüñÿ ë³òåðîþ º íà ïîçíà÷åííÿ çâóêîñïîëó÷åííÿ [éå]: ªô³ìîâ,
Äîñòîº âñüêèé; ó ñóô³êñàõ -ºâ-, -ººâ- ï³ñëÿ ïðèãîëîñíèõ, àëå ï³ñëÿ øèïëÿ÷èõ,
ð ³ ö ïèøåìî å: Ìóðîìöåâ, Ïèñàðåâ, Õîðîøåâ, Ëîìòºâ, ÿêùî ðîñ³éñüêîìó
å òâ³ðíî¿ îñíîâè â óêðà¿íñüêèõ òâ³ðíèõ îñíîâàõ â³äïîâ³äàº ³: Ëºñêîâ (áî ë³ñ).
Ðîñ³éñüêà ë³òåðà ¸ â ïð³çâèùàõ ïåðåäàºòüñÿ:
à) ñïîëó÷åííÿì ë³òåð éî íà ïî÷àòêó ñëîâà; ï³ñëÿ ãîëîñíîãî, à òàêîæ ï³ñëÿ
á, ï, â, ô, ì, êîëè ¸ ïîçíà÷àº çâóêîñïîëó÷åííÿ [éî]: Éîëê³í, Îêàéîìîâ,
Ìóðàâéîâ;
á) ÷åðåç üî â ñåðåäèí³ ñëîâà, ÿêùî ¸ ïîçíà÷àº ì’ÿê³ñòü ïîïåðåäíüîãî
ïðèãîëîñíîãî òà [î]: Êîðîëüîâ, Äüîðíîâ, Òüîðê³í;
â) ÷åðåç î ï³ä íàãîëîñîì ï³ñëÿ ÷, ù: Ïóãà÷îâà, Ãðà÷îâ, Ë³õà÷îâ, Ùèïà÷îâ.
Àëå â ïð³çâèùàõ, óòâîðåíèõ â³ä ñï³ëüíèõ äëÿ óêðà¿íñüêî¿ ³ ðîñ³éñüêî¿ ìîâ
³ìåí, ïèøåòüñÿ å: Àðòåìîâ, Ñåìåíîâ, Ôåäîðîâ.
Ðîñ³éñüêà ë³òåðà è ïåðåäàºòüñÿ:
à) ë³òåðîþ ³ íà ïî÷àòêó ñëîâà òà ï³ñëÿ ïðèãîëîñíèõ (êð³ì øèïëÿ÷èõ ³ ö):
² ãðóøê³í, ² ñàºâ, Ãàãàð³ í, Òðî÷è í, Öè îëêîâñüêèé;
á) ë³òåðîþ ¿ ï³ñëÿ ãîëîñíîãî ³ ï³ñëÿ ü òà àïîñòðîôà: ²ëü¿ í, Ïàð’¿ í, Ìàð’¿ í,
Ìî¿ ëê³í;
â) ë³òåðîþ è ï³ñëÿ øèïëÿ÷èõ äæ, æ, ÷, ø, ù ³ ï³ñëÿ ö ïåðåä ïðèãîëîñíèìè:
Äæè ëåòîâ, Ëóæèí, ×è ñòÿêîâ, Øè ðÿºâ, Ùè ãëîâ, Öè ðþã³í.
Îðôîãðàìà
Áóêâè å, º, éî, üî, î, è, ³, ¿ â ðîñ³éñüêèõ ïð³çèùàõ: Áåñòóæåâ, Àëÿá’ºâ.
3. Ïðî÷èòàéòå ³ ïîÿñí³òü óìîâè âèáîðó â³äïîâ³äíî¿ îðôîãðàìè.

Æóðàâëüîâ, Îãàðüîâ, Îãíåâ, Ìàòâººâ, Âàñ³ëüºâ, Ðîãîæèí, Àíàíü¿í,
Â’þíîâ, Í³êîëàºâ, Ô³ë³íñüêèé, Ê³ðåºâ, Âåðüîâê³í, ×åõîâ, Ôåäîñººâ.
4. Çàïèø³òü ïð³çâèùà óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ â àëôàâ³òíîìó ïîðÿäêó.
Åðøîâ, Ïåòðîâ, Èñàåâ, Àíäðååâ, Ðåïèí, Àíàíüåâ, Ñåðîâ, Àðåôüåâ,
Àëåíòîâ, Òêà÷åâ, Êîðîëåâ, Öûãàíîâ, Áðèöûí, Êåäðîâ, Òðåòüÿêîâ,
Ðóìÿíöåâ, Àëÿáüåâ, Ùåïêèí, Òþò÷åâ, Ïëåùååâ, Ïóøêèí, Ïóùèí.
5. Çàïèø³òü óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ï’ÿòü-ø³ñòü ïð³çâèù ïðèêìåòíèêîâîãî ïîõîäæåííÿ
ðîñ³éñüêèõ, óêðà¿íñüêèõ òà ìîëäîâñüêèõ ä³ÿ÷³â íàóêè ³ êóëüòóðè. Ïðî îäíîãî
ç íèõ ðîçêàæ³òü.
6. Çàê³í÷³òü ðå÷åííÿ, ä³áðàâøè ïîòð³áíå ïð³çâèùå ç-ïîì³æ ïîäàíèõ ó äîâ³äíèêó.

ßê óòâîðåíî ö³ ïð³çâèùà? Âèçíà÷òå â ïð³çâèùàõ îðôîãðàìè.
Ìàéñòðàìè ïåéçàæ³â â óêðà¿íñüê³é ë³òåðàòóð³ ñïðàâåäëèâî ââàæà-
þòüñÿ ²âàí Ñåìåíîâè÷... òà Ìèõàéëî Ìèõàéëîâè÷...
Îïîâ³äàííÿ «Îðèñÿ» òà ðîìàí «×îðíà ðàäà» íàïèñàíî Ïàíòåëåéìîíîì
Îëåêñàíäðîâè÷åì ... . Ïîñò³éíó óâàãó ïèñüìåííèêà Ëüâ³âùèíè Àíäð³ÿ
ßêîâè÷à ... ïðèâåðòàëî ³ñòîðè÷íå ìèíóëå Óêðà¿íè. Ïàíàñà ßêîâè÷à ...
ïðîòÿãîì òðèâàëîãî ÷àñó ðîçøóêóâàëè æàíäàðìè Ïîëòàâùèíè, ùîá
ïîêàðàòè çà òâîðè ïðî òÿæêå ãîðå ëþäñüêå.
• Ï³äãîòóéòå (óñíî) ïîâ³äîìëåííÿ ïðî 1-2 âèäàòí³ óêðà¿íñüê³ ïîñòàò³ (çà
âëàñíèì âèáîðîì).
116
1. Íàçâè ñåðåä ïîäàíèõ ñë³â ïðèêìåòíèê.

Ñèí³òè. Ñèí³é.
Ñèíü. Ñèíüêà.
2. ßê ïîâ’ÿçóºòüñÿ ïðèêìåòíèê ç ³ìåííèêîì?
1) ëåêñè÷íèì çíà÷åííÿì;
2) ãðàìàòè÷íî – óçãîäæóºòüñÿ â ðîä³, ÷èñë³, â³äì³íêó;
3) ëåêñè÷íèì çíà÷åííÿì ³ ãðàìàòè÷íî.
3. Êîëè ïðèêìåòíèêè ñòàþòü åï³òåòàìè, ìåòàôîðàìè? ßê³ åï³òåòè òè âæèâàòèìåø
äî ³ìåííèê³â ìîðå, ìóçèêà, ìîâà, æèòòÿ, î÷³, îáëè÷÷ÿ?
4. ßêó ñèíòàêñè÷íó ðîëü âèêîíóþòü ïðèêìåòíèêè â ïîäàíèõ ïðèñë³â’ÿõ?
1) Â ÷óæ³é ñòîðîí³ ³ âåñíà íåãàðíà.
2) Ð³äíà çåìëÿ ³ â æìåí³ ìèëà.
5. ßê³ ïðèêìåòíèêè ìàþòü ñòóïåí³ ïîð³âíÿííÿ?
1) ÿê³ñí³;
2) â³äíîñí³;
3) ïðèñâ³éí³.
6. Ó ÿêèõ ðÿäêàõ âñ³ ïðèêìåòíèêè âæèò³ ó ïðîñò³é ôîðì³ âèùîãî ñòóïåíÿ?
Â³äíîâè ïî÷àòêîâó ôîðìó êîæíîãî ïðèêìåòíèêà.
1. Äîðîæ÷èé, çäîðîâ³øèé, äóæ÷èé.
2. Ñîëîäøèé, âåñåë³øèé, òîâùèé.
3. Ã³ðøèé, êðàùèé, ë³ïøèé.
7. Ó ÿêèõ ðÿäêàõ âñ³ ïðèêìåòíèêè íàëåæàòü äî ì’ÿêî¿ ãðóïè â³äì³íþâàííÿ?
Ïîñòàâ ö³ ïðèêìåòíèêè ó ïî÷àòêîâó ôîðìó:
1. Íèí³øí³, â÷îðàøí³, ìèíóëîð³÷í³, çåëåí³.
2. Õàòí³, áëèæí³, ìîëîä³, æèòí³.
3. Îñâ³òí³, îá³äí³, ñåðåäí³, ñóñ³äí³.
8. Âèçíà÷, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ñóô³êñ³â òâîðÿòüñÿ ïðèñâ³éí³ ïðèêìåòíèêè.
Ìèêîëèí, Ìàð³¿í, äÿäüê³â, ñòîëÿðåâå, áðèãàäèðîâà, âîä³¿â, ñîêîëèíèé,
ìèøà÷èé, ëèñÿ÷èé.
9. Âèä³ëè ñóô³êñè ïðèêìåòíèê³â, ïîÿñíè çíà÷åííÿ ôðàçåîëîã³÷íèõ âèðàç³â.
Ãîìåðè÷íèé ñì³õ, ëîâèòè ðèáó â êàëàìóòí³é âîä³, ìîëî÷í³ ð³êè ³
ìàñëåí³ áåðåãè, íå áðàòèñÿ ³ çà õîëîäíó âîäó.
10. Ïåðåïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ âñòàâëÿþ÷è ïîòð³áí³ áóêâè.
(Íå)çðîçóì³ëèé – (íå)ïîÿñíå...èé
(íå)ïåðåìîæíèé – (íå)ïîäîëà...èé
áåçê³íå÷íèé – íåñê³í÷å...èé
(íå)äîáðîñîâ³ñíèé – (íå)ñóìë³...èé
(íå)âãàìîâíèé – (íå)ñïè...èé
äîðîãèé – (íå)îö³íå...èé
ãàðíèé – (íå)çð³âíÿ...èé, (íå)îïèñà...èé
îáîâ’ÿçêîâèé – (íå)îäì³...èé
æîðñòîêèé – (íå)ãóìà...èé
(íå)âèãîéíèé – (íå)çö³ëå...èé
117
ÒÅÑÒ ¹ 3
ï/ï

1
â³äïîâ³ä³)
Çàÿñí³ëî â áàðâèñòîìó òðàâíåâîìó â³íêó
á³ëå îêñàìèòîâå ìåðåæèâî – öå çíà÷èòü, ùî
âåñíà êðàñíåâ³-÷åðâíþ êëþ÷³ äî ùåäðîãî ë³òà
ïåðåäàº. Êó÷åðÿâ³ ä³áðîâè, ñìàðàãäîâ³ ëåâàäè é
çìîëîä³ë³ ïîëÿ ìë³þòü â³ä ðàä³ñíèõ ñèìôîí³é
³ âåñåëèõ áàðâ âåëèêîãî ñâÿòà ïðèðîäè.
Ó ãóñòèõ âåðáîëîçàõ ïîì³æ ïëàêó÷èõ
âåðá, ùî çàìð³ÿíî ïîëîùóòü ó òèõèõ ïëåñàõ
äîâã³ â³òè, âäåíü ³ âíî÷³ íå âòèõàþòü çàêîõàí³
ñîëîâåéêè. Ìèðíî âîðêóþòü ëàã³äí³ ãîðëèö³,
òðè âîæ íî ãîëîñÿòü îäèíîê³ çîçóë³. Íà
òîíåíüê³é ãàëóçö³ êðèñëàòîãî îñîêîðà ëåãåíüêî
ãîéäàºòüñÿ îêðóãëà ðåìåçîâà êîëèñî÷êà.
²ç-çà òåìíî-çåëåíèõ ñò³æê³â ãîðäîâèòîãî
ðîãîçó òèõî âèïëèâàº ùàñëèâà êà÷èíà ñ³ìåéêà.
Íåïîâîðîòêèé ñàçàí âèðèíóâ ç îáæèòî¿ ÿìè ³
âèìàëüîâóº øèðîê³ êîëà íà âîäÿí³é ãëàä³í³.
Ìåòóøàòüñÿ ëåãêîêðèë³ áåðåãîâ³ ëàñò³âêè. Ç-ï³ä
ïîõèëîãî êóùà ðîçëîãî¿ øåëþãè* âèïóðõíóëà
áëàêèòíà ïòàøêà, ïëàâíî òîðêíóëàñÿ âîäÿíîãî
äçåðêàëà – ³ âæå â ¿¿ äîâãîìó äçüîá³ òð³ïî÷åòüñÿ
ñð³áëÿñòà âåðõîâîäêà.
(Çà Ì. ßöåíêîì)
• Âèïèø³òü ³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó ðå÷åí-
íÿ, â ÿêîìó éäåòüñÿ ïðî ÷àñ ä³¿.
2. Âèçíà÷òå ³ çàïèø³òü îäíèì ïîøèðåíèì ðå÷åí- 1

íÿì òåìó ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
â³äïîâ³ä³)
3. Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ íàëåæèòü ïðî÷èòàíèé 1
òåêñò?
À. Ðîçïîâ³äü â³äïîâ³ä³)
Б. Îïèñ
В. Ì³ðêóâàííÿ
Г. Òåêñò êîìá³íîâàíîãî òèïó
4. Âèçíà÷òå ñòèëü ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. Ñâîþ 6
äóìêó àðμóìåíòóéòå, ä³áðàâøè ç òåêñòó 5
ñëîâîñïîëó÷åíü, õàðàêòåðíèõ äëÿ äàíîãî òèïó (1 á. çà ïðàâèëüíî
ìîâëåííÿ. Äàéòå ïèñüìîâó â³äïîâ³äü äâîìà âèçíà÷åíèé ñòèëü + ïî
1 á. çà êîæíå ïðàâèëüíî
ïîøèðåíèìè ðå÷åííÿìè. ä³áðàíå ñëîâîñïîëó÷åííÿ)
118
ï/ï
5. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü çàãîëîâîê äî ïðî÷èòàíîãî 1

òåêñòó.
â³äïîâ³ä³)
6. Çàïèø³òü ïóíêòè ïëàíó äî ïðî÷èòàíîãî òåêñòó 3
ó ëîã³÷í³é ïîñë³äîâíîñò³.
(ïî 1 á. çà êîæåí
1) Ó ïóñòèõ âåðáîëîçàõ. ïðàâèëüíî ðîçì³ùåíèé
ïóíêò ïëàíó)
2) Á³ëÿ âîäÿíîãî äçåðêàëà.
3) Âåëèêå ñâÿòî ïðèðîäè.
7. Âèïèø³òü ³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó 3 ñëîâîñïî- 6
ëó÷åííÿ, ÿê³ ì³ñòÿòü åï³òåòè. Ïîÿñí³òü ¿õ ðîëü
ó òåêñò³ (äâîìà ðå÷åííÿìè). (ïî 1 á. çà êîæíå ïðàâèëüíî
ä³áðàíå ñëîâîñïîëó÷åííÿ + 3á.
çà ïðàâèëüíå ïîÿñíåííÿ ðîë³
åï³òåò³â ó òåêñò³)
8. Âèïèø³òü ³ç òåêñòó 2 ïðèêëàäè óîñîáëåííÿ. 2
(1 á. çà êîæíèé ïðàâèëüíî
ä³áðàíèé ïðèêëàä)
9. Âèçíà÷òå íàñòð³é óðèâêà. Äîáåð³òü ³ç ïðî÷è-
òàíîãî òåêñòó 5 ñë³â, ÿê³ á ï³äòâåðäèëè âàøó 6
äóìêó. Â³äïîâ³äü çàïèø³òü îäíèì-äâîìà ïî- (1 á. çà ïðàâèëüíî
øèðåíèìè ðå÷åííÿìè. âèçíà÷åíèé íàñòð³é óðèâêà
+ 1 á. çà êîæíå ïðàâèëüíî
ä³áðàíå ñëîâî)
10. Â³ä âèä³ëåíèõ ³ìåííèê³â óòâîð³òü ïðèêìåòíèêè 6
³ ðîçáåð³òü ¿õ çà áóäîâîþ.
(ïî 1 á. çà êîæíå ïðàâèëüíî
óòâîðåíå òà ðîç³áðàíå ñëîâî)
11. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, âñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî,
10
ïðîïóùåí³ áóêâè òà ðîçä³ëîâ³ çíàêè ³ ðîçêðè-
âàþ÷è äóæêè. (ïî 0,5 á. çà êîæíå ïðà-
âèëüíî çàïèñàíå ñëîâî
Ãóñòî ïîêðèëà ë³ñîâ³ äîëèíè (ÿñíî) çåëåíà ÷è ïðàâèëüíî âñòàâëåíèé
ïàïîðîòü – ëèñòêè â íå¿ äîâã³, (â...ãàäëèâî) ðîçä³ëîâèé çíàê)
êðàñèâ³. Çð³...êà ïàïîðîòü ðîñòå â äóáèíö³
à ÷àñò³øå â ñîñíèíö³. Áî âñå ëþáèò... ñîñíó
³ ñóíèö³ ³ ãð...áè ³ ïàïîðîòü ³ êðîïèâà.
Ïàïîðîòü – ç òèõ äàâí...õ (ïðà) â³÷íèõ ÷àñ³â
êîëè ùå í³ ëþäåé, í³ õóäîáè (íå) áóëî.
À ¿¿ äàëåê³ ðîäè÷êè ðîñëè â òîìó (áåç)
ëþäíîìó ñâ³ò³ â...ëèê³, ÿê ä...ðåâà.
(Ì. Ìàëèíîâñüêà)
12. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü îïèñ âåñíÿíîãî ë³ñó (5-6 7
ðå÷åíü).
++ïîáóäîâó âèñëîâëþâàííÿ

* Øåëãà – âåðáà.
119
ÈÑËIÂÍÈÊ
§ 45. ×èñë³âíèê ÿê ÷àñòèíà ìîâè
1. Ïðî÷èòàéòå. Ïîÿñí³òü çì³ñò ïðèñë³â’¿â.
1.Íàìîëîâ ñ³ì ì³øê³â ãðå÷àíî¿ âîâíè.
2.Ï’ÿòü äí³â í³÷îãî íå ðîáèìî, à øîñòèé â³äïî÷èâàºìî.
3.Ñåìåðî îäíîãî íå æäóòü.
4.×îòèðè ³ òðè áóäå ñ³ì.
• Ïîñòàâòå ïèòàííÿ äî âèä³ëåíèõ ñë³â. ßê³ ç íèõ â³äïîâ³äàþòü íà
ïèòàííÿ ñê³ëüêè? ³ îçíà÷àþòü: à) ê³ëüê³ñòü ïðåäìåò³â, á) ÷èñëî? ßê³
â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ êîòðèé? ³ îçíà÷àþòü ïîðÿäîê ïðåäìåò³â
ïðè ë³÷á³?
• Äî ÿêî¿ ÷àñòèíè ìîâè íàëåæàòü âèä³ëåí³ ñëîâà? Äîâåä³òü, ùî íå
ïîìèëÿºòåñÿ.
×èñë³âíèê – ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà îçíà÷àº ÷èñëî, ê³ëüê³ñòü ³ ïîðÿäîê

ïðåäìåò³â ïðè ë³÷á³ ³ â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ ñê³ëüêè? êîòðèé?
Íàïðèêëàä: ñ³ì, ñåìåðî, ñ³ì äåñÿòèõ, ñüîìèé.
×èñë³âíèêè â ìîâ³ ïîºäíóþòüñÿ ç ³ìåííèêàìè: äâà õëîï÷èêè, òðîº âåäìå-
æàò, ñòî ï’ÿòíàäöÿòà ñòîð³íêà. Ó ðå÷åíí³ ìîæóòü áóòè ãîëîâíèìè ³
äðóãîðÿäíèìè ÷ëåíàìè.
2. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Âèçíà÷òå òåìó. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

Ñòàðîäàâí³é ãðåê Ãåðîäîò, ÿêîãî ââàæàþòü «áàòüêîì» ³ñòîð³¿, íàçâàâ
ñ³ì ÷óäåñ ñâ³òó. Ç áàòüêîì íå ñïåðå÷àþòüñÿ. À ç Ãåðîäîòîì ìóäðåö³ ñïå-
ðå÷àëèñü. Äîâîäèëè, ùî ÷óäåñ ó ñâ³ò³ íå ñ³ì, à á³ëüøå.
Ëþäñòâî íå ñòîÿëî íà ì³ñö³. Ñòâîðþâàëî íîâ³ ïàì’ÿòíèêè, ðîáèëî
íîâ³ â³äêðèòòÿ. Òà ÷èñëî «ñ³ì» áóëî ìîâ çàâîðîæåíå. ² òîä³ ëþäñòâî
çíàéøëî âèõ³ä: óñå, ùî âèêëèêàº çàõîïëåííÿ, ïî÷àëè íàçèâàòè «âîñüìèì
÷óäîì ñâ³òó».
ßêå æ ïåðøå ñïðàâæíº ÷óäî ñâ³òó?
Öå âåëåòåíñüêà óñèïàëüíÿ ºãèïåòñüêîãî ôàðàîíà Õåîïñà. Â³í æèâ ó
2551–2528 ðîêàõ äî íàøî¿ åðè. Ùå õëîïöåì Õåîïñ íàêàçàâ áóäóâàòè ñâ³é
çàìîãèëüíèé ä³ì. Â³í õîò³â, ùîá éîãî óñèïàëüíÿ ïåðåâåðøèëà âñ³
çáóäîâàí³ ðàí³øå. ² â³í öüîãî äîñÿã.
Âèñîòà ï³ðàì³äè Õåîïñà òàêà, ùî âñåðåäèí³ ¿¿ â³ëüíî ìîæå âì³ñòèòèñÿ
áóäü-ÿêèé ºâðîïåéñüêèé ñîáîð. Ïåðâ³ñíà ¿¿ âèñîòà ìàéæå 150 ìåòð³â,
äîâæèíà ïîõèëî¿ ñòîðîíè áëèçüêî 235 ìåòð³â, à îäíà ñòîðîíà êâàäðàòíî¿
îñíîâè äîð³âíþº 230 ìåòðàì. Ñêëàäåíî ï³ðàì³äó ç âàïíÿêîâèõ áëîê³â,
êîæåí ç ÿêèõ âàæèòü äî òðüîõ òîíí. À áëîê³â òàêèõ ï³øëî íà ñïîðóäó
120
äâà ì³ëüéîíè òðèñòà òèñÿ÷! Âîíè ï³ä³ãíàí³ îäèí äî îäíîãî òàê ù³ëüíî,
ùî ì³æ íèìè íå ìîæíà ïðîñóíóòè íàâ³òü ãîëêè.
Ï³ðàì³äó ñïîðóäæóâàëè äâàäöÿòü ðîê³â.
Ïðîìèíóëè â³êè. Àëå ì³öí³ñòü ñòàðîäàâíüî¿ ñïîðóäè íàñò³ëüêè
âåëèêà, ùî çà 47 ñòîë³òü ó íå¿ ïîñòðàæäàëà ò³ëüêè âåðõ³âêà, ³ âîíà ñòàëà
íèæ÷îþ âñüîãî íà äåñÿòü ìåòð³â. Òåïåð ¿¿ âèñîòà 137 ìåòð³â.
(Ç êàëåíäàðÿ)
• Äî ÿêîãî ñòèëþ ìîâëåííÿ íàëåæèòü òåêñò? Äîâåä³òü.
• Íàçâ³òü ÷èñë³âíèêè. ßê³ ç íèõ â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ ñê³ëüêè?, à
ÿê³ – êîòðèé? ßêó ðîëü âîíè âèêîíóþòü ó òåêñò³?
• Ó âèä³ëåíèõ ðå÷åííÿõ âèçíà÷òå â³äì³íîê ÷èñë³âíèê³â ³ ¿õ ñèíòàêñè÷íó
ðîëü.
• Ï³äãîòóéòå ðîçïîâ³äü ïðî îäíå ³ç «÷óäåñ ñâ³òó». Òåêñò çàïèø³òü.
×èñë³âíèêè ï³äêðåñë³òü.
×èñëîâå çíà÷åííÿ ìîæóòü ìàòè íå ëèøå ÷èñë³âíèêè, à é ñëîâà, ùî íàëåæàòü

äî ³íøèõ ÷àñòèí ìîâè. ×èñë³âíèêè ìîæíà çàïèñàòè ñëîâàìè ³ öèôðàìè, à
³íø³ ÷àñòèíè ìîâè – ëèøå ñëîâàìè, íàïðèêëàä: (ñê³ëüêè?) â³ñ³ì(8), (êîòðèé)
âîñüìèé(8-é), (ÿêèé?) âîñüìèçíà÷íèé, (ùî?) â³ñ³ìêà.
3. Çíàéä³òü «çàéâå» ñëîâî (çà ïðèíàëåæí³ñòþ äî ñë³â ³íøî¿ ÷àñòèíè ìîâè).

1.Ñîòíÿ, äåñÿòîê, ïîëîâèíà, äåñÿòü, ÷âåðòü.
2.Âäðóãå, âäâîº, íàäâîº, äâ³éêî, âäâîõ.
3.Ñ³ìêà, ñåìåðî, ñ³ìäåñÿò, ñ³ìñîò, ñ³ìíàäöÿòü.
4.Âîñüìåðî, â³ñ³ìêà, äâàäöÿòêà, òðåòèíà, òð³éêà.
• Ç³ ñëîâàìè îäíîãî ðÿäêà ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
4. Ïðî÷èòàéòå òåêñòè.
ÏÅÐÅÄÀÂ
– Çíàºòå, Ìàð³º Ìèêîëà¿âíî, ÷îìó Ìèõàéëî ñüîãîäí³ íå ïðèéøîâ
äî øêîëè? – çâåðíóâñÿ äî â÷èòåëüêè ²âàñü.
– À ÷îìó æ ?
– Òà òîìó, ùî â³í ñêàçàâ, ùî â³í ñüîãîäí³ õâîð³òèìå ç 8 ãîäèíè
ðàíêó é äî 15 äíÿ.
ÄÓÐÍÈÊ
– Ìèøêî, ùî òè îòðèìàâ ñüîãîäí³ ç äèêòàíòó? – çàïèòóº ñâîãî äðóãà
Ñàøêî.
– Äâ³éêó, à òè?
– ² ÿ òåæ.
– À ñê³ëüêè â òåáå ïîìèëîê?
– Äâàíàäöÿòü.
– Åõ òè, äóðíèêó, à â ìåíå äåâ’ÿòü! – ç ãîðä³ñòþ ïîõâàëèâñÿ Ìèøêî.
• Íàçâ³òü ÷èñë³âíèêè. ßê³ ñëîâà ç ÷èñëîâèì çíà÷åííÿì íå º ÷èñë³â-
íèêàìè? ßê ¿õ ðîçð³çíÿòè?
• Çðîá³òü âèñíîâîê, ó ÿêèõ ñòèëÿõ ìîâëåííÿ âæèâàþòüñÿ ÷èñë³âíèêè.
121
×èñë³âíèêè íàé÷àñò³øå âæèâàþòüñÿ â íàóêîâîìó, îô³ö³éíî-ä³ëîâîìó òà
ïóáë³öèñòè÷íîìó ñòèëÿõ ìîâëåííÿ. Ôóíêö³ÿ ÷èñë³âíèê³â – òî÷íå íàçèâàííÿ
ê³ëüêîñò³ ÷è ïîðÿäêó ïðåäìåò³â.
×èñë³âíèêè âæèâàþòüñÿ òàêîæ ó ðîçìîâíîìó ³ õóäîæíüîìó ñòèëÿõ. ßêùî
ìåòà âèñëîâëþâàííÿ íå ïåðåäáà÷àº òî÷íîãî íàçèâàííÿ ê³ëüêîñò³,
âèêîðèñòîâóþòü ñïîëó÷åííÿ, ùî ïåðåäàþòü ïðèáëèçíó ê³ëüê³ñòü: á³ëÿ äâîõ
ê³ëîìåòð³â, ðîê³â ï’ÿòè, çî äâ³ òîííè, ê³ëüêà äåñÿòê³â.
5. Ñïèø³òü ñò³éê³ çâîðîòè. Ïîÿñí³òü ¿õ çíà÷åííÿ. Äâà ç íèõ ââåä³òü ó ðå÷åííÿ.

Ï³äêðåñë³òü ÷èñë³âíèêè.
Îäèí ÿê ïàëåöü; îäíà íîãà òóò, à äðóãà òàì; â îäíó äóäêó ãðàòè;
ñï³âàòè â îäèí ãîëîñ; çíàòè, ÿê ñâî¿ ï’ÿòü ïàëüö³â; ï’ÿòå êîëåñî ó âîç³;
ñüîìà âîäà íà êèñåë³; äî ñüîìîãî ïîòó; íà ñüîìîìó íåá³; îáõîäèòè äåñÿòîþ
äîðîãîþ.
• ßê³ ùå ñò³éê³ çâîðîòè ç ÷èñë³âíèêàìè âè çíàºòå?
6. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Çíàéä³òü ³ ïîêàæ³òü íà ãåîãðàô³÷í³é êàðò³

îñòðîâè, ïðî ÿê³ éäåòüñÿ.
Õë³áíå äåðåâî
×è ÷óëè âè êîëè-íåáóäü, ùîá õë³á íà äåðåâàõ ð³ñ? Òàê îò, â òðîï³÷íèõ
ë³ñàõ Íîâî¿ Ãâ³íå¿ ðîñòå òàêå äåðåâî. Íà íüîìó ïðÿìî ç êîðè çâèñàþòü
âåëèê³ êðóãë³ êóë³ ä³àìåòðîì äî òðèäöÿòè ñàíòèìåòð³â. ¯õ âàðÿòü, ïå÷óòü,
¿äÿòü ñèðèìè. Äî ¿õ ì’ÿêîò³ äîäàþòü äð³æäæ³, ìîëîêî ³ ïå÷óòü êîðæ³ íà
êîêîñîâ³é îë³¿. Ç âîëîêîí ìîëîäèõ äåðåâ øèþòü îäÿã, ñ³ê âèêîðèñòîâóþòü
ÿê êëåé. Ç ëèñòÿ ðîáëÿòü êàïåëþõè, âèãîòîâëÿþòü ë³êè. Íà äîðîñëîìó
äåðåâ³ äîçð³âàº ñ³ìñîò-â³ñ³ìñîò ïëîä³â. Òðè-÷îòèðè òàêèõ äåðåâà
ïðîãîäóþòü ëþäèíó ïðîòÿãîì ðîêó.
Õë³áíå äåðåâî íåâèñîêå. À îò íà îñòðîâ³ Ìàäàãàñêàð ðîñòå õë³áíèé
âåëåòåíü – éîãî âèñîòà äâàäöÿòü ìåòð³â, îáõâàò ñòîâáóðà ï’ÿòäåñÿò ìåòð³â.
Ó êðîí³ öüîãî äåðåâà çíàõîäÿòü ïðèòóëîê òèñÿ÷³ ïòàøîê ³ äð³áíåíüêèõ
çâ³ðÿò, à ó âåëè÷åçíîìó äóïë³ ëþäè âëàøòóâàëè ãàðàæ äëÿ ê³ëüêîõ
àâòîìàøèí. Ñê³ëüêè âåëåòíåâ³ ðîê³â, í³õòî íå çíàº.
(Ç ãàçåòè)
• Ïåðåêàæ³òü òåêñò (ïèñüìîâî). ×èñë³âíèêè ï³äêðåñë³òü. Âèçíà÷òå ¿õ ñèí-
òàêñè÷íó ðîëü.
• Çíàéä³òü ðå÷åííÿ ç îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè, ïîÿñí³òü âæèâàííÿ ðîç-
ä³ëîâèõ çíàê³â.
• Çðîá³òü ôîíåòè÷íèé ðîçá³ð ñëîâà äð³áíåíüêèé.
122
§ 46. Âèá³ðêîâèé ïåðåêàç òåêñòó íàóêîâîãî
ñòèëþ
1. Ïðî÷èòàéòå óâàæíî òåêñò. Îáãîâîð³òü éîãî çì³ñò. Âèçíà÷òå òåìó é îñíîâíó
äóìêó.
ÍÀÉÂÅËÈ×Í³ØÈÉ ÂÈÍÀÕIÄ ËÞÄÑÜÊÎÃÎ ÐÎÇÓÌÓ

Ëþäèíà íå ìîæå æèòè áåç ïîâ³òðÿ, âîäè, ñîíöÿ, ¿æ³. À â í³é ïåðø³ñòü
íàëåæèòü õë³áó. Âèäàòíèé ó÷åíèé Ê.À. Ò³ì³ðÿçºâ íàçâàâ öåé ïðîäóêò
íàéâåëè÷í³øèì âèíàõîäîì ëþäñüêîãî ðîçóìó.
Ñêèáêà ïåðøîãî õë³áà ç’ÿâèëàñÿ íà ñâ³ò ïîíàä 15 òèñÿ÷ ðîê³â òîìó.
Íàâðÿä ÷è ñïîäîáàâñÿ á âàì òâåðäèé ïðèãîð³ëèé êîðæ, âèïå÷åíèé íà
ãàðÿ÷îìó êàì³íí³. À îò ï’ÿòü òèñÿ÷îë³òü òîìó ºãèïòÿíàì âäàëîñÿ îäåð-
æàòè õë³á, ÿêèé çà ÿê³ñòþ íå ïîñòóïàâñÿ ñüîãîäí³øí³ì ïàëÿíèöÿì.
ßêèì ñåêðåòîì îâîëîä³ëè âîíè? Ìèñòåöòâîì ðîçïóøóâàòè ò³ñòî. Äðåâí³
ºãèïòÿíè âèêîðèñòàëè õë³áí³ äð³æäæ³ ³ ìîëî÷íîêèñë³ áàêòåð³¿. Âíàñë³äîê
áðîä³ííÿ óòâîðþâàâñÿ âóãëåêèñëèé ãàç, ùî ðîçïóøóâàâ ò³ñòî, ðîáèâ éîãî
ïóõêèì.
Çãîäîì õë³áîïåêàðñüêå ìèñòåöòâî îïà íóâàëè
ãðåêè é ðèìëÿíè. 776 ðîêó äî í.å. ï³ä
÷àñ â³äêðèòòÿ ïåðøèõ Îë³ì ï³éñüêèõ
³ãîð ó÷àñíèê³â ïî÷àñòóâàëè äåë³êà-
òåñîì. Öå áóâ á³ëèé ïøåíè÷íèé õë³á.
Äàâíüîãðåöüê³ àðèñòîêðàòè ¿ëè éîãî
ÿê îêðåìó ñòðàâó.
Ó ²²² òèñÿ÷îë³òò³ äî í. å. ó ïîñå-
ëåííÿõ Òðèï³ëüñüêî¿ êóëüòóðè íà
òåðèòîð³¿ ñó÷àñíî¿ Óêðà¿íè ³ Ìîë-
äîâè òàêîæ âèðîùóâàëè çåðíîâ³. Â
XI ñòîë³òò³ íàø³ ïðàùóðè ïîäàâàëè
äî ñòîëó æèòí³é ³ ïøåíè÷íèé õë³á,
êàëà÷³, ìåäÿíèêè. Âçàãàë³ ïåêàð³â
äóæå øàíóâàëè.
Íà ÷åñòü çíàìåíèòèõ ìàéñòð³â
íàâ³òü ñïîðóäæóâàëè ïàì’ÿòíèêè.
Äâ³ òèñÿ÷³ ðîê³â òîìó â Ðèì³ ñïîðó-
äèëè òðèíàä öÿòèìåòðîâèé ìîíó-
ìåíò Ìàðêó Âåðã³ë³þ Åâðèñàêó. Ñà-
ìå â³í ïîñòà÷àâ äî ñòîëèö³ Ðèìñüêî¿
³ìïåð³¿ îñíîâíó ÷àñòèíó õë³áà. Öÿ
ñïîðóäà çáåðåãëàñÿ äîíèí³.
• ßêèì ñòèëåì íàïèñàíèé òåêñò? Íàçâ³òü ãîëîâí³ îñîáëèâîñò³ öüîãî
ñòèëþ.
• Ïîì³ðêóéòå, ÷èì â³äð³çíÿºòüñÿ âèá³ðêîâèé ïåðåêàç â³ä äîêëàäíîãî.
• Çà ïðî÷èòàíèì òåêñòîì ³ ñàìîñò³éíî ñêëàäåíèì ïëàíîì ï³äãîòóéòå
ïîâ³äîìëåííÿ «²ñòîð³ÿ õë³áà â íàø³é êðà¿í³».
123
§ 47. ×èñë³âíèêè ê³ëüê³ñí³ ³ ïîðÿäêâ³
1. Ïðî÷èòàéòå ïðèñë³â’ÿ. Çíàéä³òü ÷èñë³âíèêè. Ïîñòàâòå äî íèõ ïèòàííÿ.
1.Âñÿê ðîçóìíèé ïî-ñâîºìó: îäèí ñïåðøó, à äðóãèé ïîò³ì.
2.Êðàùå íà ï’ÿòü õâèëèí ðàí³øå, í³æ íà õâèëèíó ï³çí³øå.
3.Êðàùå îäèí ðàç ïîáà÷èòè, ÿê òðè÷³ ïî÷óòè.
4.Ó íüîãî ñ³ì ï’ÿòíèöü íà òèæäåíü.
5.Àæ íà òðåò³é ÿð ÷óòè âàø áàçàð.
Çà çíà÷åííÿì ³ ìîðôîëîã³÷íèìè îçíàêàìè ÷èñë³âíèêè ä³ëÿòüñÿ íà ê³ëüê³ñí³

òà ïîðÿäêî’â³.
Ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè îçíà÷àþòü ê³ëüê³ñòü ïðåäìåò³â àáî ÷èñëî ³ â³äïîâ³äàþòü
íà ïèòàííÿ ñê³ëüêè? Âîíè ìîæóòü îçíà÷àòè:
Ïîðÿäêâ³ îçíà÷àþòü ïîðÿäîê ïðåäìåò³â ïðè ë³÷á³ ³ â³äïîâ³äàþòü íà

ïèòàííÿ êîòðèé ? (äðóãèé, äåâ’ÿòíàäöÿòèé, äâ³ñò³ òðèäöÿòü øîñòèé.)
Ïîðÿäêîâ³ ÷èñë³âíèêè, ÿê ïðàâèëî, òâîðÿòüñÿ áåç ñóô³êñ³â â³ä îñíîâ
÷èñë³âíèê³â, ùî îçíà÷àþòü ö³ë³ ÷èñëà: äåñÿòèé, ï’ÿòäåñÿò ñüîìèé,
âîñüìèñîòèé.
Çà áóäîâîþ ÷èñë³âíèêè áóâàþòü:
à) ïðîñò³: îäèí, òðè, ñòî, ì³ëüéîí;
á) ñêëàäí³: îäèíàäöÿòü, ø³ñòäåñÿò, äâ³ñò³, â³ñ³ìñîò;
â) ñêëàäåí³: òðèäöÿòü äåâ’ÿòü, ñ³ìñîò ï’ÿòäåñÿò âîñüìèé, îäíà òðåòÿ
• ßê³ ÷èñë³âíèêè íàçèâàþòüñÿ ê³ëüê³ñíèìè, à ÿê³ ïîðÿäêâèìè?
• Íà ÿê³ ãðóïè çà çíà÷åííÿì ïîä³ëÿþòüñÿ ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè?
• Ùî îçíà÷àþòü ö³ë³, äðîáîâ³ ³ çá³ðí³ ÷èñëà?
• ×èì â³äð³çíÿþòüñÿ çà áóäîâîþ ïðîñò³, ñêëàäí³ ³ ñêëàäåí³ ÷èñë³âíèêè?
2. Çàïèø³òü ñëîâàìè êîæíå ç ÷èñåë òàê, ùîá â îäíîìó âèïàäêó âîíè îçíà÷àëè
ê³ëüê³ñòü, à â ³íøîìó – ïîðÿäîê ïðè ë³÷á³. Âèçíà÷òå, ÿê³ ö³ ÷èñë³âíèêè çà
áóäîâîþ.
1, 2, 6, 15, 37, 90, 148, 1941, 5627.

²ÑÒÎÐ²ß ÏIÑÍI
Ñòîÿëà ñ³ðà îñ³íü 1912 ðîêó. ×åðåç Êðàê³â ïåðå¿æäæàëè åì³ãðàíòè...
Øóêàëè êðàùî¿ äîë³, ò³êàëè ñâ³ò çà î÷³. ¯õíþ òóãó áà÷èâ óêðà¿íñüêèé
ïèñüìåííèê Áîãäàí Ëåïêèé. Òóò ï³ä âïëèâîì áà÷åíîãî é ïåðåæèòîãî
124
íàðîäèëàñÿ ïîåòè÷íà ì³í³àòþðà Á.Ëåïêîãî «Âèäèø, áðàòå ì³é...» Ìóçèêó
äî â³ðøà íàïèñàâ áðàò Áîãäàíà Ëåïêîãî – Ëåâêî. Íîâå äèõàííÿ ï³ñí³
äàëà ãàðìîí³çàö³ÿ Ô³ëàðåòà Êîëåññè, ÿêèé 1915 ðîêó íà îñíîâ³ ìåëîä³¿
Á.Ëåïêîãî ðîçêëàâ ¿¿ íà ÷îòèðè ãîëîñè. ×åðåç ê³ëüêà ðîê³â ìóçèêó äî
íå¿ íàïèñàâ Êèðèëî Ñòåöåíêî. Â éîãî ãàðìîí³çàö³¿ âîíà æèâå ÿê õîðîâà
ï³ñíÿ âæå òðè ÷âåðò³ â³êó ³ â Óêðà¿í³, ³ çà êîðäîíîì.
(Ç ãàçåòè)
• Ó ÿêîìó çíà÷åíí³ âæèòî â òåêñò³ ñëîâî ãàðìîí³çàö³ÿ? Äîáåð³òü äî
íüîãî ñèíîí³ìè.
• Ùî âè çíàºòå ïðî æèòòÿ ³ òâîð÷³ñòü Á.Ëåïêîãî? ßê³ ç éîãî òâîð³â
÷èòàëè? Ðîçêàæ³òü.
• Âèïèø³òü ÷èñë³âíèêè. Âèçíà÷òå ¿õ ðîçðÿä.
Äî ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â íàëåæàòü ñëîâà ê³ëüêà, äåê³ëüêà, ê³ëüêàíàäöÿòü,

ê³ëüêàñîò, áàãàòî. Öå íåîçíà÷åíî-ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè.
4. Çãðóïóéòå ³ çàïèø³òü ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè ó òðè êîëîíêè:

1) ö³ë³ ÷èñëà; 2) äðîáîâ³; 3) çá³ðí³.
Ñòî, òðè ÷åòâåðòèõ, äåñÿòåðî, ì³ëüÿðä, òðîº, âîñüìåðî, îäíà äðóãà,
ñîðîê, îáîº, ÷îòèðèñòà, ì³ëüéîí.
Çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè óòâîðþþòüñÿ ò³ëüêè â³ä ÷èñë³âíèê³â 2–20 òà â³ä ÷èñë³âíèêà 30:
ï’ÿòü–ï’ÿòåðî, îäèíàäöÿòü–îäèíàäöÿòåðî.
Äî çá³ðíèõ íàëåæàòü òàêîæ ÷èñë³âíèêè îáèäâà, îáèäâ³, îáîº.
Çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè ñïîëó÷àþòüñÿ ç ³ìåííèêàìè ÷îëîâ³÷îãî òà ñåðåäíüîãî
ðîäó, ùî îçíà÷àþòü íàçâè ³ñòîò, òà ç ³ìåííèêàìè, ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå ó
ìíîæèí³ ñåìåðî õëîï’ÿò, òðîº ñàíåé. Ç ³ìåííèêàìè æ³íî÷îãî ðîäó
ñïîëó÷àºòüñÿ ëèøå ÷èñë³âíèê îáèäâ³: îáèäâ³ ó÷åíèö³.
Ï³ñëÿ çá³ðíèõ ÷èñë³âíèê³â äâîº, òðîº, ÷åòâåðî ³ ò.ä. ³ìåííèêè ñòîÿòü ó
ðîäîâîìó â³äì³íêó ìíîæèíè.
5. Óòâîð³òü çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè. Ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ «çá³ðíèé ÷èñë³âíèê

+ ³ìåííèê» ³ ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ.
10, 8, 2, 4, 20, 30.
6. Çíàéä³òü ï’ÿòü ôàêòè÷íèõ ïîìèëîê. Îáμðóíòóéòå ð³øåííÿ.
1. ×èñë³âíèêè, ùî íàçèâàþòü ö³ë³ ÷èñëà: 50 çîøèò³â, 150 öåíòíåð³â,
ï³âòîðà ê³ëîìåòðà, 1,5 òîííè, 3 êíèæêè, 16 ãîäèí.
2. ×èñë³âíèêè äðîáîâ³: ïîëîâèíà Àç³¿, 3/4 ä³ëÿíêè, 3/5 àðêóøà.
3. ×èñë³âíèêè çá³ðí³: òðîº êîíåé, âîñüìåðî êóð÷àò, ÷îòèðè êíèæêè,
äâîº â³äåð, äåñÿòåðî õëîïö³â, ï’ÿòü ãðèá³â.
7. Çàïàì’ÿòàéòå ñò³éê³ çâîðîòè. Ç ê³ëüêîìà ç íèõ ñêëàä³òü ðå÷åííÿ.
Â îáèäâà ê³íö³ (òóäè é íàçàä); ïî îáèäâ³ ðóêè (ç îáîõ áîê³â, îáàá³÷);
ïîêëàñòè íà îáèäâ³ ëîïàòêè (ïåðåìîãòè); äèâèòèñÿ îáîìà (áóòè
ïèëüíèì); â îáèäâà âóõà íàø³ïòóâàòè (êîìóñü íàñòèðëèâî ãîâîðèòè
ïðî êîãîñü, ïðî ùîñü); îáîº ðÿáîº (îäèí îäíîãî âàðòèé).
125
8. Ï³äãîòóéòåñÿ äî äîêëàäíîãî ïèñüìîâîãî ïåðåêàçó ïðî÷èòàíîãî. Âèçíà÷òå
ñòèëü òåêñòó, àðμóìåíòóéòå ñâîº ð³øåííÿ.
ÁÄÆÎËÀ Á’ª ÐÅÊÎÐÄÈ

Ñê³ëüêè î÷åé ó áäæ³ë ³ äæìåë³â? Äâîº? Í³, ï’ÿ-
òåðî! Â³çüì³òü ó ðóêè çá³ëüøóâàëüíå ñêëî, ³ íà
ïàíöèð³ ãîëîâè öèõ êîìàõ âè ïîáà÷èòå ùå òðîº
ìàéæå íåïîì³òíèõ î÷åé. Âîíè íå âèêîíóþòü ñà-
ìîñò³éíî¿ ôóíêö³¿, à äîïîìàãàþòü êðèëàòèì òðóä³âíèêàì îð³ºíòóâàòèñÿ
â ïðîñòîð³ ³ ÷àñ³. Òðîº äîïîì³æíèõ î÷åé – ðåöåïòîðè ³íòåíñèâíîñò³
îñâ³òëåííÿ. Çàâäÿêè ¿ì áäæîëè ³ äæìåë³ ëåãêî âèçíà÷àþòü ÷àñ äîáè ³
ïîâåðòàþòüñÿ ó ñâ³é âóëèê ó ö³ëêîì ïåâíèé ÷àñ.
(Ç êí. «Õðåñòîìàò³ÿ ³ç çîîëîã³¿»)
• ßê³ çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè âè âèêîðèñòàëè ó ïåðåêàç³?
• Âèçíà÷òå, ó ÿêîìó â³äì³íêó é ÷èñë³ ñòîÿòü ³ìåííèêè ï³ñëÿ çá³ðíèõ
÷èñë³âíèê³â.
§ 48. Â³äì³íþâàííÿ, íàïèñàííÿ òà

âæèâàííÿ ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â,
ùî îçíà÷àþòü ö³ë³ ÷èñëà
1. Ïðî÷èòàéòå ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè. Âèçíà÷òå â³äì³íîê ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â.
1. Ðîçóìíîãî ïîøëè – îäíå ñëîâî ñêàæè; äóðíÿ ïîøëè – òðè ñêàæè
òà é ñàì çà íèì ï³äè. 2. Çà îäíîãî áèòîãî äâîõ íåáèòèõ äàþòü. 3. Òè ìàºø
äâîº î÷åé ³ îäí³ ãóáè, ùîá áàãàòî áà÷èâ, à ìàëî ãîâîðèâ. 4. Ñõîæ³ ÿê äâ³
êðàïë³ âîäè. 5. Äâîì ïàíàì ñëóæèòè – í³ îäíîìó íå äîãîäèø.
• Äîñë³ä³òü, ÿêèé ³ç ÷èñë³âíèê³â ìàº ôîðìè îäíèíè ³ ìíîæèíè. ßê³ çì³-
íþþòüñÿ çà ðîäàìè?
Ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè, ùî îçíà÷àþòü ö³ë³ ÷èñëà, çì³íþþòüñÿ çà â³äì³íêàìè.

×èñë³âíèê îäèí çì³íþºòüñÿ çà ÷èñëàìè ³ ðîäàìè. ×èñë³âíèê äâà – çà
ðîäàìè.
ßêùî ÷èñë³âíèê îäèí ñïîëó÷àºòüñÿ ç ³ìåííèêîì, ùî ìàº ò³ëüêè ôîðìó
ìíîæèíè àáî îçíà÷àº ïàðí³ ïðåäìåòè, â³í óçãîäæóºòüñÿ ç íèì ó ÷èñë³: îäí³
îêóëÿðè, îäí³ øòàíè, îäí³ ïàí÷îõè.
Óñ³ ³íø³ ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè íå ìàþòü ôîðìè îäíèíè ³ ìíîæèíè òà ðîäó.
2. Ðîçãëÿíüòå, ÿê â³äì³íþºòüñÿ ÷èñë³âíèê îäèí. Ç³ñòàâòå éîãî ç â³äì³íþâàííÿì
ïðèêìåòíèê³â òâåðäî¿ ãðóïè ³ çðîá³òü â³äïîâ³äí³ âèñíîâêè.
126
• Ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç ÷èñë³âíèêîì îäèí ó íàçèâíîìó, îðóäíîìó
³ ì³ñöåâîìó â³äì³íêàõ.
3. Ïðî÷èòàéòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ ÷èñë³âíèê³â äâà, òðè ³ ÷îòèðè. Ó ÿêèõ

â³äì³íêàõ ÷èñë³âíèê äâà ìàº ðîäîâ³ îçíàêè?
Ï³ñëÿ ÷èñë³âíèê³â äâà, òðè, ÷îòèðè â íàçèâíîìó â³äì³íêó âæèâàþòüñÿ ³ìåííèêè

÷îëîâ³÷îãî ðîäó ó ôîðì³ íàçèâíîãî â³äì³íêà ìíîæèíè: äâà ê³ëîãðàìè.
²ìåííèêè æ³íî÷îãî ³ ñåðåäíüîãî ðîäó ìàþòü ôîðìó ðîäîâîãî â³äì³íêà
îäíèíè: äâ³ ñóñ³äêè.
4. ²ìåííèêè ó÷åíü, áðàò, ñèí, ðóêà, âiêíî ïîºäíàéòå ç ÷èñëiâíèêàìè äâà, òðè,
÷îòèðè. Ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ (óñíî).
5. Çàïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

Äâà (ñò³ë), äâà (âóõî), òðè (ì³ñÿöü), ÷îòèðè (õëîïåöü), äâ³ (ðóêà),
÷îòèðè (òèæäåíü), òðè (ãîäèíà), äâ³ (ó÷åíèöÿ), òðè (â³äðî), äâ³ (æ³íêà),
÷îòèðè (çîøèò), òðè (äåíü), äâà (ó÷åíü).
6. Ïîð³âíÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ ë³âî¿ ³ ïðàâî¿ êîëîíîê. Ïîÿñí³òü ð³çíèöþ â ¿õ

çíà÷åíí³ ³ âæèâàíí³ ³ìåííèê³â ïðè ÷èñë³âíèêàõ.
Äâà ì³ñÿö³ — ì³ñÿö³â äâà
òðè ê³ëîãðàìè — ê³ëîãðàì³â çî òðè
÷åðåç ÷îòèðè òèæí³ — òèæí³â ÷åðåç ÷îòèðè
çà äâà ìåòðè — ìåòð³â çà äâà
• Ââåä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ â ðå÷åííÿ.
ßêùî ÷èñë³âíèêè äâà, òðè, ÷îòèðè â ñïîëó÷åíí³ ç ³ìåííèêàìè âêàçóþòü

íà ïðèáëèçíó ê³ëüê³ñòü, òî ³ìåííèêè ñòàâëÿòüñÿ ïåðåä ÷èñë³âíèêàìè â
ðîäîâîìó â³äì³íêó ìíîæèíè.
7. Ñïèø³òü ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè. Öèôðè çàì³í³òü ñëîâàìè, âæèâàþ÷è ¿õ ó â³ä-

ïîâ³äíîìó â³äì³íêó.
1. (1) ðóêîþ â äîëîí³ íå çàïëåùåø.
2. (7) ÿòåð³â – í³ (1) ðèáè.
3. (1) âîëîì õë³áà íå äîðîáèøñÿ.
4. (2) ïðàâä íå áóâàº.
5. (3) ïàíè íà (1) øòàíè: êîòðèé ðàí³øå âñòàâ, òîé ³ âáðàâ.
6. Çàðîáèâ ó ïàíà ïëàòó – ç (4) äîùîê õàòó.
7. Äå íà (2) âàðèòüñÿ, òàì ³ òðåò³é ïîæèâèòüñÿ.
127
8. Ïðî÷èòàéòå âãîëîñ â³äì³íþâàííÿ ÷èñë³âíèê³â ï’ÿòü, ñ³ì i âiñiì. Óçàãàëüí³òü
ñâî¿ ñïîñòåðåæåííÿ íàä ¿õí³ìè çàê³í÷åííÿìè.
• Çðîá³òü âèñíîâîê ïðî ÷åðãóâàííÿ ãîëîñíèõ â îñíîâàõ ÷èñë³âíèê³â ñ³ì,

â³ñ³ì.
• Ïðîâ³äì³íÿéòå óñíî ñïîëó÷åííÿ ³ìåííèê³â ç ÷èñë³âíèêàìè: ï’ÿòíàäöÿòü
âèøåíü, ø³ñòü ÷åðåøåíü, ñ³ìíàäöÿòü ïîëóíèöü.
9. Ðîçãëÿíüòå â³äì³íþâàííÿ ÷èñë³âíèêà ï’ÿòäåñÿò.
• Ïðîñòåæòå, ÿêà ÷àñòèíà çì³íþºòüñÿ, à ÿêà çàëèøàºòüñÿ íåçì³ííîþ

â ñêëàäíèõ ÷èñë³âíèêàõ ï’ÿòäåñÿò, ø³ñòäåñÿò, ñ³ìäåñÿò, â³ñ³ìäåñÿò.
Ó ñêëàäíèõ ÷èñë³âíèêàõ â³ä 50 äî 80 â³äì³íþºòüñÿ ò³ëüêè äðóãà ÷àñòèíà.

1. ×èñë³âíèêè ï’ÿòü, ø³ñòü, âiä äåâ’ÿòè äî äâàäöÿòè i òðèäöÿòü ó íàçèâíîìó
òà çíàõ³äíîìó â³äì³íêàõ ïèøåìî ç ü íà ê³íö³.
2. Ó íåïðÿìèõ â³äì³íêàõ öèõ æå ÷èñë³âíèê³â òà â ÷èñë³âíèêàõ òðè, ÷îòèðè
ïåðåä çàê³í÷åííÿì ïèøåìî ü: ï’ÿòüîõ, äâàäöÿòüîì, òðüîõ, ÷îòèðüîõ (àëå
÷îòèðìà).
3. Ó íåïðÿìèõ â³äì³íêàõ ÷èñë³âíèê³â ï’ÿòäåñÿò, ø³ñòäåñÿò, ñ³ìäåñÿò ³
â³ñ³ìäåñÿò ïåðåä çàê³í÷åííÿì òàêîæ ïèøåìî ü: ø³ñòäåñÿòüîõ, ñ³ìäåñÿòüìà,
â³ñ³ìäåñÿòüîì.
Îðôîãðàìà
Ì’ÿêèé çíàê ó ê³íö³ ÷èñë³âíèê³â, ïåðåä çàê³í÷åííÿì ÷èñë³âíèê³â: ø³ñòü,
îäèíàäöÿòü, òðüîì, ï’ÿòäåñÿòüìà.
10. Ïðî÷èòàéòå âãîëîñ ÷èñë³âíèêè é ç’ÿñóéòå ð³çíèöþ ó ¿õ âèìîâ³ ³ íàïèñàíí³.

Îäèíäöÿòü, òðèíäöÿòü, ÷îòèðíäöÿòü, ø³ñòíäöÿòü, äâäöÿòü,
òðäöÿòü, ï’ÿòäåñò, ø³ñòäåñò.
• Óòâîð³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ «÷èñë³âíèê + ³ìåííèê» ç âèä³ëåíèìè
÷èñë³âíèêàìè. Ïðîâ³äì³íÿéòå óòâîðåí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
• Ï³äêðåñë³òü îðôîãðàìè.
×èñë³âíèêè ñîðîê, äåâ’ÿíîñòî, ñòî â óñ³õ íåïðÿìèõ â³äì³íêàõ, êð³ì

çíàõ³äíîãî, ìàþòü çàê³í÷åííÿ -à: ñîðîêà, äåâ’ÿíîñòà, ñòà.
128
11. Ïåðåïèø³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ, çàì³íþþ÷è öèôðè ñëîâàìè.
Áëèçüêî 40 îñ³á, ³ç 40 ã³ìíàçèñòàìè, ó 40 øêîëàõ, á³ëÿ 90 êðà¿í, äî
100 ê³ëîìåòð³â, çàì³ñòü 100 äîáðîâîëüö³â.
12. Ïðî÷èòàéòå âãîëîñ òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ ñêëàäíèõ ÷èñë³âíèê³â, ùî îçíà÷àþòü
íàçâè ñîòåíü. Ïðîàíàë³çóéòå, ÿê ó öèõ ÷èñë³âíèêàõ çì³íþºòüñÿ ïåðøà ÷àñòèíà
³ ÿê – äðóãà, ÿê âîíè ïèøóòüñÿ. Çðîá³òü â³äïîâ³äí³ âèñíîâêè.
Ó ñêëàäíèõ ÷èñë³âíèêàõ íà ïîçíà÷åííÿ ñîòåíü (äâ³ñò³-äåâ’ÿòñîò) â³äì³íþ-

þòüñÿ îáèäâ³ ÷àñòèíè, ÿê³ â óñ³õ â³äì³íêàõ ïèøóòüñÿ ðàçîì. Ïåðøà ÷àñòèíà
÷èñë³âíèê³â – íàçâ ñîòåíü â³äì³íþºòüñÿ ÿê ÷èñë³âíèêè äâà – äåâ’ÿòü.
Îðôîãðàìà
Íàïèñàííÿ ðàçîì ñêëàäíèõ ÷èñë³âíèê³â íà ïîçíà÷åííÿ ñîòåíü ó íåïðÿìèõ
â³äì³íêàõ: òðüîìñòàì, äåâ’ÿòüìàñòàìè.
13. Ïðîâ³äì³íÿéòå óñíî ñëîâîñïîëó÷åííÿ òðèñòà øêîëÿð³â, ø³ñòñîò êíèã.
14. Çàïèø³òü óñ³ ñêëàäí³ ÷èñë³âíèêè, ùî ïîçíà÷àþòü ñîòí³, â äàâàëüíîìó òà

îðóäíîìó â³äì³íêàõ.
15. Ïðî÷èòàéòå âãîëîñ â³äì³íþâàííÿ ñêëàäåíîãî ê³ëüê³ñíîãî ÷èñë³âíèêà ï’ÿòñîò

â³ñ³ìäåñÿò ñ³ì. Çðîáiòü âèñíîâîê.
Í. ï’ÿòñîò â³ñ³ìäåñÿò ñ³ì
Ð. ï’ÿòèñîò â³ñ³ìäåñÿòè ñåìè ( ï’ÿòèñîò â³ñ³ìäåñÿòüîõ ñ³ìîõ)
Ä. ï’ÿòèñòàì â³ñ³ìäåñÿòè ñåìè (ï’ÿòèñòàì â³ñ³ìäåñÿòüîì ñ³ìîì)
Ç. ï’ÿòñîò â³ñ³ìäåñÿò ñ³ì, ï’ÿòèñîò â³ñ³ìäåñÿòè ñåìè
Î. ï’ÿòüìàñòàìè â³ñ³ìäåñÿòüìà ñüîìà (ï’ÿòüîìàñòàìè â³ñ³ìäåñÿòüîìà
ñ³ìîìà)
Ì. (íà) ï’ÿòèñòàõ â³ñ³ìäåñÿòè ñåìè (ï’ÿòèñòàõ â³ñ³ìäåñÿòüîõ ñ³ìîõ)
Ó ñêëàäåíèõ ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèêàõ êîæíå ñëîâî â³äì³íþºòüñÿ ³ ïèøåòüñÿ

îêðåìî.
²ìåííèê ïðè òàêèõ ÷èñë³âíèêàõ âèñòóïàº â òîìó â³äì³íêó, ÿêîãî âèìàãàº îñòàííº
ñëîâî: ñîðîê îäèí ó÷åíü, ï’ÿòäåñÿò äâà ó÷í³, ñòî äâàäöÿòü ñ³ì
ó÷í³â.
×èñë³âíèêè íóëü, ì³ëüéîí, ì³ëüÿðä, òðèëüéîí â³äì³íþþòüñÿ, ÿê ³ìåííèêè
II-î¿ â³äì³íè, à ÷èñë³âíèê òèñÿ÷à – ÿê ³ìåííèê I-î¿ â³äì³íè.
16. Ïðîâ³äì³íÿéòå óñíî â îäíèí³ ³ ìíîæèí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ òèñÿ÷à ðîê³â, ì³ëüéîí

òðîÿíä, ì³ëüÿðä ç³ðîê.
129
17. Ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç ïîäàíèìè ÷èñë³âíèêàìè òàê, ùîá ÷èñë³âíèê áóâ
çàëåæíèì ñëîâîì ³ ñòîÿâ ó ôîðì³ îðóäíîãî â³äì³íêà, à ³ìåííèê – ãîëîâíèì.
Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ ì’ÿêîãî çíàêà.
Çðàçîê. Ø³ñòü – ø³ñòüìà êíèãàìè, ø³ñòüîìà êíèãàìè.
Äåâ’ÿòü, ÷îòèðè, ø³ñòíàäöÿòü, ñîðîê, ï’ÿòäåñÿò, â³ñ³ìäåñÿò, ÷îòè-
ðèñòà, ø³ñòñîò, äåâ’ÿòñîò, ì³ëüéîí, òèñÿ÷à.
18. Ïåðåïèøiòü, ïðàâèëüíî âæèâàþ÷è ôîðìè ÷èñë³âíèê³â.

1. Îäíà ðîñëèíà ñîíÿøíèêà çà ë³òî âèïèâàº áî÷êó âîäè ì³ñòê³ñòþ
200-250 ë³òð³â. 2. Îäíà ç íàéìåíøèõ íàøèõ ïòàøîê – êîðîëüîê, âàãîþ
5-6 ãðàì³â, ïðîòÿãîì ðîêó çíèùóº â³ä 8 äî 10 ì³ëüéîí³â øê³äëèâèõ êîìàõ.
3. Çà ë³òí³é ïåð³îä ëàñò³âêà ç’¿äàº äî 1 ì³ëüéîíà êîìàð³â, ìîøêè òà ³íøèõ
êîìàõ. 4. Îðëè ìîæóòü íàáèðàòè âèñîòó 7000 ìåòð³â. 5. Íàéìîðîçîñò³éê³-
ø³ ïòàõè – êà÷êè é ãóñè. Âîíè ìîæóòü ïåðåíîñèòè òåìïåðàòóðó äî
110 ãðàäóñ³â.
(Ç òâ. Á. Äðóçÿ)
19. Ïåðåïèø³òü, ÷èñëà çàì³í³òü ñëîâàìè. Âèçíà÷òå â³äì³íîê ÷èñë³âíèê³â.

1. Æàéâîðîíêà íå âèäíî, êîëè â³í çë³òàº íà âèñîòó 300 ìåòð³â, à éîãî
ï³ñíþ ÷óòè íàâ³òü ç âèñîòè 600 ìåòð³â. 2. Íåìîâëÿ êèòà äóæå ïîëþáëÿº
ìàòåðèíñüêå ìîëîêî. Ïðîòÿãîì äîáè âîíî âèïèâàº àæ 400 ë³òð³â.
3. Íàéäóæ÷èì ùîäî âëàñíî¿ âàãè º æóê-íîñîð³ã. Ñàì â³í âàæèòü óñüîãî
14 ãðàì³â, à ìîæå òÿãòè «âàíòàæ» 1 580 ãðàì³â. 4. Ãóñåíèöÿ çà ì³ñÿöü
ç’¿äàº ëèñòÿ ó 6000 ðàç á³ëüøå, í³æ âàæèòü ñàìà. 5. Íàéá³ëüøà ê³ëüê³ñòü
çóá³â ó çâè÷àéíîãî ñàäîâîãî ñëèìàêà: 14 175. 6. Äîâæèíà êèò³â ñÿãàº
33 ìåòð³â, âàãà 120 òîíí. Ñò³ëüêè æ âàæàòü 25 ñëîí³â àáî 120-150 áèê³â.
(Ç òâ. Á. Äðóçÿ)
§ 49. Â³äì³íþâàííÿ äðîáîâèõ ³ çá³ðíèõ

ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â
• Íà ÿê³ ðîçðÿäè ïîä³ëÿþòüñÿ ê³ëüê³ñí³ ÷èñë³âíèêè? Ùî îçíà÷àþòü
äðîáîâ³ ÷èñë³âíèêè? À çá³ðí³? Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
Äðîáîâ³ ÷èñë³âíèêè ñêëàäàþòüñÿ ç äâîõ ÷àñòèí. Ïåðøà ÷àñòèíà íàçèâàº

÷èñåëüíèê äðîáó ³ º ê³ëüê³ñíèì ÷èñë³âíèêîì. Äðóãà ÷àñòèíà íàçèâàº çíàìåí-
íèê äðîáó ³ º ïîðÿäêîâèì ÷èñë³âíèêîì.
Ïðè â³äì³íþâàíí³ äðîáîâèõ ÷èñë³âíèê³â çì³íþþòüñÿ îáèäâ³ ÷àñòèíè. ×èñåëüíèê
â³äì³íþºòüñÿ, ÿê ÷èñë³âíèê, ùî îçíà÷àº ö³ëå ÷èñëî. Çíàìåííèê – ÿê
ïðèêìåòíèê: îäíà òðåòÿ – îäí³º¿ òðåòüî¿ (Ð.â.), ï’ÿòü äåñÿòèõ – ï’ÿòè –
ï’ÿòüîì äåñÿòèì (Ä.â.)
130
1. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ äðîáîâèõ ÷èñë³âíèê³â.
• Ïðîâ³äì³íÿéòå óñíî îäíà äðóãà ìåòðà, â³ñ³ì äåñÿòèõ ãðàìà.
2. Ïðî÷èòàéòå â³äì³íþâàííÿ ÷èñë³âíèêà ï’ÿòü ö³ëèõ ³ òðè ÷åòâåðòèõ. Çðîá³òü

âèñíîâîê ïðî â³äì³íþâàííÿ äðîáîâèõ ÷èñë³âíèê³â.
Í. ï’ÿòü ö³ëèõ ³ òðè ÷åòâåðòèõ
Ð. ï’ÿòè (ï’ÿòüîõ) ö³ëèõ ³ òðüîõ ÷åòâåðòèõ
Ä. ï’ÿòè (ï’ÿòüîì) ö³ëèì ³ òðüîì ÷åòâåðòèì
Ç. ï’ÿòü (ï’ÿòüîõ) ö³ëèõ ³ òðè (òðüîõ) ÷åòâåðòèõ
Î. ï’ÿòüìà (ï’ÿòüîìà) ö³ëèìè ³ òðüîìà ÷åòâåðòèìè
Ì. íà ï’ÿòè (ï’ÿòüîõ) ö³ëèõ ³ òðüîõ ÷åòâåðòèõ
Ó äðîáîâèõ íàçâàõ òèïó ï’ÿòü ö³ëèõ ³ òðè ÷åòâåðòèõ â³äì³íþþòüñÿ âñ³

ñêëàäîâ³ ÷àñòèíè.
²ìåííèê ïðè äðîáîâèõ ÷èñë³âíèêàõ âèñòóïàº â ðîäîâîìó â³äì³íêó: äâ³ ö³ëèõ
³ ï’ÿòü äåñÿòèõ ãåêòàðà.
Äî äðîáîâèõ ÷èñë³âíèê³â íàëåæàòü ÷èñë³âíèêè ï³âòîðà (ï³âòîðè),
ï³âòîðàñòà. Ö³ ÷èñë³âíèêè íå â³äì³íþþòüñÿ ³ âèìàãàþòü â³ä ³ìåííèêà
ôîðìè ðîäîâîãî â³äì³íêà: ï³âòîðà ê³ëîãðàìà, ï³âòîðè òîííè, ï³âòîðàñòà
ãåêòàð³â.
3. Óòâîð³òü ³ çàïèø³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ.

1/3 (ïîëå), 3/4 (ñò³ë), 6/7 (ñêëÿíêà), 72,8 (ë³òð), 85,9 (ê³ëîìåòð),
0,003 (ñåêóíäà), 4,5 (ê³ëîãðàì), ï³âòîðà (öåíòíåð).
4. Ïðî÷èòàéòå. Ùî íîâîãî âè äèçíàëèñÿ ç òåêñòó?

Îäíó ³ç ïåðøèõ çãàäîê ïðî äðîáîâ³ ÷èñëà çíàõîäèìî ó äàâíüîìó
ºãèïåòñüêîìó ðóêîïèñ³, ùî çáåð³ãàºòüñÿ â Áðèòàíñüêîìó ìóçå¿ â Ëîíäîí³.
Õàðàêòåðíî, ùî ºãèïòÿíè âèçíàâàëè òàêèé äð³á, ó ÿêîãî ÷èñåëüíèê áóâ
îäèíèöåþ, à çíàìåííèê – ÿêå çàâãîäíî ÷èñëî, òà ùå äîïóñêàëè äð³á 2/3.
Íåõàé òðåáà 7 õë³áèí ðîçä³ëèòè íà â³ñ³ì ð³âíèõ ÷àñòèí. Ìè ñêàçàëè á,
ùî öå áóäå 7/8 õë³áèíè. Àëå æ òîä³ ÷èñëà 7/8 íå áóëî, ³ ëþäè çíàëè ëèøå,
ùî â³ä ä³ëåííÿ 7 íà 8 îäåðæóþòü 1/2 + 1/4 + 1/8.
Òîìó ºãèïòÿíè ä³éøëè äóìêè, ùî äëÿ ïîä³ëó ñåìè õë³áèí íà â³ñ³ì
ð³âíèõ ÷àñòèí òðåáà ìàòè 8 ïîëîâèíîê, 8 ÷âåðòîê, 8 îñüìóøîê. Âîíè
ðîçð³çàëè 4 õë³áèíè ïîïîëàì, 2 õë³áèíè – íà ÷âåðòêè ³ 1 õë³áèíó íà
îñüìóøêè. Îòæå, äëÿ òàêîãî ïîä³ëó òðåáà áóëî çðîáèòè 17 (4+6+7)
ðîçð³ç³â. (Çà Á. Äðóçåì)
• Ïåðåïèø³òü, çàì³íþþ÷è ÷èñëà ñëîâàìè. Çàì³í³òü ñëîâî îñüìóøêà
ñïîëó÷åííÿì ÷èñë³âíèêà ç ³ìåííèêîì.
131
5. Ïåðåïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ çàì³íþþ÷è ÷èñëà ñëîâàìè.
Íàéá³ëüøå äåðåâî íà Çåìë³ – ã³ãàíòñüêà ñåêâîÿ, âîíà ðîñòå â
Êàë³ôîðí³¿ (ÑØÀ) ³ ìàº ³ì’ÿ «ãåíåðàë Øåðìàí». ¯¿ âèñîòà – 83 (ìåòð),
îêðóæí³ñòü ñòîâáóðà – 24,1 (ìåòð). Äåðåâèíè ñåêâî¿ âèñòà÷èëî á íà 40
(îäíîïîâåðõîâèé áóäèíîê) àáî íà 5 (ì³ëüÿðä ñ³ðíèê).
• Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ âåëèêî¿ áóêâè.
6. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ çá³ðíèõ ÷èñë³âíèê³â. Ïîð³âíÿéòå ¿õ
â³äì³íþâàííÿ ç â³äïîâ³äíèìè ÷èñë³âíèêàìè, ùî ïîçíà÷àþòü ö³ë³ ÷èñëà. Çðîá³òü
âèñíîâîê.
Çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè äâîº, ñåìåðî ³ ò.ä. ó íåïðÿìèõ â³äì³íêàõ ìàþòü ôîðìó

ê³ëüê³ñíèõ ÷èñë³âíèê³â, ùî ïîçíà÷àþòü ö³ë³ ÷èñëà.
Çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè îáèäâà, îáèäâ³, îáîº â³äì³íþþòüñÿ çà çðàçêîì ÷èñë³âíèêà
äâà.
7. Ïðî÷èòàéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Òðè ç íèõ (çà âèáîðîì) ïðîâ³äì³íÿéòå.

Îáîº ä³òåé; ï’ÿòåðî ó÷í³â; òðîº ñïîðòñìåí³â; ÷åòâåðî ëîøàò; ñåìåðî
â³êîí; òðîº íîæèöü; äâîº â³äâàæíèõ; ê³ëüêàíàäöÿòåðî îâåöü.
• Ç äâîìà ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ. Ðîçáåð³òü
¿õ çà ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
8. Â³ä ïîäàíèõ ÷èñåë óòâîð³òü çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè ³ ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ:

10, 8, 4, 20, 30.
• Ç ÿêèìè ³ìåííèêàìè ñïîëó÷àþòüñÿ çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè?
• Ó ôîðì³ ÿêîãî â³äì³íêà âè âæèëè çàëåæíèé â³ä ÷èñë³âíèêà ³ìåííèê?
§ 50. Â³äì³íþâàííÿ òà íàïèñàííÿ

ïîðÿäêîâèõ ÷èñë³âíèê³â
1. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Äîáåð³òü äî íüîãî çàãîëîâîê.
ßêîñü ç³áðàëèñÿ ä³äóñü ³ç Êîñòèêîì äî ë³ñó. Âèéøëè ðàíî. Ñí³äàíîê
âçÿëè ç ñîáîþ. À ìàìà íàêàçóº:
– Íå çàáóäüòå î âîñüì³é ïîñí³äàòè ³ íå ï³çí³øå øîñòî¿ äîäîìó âåð-
íóòèñÿ.
Ï³øëè. Òà êîëè âæå âèéøëè çà ñåëèùå, Êîñòèê ïðèãàäàâ, ùî çàáóëè
ãîäèííèêà.
132
– Ùî æ íàì ðîáèòè, ä³äóíþ?
À ä³äóñü óñì³õàºòüñÿ:
– Ìè ÷àñ ïî êâ³òàõ óçíàâàòèìåìî. Êîæíà êâ³òêà â ñâ³é ÷àñ ðîçêðèâàº
ïåëþñòêè íàçóñòð³÷ ñîíöþ ³ òàê ñàìî çãîðòàº ¿õ. Áà÷, îñü áëàêèòí³ êâ³òî÷-
êè – òî öèêîð³é. Âîíè íå ñïëþõè. Ïðîêèäàþòüñÿ ì³æ ÷åòâåðòîþ ³ ï’ÿòîþ
ãîäèíàìè ðàíêó... Äëÿ øèïøèíè ðàíîê íàñòàº î øîñò³é. Òàê ñàìî ìàê ³
êóëüáàáà... Âîäÿíà ë³ëåÿ ùå î ñüîì³é ãîäèí³ ïðîêèíóëàñÿ, ðîçòóëèëà ñâî¿
÷àøå÷êè íàçóñòð³÷ ñîíöþ. À çàêðèâàº ¿õ î ï’ÿò³é, óâå÷åð³...
(Çà Ï. Óòåâñüêîþ)
• Çíàéä³òü ïîðÿäêóâ³ ÷èñë³âíèêè. Ç ÿêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè âîíè
ïîºäíóþòüñÿ? Ïðîàíàë³çóéòå ³ çðîá³òü âèñíîâîê, ÿê âîíè çì³-
íþþòüñÿ.
• Âèçíà÷òå â³äì³íîê ïîðÿäêî́âèõ ÷èñë³âíèê³â.
Ïîðÿäêî́â³ ÷èñë³âíèêè çì³íþþòüñÿ çà ðîäàìè, ÷èñëàìè ³ â³äì³íêàìè. Âîíè

â³äì³íþþòüñÿ, ÿê ïðèêìåòíèêè òâåðäî¿ ãðóïè. Ëèøå ÷èñë³âíèê òðåò³é
â³äì³íþºòüñÿ, ÿê ïðèêìåòíèê ì’ÿêî¿ ãðóïè.
Ó ñêëàäåíèõ ïîðÿäêî́âèõ ÷èñë³âíèê³â â³äì³íþºòüñÿ ò³ëüêè îñòàííº ñëîâî:
äâàäöÿòü ï’ÿòå, ñòî äâàäöÿòü ï’ÿòîãî, òèñÿ÷à äåâ’ÿòñîò äâàäöÿòü
ï’ÿòîìó.
Ïîðÿäêî́â³ ÷èñë³âíèêè, ùî çàê³í÷óþòüñÿ íà –ñîòèé, –òèñÿ÷íèé, –ì³ëüéîííèé,
–ì³ëüÿðäíèé, ïèøóòüñÿ ðàçîì: òðüîõñîòîãî, ÷îòèðüîõòèñÿ÷íîãî, íà
ï’ÿòèì³ëüéîííîìó.
Îðôîãðàìà
Íàïèñàííÿ ðàçîì ïîðÿäêî́âèõ ÷èñë³âíèê³â íà –ñîòèé, –òèñÿ÷íèé,
–ì³ëüéîííèé, –ì³ëüÿðäíèé: øåñòèñîòèé, äâîõòèñÿ÷íèé.
2. Ïðî÷èòàéòå, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîñòàâòå äî òåêñòó ïèòàííÿ.

Ïîñí³äàëè, òð³øêè â³äïî÷èëè é ðóøèëè äàë³. Êîñòèê çíîâó ïèòàºòüñÿ
â ä³äóñÿ, ÷è ìîæíà äîìà, â ñàäî÷êó, çà êâ³òàìè ÷àñ âèçíà÷èòè.
– Çâ³ñíî, ìîæíà. Êîëè ïîáà÷èø, ùî ðîçïóñêàþòüñÿ ÷åðâîí³ òþëüïàíè
àáî ñèí³ äçâîíèêè êðó÷åíèõ ïàíè÷³â, òî çíàé: ìèíóëà (8) ãîäèíà ðàíêó.
À îò íàã³äêè – ñïëþõè. Âîíè ïðîêèäàþòüñÿ àæ î (10).
– ×àñ äîäîìó! Ë³ëåÿ ïåëþñòêè ñòóëÿº – (5) ãîäèíà íàñòàëà. À ìàìà
íàêàçóâàëà î (6) äîìà áóòè.
Îáîº ïîòîìèëèñÿ. Ä³äóñü ³äå ïîâîë³, òà é Êîñòèê íå êâàïèòüñÿ. Ñëóõàº
ä³äîâ³ ðîçïîâ³ä³...
– ª â íàøîìó ñàäêó ùå îäíà í³÷íà êâ³òêà – åíîòåðà. Óäåíü âîíà
íàïîëîâèíó çãîðòàº ïåëþñòêè, à ðîçêðèâàº ¿õ î (10)... Ìè ç òîáîþ
íàñòóïíîãî ðàíêó â íàøîìó ñàäî÷êó êâ³òêîâèé ãîäèííèê çëàãîäèìî.
(Çà Ï. Óòåâñüêîþ)
• ßê³ ùå ñïîñîáè âèçíà÷åííÿ ÷àñó âè çíàºòå? Ðîçêàæ³òü.
• Çðîá³òü ñèíòàêñè÷íèé ðîçá³ð âèä³ëåíèõ ðå÷åíü. ßêèì ùå ÷ëåíîì ðå-
÷åííÿ ìîæå áóòè ïîðÿäêî́âèé ÷èñë³âíèê? Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ,
â ÿêîìó ïîðÿäêî́âèé ÷èñë³âíèê âèêîíóâàòèìå ôóíêö³þ îçíà÷åííÿ.
133
²ñíóþòü ð³çí³ ñïîñîáè íàçèâàííÿ ÷àñó:
Çà ï’ÿòíàäöÿòü äåâ’ÿòà. Òðåòÿ ãîäèíà íî÷³.
Çà ÷âåðòü äåâ’ÿòà. Äåñÿòü õâèëèí íà ï’ÿòó àáî
Á³ëÿ äåâ’ÿòî¿. äåñÿòü õâèëèí ïî ÷åòâåðò³é.
Áëèçüêî äåâ’ÿòî¿. Ï³â íà òðåòþ.
Ïåðøà ãîäèíà äíÿ. Çà ï’ÿòü õâèëèí äðóãà.
• Â ÿêèõ âèïàäêàõ ìè òî÷íî âèçíà÷àºìî ÷àñ, à â ÿêèõ ïðèáëèçíî?
3. Çà ïîäàíèì çðàçêîì ñêàæ³òü, êîòðà ãîäèíà:
I. 3 ãîä. äíÿ; 5 ãîä. 12 õâ.; 3 ãîä. 35 õâ.; 4 ãîä. 28 õâ.; î 6 ãîä. âå÷îðà;
îá 11 ãîä.
II. 18.45, 7.15, 9.30, 14.20, 6.05.
4. Ïðî÷èòàéòå. Âèçíà÷òå ð³ä, ÷èñëî ³ â³äì³íîê ïîðÿäêîâèõ ÷èñë³âíèê³â.
ÊÎËÈ 1 ÑI×Íß ÑÒÀËÎ ÑÂßÒÎÌ

Ïî÷àòîê ðîêó ç 1 ñ³÷íÿ â³äçíà÷àºòüñÿ çà äîêóìåíòàìè Ñâÿùåííî¿
Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿ ç XIII-XIV ñòîë³òü, â ²ñïàí³¿ – ç 1556 ð., ó Äàí³¿ ³ Øâå-
ö³¿ – ç 1559 ð., ó Ôðàíö³¿ – ç 1563 ð., ó Í³äåðëàíäàõ – ç 1575 ð., ó
Øîòëàíä³¿ – ç 1600 ð., ó Í³ìå÷÷èí³ – ç 1691 ð., ó Âåíåö³¿¿ – ç 1797 ð. Ó
Ðîñ³¿ ç 1700-ãî. Äî 1700 ïî÷àòîê ðîêó â³äë³÷óâàâñÿ ç 1 âåðåñíÿ. Çà öàðÿ
Ïåòðà I Ðîñ³ÿ, à îòæå é Óêðà¿íà, ï³øëè â íîãó ç óñ³ºþ ªâðîïîþ.
(Ç æóðíàëó «Îäíîêëàñíèê»)
• Ä³çíàéòåñÿ, êîëè ñâÿòêóâàâñÿ ïî÷àòîê ðîêó ó äðåâí³õ ñëîâ’ÿí.
• Êîëè ïî÷àëè çóñòð³÷àòè Íîâèé ð³ê ïåðøîãî ñ³÷íÿ â Ìîëäîâ³?
5. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü çì³ñò òåêñòó. Âèçíà÷òå éîãî òåìó ³ ñòèëü.
ÖÀÐÈÇÌ ÓÒÈÑÊÓª ÏÐÀÂÀ ÓÊÐÀ¯ÍÖIÂ

Öàðñüêèé óðÿä óâåñü ÷àñ îáìåæóâàâ ïðàâà óêðà¿íñüêèõ ãåòüìàí³â
³ çàïîð³çüêèõ êîçàê³â. Îô³ö³éíî â³í íàçèâàâ Óêðà¿íó Ìàëîðîñ³ºþ. ¯¿
âàñàëüíèé ãåòüìàíñüêèé óðÿä ðîñ³éñüê³ öàð³ ë³êâ³äóâàëè äâ³÷³: 1734 ðîêó
é îñòàòî÷íî 21 ëèñòîïàäà 1764 ðîêó. Â 1782 ðîö³ íà ï³äâëàäí³é ðàí³øå
ãåòüìàíîâ³ òåðèòîð³¿ ñòâîðåíî òðè íàì³ñíèöòâà: Êè¿âñüêå, ×åðí³ã³âñüêå
é Íîâãîðîä-Ñ³âåðñüêå.
...Ùîá îñëàáèòè áîéîâó ñèëó êîçàê³â ç Íîâî¿ Ñ³÷³, öàðñüêèé óðÿä íå
äîçâîëÿâ «ìàëîðîñ³ÿíàì» îñâîþâàòè çåìë³, íà ÿêèõ âîíè íå ïðîæèâàëè
ï³ä ÷àñ ïåðåïèñó 1732 ðîêó. Íåçâàæàþ÷è íà ö³ ïåðåïîíè âëàäè, óêðà¿íñüê³
ïåðåñåëåíö³ â ñåðåäèí³ XVIII ñòîë³òòÿ ïåðåìîãëè ðîñ³éñüêó õâèëþ.
Óêðà¿íö³ áóëè êðàùå ïðèñòîñîâàí³ äî ñòåïîâèõ óìîâ.
(Ï. Ëàâð³â)
• Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ñë³â âàñàëüíèé, íàì³ñíèöòâî.
• Çàïèø³òü ñëîâàìè ïîðÿäêî́â³ ÷èñë³âíèêè. Âèçíà÷òå ¿õ ð³ä, ÷èñëî ³
â³äì³íîê. ×åðåç ðèñêó çàïèø³òü ïî÷àòêîâó ôîðìó. Â³ä ÿêèõ ê³ëüê³ñíèõ
÷èñë³âíèê³â âîíè óòâîðåí³?
134
6. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïîñòàâòå çà çì³ñòîì ïèòàííÿ ³ äàéòå íà íèõ â³äïîâ³ä³.
ÎÑÒÀÍÍIÉ ÃÅÒÜÌÀÍ ÓÊÐÀ¯ÍÈ

...Êèðèëà Ðîçóìîâñüêîãî... âèáðàëè ãåòüìàíîì ó Ãëóõîâ³ â ëþòîìó
1750 ðîêó... Ìîëîäèé ãåòüìàí ïî÷àâ çàâîäèòè â Óêðà¿í³ ëàä ³ ïîðÿäîê íà
ºâðîïåéñüêèé âç³ðåöü. Òåïåð íàñòàâ ÷àñ ñïîêîþ ³ ïðàâà.
Îäíàê öå òðèâàëî íåäîâãî. Íà íåùàñòÿ ãåòüìàíà é Óêðà¿íè, â 1761
ðîö³ âìåðëà öàðèöÿ ªëèñàâåòà, à öàðèöåþ ñòàëà Êàòåðèíà II. Âîíà â
1764 ð. íàêàçàëà Ðîçóìîâñüêîìó ñêëàñòè ãåòüìàíñüêó âëàäó ³ ñêàñóâàëà
ãåòüìàíñòâî. Òàêèì ÷èíîì, Êèðèëî Ðîçóìîâñüêèé áóâ îñòàíí³ì ãåòüìàíîì
Óêðà¿íè. Â³í æèâ ïîò³ì ó Ïåòåðáóðç³, àæ ïåðåä ñìåðòþ âåðíóâñÿ â Óêðà¿íó,
â Áàòóðèí, ³ òàì ïîìåð 1803 ð. íà 75 ðîö³ æèòòÿ. Ëèøèâ ïî ñîá³ äîáðó
ñëàâó, áî ïî ñâî¿õ ñèëàõ ñòàðàâñÿ ïîë³ïøèòè äîëþ ð³äíîãî êðàþ.
(Çà êí. «²ñòîð³ÿ Óêðà¿íè»)
• Ïåðåïèø³òü, çàì³íþþ÷è ÷èñëà ñëîâàìè. Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ âåëèêî¿ áóêâè.
Ìîæíà ñêàçàòè: â 1764 ðîö³ – 1764 ðîêó; â 1803 ðîö³ – 1803 ðîêó.
7. Â³ä ïîäàíèõ ÷èñåë óòâîð³òü ³ çàïèø³òü ñêëàäí³ ïîðÿäêî´ â³ ÷èñë³âíèêè (íà –ñî-
òèé, –òèñÿ÷íèé, –ì³ëüéîííèé, –ì³ëüÿðäíèé).
300, 500, 600, 127 000, 95 000, 5 000 000, 236 000 000 000.
Ðîçð³çíÿéòå ïîðÿäêî́â³ ÷èñë³âíèêè ì³ëüéîííèé, ì³ëüÿðäíèé i ñêëàäí³

â³ä÷èñë³âíèêîâ³ ³ìåííèêè òà ïðèêìåòíèêè: äâàäöÿòèï’ÿòèê³ëîìåòðîâèé,
â³ñ³ìäåñÿòèð³÷÷ÿ.
8. Âèçíà÷òå, ÿêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè º ïîäàí³ ñëîâà. Ñâîþ â³äïîâ³äü àðμóìåí-

òóéòå.
Òðèíàäöÿòèé, òðèíàäöÿòèð³÷íèé, òðèêóòíèê, ï’ÿòèñîòèé, ï’ÿòèäåí-
íèé, ï’ÿòèêëàñíèê, ï’ÿòèñîòð³÷÷ÿ, ñîòèé, ñòîë³òòÿ, ñòîâ³äñîòêîâèé, ñòî-
ãîëîñèé.
• Ïîÿñí³òü, ÿê óòâîðèëèñÿ ñêëàäí³ â³ä÷èñë³âíèêîâ³ ñëîâà.
9. Óòâîð³òü i çàïèøiòü ñêëàäí³ ñëîâà. ßê³ ç íèõ ïîðÿäêî́â³ ÷èñë³âíèêè?
10 (ïîâåðõîâèé) áóäèíîê, 500 (ð³÷íèé) þâ³ëåé, 30 (ê³ëîìåòðîâèé)
ïðîá³ã, (350) ê³ëîìåòð, 3 (ð³÷íà) äèòèíà, (2 000 000) íàñåëåííÿ, 7 (äåí-
íèé), (250) òèñÿ÷íèé.
ÊÎØÎÂÈÉ ÑIÐÊÎ
Áóâ æàðêèé ñåðïíåâèé äåíü 1680 ðîêó. Óòîìëåíî ñòîÿëè ï³ä ñîíöåì
ñòàð³ ìîâ÷àçí³ äåðåâà, ïîíèêëà ïðèñîõëà òðàâà, ³ ëåäü ÷óòíî äçóìåð³ëè
áäæîëè. Äåñü äàëåêî íà Ñ³÷³ áîéîâå òîâàðèñòâî, ÿêå â³í âîäèâ ó çâèòÿæí³
ïîõîäè.
Ìàáóòü, çãàäóâàâ â îñòàíí³ äí³ ñâîãî çåìíîãî øëÿõó âñ³ áèòâè é
ïîõîäè... Ïåâíî, âñå, ùî çáåðåãëîñÿ â éîãî ïàì’ÿò³, áóëî ïîâ’ÿçàíî ç
135
ñ³÷îâèì áðàòñòâîì, áî Ñ³÷ ñïðàâä³ ñòàëà âñ³ì æèòòÿì Ñ³ðêà. Â³í ïðîâ³â
55 áèòâ, ³ ò³ëüêè â 3 ³ç íèõ éîìó íå âñì³õíóëàñÿ ïåðåìîãà. 10 ðàç³â
ï³äðÿä îáèðàëè çàïîðîæö³ Ñ³ðêà êîøîâèì îòàìàíîì – æîäíîãî òàêîãî
ïðèêëàäó çà âñþ ³ñòîð³þ ³ñíóâàííÿ Ñ³÷³ íå çíàéòè. Âñå öå çàñâ³ä÷óº îòîé
ð³äê³ñíèé àâòîðèòåò, ÿêèé ìàâ ïîì³æ êîçàöüêîãî ïîáðàòèìñòâà Ñ³ðêî.
(Ì. Ñëàáîøïèöüêèé)
• Çàïèø³òü ñïîëó÷åííÿ ñë³â ç ÷èñë³âíèêàìè. Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ ü çíàêà.
• Ó âèäiëåíèõ ðå÷åííÿõ ðîçáåðiòü ÷èñëiâíèêè ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
Ðîçá³ð ÷èñë³âíèêà ÿê ÷àñòèíè ìîâè

I. ×àñòèíà ìîâè.
II. Ïî÷àòêîâà ôîðìà (íàçèâíèé â³äì³íîê).
III. Ìîðôîëîã³÷í³ îçíàêè:
ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì (ê³ëüê³ñíèé ÷è ïîðÿäêóâèé, ÿêùî ê³ëüê³ñíèé,
òî ö³ëå ÷èñëî, äðîáîâèé ÷è çá³ðíèé).
IV. Ãðóïà çà áóäîâîþ (ïðîñòèé, ñêëàäíèé ÷è ñêëàäåíèé).
V. Â³äì³íîê, ð³ä ³ ÷èñëî (ÿêùî º).
VI. Ñèíòàêñè÷íà ðîëü.
Ó Ìîëäîâ³ ìåøêàº á³ëüøå øåñòèñîò ñîðîêà òèñÿ÷ óêðà¿íö³â.
Øåñòèñîò ñîðîêà òèñÿ÷ – ÷èñë³âíèê, îçíà÷àº ê³ëüê³ñòü: ìåøêàº
(ñê³ëüêè?) – á³ëüøå øåñòèñîò ñîðîêà òèñÿ÷. Ïî÷àòêîâà ôîðìà: ø³ñòñîò
ñîðîê òèñÿ÷. Ê³ëüê³ñíèé, ö³ëå ÷èñëî, ñêëàäåíèé, âæèòèé ó ðîäîâîìó
â³äì³íêó, ó ðå÷åíí³ âõîäèòü äî ñêëàäó ï³äìåòà.
Øåñòèñîò ñîðîêà òèñÿ÷ – ÷èñë., ï.ô. – ø³ñòñîò ñîðîê òèñÿ÷, ê³ëüê.,
ö³ëå ÷èñëî, ñêëàäåíèé, Ð.â., ï³äìåò.
11. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òèï i ñòèëü.
ÇÀÏÎÐ²ÇÜÊI ÇÅÌËI
Ãîëîâíå ì³ñòî íà Çàïîð³ææ³ áóëà Ñ³÷ – ñòîëèöÿ Çàïîð³ææÿ, äå
æèâ êîøîâèé îòàìàí ³ç ñòàðøèíîþ... Çàïîð³çüê³ çåìë³ ä³ëèëèñü íà â³ñ³ì
îêðóã, ÿê³ íàçèâàëèñÿ ïàëàíêàìè, ÿê îò òåïåð ðàéîíè, äå æèëè æîíàò³
êîçàêè ³ âñ³ ò³, õòî õîò³â çàéìàòèñÿ ãîñïîäàðñòâîì. Çâàëè ¿õ çèì³â÷àêàìè,
áî âîíè æèëè ïî ñåëàõ òà ïî çèì³âíèêàõ, ÿê çâàëè çàïîðîæö³ ñâî¿ õóòîðè.
Â îñòàíí³ ÷àñè íà Çàïîð³ææ³ áóëî 64 ñåëà, à çèì³âíèê³â àáî õóòîð³â, äå
áóëî ïî ê³ëüêà õàò, ÷àñîì 3-4, áóëî äî 4000 ³, îêð³ì òîãî, ñêð³çü ïî
çàïîð³çüêèõ ñòåïàõ áóëî ê³ëüêà òèñÿ÷ áóðäþã³â. Öå áóëè çåìëÿíêè, äå
çàïîðîæö³ çíàõîäèëè ñîá³ ïðèòóëîê â³ä íåïîãîäè, à ÷àñîì ³ â³ä òàòàð³â.
(². Ñèðîòèíñüêà)
• Ïåðåêàæ³òü òåêñò (ïèñüìîâî).
• Äâà ÷èñë³âíèêè (íà âèá³ð) ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
136
1. Ñêëàäí³ ÷èñë³âíèêè ïèøóòüñÿ:
à) ðàçîì; á) îêðåìî.
2. Ó ïîðÿäêî́âèõ ñêëàäåíèõ ÷èñë³âíèêàõ â³äì³íþþòüñÿ:
à) óñ³ ñëîâà; á) ò³ëüêè îñòàííº.
3. Ó ê³ëüê³ñíèõ ñêëàäåíèõ ÷èñë³âíèêàõ â³äì³íþþòüñÿ:
à) óñ³ ñëîâà; á) ò³ëüêè îñòàííº.
4. Ó ÷èñë³âíèêàõ-íàçâàõ ñîòåíü â³ä 200 äî 900 â³äì³íþþòüñÿ:
à) îáèäâ³ ÷àñòèíè; á) äðóãà ÷àñòèíà.
5. ßê³ ÷èñëà ìàþòü äâ³ â³äì³íêîâ³ ôîðìè?
à) 10, 20, 30; á) 5, 6, 9; â) 40, 90, 100.
6. Çá³ðí³ ÷èñë³âíèêè ñïîëó÷àþòüñÿ ç ³ìåííèêàìè:

à) ÷îë.ð., ñåð.ð., æ.ð.; á) ÷îë.ð. ñåð.ð.; â) ÷îë.ð., ñåð.ð. òà ç ³ìåííèêà-
ìè, ùî âæèâàþòüñÿ ëèøå ó ìíîæèíè.
7. Ïîñòàâ ³ìåííèêè ³ ÷èñë³âíèêè ó â³äïîâ³äíèõ ôîðìàõ.

Ïàíå ïðîäàâåöü, äàéòå, áóäü ëàñêà, (ïëÿøêà) (ìîëîêî). ß õî÷ó êóïèòè
2 (ïëÿøêà) (êåô³ð), 5 (ïëÿøêà) (âîäà). Øàíîâíà, â³äð³æòå, áóäüòå äîáð³,
200 (ãðàì) (êîâáàñà), 300 (ãðàì) (ñèð), 400 (ãðàì) (ìàñëî). Ïàíå
ïðîäàâåöü, ïðîøó âàñ, ï³ä³éä³òü äî ìåíå, çâàæòå ìåí³ 2 (ê³ëîãðàì)
(öóêåðêà), 3 (ê³ëîãðàì) (ïå÷èâî). ß õî÷ó êóïèòè (áóõàíêà, ïàëÿíèöÿ)
(õë³á), à òàêîæ 2 (áàòîí), 3 (ïèð³æîê) ³ 5 (áóáëèê).
8. Âèä³ëè ðÿäêè, â ÿêèõ âñ³ ÷èñë³âíèêè çàïèñàí³ ïðàâèëüíî:

à) ï’ÿòäåñÿò, äåâ’ÿòñîò, ø³ñòäåñÿòü;
á) ñ³ìäåñÿòèé, ñåìèñîòèé, äâ³ñò³;
â) òðüîìñòàì, äâàäöÿòè, íóëü;
ã) ì³ëüÿðä, ñòî, ñ³ìüäåñÿòü.
9. Çàïîâíè òàáëèöþ ”Âæèâàííÿ ì’ÿêîãî çíàêà â ÷èñë³âíèêàõ”.
• Ó ÿêèõ ÷èñë³âíèêàõ Ü íå ïèøåìî? Íàâåäè ïðèêëàäè.
137
ÒÅÑÒ ¹ 4
ï/ï

1
â³äïîâ³ä³)
Ó Âåðõí³é Õîðòèö³ ñòî¿òü ³ äîñ³ ìîãóòí³é
çàïîðiçüêèé äóá, ïðî ÿêèé ³ñíóº ÷èìàëî
ïåðåêàç³â òà ëåãåíä. Öå îäèí ç íàéñòàð³øèõ
äóá³â â Óêðà¿í³: éîìó âæå ïîíàä ñ³ì ñòîë³òü.
Ùå çà Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî öüîìó äóáîâ³
áóëî 400 ðîê³â. Äóá-âåëåòåíü âèòðèìàâ óñ³
âèïðîáóâàííÿ ÷àñó, çáåð³ã äî ãëèáîêî¿ ñòàðîñò³
ñâîþ ñèëó é ÷óäîâó êðàñó. Ìîãóòíÿ êðîíà öüîãî
äóáà ñêëàäàºòüñÿ ç 18 âåëèêèõ ã³ëîê, ïåðèìåòð
êðîíè – 102 ì. ¯¿ çåëåíèé ò³íèñòèé íàìåò ìàº
43 ìåòðè â ïîïåðå÷íèêó ³ çäàëåêà ñêèäàºòüñÿ íà
ö³ëèé ãàé. Îêîðåíîê äóáà íà îáõâàò óòîâøêè
656 ñàíòèìåòð³â, ä³àìåòð ñòîâáóðà 208 ñì, à
âèñîòà äåðåâà äîð³âíþº 36 ìåòðàì.
×îìó æ öåé âåëåòåíü æèâå îñü óæå ñüîìèé
â³ê?.. Ñòàð³ ä³äè, çàïîð³çüê³ íàùàäêè, ïîÿñíþþòü
öå òèì, ùî äóá âèð³ñ á³ëÿ äæåðåëà...
(Çà ². Øàïîâàëîì)
• Ïðî ùî éäåòüñÿ â ïðî÷èòàíîìó òåêñò³?
Äàéòå â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ îäíèì
ïîøèðåíèì ðå÷åííÿì.
2. Ïðî÷èòàíèé òåêñò – ðîçäóì. 3
Òàê Í³ (1 á. çà ïðàâèëüíó
â³äïîâ³äü + ïî 1 á.
çà êîæíèé ïðàâèëüíî
• Äîâåä³òü ÷è ñïðîñòóéòå âèñëîâëåíó âèñëîâëåíèé àðμóìåíò)
äóìêó äâîìà-òðüîìà ðå÷åííÿìè, íàâ³â-
øè äâà äîêàçè.
3. Äàéòå ïîâí³ ïèñüìîâ³ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ çà 4
çì³ñòîì ïðî÷èòàíîãî òåêñòó, çàïèñóþ÷è ÷èñ-
ë³âíèêè ñëîâàìè. (ïî 1 á. çà êîæíó
1) Ñê³ëüêè ðîê³â áóëî äóáîâ³ çà æèòòÿ
Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî?
2) ×îìó äîð³âíþº ïåðèìåòð êðîíè âåëåòíÿ?
3) ßêà òîâùèíà îêîðåíêà äóáà?
4) ×îìó äîð³âíþº ä³àìåòð ñòîâáóðà äåðåâà?
4. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü çàãîëîâîê, ÿêèé â³äïîâ³äàâ 1
áè òåì³ ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
â³äïîâ³ä³)
5. Ïðî÷èòàíèé òåêñò íàïèñàíî â ïóáë³öèñòè÷íîìó ñòèë³. 1
Òàê Í³ (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
â³äïîâ³ä³)
138
ï/ï
6. Âèïèø³òü ³ç òåêñòó 2 ñëîâà, âæèòèõ â ïåðåíîñ- 2

íîìó çíà÷åíí³.
ïðàâèëüíî âèïèñàíå ñëîâî)
7. Ñëîâî ìîãóòí³é ó ñëîâîñïîëó÷åíí³ ìîãóòí³é 1
äóá º:
А. Åï³òåòîì â³äïîâ³ä³)
Б. Ïîð³âíÿííÿì
В. Óîñîáëåííÿì
Г. Àëåãîð³ºþ
8. Äîáåð³òü òðè ñèíîí³ìè äî ñëîâà ìîãóòí³é ³
3
çàïèø³òü ñèíîí³ì³÷íèé ðÿä.
9. ×èñë³âíèêè 5, 6, 9, 10, 11, 50 çàïèø³òü ó ôîðì³ 9
íàçèâíîãî, ðîäîâîãî òà îðóäíîãî â³äì³íê³â.
(ïî 0,5 á. çà êîæíó
ïðàâèëüíî çàïèñàíó ôîðìó)
10. Ïåðåïèø³òü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè òà çàïèñóþ÷è 6

÷èñëà ñëîâàìè.
Çàêóïèëè 106 (êíèæêà), 21 (çàìîâëåííÿ), ïðàâèëüíî çàïèñàíå ñëîâî)
ïîôàðáóâàëè 8 (äâåð³), 3 (ì³ñÿöü), ï³âòîðà
(äåíü), ó êëàñ³ 24 (ó÷åíü).
11. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, âñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî,
ïðîïóùåí³ áóêâè, ðîçä³ëîâ³ çíàêè òà ðîçêðè- 10
âàþ÷è äóæêè. ×èñëà çàïèø³òü ñëîâàìè. (ïî 0,5 á. çà êîæíèé
ïðàâèëüíî âñòàâëåíèé
Ó ìîâíó ñêàðáíèö... íàøîãî íàðîäó íåñóòü ðîçä³ëîâèé çíàê ÷è
êðàñó äóø³ ³ ïëîì³íü ð³äíîãî ñëîâà (íàé) ïðàâèëüíî çàïèñàíå ñëîâî)
êðàù³ ïèñüìå...èêè. Ñê³ë...êîìà æ ñëîâàìè âîíè
êîðèñòóþò...ñÿ? Çâ...ðí³ìîñÿ äî òâîð÷î¿ ñïàäù...-
íè ã...í³àëüíîãî Êîáçàð... . Ñëîâíèê ìîâè
ïî…òè÷íèõ òâîð³â Ò.Ã. Øåâ÷åíêà îõîïëþº
10116 ñë³â à ïðîçîâèõ – 20548. Í...ìà ñóìí³âó
ùî íàø Êîáçàð âîëîä³â ³ ³íøèìè ñëîâàìè
óêðà¿íñ...êî¿ ìîâè àëå ó õóäîæí³é òâîð÷îñò³
(íå) â…êîðèñòîâóâàâ.
12. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ïîð³âíÿëüíèé îïèñ äóáà ³ 7
áåð³çêè (4-5 ðå÷åíü).
++ïîáóäîâó âèñëîâëþâàííÿ
139
ÀÉÌÅÍÍÈÊ
§ 51. Çàãàëüíå ïîíÿòòÿ ïðî çàéìåííèê

i éîãî ðîëü ó ìîâëåííi. Ðîçðÿäè çàéìåííèêiâ
çà çíà÷åííÿì
1. Ïðî÷èòàéòå óâàæíî òåêñò. Ç ÿêîãî òâîðó öåé óðèâîê?
Ó òîé ñàìå ÷àñ çëåãåíüêà ñêðèïíóëè ñiíåøíi äâåði â Êàòðèíié õàòi,
âèïóñêàþ÷è Ïèëèïêà íàäâið.
² ÿêèé âií ðàäèé, ùî ïðîêèíóâñÿ çàðàíi, ÿêèé âåñåëèé, ùî ìàòè íå
÷óëà, ÿê âií âñòàâ, óçóâñÿ, îäÿãñÿ i âèéøîâ. Îò ÿêáè éîìó òàê i çâåðíóòèñÿ,
ùîá ìàòè ùå ñïàëà.
Âií áè áàãàòi ïðèíîñè ïîëîæèâ íà ñòîëi, à ñàì ïðèëiã áiëÿ íå¿. Îí
óæå é ñâiò áîââàíiº íàäâîði. Âií âäàº, ùî ñïèòü, à ìàòè âæå ïðîñíóëàñü.
«Ñèíî÷êó, ïîðà âñòàâàòè», – øåïî÷å âîíà éîìó òèõî. À âií ìîâ íå ÷óº,
ùå äóæ÷å çàæìóðþº ñâî¿ î÷èöi, ïîòÿãàºòüñÿ, íà÷å é ãåòü-òî ðîçiñïàâñÿ.
«Áà÷, ÿê ìiöíî çàñíóâ, – äèâóºòüñÿ ìàòè. – Ïîñïè, ñèíêó, ïîñïè ùå
òðîõè, ïîêè ÿ ïðèáåðóñü», – êàæå âîíà, çëiçàþ÷è ç ïå÷i. «À òî äå
âçÿëîñü?!» – ñêðèêíóëà ìàòè, âãëåäiâøè íà ñòîëi õëiá äà êîâáàñè. À âií
ñõîïèâñÿ, âèçèðàº ç-çà êîìèíà òà äàâàé ðåãîòàòè.
(Ï. Ìèðíèé)
• Ïîÿñíiòü çíà÷åííÿ ñëiâ: ïðèíîñè, êîìèí, áîââàíiº?
• Ïðî êîãî éäåòüñÿ â òåêñòi? ßêi ñëîâà íàçèâàþòü äiéîâèõ îñiá, à ÿêi
òiëüêè âêàçóþòü íà íèõ?
• Ïðèãàäàéòå, äî ÿêî¿ ÷àñòèíè ìîâè íàëåæàòü ñëîâà âií, âîíà, éîãî,
íå¿.
2. Ïðî÷èòàéòå ïðèñëiâ’ÿ i ïðèêàçêè. Ïîÿñíiòü ¿õíié çìiñò.

Õòî ìîâ÷èòü, òîé òðüîõ íàâ÷èòü.
Ùî â ñåðöi âàðèòüñÿ, òå íà ëèöi íå âòà¿òüñÿ.
ßêó äðóæáó çàâåäåø, òàêå é æèòòÿ ïðîâåäåø.
Ñêiëüêè ìiã, ñòiëüêè äîïîìiã.
• Ïîñòàâòå ïèòàííÿ äî âèäiëåíèõ çàéìåííèêiâ. ßêi ç íèõ âêàçóþòü íà
iñòîòó ÷è íåiñòîòó, ÿêi – íà îçíàêó, à ÿêi – íà êiëüêiñòü?
• Âèçíà÷òå, ÿêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ º âèäiëåíi çàéìåííèêè.
140
3. Äîïîâíiòü òàáëèöþ i ç’ÿñóéòå, ùî ñïiëüíå, à ùî âiäìiííå â çíà÷åííi iìåííèêà,
ïðèêìåòíèêà, ÷èñëiâíèêà òà çàéìåííèêà.
Çàéìåííèê – öå ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà âêàçóº íà ïðåäìåò, îçíàêè i êiëüêiñòü,

àëå íå íàçèâàº ¿õ.
Çàéìåííèêè ïîäiáíî äî iìåííèêiâ, ïðèêìåòíèêiâ i ÷èñëiâíèêiâ âiäïîâiäàþòü
íà ïèòàííÿ õòî? ùî? ÿêèé? ÷èé? ñêiëüêè?
Çàéìåííèêè çìiíþþòüñÿ çà âiäìiíêàìè, à òi, ùî âêàçóþòü íà îçíàêè,
çìiíþþòüñÿ ùå é çà ðîäàìè òà ÷èñëàìè.
Ó ðå÷åííi çàéìåííèê ìîæå áóòè ïiäìåòîì, îçíà÷åííÿì, äîäàòêîì.
4. Ïîâåðíiòüñÿ äî âïðàâè 1.
• Ñïðîáóéòå ïðî÷èòàòè òåêñò, âæèâàþ÷è çàìiñòü îñîáîâèõ çàéìåííèêiâ
âií, âîíà iìåííèêè Ïèëèïêî i ìàòè. ßê âè ãàäàºòå, ÿêå âðàæåííÿ
ñïðàâëÿòèìå òàêèé òåêñò? ×îìó?
• Ïîìiðêóéòå i ñàìîñòiéíî çðîáiòü âèñíîâîê, ÿêó ðîëü âèêîíóº çàéìåííèê
ó òåêñòi.
Çàéìåííèêè âèêîðèñòîâóþòüñÿ â ìîâëåíí³ ïåðåâàæíî äëÿ òîãî, ùîá
óíèêíóòè ïîâòîðåííÿ òèõ ñàìèõ ñëiâ. Âîíè äîïîìàãàþòü òàêîæ ïîâ’ÿçàòè
îêðåìi ðå÷åííÿ â òåêñòi.
Çà çíà÷åííÿì i ãðàìàòè÷íèìè îçíàêàìè çàéìåííèêè ïîäiëÿþòüñÿ íà äåâ’ÿòü
ðîçðÿäiâ.
141
• Ïðèãàäàéòå, íà ùî âêàçóþòü îñîáîâi çàéìåííèêè. Íàçâiòü ¿õ. ßê âîíè
çìiíþþòüñÿ?
5. Ïðî÷èòàéòå «Íàïiâiðîíi÷íó áàëàäó ïðî çàéìåííèêè» Ñòåïàíà Ïàâëåíêà.

Êîëè øóêàºì «äæåðåëî» âèíè,
Óñi çàéìåííèêè ìè âðàç ïåðåáèðàºìî
Òà é çàÿâëÿºì: âií, âîíà, âîíè...
² òiëüêè «ÿ» öíîòëèâî îáìèíàºìî.
Çàéìåííèê öåé õîâàºìî ÷èìäóæ,
Âêðèâàºìî íàéì’ÿêøîþ ïåðèíîþ.
Áî âèíåí õòîñü. Çâè÷àéíî, õòîñü.
×îìó æ
Ùå é «ÿ» ó äîù ñòîÿòèìå ïiä ðèíâîþ?
Ñåé, ñü ìó – ôîðìà çàéìåííèêà öåé.
Öíîòëè  âî – ÷åñíî, íåâèííî.
 íâà – âîäîñòi÷íà òðóáà.
Ðè
• Ïîÿñíiòü, ÿê âè ðîçóìiºòå ñëîâà «Ùå é £ÿ” ó äîù ñòîÿòèìå ïiä ðèíâîþ».

• Ñôîðìóëþéòå i çàïèøiòü ãîëîâíó äóìêó âiðøà.
• Íàçâiòü çàéìåííèêè. Ç’ÿñóéòå ¿õíié ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì.
ÂÈÁÐÀÒÈ ÄÐÓÃÀ
Çíàéòè ñîái äðóãà, öiêàâîãî é ìóæíüîãî, ñàìå òàêîãî, ç ÿêîãî ìàºø
áðàòè ïðèêëàä, – ÿêå ùàñòÿ! À ñêiëüêè ¿õ òåïåð, ñòâîðåíèõ ïèñüìåí-
íèêàìè ãåðî¿â, ó âñüîìó áàãàòñòâi êíèæêîâîãî ñâiòó. ²ç ñêiëüêîìà òè
ìîæåø ïîçíàéîìèòèñÿ, ïîòîâàðèøóâàòè, ùîá âèáðàòè éîãî, íàéêðàùîãî,
íàéáëèæ÷îãî, ÿêèé îñâiòèòü òâîº äèòèíñòâî.
Ïåðåãîðíè ñòîðiíêè, â÷èòàéñÿ. Âèáåðåø ñîái äðóãà íà âñå æèòòÿ.
Êîãî ñàìå – öüîãî òîái íå ïiäêàæå íiõòî. Äðóçiâ âèáèðàþòü ñàìîñòiéíî.
(Çà Ò. Êîëîìiºöü)
• Ç êèì iç ãåðî¿â êíèæîê òè õîòiâ áè ïîòîâàðèøóâàòè? ×îìó?
• Âèïèøiòü çàéìåííèêè, óñíî âèçíà÷òå ¿õíié ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì.
7. Ïåðåïèøiòü àôîðèçìè Ãðèãîðiÿ Ñêîâîðîäè. Íàä çàéìåííèêàìè íàäïèøiòü
ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì.
1. Ùî ìîæå áóòè ïðèºìíiøèì, íiæ ëþáîâ äðóãà. 2. Äîâãî ñàì ó÷èñü,
êîëè õî÷åø íàâ÷àòè iíøèõ. 3. Ç óñiõ âòðàò âòðàòà ÷àñó íàéòÿæ÷à. 4. Íiùî
íå ïðèíîñèòü íàì òàêî¿ ðàäîñòi, ÿê ÷èñòà ñîâiñòü i äîáði ñïîäiâàííÿ. 5. Íå
ìîæíà çáóäóâàòè ñëîâîì, êîëè òå æ ñàìå ðóéíóâàòè äiëîì.
8. Ñêëàäiòü i çàïèøiòü òâið-ðîçäóì (5-7 ðå÷åíü) çà îäíèì iç àôî-
ðèçìiâ iç ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. Çàéìåííèêè ïiäêðåñëiòü.
142
§ 52. Äîêëàäíèé ïåðåêàç òåêñòó
ðîçïîâ³äíîãî õàðàêòåðó ç åëåìåíòàìè
îïèñó
1. Ðîçãëÿíüòå ðåïðîäóêö³þ êàðòèíè Ò. Øåâ÷åíêà «Ñåëÿíñüêà ðîäèíà» íà
êîëüîðîâ³é âêëàäèíö³ ¹6 ³ ïðî÷èòàéòå òåêñò.
«ÑÅËßÍÑÜÊÀ ÐÎÄÈÍÀ»
Âàæëèâå ì³ñöå â ìèñòåöòâ³ ïîñ³äàº æàíðîâèé àáî æ ïîáóòîâèé
æèâîïèñ. Êàðòèíè öüîãî æàíðó çîáðàæàþòü åï³çîäè ç ïîâñÿêäåííîãî
ëþäñüêîãî æèòòÿ.
×óäîâèì çíàâöåì íàðîäíîãî ïîáóòó áóâ Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Äî ïîáóòîâîãî
æàíðó íàëåæèòü éîãî â³äîìà êàðòèíà «Ñåëÿíñüêà ðîäèíà».
Íà ïîëîòí³ áà÷èìî êóòî÷îê ïîäâ³ð’ÿ òà ñòàðåíüêó õàòó ï³ä ñîëîì’ÿíîþ
ïîêð³âëåþ. Òóò íàïðèê³íö³ äîâãîãî ë³òíüîãî äíÿ ç³áðàëàñÿ ñåëÿíñüêà ñ³ì’ÿ:
ìîëîä³ áàòüêè, ¿õí³é ñèíî÷îê òà ñòàðèé ä³ä. Ìàëþê, ìàáóòü, íåíàðîêîì
ðîçáèâ ãîðùèêà. Ïåðøèì ïîðóõîì áàòüêà áóëî ïîêàðàòè ñèíêà çà øêîäó.
Ëàã³äíèì æåñòîì ìàòè çàñòóïàºòüñÿ çà ìàëîãî. Çàñïîêîºíèé íåþ áàòüêî â
îäíó ðóêó áåðå ëþëüêó, à äðóãîþ òÿãíåòüñÿ äî ñèíà, ùîá éîãî ïðèãîëóáèòè.
Ï³ä íîãàìè â ëþäåé êðóòèòüñÿ ö³êàâèé äî âñüîãî äâîðîâèé ïåñ.
Íåïîäàë³ê íà ïðèçüá³ ñèäèòü ³ ãðº³òüñÿ ó ïðîì³íí³ ïðèçàõ³äíîãî ñîíöÿ
ñèâèé ä³äóñü. Â³í çàãëèáëåíèé ó ñâî¿ äóìêè ³ íå äîñëóõàºòüñÿ äî òîãî,
ùî â³äáóâàºòüñÿ íà ïîäâ³ð’¿.
Êàðòèíà «Ñåëÿíñüêà ðîäèíà» çíàõîäèòüñÿ ó Äåðæàâíîìó ìóçå¿
Ò.Ã.Øåâ÷åíêà â Êèºâ³. Ïîëîòíî íåâåëèêå çà ðîçì³ðîì, àëå çíà÷íå çà
çì³ñòîì.
Ó òâîð³ â³ä÷óâàºòüñÿ â³äãîì³í Á³áë³éíîãî ñþæåòó «Ñâÿòà ðîäèíà».
Ó ö³ì ñþæåò³ ïðîñëàâëÿºòüñÿ ñâÿò³ñòü Áîæîãî Äèòÿòè, äîáðîòà, ùèðà
ìàòåðèíñüêà ëþáîâ Áîãîðîäèö³, ðîçâàæëèâ³ñòü ³ ìóäð³ñòü ¿¿ ÷îëîâ³êà
²îñèôà. Öåé ñþæåò Øåâ÷åíêî ïåðåí³ñ íà óêðà¿íñüêèé ´ðóíò. Êàðòèíà
ïðîíèêíóòà ëþáîâ’þ äî ïðîñòîãî íàðîäó.
(Çà Ä. Ñòåïîâèêîì)
• Ùî çîáðàæàþòü æàíðîâ³ êàðòèíè (òâîðè ïîáóòîâîãî æàíðó)?
• ßê³ êàðòèíè Ò. Øåâ÷åíêà íàëåæàòü äî ïîáóòîâîãî æàíðó?
• Êîãî çîáðàçèâ õóäîæíèê íà ïîäâ³ð’¿ ñòàðåíüêî¿ õàòè? Çíàéä³òü ó
òåêñò³ îïèñ êàðòèíè:
1) ùî âêî¿â ìàëþê?
2) ÿê â³äðåàãóâàëè íà öå áàòüêî ³ ìàò³ð?
3) ùî ðîáèòü ä³äóñü?
• Äå çíàõîäèòüñÿ ïîëîòíî «Ñåëÿíñüêà ðîäèíà»? Â³äãîì³í ÿêîãî ñþæåòó
â³ä÷óâàºòüñÿ â êàðòèí³ «Ñâÿòà ðîäèíà»?
• Ùî óòâåðäæóº ïîëîòíî?
• Íàïèø³òü äîêëàäíèé ïåðåêàç òåêñòó çà ñàìîñò³éíî ñêëàäåíèì
ïëàíîì.
143
§ 53. Îñîáîâi çàéìåííèêè
1. Ïðèãàäàéòå, íà êîãî ÷è íà ùî âêàçóþòü îñîáîâi çàéìåííèêè. ßê çìiíþþòüñÿ
îñîáîâi çàéìåííèêè?
Îñîáîâi çàéìåííèêè âêàçóþòü íà îñîáó, ÿêà ãîâîðèòü (ÿ, ìè), íà îñîáó,

äî ÿêî¿ çâåðíåíå ìîâëåííÿ (òè, âè), íà îñîáó ÷è ïðåäìåò, ïðî ÿêèõ ãîâîðÿòü
(âií, âîíà, âîíî, âîíè).
Îñîáîâi çàéìåííèêè çìiíþþòüñÿ çà âiäìiíêàìè i ÷èñëàìè.
Çàéìåííèê âií çìiíþºòüñÿ i çà ðîäàìè.
• Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ âiäìiíþâàííÿ îñîáîâèõ çàéìåííèêiâ i âèçíà÷òå
îñîáëèâîñòi ¿õíiõ âiäìiíêîâèõ ôîðì.
• ×è çìiíþºòüñÿ íàãîëîñ ó çàéìåííèêiâ â 3-é îñîái, ÿêùî âîíè

âæèâàþòüñÿ ç ïðèéìåííèêàìè?
• Ïîñïîñòåðiãàéòå i çðîáiòü âèñíîâîê, ó ÿêèõ âèïàäêàõ ç’ÿâëÿºòüñÿ
ïðèñòàâíèé í.
2. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî âiðø. Ïðî ùî ïðîñèòü äèòèíà Áîæó Ìàò³ð?

ª ó ìåíå íàéêðàùà ìàòóñÿ...
Çà íå¿ äî òåáå, Ïðå÷èñòà, ìîëþñÿ.
Ìîëþñÿ óñòàìè, ìîëþñÿ ñåðäåíüêîì,
Äî òåáå, íåáåñíà ²ñóñîâà íåíüêî.
Áëàãàþ ó Òåáå âiä ñåðöÿ ñëîâàìè
Îïiêè òà ëàñêè äëÿ ëþáî¿ ìàìè.
Ïîøëè ¿é íå ñêàðáè, à ùàñòÿ i äîëþ,
Ùîá äíi ¿é ìèíàëè áåç ñìóòêó i áîëþ.
Ðÿòóé âiä íåäóãè ìàòóñåíüêó ìèëó,
Äàðóé ¿é çäîðîâ’ÿ, ðóêàì äàðóé ñèëó,
144
Ùîá äiòîê çðîñòèëà i âèâåëà â ëþäè,
Ùîá íèìè ðàäiëà é ïèøàëàñü óñþäè.
Çà öå ÿ ñêëàäàþ â ìîëèòâi äîëîíi
Äî òåáå, Öàðèöå, íà ñîíÿ÷íiì òðîíi.
• Ùî á âè ïîïðîñèëè ó Ïðå÷èñòî¿ äëÿ ðiäíî¿ íåíüêè?
• Äîáåðiòü ñèíîíiìè ç òåêñòó äî ñëiâ: ìàìà, Ìàòið Áîæà, ãóáè, ãîðäèëañü.
• Çíàéäiòü îñîáîâi çàéìåííèêè, âèçíà÷òå ¿õíþ îñîáó, âiäìiíîê, ÷èñëî
òà ïîÿñíiòü îñîáëèâîñòi ¿õíiõ âiäìiíêîâèõ ôîðì.
3. Ó ïîäàíèõ ñëîâîñïîëó÷åííÿõ iìåííèêè çàìiíiòü îñîáîâèìè çàéìåííèêàìè

i ðîçïîäiëiòü ¿õ ó äâi êîëîíêè:
a) çàéìåííèêè áåç ïðèñòàâíîãî í; á) çàéìåííèêè ç ïðèñòàâíèì í
Íå çàáóâàòè ïðî ìàòið, øàíóâàòè áàòüêiâ, ïîâàæàòè òàòà, ëþáèòè
ñåñòðó, äÿêóâàòè áàáóñi é äiäóñåâi, çãàäàòè ïðî áðàòà, ãîñòþâàòè ó äÿäüêà,
çóñòðiòè ðîäè÷iâ, ðîçìîâëÿòè ç òiòêîþ, ïîäàðóâàòè çíàéîìèì.
4. Ïðî÷èòàéòå ñïî÷àòêó âiðø ïðî ñåáå. Ó ÿêîìó âiäìiíêó òðåáà âæèòè çàéìåííèêè,
ùî â äóæêàõ? Çàïèø³òü â³äíîâëåíèé òåêñò ³ îáãîâîð³òü éîãî.
ß çíàþ, ìîâà ìàìèíà – ñâÿòà.
Â (âîíà) âi÷íèé, íåçíèùåííèé äóõ ñâîáîäè.
(Âîíà) ïëåêàëè äóøi i âóñòà
Ìiëüÿðäiâ. Öå – æèâà âîäà íàðîäó.
(Âîíà) çíåâàæèòü – çðàäèòè íàðîä,
Êîòðèé äî ñîíöÿ çâîäèâñÿ êðiçü ìóêè,
Öå – çàáðóäíèòè ïëåñà ÷èñòèõ âîä,
Öå – ïîòîïòàòè ìàòåðèíñüêi ðóêè,
ßêi (ìè) âiä íàïàñòåé áåðåãëè,
Îñòàííþ äðiáêó õëiáà âiääàâàëè,
Ùîá ìè íiâðîêó äóæèìè áóëè
É ìàòóñèíèõ ïiñåíü íå çàáóâàëè...
(Ì. Àäàìåíêî)
• Ó ÷îìó â³äì³íí³ñòü ì³æ ïîäàíèìè ñèíîí³ìàìè?
Äð³áêà, êðèõòà, ñêèáî÷êà, øìàòî÷îê.
• Ùå ðàç ïåðå÷èòàéòå äðóãèé ñòîâï÷èê. ßê âè ðîçóìiºòå éîãî çìiñò?
• Âèçíà÷òå îñîáó, ÷èñëî, ÿêùî º, – ðiä i âiäìiíîê îñîáîâèõ çàéìåííèêiâ.
• Çðîá³òü àíàë³ç çà áóäîþ ñëîâà çàáðóäíèòè.
5. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Çâåðíiòü óâàãó íà òå, ÿê äiâ÷èíêà çâåðòàºòüñÿ äî ìàòåði.

Ùî îçíà÷àº òàêà ôîðìà çâåðòàííÿ?
ÎÏÎÂIÄÀÍÍß ÑÕÂÈËÜÎÂÀÍÎ¯ ÃÀÍÊÈ

– Îé, ÿê ÿ ëþáëþ ñâîþ ìàòóñüêó. ß ¿õ òàê ëþáëþ, ùî àæ ñåðäåíüêî
ìåíi ðîçiðâåòüñÿ. Íó, ÿêi âîíè õîðîøi, öÿ íàøà ñiðîîêà íåíüêà! ßêi â
íèõ òèõi, ëàñêàâi î÷i, ÿêå â íèõ íiæíå, ì’ÿêå âîëîññÿ! ²íîäi äèâèøñÿ íà
íèõ i äóìàºø:
«Î÷i âàøi, ìàòóñüêî, ïîäiáíi äî âåñíÿíîãî íåáa, – äî òîãî íåáà, êîëè
ñîíå÷êî îáãîðòàþòü ëåãêî-äèì÷àòi õìàðêè, i âîíè íà÷å â ñiðîìó ñåðïàíêó.
145
Âîëîññÿ âàøå, íàøà ãîëóáîíüêî, ÿê êàøòàíîâèé ïóøîê. Äàéòå ÿ ùå ðàç
ïîöiëóþ âàñ!»
Àëå ÿ é... âñþ ¿õ ëþáëþ! Ëþáëþ é ¿õíié òðîõè çàäåðèêóâàòèé íîñèê,
ëþáëþ i ¿õíi äîâãi ïîðåïàíi ïàëü÷èêè, ÿ ëþáëþ íàâiòü ¿õíþ îäiæ i îñîáëèâî
öþ ¿õíþ çàâæäè áiëåíüêó ñîðî÷êó ç ïîìåðåæàíèì êîìiðöåì. ²íîäi
çàïëþùèø î÷i, i çäàºòüñÿ, ùî ìî¿é ìàòóñi íå òðèäöÿòü ðîêiâ, à äóæå-äóæå
íåáàãàòî, i âîíè çîâñiì ìîëîäà äiâ÷èíêà, i íå ìàòè âîíè ìåíi, à ñòàðøà
ñåñòðà... Îé! ßê ÿ ëþáëþ ñâîþ ìàòóñüêó!
(Ì. Õâèëüîâèé)
• Âèçíà÷òå ñòèëü óðèâêó ³ éîãî òèï. Çíàéä³òü ó íüîìó ïîð³âíÿííÿ.
• Ïðîäîâæ³òü ñèíîí³ì³÷í³ ðÿäè:
îáãîðòàòè – ïîâèâàòè, îãîðòàòè ...
ïîðåïàíèé – ïîòð³ñêàíèé ...
í³æíèé – ëàñêàâèé ...
• À ÿê âè çâåðòàºòåñÿ äî ñâîº¿ ìàòóñi, òàòà, áàáóñi, äiäóñÿ, äÿäüêà,
òiòêè?
• Ðîçêàæiòü ïðî ñâîþ ìàìó, ¿¿ çîâíiøíiñòü, õàðàêòåð. Ïðàâèëüíî
âæèâàéòå ôîðìè îñîáîâèõ çàéìåííèêiâ.
Çâåðíiòü óâàãó! Çàéìåííèê Âè â ðîçìîâi ç îäíiºþ îñîáîþ ìàº çíà÷åííÿ

ïîøàíè i ïèøåòüñÿ ç âåëèêî¿ ëiòåðè:
Çâåðòàþñÿ äî Âàñ ç ïðîõàííÿì, øàíîâíèé Ìèêîëî Ôåäîðîâè÷ó.
6. Íàïèø³òü òâ³ð «Ð³äíà ìàòóñÿ». Îñîáîâ³ çàéìåííèêè ï³äêðåñë³òü.
§ 54. Çâîðîòíèé çàéìåííèê ñåáå

1. Ïðî÷èòàéòå îïîâiäàííÿ Â. Ñóõîìëèíñüêîãî. Äîáåðiòü äî íüîãî çàãîëîâîê.
Â÷èâñÿ â îäíié øêîëi Ãåííàäié. ßêå á çàïèòàííÿ íå ïîñòàâèëà
â÷èòåëüêà, âií çðàçó æ ïiäíiìàº ðóêó, äàº ïîâíó âiäïîâiäü i îäåðæóº
ï’ÿòiðêó. Ïèñàâ Ãåííàäié êðàùå âiä óñiõ, ðîçâ’ÿçóâàâ çàäà÷i øâèäøå âiä
óñiõ.
Àëå íå ëþáèëè òîâàðèøi Ãåííàäiÿ: çàíàäòî âæå âèñòàâëÿâ íàïîêàç
ñâié ðîçóì. Âiäïîâiñòü íà çàïèòàííÿ â÷èòåëüêè é òàê ïîäèâèòüñÿ íà êëàñ,
íà÷å êàæå: «ß íàéðîçóìíiøèé!»
Íàïðîâåñíi êëàñ çiáðàâñÿ ó ïîõiä...
Äóìàëè-ãàäàëè, ÿêi ðå÷i áðàòè, ÿê îáiä âàðèòè, ÿê íà íi÷ âëàøòóâàòèñÿ.
² âèðiøèëè: ïîòðiáíî áðàòè îäíó êîâäðó, îäíó ìèñêó íà äâîõ. Øâèäêî
ðîçiáðàëèñü çà ïàðàìè. À ç Ãåííàäiºì íiõòî íå õî÷å íi êîâäðè îäíiº¿
áðàòè, íi ç îäíiº¿ ìèñêè ¿ñòè.
Çàïëàêàâ õëîïåöü, ïiäiéøîâ äî â÷èòåëüêè é êàæå:
– ß æ íiêîìó é ñëîâà ïîãàíîãî íå ñêàçàâ... Çà ùî ìåíå íåçëþáèëè?
– Íåëåãêà ñïðàâà – ïðèìóñèòè ñåáå ãîâîðèòè, – âiäïîâiëà â÷èòåëüêà. –
Ùå âàæ÷å – ïðèìóñèòè ñåáå ìîâ÷àòè. ² ùå âàæ÷å – ïðèìóñèòè ñåáå
äóìàòè. À íàéâàæ÷å – öå ïðèìóñèòè ñåáå âiä÷óâàòè.
146
– ßê æå ìåíi ïðèìóñèòè ñåáå âiä÷óâàòè?
– Òðåáà áà÷èòè ëþäåé iíøèìè î÷èìà. Òè ðàäiºø, ùî òè ðîçóìíiøèé
çà âñiõ. À òðåáà ñóìóâàòè, ùî íåìàº ðîçóìíiøîãî çà òåáå. Òîìó ùî
êîæíèé, õòî ââàæàº ñåáå ñàìèì-ñàìèì, ñòàº â êiíöi-êiíöiâ ñàìîòíiì.
– Äÿêóþ çà íàóêó, – ñêàçàâ Ãåííàäié. – À â ïîõiä ìåíi ÿê æå – éòè
ç òîâàðèøàìè ÷è íi?
– Éäè. Áåðè ñâîþ êîâäðó, ñâîþ ìèñêó i ïî÷èíàé íîâå æèòòÿ.
Âiäêðèâàé î÷i íà ëþäåé i â÷èñü ¿õ áà÷èòè ïî-iíøîìó.
• ×îìó Ãåííàäié ââàæàâ ñåáå íàéðîçóìíiøèì? ßê öå âèÿâèëîñü ó éîãî
ñòàâëåííi äî îäíîêëàñíèêiâ? À ÿê òîâàðèøi ñòàâèëèñÿ äî Ãåííàäiÿ?
×îìó?
• ßêó ïîðàäó äàëà õëîï÷èêîâi â÷èòåëüêà? ×è çãîäíi âè ç äóìêîþ, ùî
âiä÷óâàòè – íàéâàæ÷å? Ñâîþ âiäïîâiäü îáμðóíòóéòå.
• Äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì âiäíîñèòüñÿ âèäiëåíèé çàéìåííèê?
Âèçíà÷òå âiäìiíîê çàéìåííèêà ñåáå. Ïîìiðêóéòå, ÷è ìàº âií ðiä,
÷èñëî. Çðîáiòü ñàìîñòiéíî âèñíîâîê i çâiðòå éîãî ç ïðàâèëîì.
Çâîðîòíèé çàéìåííèê ñåáå âêàçóº íà îñîáó (ñàìîãî òîãî, õòî ãîâîðèòü).

Âií íå ìàº íàçèâíîãî âiäìiíêà, íå ìàº ðîäó i ÷èñëà.
2. Ðîçãëÿíüòå, ÿê çìiíþºòüñÿ çàéìåííèê ñåáå.
• Çâåðíiòü óâàãó, âiä ÷îãî çàëåæèòü íàãîëîñ çâîðîòíîãî çàéìåííèêà

ñåáå â ðîäîâîìó òà çíàõiäíîìó âiäìiíêó.
• Ñêëàäiòü 3 ðå÷åííÿ iç çàéìåííèêîì ñåáå, âæèâàþ÷è éîãî ó ôîðìi
ðîäîâîãî âiäìiíêà (ç ïðèéìåííèêîì i áåç) òà çíàõiäíîãî âiäìiíêà.
3. Ùå ðàç ïåðå÷èòàéòå ðîçìîâó Ãåííàäiÿ ç ó÷èòåëüêîþ (âïð. 1).

Ñêëàäiòü i çàïèøiòü âëàñíi ïîðàäè õëîïöåâi (5-6 ðå÷åíü). Ïiäêðåñëiòü
çâîðîòíèé çàéìåííèê ñåáå.
4. Ïðî÷èòàéòå i çàïàì’ÿòàéòå ôðàçåîëîãi÷íi çâîðîòè. Ïîÿñíiòü ¿õ çíà÷åííÿ. Ïðè

ïîòðåái çâåðòàéòåñÿ äî ôðàçåîëîãi÷íîãî ñëîâíèêà.
Çðàçîê. Âèäàâàòè ñåáå ç ãîëîâîþ – ìè-
ìîõiòü âèÿâèòè ïåðåä êèìîñü ñâîþ õèáó,
ïðîâèíó.
Âèäàâàòè ñåáå ç ãîëîâîþ, çàáèâàòè ñîái
ãîëîâó, âáèòè ñîái â ãîëîâó, ïåðåëîìèòè
ñåáå, ïîêàçàòè ñåáå, ñîái íà óìi, íå ïî ñîái,
çàðóáàòè ñîái íà íîñi, êóñàòè ñîái ëiêòi.
• Ç òðüîìà ôðàçåîëîãiçìàìè ñêëàäiòü ðå÷åííÿ.
• Ïðèãàäàéòå ÷è âèïèøiòü iç ôðàçåîëîãi÷íîãî
ñëîâíèêà òðè ñòiéêi çâîðîòè ç çàéìåííèêîì
ñåáå.
147
5. Ñïèøiòü ïðèñëiâ’ÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.
Øàíóé ñàì (ñîáîþ, ñåáå), øàíóâàòèìóòü i ëþäè (òîái, òåáå).
×îãî (ñåáå, ñîái) íå çè÷èø, i äðóãîìó íå æàäàé.
Æèâè òàê, ùîá ñèëüíiøi çà (òè, òåáå) íå êðèâäèëè (òîáîþ, òåáå);
à (òåáå, òè) íå îáðàæàâ ñòàðøèõ çà (ñîái, ñåáå).
Ëåãêî áåðóòü íà (ñîái, ñåáå) îáîâ’ÿçêè òi, êîìó ëåãêî (âîíè, ¿õ) íå
âèêîíàòè.
• Ïîÿñíiòü çìiñò ïðèñëiâ’¿â.
• Çà îäíèì iç ïðèñëiâ’¿â ñêëàäiòü óñíî íåâåëèêèé òâið-ðîçäóì.
§ 55. Ïèòàëüíi òà âiäíîñíi

çàéìåííèêè
1. Ïîðiâíÿéòå ðå÷åííÿ â ïðàâié òà ëiâié êîëîíêàõ:
à) ÿêi öå ðå÷åííÿ çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ?
á) çà áóäîâîþ?
â) ÿêó ðîëü ó ðå÷åííÿõ âèêîíóþòü âèäiëåíi ñëîâà?
Ó÷èòåëü ïîâiäîìèâ òåìó, Ùî ïîâiäîìèâ ó÷èòåëü?
ùî âèâ÷àòèìåìî íà óðîöi.
Ìè ïðî÷èòàëè òåêñò, ÿêèé ßêèé òåêñò ìè ïðî÷èòàëè?
íå çàëèøèâ áàéäóæèì íiêîãî.
• Âèçíà÷òå, äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì íàëåæàòü âèäiëåíi
çàéìåííèêè.
Ïèòàëüíi çàéìåííèêè õòî? ùî? ÿêèé? ÷èé? êîòðé? ñêiëüêè? âæèâàþòüñÿ

äëÿ âèðàæåííÿ çàïèòàíü ïðî îñîáó ÷è ïðåäìåò, ¿õ îçíàêó, êiëüêiñòü
ïðåäìåòiâ.
Ïèòàëüíi çàéìåííèêè âæèâàþòüñÿ äëÿ óòâîðåííÿ ïèòàëüíèõ ðå÷åíü.
Çàéìåííèêè õòî, ùî, ÿêèé, ÷èé, êîòðé, ñêiëüêè º âiäíîñíèìè, êîëè âîíè
âæèâàþòüñÿ äëÿ çâ’ÿçêó ÷àñòèí ñêëàäíîãî ðå÷åííÿ. Ïèòàëüí³ òà âiäíîñíi
çàéìåííèêè çàâæäè âèñòóïàþòü ÷ëåíîì ðå÷åííÿ.
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ âiäìiíþâàííÿ ïèòàëüíèõ i âiäíîñíèõ çàéìåííèêiâ.
148
• Ïîìiðêóéòå, ÿêi iç çàéìåííèêiâ çìiíþþòüñÿ òiëüêè çà âiäìiíêàìè, à
ÿêi, ÿê ïðèêìåòíèêè, – çà ðîäàìè, ÷èñëàìè òà âiäìiíêàìè.
• Ùî ñïiëüíå â ïðàâîïèñi ïðèêìåòíèêiâ i çàéìåííèêiâ?
• ßêi çàéìåííèêè ìàþòü ïàðàëåëüíi ôîðìè â³äì³íê³â?
3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî òåìó i ãîëîâíó äóìêó.
ÆÓÐÀÂËI ËÅÒßÒÜ Ó ÁÅÇÑÌÅÐÒß

×è çàìèñëþâàëèñÿ âè êîëè-íåáóäü, ÷îìó òàê áàãàòî âèñîêèõ ïîðèâàíü
ïîâ’ÿçàíî â íàøié ñâiäîìîñòi ç ïòàõàìè? Ãîëóá çäàâíà óîñîáëþâàâ
âiðíiñòü, ëàñêó i ëþáîâ, à íèíi º ñèìâîë ìèðó.
Ëåëåêà — ñiìåéíèé çàòèøîê i áëàãîïîëó÷÷ÿ.
Ëåáiäü — ãîðäiñòü, ÷èñòîòó i êîõàííÿ. ×è íå òîìó, ùî ºñòâî ëþäèíè
ó âñi âiêè ïðàãíóëî êðàñè òà ãàðìîíi¿, ÷àñòî òàê i íå çáàãíóâøè ¿õ.
À ìîæå, òîìó, ùî ëþäèíà iç ñèâî¿ äàâíèíè æàãó÷å ïðàãíóëà çëåòiòè â
ñèíº-ñèíº áåçäîííÿ, âäèõíóòè ñâiæèé âiòåð ïðèâiëëÿ i õî÷ íà õâèëþ
âiä÷óòè îòó íåáåñíî-æàäàíó i áëàãîâiñíó âîëþ?
ßê áè òàì íå áóëî, àëå ó ñâiòi çáóäîâàíî äåñÿòêè ïàì’ÿòíèêiâ ÷àéêàì,
ãîëóáàì, áåðêóòàì, ëåáåäÿì, æóðàâëÿì. Îäèí iç íàéõâèëþþ÷èõ
ñïîðóäæåíî â ìiñòi ×èð÷èê Òàøêåíòñüêî¿ îáëàñòi.
Íåïîäàëiê âiä öåíòðàëüíî¿ ìàãiñòðàëi ìiñòà — ñêóëüïòóðíå
çîáðàæåííÿ æóðàâëiâ íà ïàì’ÿòíèêó âî¿íàì, ùî íå ïîâåðíóëèñÿ ç
ôðîíòiâ Âåëèêî¿ Âiò÷èçíÿíî¿ âiéíè. Ìîíóìåíò çáóäîâàíî íà êîøòè,
çiáðàíi æèòåëÿìè ×èð÷èêà.
Íàä ïëèòîþ iç ÷åðâîíîãî ãðàíiòó çäiéíÿëèñÿ â íåáî ñòåëè, áiëÿ ÿêèõ
êðóæëÿº æóðàâëèíà çãðàÿ — äåñÿòü ñòàëåâèõ ïòàõiâ. Îäèí æóðàâåëü
ëåæèòü óíèçó íà êàì’ÿíié ïëèòi. Ñìåðòåëüíî ïîðàíåíèé ïòàõ íàçàâæäè
âiäñòàâ âiä ñâî¿õ òîâàðèøiâ i ç òóãîþ äèâèòüñÿ ¿ì óñëiä. ² íiêîëè âæå íå
çëåòiòè éîìó. ßê íå ïiäíÿòèñÿ òèì, õòî âïàâ íà ïîëÿõ áî¿â ó ðîêè âiéíè.
Âîíè çàãèíóëè, òà çáåðåãëè æèòòÿ íà çåìëi.
(Ç æóðíàëó)
• Ç’ÿñóéòå çà ñëîâíèêîì i ïîÿñíiòü çíà÷åííÿ ñëiâ áåçäîííÿ, ºñòâî,
ñòåëà, áëàãîâiñíèé. Äî ñëiâ æàäàíèé, ïîðèâàííÿ, æàãó÷å äîáåðiòü
ñèíîíiìè.
• Çíàéäiòü ó òåêñòi ïèòàëüíi çàéìåííèêè. Íàçâiòü ¿õ.
• Ïîñòàâòå äî òåêñòó ÿêîìîãà á³ëüøå ïèòàíü. ßêi ïèòàëüíi çàéìåííèêè
âè âæèëè?
• Ùå ðàç ïåðå÷èòàéòå âèäiëåíå ðå÷åííÿ. ßêó ðîëü âèêîíóº â íüîìó
çàéìåííèê ùî?
Ùîá íå ïåðåïëóòàòè âiäíîñíèé çàéìåííèê ùî ç îäíîçâó÷íèì ñïî-

ëó÷íèêîì, ùî âæèâàºòüñÿ ó ñêëàäíèõ ðå÷åííÿõ ÿê çàñiá ïîºäíàííÿ ÷àñòèí
ðå÷åííÿ, òðåáà ïàì’ÿòàòè, ùî:
1) çàéìåííèê ùî ó ñêëàäíèõ ðå÷åííÿõ ìîæíà çàìiíèòè çàéìåííèêîì
ÿêèé, ïðè öüîìó çìiñò ðå÷åííÿ íå çìiíèòüñÿ;
2) cïîëó÷íèê ùî íå ìîæíà çàìiíèòè áóäü-ÿêèì iíøèì ñëîâîì.
Ïîðiâíÿé: Âi÷íà ñëàâà áðàòàì, ùî óïàëè â áîþ. (Â. Ñîñþðà) Ìåíi çäà-
ºòüñÿ, ùî çàãèáëi âî¿íè ïåðåòâîðèëèñü íà æóðàâëiâ.
149
4. Ïîâåðíiòüñÿ äî ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. Ñêëàäiòü ïëàí òåêñòó. Çàïèøiòü
éîãî. Ïåðåêàæiòü òåêñò çà ïëàíîì. Çàéìåííèêè ïiäêðåñëiòü.
5. Ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ. Íàçâiòü âæèòi â íèõ çàéìåííèêè, âèçíà÷òå ¿õíié ðîçðÿä

çà çíà÷åííÿì.
1. Ñêiëüêîõ âåòåðàíiâ âiéíè âè ïðèâiòàëè çi ñâÿòîì Ïåðåìîãè?
2. Ùî ðîçïîâiäàëè ôðîíòîâèêè ïðî âîºííi ÷àñè?
3. Î êîòðié ãîäèíi çàâåðøèëàñÿ çóñòði÷ ç âåòåðàíàìè?
4. ßêi ïîäàðóíêè âè ïiäãîòóâàëè ôðîíòîâèêàì?
• Ïåðåðîá³òü ïîäàíi ðå÷åííÿ òàê, ùîá ïèòàëüíi çàéìåííèêè ñòàëè
âiäíîñíèìè. Çðîáiòü âèñíîâîê, äëÿ ÷îãî ñëóãóþòü ó ðå÷eííi âiäíîñíi
Çðàçîê. Êîãî ç âåòåðàíiâ âiéíè çàïðîñèëè íà çóñòði÷ ? –Íà êëàñíèõ
çáîðàõ ìè îáãîâîðþâàëè, êîãî ç âåòåðàíiâ âiéíè çàïðîñèòè íà çóñòði÷.
• Âèçíà÷òå, ÿêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ âèñòóïàþòü âiäíîñíi çàéìåííèêè.
Ñëiä âæèâàòè â ìîâëåííi êîòð ãîäèíà, à íå ñêiëüêè ãîäèí.
6. Ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ, âæèâàþ÷è çàìiñòü êðàïîê ïèòàëüíi çàéìåííèêè.

1. ... êíèãà ïðî Âåëèêó Âiò÷èçíÿíó âiéíó òîái íàéáiëüøå ïîäîáàºòüñÿ?
2. Ïðî ... â íié ðîçïîâiäàºòüñÿ? 3. ... ç ãåðî¿â òâîðó òîái íàéáiëüøå
çàïàì’ÿòàâñÿ? 4. .... ãåðî¿ öiº¿ êíèãè òîái ïîäîáàþòüñÿ? 5. Íà ... ç ãåðî¿â
òè õîòiâ áè áóòè ñõîæèì?
• Îïèðàþ÷èñü íà ïîäàíi ïèòàííÿ ÿê ïëàí, ñêëàäiòü çâ’ÿçíå âèñëî-
âëþâàííÿ, âæèâàþ÷è, äå öå ìîæëèâî, âiäíîñíi çàéìåííèêè.
§ 56. Íåîçíà÷åíi òà çàïåðå÷í³ çàéìåííèêè.

¯õ íàïèñàííÿ
1. Ïðî÷èòàéòå ïðèïîâiäêó. Íà êîãî ÷è íà ùî âêàçóþòü âèäiëåíi ñëîâà? Äî ÿêîãî
ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì âiäíîñÿòüñÿ âèäiëåíi çàéìåííèêè?
Ïðèéøîâ õòîñü, óçÿâ ùîñü,
Ïiøîâ áè çà íèì –
Òà íå çíàþ çà êèì.
Íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè âêàçóþòü íà íåâiäîìi, íåîçíà÷åíi ïðåäìåòè, ¿õíi

îçíàêè, êiëüêiñòü: äåõòî, äåùî, äåÿêèé, õòîñü, ùîñü, ÿêèéñü, õòî-íåáóäü,
ùî-íåáóäü, ÿêèé-íåáóäü. áóäü-õòî, áóäü-ùî, áóäü-ÿêèé, àáèÿêèé, êàçíà-
õòî, õòîçíà-ùî òà ií.
150
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ òâîðåííÿ íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêiâ.
• Êîðèñòóþ÷èñü íèæ÷å ïîäàíèì ïëàíîì, ïiäãîòóéòå ïîâiäîìëåííÿ íà

òåìó: «Òâîðåííÿ íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêiâ».
1) Âiä ÿêèõ çàéìåííèêiâ óòâîðþþòüñÿ íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè?
2) ßêi ïðåôiêñè i ñóôiêñè ñëóæàòü äëÿ òâîðåííÿ íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêiâ?
3) Çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ñïîñîáiâ òâîðÿòüñÿ íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè?
• Ïðîâiäìiíÿéòå íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè äåõòî, àáèùî, ÿêèéñü, ÷èé-
íåáóäü, äåêîòðèé, êàçíà-ñêiëüêè ñïî÷àòêó óñíî, à ïîòiì ïèñüìîâî.
Ïîðiâíÿéòå âiäìiíþâàííÿ ïîäàíèõ çàéìåííèêiâ ç âiäïîâiäíèìè
ïèòàëüíèìè çàéìåííèêàìè. Çðîáiòü âèñíîâîê ïðî îñîáëèâîñòi
âiäì³íþâàííÿ íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêiâ.
Íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè âiäìiíþþòüñÿ òàê, ÿê ïèòàëüíi çàéìåííèêè, âiä ÿêèõ
âîíè óòâîðèëèñÿ.
3. Çàïèøiòü ïîäàíi íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè, ðîçïîäiëèâøè ¿õ ó òðè êîëîíêè.

Ïîçíà÷òå ó íèõ ïðåôiêñè i ñóôiêñè.
Àáèõòî, áóäü-õòî, äåêîìó, áóäü ç ÷îãî, êàçíà ç êèì, õòîçíà-ñêiëüêè,

àáèêèì, ÷èéîãîñü, äå â êîãî, àáè ç êèì, õòîçíà-÷îìó, õòî-íåáóäü, äåêîòðîãî,
áóäü ó êîãî, êàçíà-êèì.
• Çðîáiòü ñàìîñòiéíî âèñíîâêè.
1) ßê ïèøóòüñÿ ïðåôiêñè àáè-, äå- i ñóôiêñ -ñü ó íåîçíà÷åíèõ
çàéìåííèêàõ?
2) ßêi ïðåôiêñè i ñóôiêñè ó íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêàõ ïèøóòüñÿ ÷åðåç
äåôiñ?
3) Êîëè êàçíà, õòîçíà, áóäü, àáè, äå ïèøóòüñÿ îêðåìî ç çàéìåííèêîì?
• Ñâî¿ âèñíîâêè çâiðòå ç ïðàâèëîì.
Ó íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêàõ ïðåôiêñè àáè-, äå- ³ ñóô³êñ -ñü- ïèøóòüñÿ ðàçîì.
Ïðåôiêñè êàçíà-, õòîçíà-, áóäü- òà ñóôiêñ -íåáóäü ó íåîçíà÷åíèõ
çàéìåííèêàõ ïèøóòüñÿ ÷åðåç äåôiñ.
ßêùî êàçíà, õòîçíà, áóäü, àáè, äå ñòîÿòü ïåðåä ïðèéìåííèêîì, òîäi âñi òðè
ñëîâà ïèøóòüñÿ îêðåìî: õòîçíà ç êèì, áóäü ó ÷iì, àáè ç ÷èì, äå íà ÷îìó.
Îðôîãðàìà
Äåôiñ ó íåîçíà÷åíèõ çàéìåííèêàõ:
êàçíà-ùî, õòîçíà-ùî, áóäü-õòî, ñêiëüêè-íåáóäü.
151
4. Ïðàöþºìî â ïàðàõ. Ïðî÷èòàéòå ³ ðîç³ãðàéòå äiàëîã «Ó õiì÷èñòöi». Çíàéäiòü
íåîçíà÷åíi çàéìåííèêè, ïîÿñíiòü ¿õ ïðàâîïèñ.
– Äîáðîãî äíÿ! ß äçâîíèâ âàì ùîéíî, à îöå ïðèíiñ ñâié îäÿã.
– Ïîêàçóéòå, ìîæå, ÷èìîñü çàðàäèìî.
– Îñü ïëàù. Ïëÿìè ÿêiñü íà íüîìó. Çìîæåòå âèâåñòè?
– Âiä ÷îãî ïëÿìè?
– Òà õòî çíà! Ó÷îðà â àâòîáóñi ç ñåëà ¿õàâ. Òåðíóâñÿ äåñü. ×è õòîñü
âèìàñòèâ.Òà é êèøåíi ïîçàÿëîæóâàíi.
– Ñïðîáóºìî. Çàëèøàéòå. Ùå ùîñü ïðèíåñëè?
– Òàê, ùå º äåùî. Äâà ñâåòðè.
– Îöå i âñå? Íå êàçíà-ñêiëüêè.
– Êîëè ìåíi ïðèéòè?
– Áóäü-ÿêîãî äíÿ, êðiì ïîíåäiëêà.
– Äÿêóþ, äî ïîáà÷åííÿ.
– Âñüîãî íàéêðàùîãî.
5. Çàïèøiòü ñëîâà â äâi êîëîíêè: â ïåðøó – çàéìåííèêè áåç ïðèéìåííèêiâ, à
â äðóãó – çàéìåííèêè ç ïðèéìåííèêàìè.
Êàçíà (ç) ÷èì, (äå) õòî, äå (ç) êèì, ÿêèé (íåáóäü), êèìî (ñü), (êàçíà)
ÿêèé, (áóäü) êîãî, áóäü (ó) êîãî, (äå) êîãî, (àáè) õòî, (õòîçíà) ÿêèé, (äå)
÷è¿õ, ñêiëüêè (ñü).
• Ç äâîìà áóäü-ÿêèìè çàéìåííèêàìè ñêëàäiòü ðå÷åííÿ.
6. Âiäãàäàéòå çàãàäêó.
Êîíèê, ÿêîãî íiõòî íå ïiéìàº,
² íiõòî íå çàãíóçäàº.
(ð, i, ò, â, å)
• Íàçâiòü çàéìåííèêè. Âèçíà÷òå ¿õíié ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì. Ïîìiðêóéòå,
çàéìåííèê íiõòî âêàçóº íà ÿê³ñü ïåâí³ îñîáè ÷è íà ¿õ âiäñóòíiñòü?
• Âèïèøiòü ç òàáëèöi «Ðîçðÿäè çàéìåííèêiâ çà çíà÷åííÿì» çàïåðå÷íi
• ßêîþ çíà÷óùîþ ÷àñòèíîþ º íi- â çàïåðå÷íèõ çàéìåííèêàõ? Çðîáiòü
âèñíîâîê, â ÿêèé ñïîñiá òâîðÿòüñÿ çàïåðå÷íi çàéìåííèêè.
Çàïåðå÷íi çàéìåííèêè âêàçóþòü íà âiäñóòíiñòü îñîáè, ïðåäìåòà, ¿õíiõ îçíàê

÷è êiëüêîñòi.
Çàïåðå÷íi çàéìåííèêè âiäìiíþþòüñÿ òàê, ÿê ïèòàëüíi, âiä ÿêèõ âîíè
óòâîðèëèñÿ.
Çàïåðå÷íi çàéìåííèêè ç ïðåôiêñîì íi- ïèøóòüñÿ ðàçîì: íiõòî, íiÿêèé, íi÷èé.
ßêùî ìiæ íi i çàéìåííèêîì ñòî¿òü ïðèéìåííèê, òî âñi òðè ñëîâà ïèøåìî
îêðåìî: íi çà ùî, íi ç êèì, íi â êîãî.
Îðôîãðàìà
Íi ç çàéìåííèêàìè: íiùî, íi ç êèì.
7. Óòâîðiòü çàïåðå÷íi çàéìåííèêè âiä ñëiâ õòî, ùî, ÿêèé, ÷èé, ñêiëüêè.
Ïðîâiäìiíÿéòå óòâîðåíi çàéìåííèêè óñíî. Ââåä³òü ¿õ ó ðå÷åííÿ.
152
8. Âèïèøiòü çàïåðå÷íi çàéìåííèêè ó äâi êîëîíêè: â ïåðøó – áåç ïðèéìåííèêiâ;
ó äðóãó – ç ïðèéìåííèêàìè. Ñêëàä³òü ç íèìè ðå÷åííÿ.
Íi íà ÷îìó, àáèÿêèé, íiõòî, ñêiëüêè, íi â ÿêîìó, ç íèì, íi ç êèì,
êàçíà-õòî, ç ñîáîþ, íiùî, íi÷èéîãî, íi çà ùî, íi ç êèì, ç íåþ, âiä ÷îãî, ÷îìóñü,
íiñêiëüêè, íi äî êîãî, íiÿêèé, çà êîòðèì, íi ç êîòðèì, íiêîòðîãî.
Ó íåïðÿìèõ âiäìiíêàõ çàïåðå÷íi çàéìåííèêè âæèâàþòüñÿ ç ðiçíèì
íàãîëîñîì çàëåæíî âiä çíà÷åííÿ.
Íêîãî, í÷îãî, í÷îìó – âêàçóþòü íà âiäñóòíiñòü áóäü-êîãî ÷è áóäü-÷îãî:
íêîãî ïîïðîñèòè (íåìà êîãî).
Íiêãî, íi÷ãî, íiêìó, íi÷ìó – íåáàæàííÿ ÷è íåìîæëèâiñòü ñêîðèñòà-
òèñÿ áóäü-êèì ÷è áóäü-÷èì: íiêãî íåìàº ïîðó÷ (æîäíî¿ ëþäèíè).
9. Ñïèøiòü ïðèñëiâ’ÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïiäêðåñëiòü îðôîãðàìó„«Íi ç çàéìåí-

íèêàìè». Çà îäíèì iç ïðèñë³â’¿â íàïèø³òü òâ³ð-ì³í³àòþðó.
1. Ñëîâî áåç äiëà (íi) ÷îãî íå âàðòå. 2. Íi (â) êîãî íà ÷îëi íå íàïèñàíî,
õòî âií. 3. (Íi) õòî é íå ÷óâ, ÿê êîìàð ÷õíóâ. 4. (Íi) õòî íå çíàº, ëèøå
äiä, áàáà i öiëà ãðîìàäà.
§ 57. Ïðèñâiéíi çàéìåííèêè

1. Ïîðiâíÿéòå ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
Ìàðié÷èí òàòî Ìié òàòî
Ìàìèíà ïiñíÿ ¯¿ ïiñíÿ
Äiäóñåâà õàòà ¯õíÿ õàòà
• Íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü çàëåæíi ñëîâà ñëîâîñïîëó÷åíü ëiâî¿
êîëîíêè? ßêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè º? Íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü çàëåæíi
ñëîâà ñëîâîñïîëó÷åíü ïðàâî¿ êîëîíêè? ßêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè âîíè º?
Äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì âiäíîñÿòüñÿ?
• Ç’ÿñóéòå çà òàáëèöåþ íà ñ.141, ÿêi ùå çàéìåííèêè º ïðèñâiéíèìè.
Ïîìiðêóéòå, ÷îìó öåé ðîçðÿä îòðèìàâ òàêó íàçâó.
Ïðèñâiéíi çàéìåííèêè âêàçóþòü íà ïðèíàëåæíiñòü:

1-é îñîái – ìié, íàø 3-é îñîái – ¿õíié
2-é îñîái – òâié, âàø áóäü-ÿêié îñîái – ñâié.
Ïðèñâiéíi çàéìåííèêè çìiíþþòüñÿ, ÿê ïðèêìåòíèêè, çà ðîäàìè, ÷èñëàìè
òà âiäìiíêàìè.
2. Ïðî÷èòàéòå. Öå îêðåìi ðå÷åííÿ ÷è òåêñò? ×îìó âè òàê äóìàºòå?

Áåðåãèíÿ, îáåðåãè – íàøi äàâíi i äîáði ñèìâîëè. ¯õíº êîðiííÿ ñÿãàº
ãëèáèíè ñòîëiòü, ó íèõ çàêëàäåíà ìóäðiñòü íàðîäíà. À ÷è çíàºòå âè ñâié
ðîäîâiä? Áóâàº, ùî ëþäè íå çíàþòü íi÷îãî ïðî áàòüêiâ, íå ãîâîðÿ÷è âæå
ïðî äiäóñiâ i áàáóñü. À îñü äåÿêi íàðîäè Àçi¿ çíàþòü ñâié ðîäîâiä çà 7–8
ïîêîëiíü, à iíîäi é áiëüøå. Êîëè ìè ç âàìè çáèðàëè âiäîìîñòi ïðî ñâî¿
ðîäîâîäè, òî, ìàáóòü, óñi ïåðåêîíàëèñÿ, ùî êîæåí äëÿ ñåáå âiäêðèâ ùîñü
íîâå ç iñòîði¿ ñâîãî ðîäó.
153
• Ïîÿñíiòü çíà÷åííÿ ñëiâ áåðåãèíÿ, îáåðåãè. ßêi îáåðåãè º ó âàøié
ñiì’¿?
• Âèïèøiòü ïðèñâiéíi çàéìåííèêè ðàçîì çi ñëîâàìè, âiä ÿêèõ âîíè
çàëåæàòü. Âèçíà÷òå ð³ä, ÷èñëî òà â³äì³íîê çàéìåííèê³â.
3. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ âiäìiíþâàííÿ ïðèñâiéíîãî çàéìåííèêà ìié. Ïîñïîñòåðiãàéòå

çà íàãîëîñîì ó ïðÿìîìó òà íåïðÿìèõ âiäìiíêàõ ïîäàíîãî çàéìåííèêà.
• Ïðîâiäìiíÿéòå ïèñüìîâî çàéìåííèêè íàø, òâié, âàø, ¿õíié, ñâié. Ó

ÿêèõ ñêëàäàõ âiäáóâàºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ çâóêà o ç i ? ßêi çàéìåííèêè
ìàþòü òàêi ñàìi çàêií÷åííÿ?
Ïðèñâiéíi çàéìåííèêè â óñiõ âiäìiíêàõ ìàþòü íàãîëîøåíèé äðóãèé ñêëàä:

ìî, òâî, ñâîìó.
4. Ïðî÷èòàéòå ïðèñâiéíi çàéìåííèêè, äîòðèìóþ÷èñü ïðàâèë ëiòåðàòóðíî¿

âèìîâè.
Ìîÿ, òâîÿ, ñâîÿ, ìîº, òâîº, ñâîº, ìî¿, òâî¿, ñâî¿, ìîãî, òâîãî, ñâîãî,
ìîºìó, òâîºìó, ñâîºìó, ìî¿ì, òâî¿ì, ñâî¿ì.
• Ïðàöþºìî â ïàðàõ! Óÿâ³òü, ùî Âè æóðíàë³ñò. Â³çì³òü ³íòåðâ’þ ó ñâîãî
êîëåãè íà òåìó: «Ùî òàêå îáåðåãè?».
5. Ïðî÷èòàéòå ðÿäêè ç âiðøà Â. Ñèìîíåíêà. ßê âè ðîçóìiºòå ¿õíié çìiñò?

Òè çíàºø, ùî òè – ëþäèíà?
Òè çíàºø ïðî öå ÷è íi?
Óñìiøêà òâîÿ – ºäèíà,
Ìóêà òâîÿ – ºäèíà,
Î÷i òâî¿ – îäíi.
• Ñõàðàêòåðèçóéòå âiäîìi âàì çàéìåííèêè (ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì), îñîáà
(ÿêùî º), ðiä, ÷èñëî, âiäìiíîê (ÿêùî º).
• ×è ïîìiòèëè âè ÿêiñü âiäõèëåííÿ âiä ëiòåðàòóðíî¿ ìîâè ó âèìîâi
ïðèñâiéíèõ çàéìåííèêiâ ó âàøié ìiñöåâîñòi? ßêi? À ÿê ïðàâèëüíî
òðåáà íàãîëîøóâàòè ïðèñâiéíi çàéìåííèêè?
6. Ïðî÷èòàéòå ðå÷åííÿ. Ïîñòàâòå ïèòàííÿ äî âèäiëåíèõ çàéìåííèêiâ. Ïîìiðêóéòå,

÷èì âîíè âiäðiçíÿþòüñÿ.
1. Ìè ëþáèìî ¿¿, Ëåñþ Óêðà¿íêó, âåëèêó ñïiâà÷êó ðiäíî¿ çåìëi. 2.Ãåí
áiëÿ âiêíà ñòî¿òü ðîÿëü, ÿê äðóã, ÿê âi÷íèé ñâiäîê ¿¿ ñòðàæäàíü, ¿¿ æèâèõ
äóìîê, ùî íà ïàïið ëÿãàëè, ÿê çåðíèíè.
154
Ïðè iìåííèêó îñîáîâi çàéìåííèêè éîãî, ¿¿, ¿õ ó ôîðìi ðîäîâîãî âiäìiíêà
íàáóâàþòü ïðèñâiéíîãî çíà÷åííÿ. Ïîðiâíÿéòå: ß áà÷èâ ¿¿ (êîãî?). ß ÷óâ ¿¿
(÷è¿?) ïiñíi.
Ïðèñâiéíi çàéìåííèêè (íà âiäìiíó âiä îñîáîâèõ) íiêîëè íå ìàþòü ïðèñòàâíîãî í.
7. Ïðî÷èòàéòå ñïîëó÷åííÿ ñëiâ. Ç’ÿñóéòå, äî ÿêèõ ðîçðÿäiâ çà çíà÷åííÿì

âiäíîñÿòüñÿ çàéìåííèêè. ×èì âîíè âiäðiçíÿþòüñÿ ó âèìîâi é íà ïèñüìi?
1. Êîëî íüîãî; êîëî éîãî õàòè. 2. Âiä íå¿; âiä ¿¿ ìàòåði. 3. ×åðåç íüîãî;
÷åðåç éîãî ïîâåäiíêó. 4. Ó íèõ; ó ¿õíiõ ðîäè÷iâ.
•Ç äâîìà ïàðàìè ñïîëó÷åíü ñëiâ ñêëàäiòü ðå÷åííÿ. Âèçíà÷òå
ñèíòàêñè÷íó ðîëü çàéìåííèêiâ.
8. Ïåðåïèøiòü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

Ñàìå â äîìiâöi, õàòi ìàòè ðîçïîâiäàëà (ñâié) äèòèíi ïðî íàéäîðîæ÷å
äëÿ (¿õíié) ðîäèíè, â÷èëà (ñâié) äèòÿ äîáðó, ïîâàçi äî ñòàðøèõ, ëþáîâi
äî (ñâié) çåìëi.
Âè, ìàáóòü, ïåðåêîíàëèñÿ, ùî êîæíîìó âàðòî çàïèñóâàòè âiä (ñâié)
áàòüêiâ, äiäiâ, ïîêè âîíè æèâi, iñòîðiþ (ñâié) ðîäó, ùîá ïîòiì áóëî ùî
ðîçêàçàòè (ñâié) äiòÿì i îíóêàì.
• Ðîçïèòàéòå áàòüêiâ i ïiäãîòóéòå ðîçïîâiäü ïðî ñâié ðîäîâiä.
§ 58. Âêàçiâíi òà îçíà÷àëüí³ çàéìåííèêè

1. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî ñêîðîìîâêó. Ç ÿêîþ ìåòîþ â íié âæèòi âèäiëåíi
çàéìåííèêè? Äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà çíà÷åííÿì âîíè âiäíîñÿòüñÿ?
ÖÅÃËÈÍÀ
Ñêîðîìîâêà
Ìîâèâ äiä: âñi îöi
– Öå ãëèíà, öåãëèíè.
à îöå – À iç öèõ
öåãëèíà. öåãëèíîê
²ç öiº¿ âèðîñòå
ãëèíè áóäèíîê.
(Ñ. Êåëàð)
• Ïðîàíàëiçóéòå, ÿê çìiíþºòüñÿ âêàçiâíèé çàéìåííèê öåé.

Âêàçiâíi çàéìåííèêè – òîé, öåé, òàêèé, ñòiëüêè. Çàéìåííèêè òîé, òàêèé
âiäìiíþþòüñÿ, ÿê ïðèêìåòíèêè òâåðäî¿ ãðóïè, çàéìåííèê öåé – ÿê
ïðèêìåòíèêè ì’ÿêî¿ ãðóïè (àëå â Î.â. – öèì).
Âêàçiâíèé çàéìåííèê ñòiëüêè âiäìiíþºòüñÿ ëèøå çà âiäìiíêàìè.
155
2. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöi âiäìiíþâàííÿ âêàçiâíèõ çàéìåííèê³â.
• Ïðîâiäìiíÿéòå óñíî ñëîâîñïîëó÷åííÿ öåé âiðø, öÿ ïiñíÿ, ñòiëüêè

êâiòiâ.
3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Çíàéäiòü âêàçiâíi çàéìåííèêè. Ñõàðàêòåðèçóéòå ¿õ.

Âè áà÷èëè ñïðàâæíþ ñêðèíþ? Òàêó, îä ÿêî¿ î÷i ðîçáiãàþòüñÿ, ñåðöå
êàëàòàº, òàêó, â ÿêó õî÷åòüñÿ ïiðíóòè, ìîâ ó áàðâèñòå ëiòî?
Ó ìîº¿ áàáóñi áóëà òàêà ñêðèíÿ.
Íå ñêðèíÿ – ñêàðá!
Âîíà ñòîÿëà ó êóòêó, çàñòåëåíà âåñåëêîâèì âîâíÿíèì ðÿäíîì, ïîâíà
òà¿íè, ðîçìàþ, ñòîÿëà ìiöíî é óðî÷èñòî.
² ñòiëüêè âñüîãî áóëî ó òié ñêðèíi: ñâÿòêîâèé îäÿã, ðÿäíà, ïîäóøêè,
ñîðî÷êè, íàìèñòà. Äî ñêðèíi õîâàëè «ñïîìèíè ïðî äiâóâàííÿ» òà ñêàðáè,
íàäáàíi çà ñàìîñòiéíîãî ãîñïîäàðþâàííÿ. Öå i ðóøíèêè ïîâèâàëüíi,
ðóøíèêè âåñiëüíi, ñîðî÷êè øëþáíi òà âåëèêîäíi, ñêàòåðòèíè ñâÿòêîâi òà
íà «ùîäåíü».
(²ç æóðíàëó)
• Íàïèøiòü òâið-ìiíiàòþðó «Ñêàðáè áàáóñèíî¿ ñêðèíi». Âêàçiâíi çàéìåí-

íèêè ïiäêðåñëiòü.
4. Ñïèøiòü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîÿñí³òü çì³ñò ïðèñë³â’¿â.

1. Òÿæêî (òîé) æèòè, õòî íå õî÷å ðîáèòè. 2. Õòî äáàº, (òi) i ìàº. 3. Õòî
ìîâ÷èòü, (òîìó) äâîõ íàâ÷èòü. 4. Äîáðå (òîé) ìåêàòè, õòî áî¿òüñÿ. 5. Äîáðå
(òîé) êîâàëåâi, ùî íà îái ðóêè êóº. 6. ² ñîíöå ñâiòèòü íà áðóäíi ìiñöÿ, àëå
âiä (öåé) íå ñòàº áðóäíèì.
5. Ïðàöþºìî â ãðóïàõ! Ñêëàä³òü ïðèñëiâ’ÿ. Ïðèäóìàéòå íåâåëè÷êó ïîâ÷àëüíó
³ñòîð³þ, âèñíîâêîì äî ÿêî¿ ñòàëî á îäíå ç ïðèñë³â’¿â.
Õòî ùî âìiº, à òå, ùî äîãëÿíåø.
Õòî ùî çíàº, à òîé, ùî êií÷àº.
Íå òå çáåðåø, ùî ïîñiºø, à òîé, ùî ïðàâäó êàæå.
Íå òîé ìîëîäåöü, ùî ïî÷èíàº, ùî i â ìîði âîäè íå çíàéäå.
Íå òîé äðóã, ùî ìåäîì ìàæå, òå i äiº.
Öå òàêèé, òèì i õëiá çàðîáëÿº.
156
6. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ âiäìiíþâàííÿ îçíà÷àëüíîãî çàéìåííèêà âåñü (óâåñü).
• Óñíî ïðîâiäìiíÿéòå çàéìåííèêè ñàì, ñàìèé, êîæíèé, iíøèé.
Îçíà÷àëüíi çàéìåííèêè ñàì (ñàìé), âåñü (óâåñü, ââåñü), óñÿêèé, êîæíèé (êî-
æåí), iíøèé âiäìiíþþòüñÿ, ÿê ïðèêìåòíèêè, çà ðîäàìè, ÷èñëàìè é âiäìiíêàìè.
Çàéìåííèê âåñü âiäìiíþºòüñÿ, ÿê ïðèêìåòíèê ì’ÿêî¿ ãðóïè, âñi iíøi çàéìåííèêè
– ÿê ïðèêìåòíèêè òâåðäî¿ ãðóïè. Ó íàçèâíîìó âiäìiíêó ìíîæèíè çàéìåííèê
ñàì ìîæå ìàòè äâi ôîðìè – ñàìi òà ñàìè, à â íåïðÿìèõ âiäìiíêàõ ó çàêií÷åííÿõ
çàâæäè âèñòóïàº è: ñàìèõ, ñàìèìè.
7. Äî ñëiâ ÷è ñïîëó÷åíü ñëiâ ç ïðàâî¿ êîëîíêè äîáåðiòü âiäïîâiäíi ôðàçåîëîãi÷íi

çâîðîòè ç ëiâî¿ êîëîíêè é çàïèøiòü ¿õ ÷åðåç ðèñêó.
²íøèì ðàçîì; Ñòàâèòèñÿ ïî-iíàêøîìó;

äèâèòèñÿ iíøèìè î÷èìà; ïî-iíøîìó ïîâåñòèñÿ çà
ïåâíèõ îáñòàâèí;
ïðî âñÿêèé âèïàäîê; ìîæíà, áàæàíî;
iíøî¿ çàñïiâàòè; ÿêùî áóäå ïîòðåáà;
ñàì Áîã âåëiâ. íå òåïåð.
• Ïðèãàäàéòå, äî ñêëàäó ùå ÿêèõ ñòiéêèõ çâîðîòiâ âõîäÿòü âêàçiâíi

• Ç äâîìà ôðàçåîëîãiçìàìè ñêëàäiòü ðå÷åííÿ.
8. Ïiäãîòóéòåñÿ äî ÷èòàííÿ íàðîäíî¿ ïðèïîâiäêè â îñîáàõ.
ÑÂÀÐÊÀ
Ñòàði ëþäè ðîçêàçóþòü, ùî ÿêîñü ïîñâàðèëèñÿ íîãè, ðóêè, ðîò òà î÷i.
– Íå áóäåìî âîëî÷èòè âàñ óñiõ! – êàæóòü íîãè, – õîäiòü ñàìi!
– Íå áóäåìî ðîáèòè íà âàñ, – äîäàëè ðóêè, – ïðàöþéòå ñàìi íà ñåáå.
À ÿ æ – äóðåíü, ÷è ÿê, ùî áóäó ãîäóâàòè âàñ? – ãóêàº ðîò. – Íå õî÷ó
áiëüøå æóâàòè ¿æó äëÿ øëóíêà!
– Êîëè òàê, – êàæóòü î÷i, – òî äèâiòüñÿ ñàìi, à ìè âàì íå ñòîðæà.
Îòàêó ñâàðêó çäiéíÿëè âñi ÷àñòèíè ëþäñüêîãî òiëà òà é ïåðåñòàëè
ðîáèòè.
Ùî ç òîãî ñòàëîñÿ? ×åðåç òå, ùî íîãè íå õîòiëè õîäèòè, ðóêè – ðîáèòè,
ðîò – ¿ñòè, î÷i – äèâèòèñÿ, – óñå òiëî ïî÷àëî çíåñèëþâàòèñÿ i ñîõíóòè.
Òîäi âîíè çðîçóìiëè, ùî íå ðîçóìíî ñâàðèòèñÿ, ùî òðåáà äîïîìàãàòè
îäíå îäíîìó. ² ðàçîì âçÿëèñÿ äî ïðàöi, i ñòàëè äóæèìè i çäîðîâèìè.
• Âèçíà÷òå òåìó i ãîëîâíó äóìêó ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
• Çíàéäiòü îçíà÷àëüíi çàéìåííèêè. Ðîçáåðiòü ¿õ ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
157
Ðîçáið çàéìåííèêà ÿê ÷àñòèíè ìîâè
1. ×àñòèíà ìîâè.
2. Ïî÷àòêîâà ôîðìà (íàçèâíèé âiäìiíîê îäíèíè).
3. Ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì.
4. Ãðàìàòè÷íi îçíàêè: ðiä (ÿêùî º), ÷èñëî (ÿêùî º), âiäìiíîê.
5. Ñèíòàêñè÷íà ðîëü.
²íøèõ íå ñóäè, íà ñåáå ïîãëÿäè. (Íàð. òâîð÷.)

²íøèõ – çàéìåííèê, ïî÷àòêîâà ôîðìà iíøèé; îçíà÷àëüíèé, âæèòèé
ó ôîðì³ ðîäîâîãî â³äì³íêà ìíîæèíè; ó ðå÷åíí³ âèñòóïàº äîäàòêîì.
²íøèõ – çàéì., ï.ô. iíøèé; îçíà÷àëüíèé, Ð.â., ìí., äîäàòîê.
9. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Âèïèø³òü çàéìåííèêè ó ò³é ïîñë³äîâíîñò³, â
ÿê³é âîíè ³äóòü â òåêñò³. Çà âèïèñàíèìè çàéìåííèêàìè â³äòâîð³òü òåêñò.
ÃÎËÎÂÍÀ ÇÀÏÎÂIÄÜ
Îòîæ, õîäèâ ²ñóñ áåðåãîì îçåðà é ì³ñòàìè Ãàë³ëå¿, ïðîâ³ùàþ÷è Ðàä³ñíó
Â³ñòü – íàñòàííÿ Öàðñòâà Áîæîãî.
ßêîñü îäèí ó÷åíèé ÷îëîâ³ê ïîñïèòàâ Éîãî: ÿêà çàïîâ³äü ³ç òèõ, ÿê³
äàâ Áîã ÷åðåç ïðîâ³ñíèê³â, íàéãîëîâí³øà.
– Íàéãîëîâí³øà çàïîâ³äü íàïèñàíà â êíèãàõ Ìîéñåÿ: «Âîçëþáè
Ãîñïîäà Áîãà òâîãî âñ³ì ñåðöåì òâî¿ì, âñ³ºþ äóøåþ òâîºþ ³ âñ³ºþ ì³ööþ
òâîºþ ³ áëèæíüîãî òâîãî, ÿê ñàìîãî ñåáå».
– Äîáðå, Â÷èòåëþ, ³ñòèíó Òè ìîâèâ. À õòî òàêèé ì³é áëèæí³é? Ðîäè÷
÷è ëþäèíà ìîãî ðîäó, îäí³º¿ â³ðè ç³ ìíîþ?
Ó â³äïîâ³äü ²ñóñ Õðèñòîñ ðîçïîâ³â ïðèò÷ó. Â³í âçàãàë³ ÷àñòî ðîçïîâ³äàâ
ïðèò÷³, ùîá ëþäè êðàùå çàïàì’ÿòàëè ³ ãëèáøå çðîçóì³ëè Éîãî ñëîâà.
²øîâ îäèí ïîäîðîæí³é ç ªðóñàëèìà, ðîçïîâ³äàâ Â³í, ³ ïî äîðîç³ äî
²ºð³õîíà íà íüîãî íàïàëè ðîçá³ÿêè. Âîíè ïîãðàáóâàëè éîãî ³, ïîðàíèâøè,
ïîêèíóëè. Â³í ëåæàâ ó êðîâ³, áåçïîì³÷íèé ³ æàëþã³äíèé. Ñêîðî éîãî
çàïðèì³òèâ ñâÿùåíèê, ùî éøîâ ó ñâî¿õ ñïðàâàõ. Àëå, íå áàæàþ÷è
çâ’ÿçóâàòèñÿ é óòðóäíþâàòè ñåáå, çàêðîêóâàâ äàë³. Ïîò³ì ïðîìèíóâ éîãî
ñëóæèòåëü Õðàìó, ³ òåæ íå äîïîì³ã. Íàðåøò³ ïîêàçàâñÿ âåðõ³âåöü âåðõè
íà ìóë³. Òî áóâ ñàìàðÿíèí, ëþäèíà ÷óæîãî ðîäó é ³íøî¿ â³ðè. ² ñàìå â³í
ïîæàë³â á³äîëàõó. Â³í ïðîìèâ ³ ïåðåâ’ÿçàâ éîãî ðàíè, ïîñàäèâ íà ìóëà,
äîâ³ç äî çà¿æäæîãî äâîðó ³ çàïëàòèâ çà íüîãî.
– Õòî ç öèõ òðüîõ, – ñïèòàâ ²ñóñ, – ãàäàºø òè, áóâ áëèæí³ì òîìó,
õòî ïîïàâñÿ ðîçá³ÿêàì?
– Òîé, õòî äîïîì³ã éîìó.
– ²äè, ³ òè ÷èíè òàê ñàìî. (Î. Ìåíü)
• Òðè áóäü-ÿêèõ çàéìåííèêè ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
158
10. Ñïèøiòü, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.
1. Ïðèðîäà íå çíàº çóïèíêè ó (ñâié) ðóõîâi é êàðàº (âñÿêèé) áåç-
äiÿëüíiñòü. (Ãåòå) 2. ×èì ëþäèíà ðîçóìíiøà i äîáðiøà, òèì áiëüøå âîíà
ïîìi÷àº äîáðîòè â (iíøèé) ëþäÿõ. (Ïàñêàëü) 3. Ëþáiòü Óêðà¿íó (âåñü)
ñåðöåì ñâî¿ì i (âåñü) ñâî¿ìè äiëàìè. (Â. Ñîñþðà) 4. Íå íàçèâàé (ñÿêèé),
áî ñòàíåø òàêèì. (Íàð. òâîð÷.)
• Çà îäíèì iç âèñëîâëþâàíü ñêëàäiòü íåâåëè÷êèé òâið-ðîçäóì (7-8 ðå-
÷åíü).
§ 59. Êîíòðîëüíèé ïåðåêàç õóäîæíüîãî

òåêñòó ðîçïîâ³äíîãî õàðàêòåðó
ç åëåìåíòàìè îïèñó ïðèì³ùåííÿ
ÓÄÎÂÈÍÀ ÕÀÒÊÀ
Æèëà ñîá³ óäîâà êîëî Êèºâà ó õàòö³. Êîæåí, êîìó òðàïëÿëîñÿ ìèìî
¿õàòè, ïåâíî, äóìàâ, ÿê õàòêà ó çåìëþ óâ³éøëà ³ ïîêðèâèëàñÿ. Íåìà í³
ñàäî÷êà, í³ ãîðîäà êîëî õàòêè, ò³ëüêè ñòàðà ãðóøà ç³ çëîìëåíîþ
âåðõ³âêîþ.
À êîëè á õòîñü óñòóïèâ ó õàòêó, ïîáà÷èâ áè, ÿêà õàòêà ìàëåíüêà,
ÿêà âîíà ïîðîæíÿ. Í³÷îãî â í³é íåìà, ò³ëüêè ëàâî÷êè òà âóçåíüêà ïî-
ëè÷êà, äå ñòîÿëà ìèñêà ç ëîæêàìè. Ï³÷ ïîòð³ñêàëàñÿ é îñ³ëà. Ó ñò³í³ äâà
ê³ëî÷êè, à íà íèõ í³÷îãî íå âèñèòü. Ñò³ë ç ðîçêîëèíîþ ïîñåðåäèí³, à íà
íüîìó í³÷îãî íå ñòî¿òü. Ó êóòî÷êó ïîâèòà ñóõèìè é ñâ³æèìè êâ³òêàìè
³êîíêà.
Ìàëà ñîá³ óäîâà äåâ’ÿòü ñèí³â ³ äåñÿòó äî÷êó Ãàëþ. ² âðîäèëèñÿ ò³ äåâ’ÿòü
ñèí³â, ÿê äåâ’ÿòü ñîêîë³â, îäèí ó îäíîãî. Óñ³ áóëè ãîëîñ ó ãîëîñ, âîëîñ ó
âîëîñ. ² âñ³ âîíè ëþáèëè äóæå, ïåñòèëè ³ æàëóâàëè ñåñòðè÷êó ñâîþ Ãàëþ.
Ó íåä³ëþ ä³òÿì íàéêðàùå áóëî, áî ìàòè íå õîäèëà íà ðîáîòó, ìîæíà
áóëî âë³çòè â ¿¿ ëàòàí³ ÷îáîòè, çàãîðíóòèñü ó êîæóøàíî÷êó ³ ïîãóëÿòè
êîëî õàòêè. Ïîò³ì ìàòè ¿ì êàçêè óñÿê³ ðîçïîâ³äàëà é óñÿê³ áóâàëüùèíè.
² äóæå á âîíè ñì³ÿëèñÿ é ò³øèëèñÿ, êîëè á íå çàâàæàëî íåíü÷èíå
çàñìó÷åíå îáëè÷÷ÿ. Òà âîíà íå ñêàðæèëàñÿ ³ ç íèìè ðàçîì óñì³õàëàñÿ
íà óñå ñì³øíå é ïîò³øíå ó êàçö³.
(Çà Ìàðêîì Âîâ÷êîì)
• Íàïèø³òü äåòàëüíèé ïåðåêàç çà ñàìîñò³éíî ñêëàäåíèì ïëàíîì.
1. Ñåðåä ïîäàíèõ âàð³àíò³â âèçíà÷åííÿ çàéìåííèêà íàçâè ïðàâèëüíèé.

². Çàéìåííèê – öå ÷àñòèíà ìîâè, ùî íàçèâàº ïðåäìåòè, ¿õí³ îçíàêè
÷è ê³ëüê³ñòü.
²². Çàéìåííèê – ñàìîñò³éíà ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà âæèâàºòüñÿ çàì³ñòü
³ìåííèêà.
159
²²². Çàéìåííèê – ñàìîñò³éíà ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà âêàçóº íà ïðåäìåò,
îçíàêó, ê³ëüê³ñòü, àëå íå íàçèâàº ¿õ.
2. Ïðî÷èòàé òåêñò. Âèïèøè óñ³ çàéìåííèêè. Âèçíà÷ ¿õ ðîçðÿä çà çíà÷åííÿì.
Ðîäîâ³äíà ïàì’ÿòü – ÿâèùå â óêðà¿íñüêîìó ïîáóò³ óí³êàëüíå. Î÷å-
âèäíî, ìàëî õòî çíàº, ùî ó äàâíèíó áóëî çà îáîâ’ÿçîê çíàòè ïî³ìåííî
ñâ³é ðîäîâ³ä â³ä ï’ÿòîãî ÷è íàâ³òü ñüîìîãî êîë³íà.
Ïàì’ÿòü ïðî ñâî¿õ ïðàùóð³â áóëà ïðèðîäíîþ ïîòðåáîþ. Òðèìàòèñÿ
ñâîãî ðîäîâîäó, îáåð³ãàþ÷è â òàêèé ñïîñ³á ñ³ìåéí³ ðåë³êâ³¿ é òðàäèö³¿
òà ïåðåäàþ÷è ¿õ ó ñïàäîê íàñòóïíèì ïîêîë³ííÿì, áóëî îáîâ’ÿçêîì.
Òèõ, õòî öóðàâñÿ ÷è íåõòóâàâ ³ñòîðè÷íîþ ïàì’ÿòòþ, çíåâàæëèâî
íàçèâàëè «Ëþäèíà áåç ðîäó-ïëåìåí³».
Äèòèíà, íå çàñâî¿âøè òàêèõ ðîäîâ³äíèõ ö³ííîñòåé, íà âñå æèòòÿ
çàëèøèòüñÿ ²âàíîì Áåçð³äíèì, íå çíàòèìå, ÷è¿õ áàòüê³â â³í äèòÿ.
Çàãàëüíîâ³äîìî: õòî çëåãêîâàæèâ íàéá³ëüøîþ ñâÿòèíåþ – îäöóðàâñÿ
ìîâè é òðàäèö³é ñâî¿õ, âðåøò³ ðåøò çíåõòóº é ñèí³âñüêèì îáîâ’ÿçêîì
ïåðåä áàòüêàìè. Áî çà äóøåþ â áåçáàò÷åíê³â íåìàº í³÷îãî ñâÿòîãî.
Îòæå, ïî÷èíàòè â³äðîæåííÿ òðåáà ç íàéñâÿò³øîãî – ðîäîâîäó: õòî
ìè ³ ÷è¿õ áàòüê³â ä³òè?!
(Çà Â. Ñêóðàò³âñüêèì)
• Âèçíà÷ ñèíòàêñè÷íó ðîëü çàéìåííèê³â ó âèä³ëåíîìó ðå÷åíí³.
3. Ïåðåïèøè ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè, âæèâàþ÷è çàéìåííèêè â ïîòð³áí³é ôîðì³.

Â³í áè é ðîáèâ, òà â (â³í) ðóêàâè áîëÿòü. Òè (â³í) áîðîíè â³ä ñîáàê,
à â³í (òè) ïîêàæå êóëàê. Ã³ðêà òà âò³õà, ùî ïî (âîíà) ïëà÷ íàñòóïàº.
Òè (â³í) «ñòðèæåíå», â³í (òè) «ãîëåíå». Ïðî (â³í) âæå é ñîâè ãóäóòü.
Ðèáà ùå â ð³÷ö³, à â³í äî (âîíà) ïåòðóøêó êðèøå. Ñîíöå íà (âåñü) ëþäåé
îäíàêîâî ñâ³òèòü. Íå ò³øñÿ ç ÷óæî¿ á³äè, áî âîíà íèí³ (â³í), çàâòðà
(âîíà), à òîä³ (òâ³é) áóäå.
4. Ïåðåïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

Áóäü (õòî), äå (õòî), êàçíà (ç) êèì, í³ (íà) êîãî, í³ (ùî), (í³) ñê³ëüêè,
(äå) ÿêèé, í³ (äî) êîãî, í³ (÷èé), õòî (ñü), (í³) (ïåðåä) êèì.
5. Ó ÿêîìó ç ñòîâï÷èê³â íàãîëîñ çàéìåííèê³â â³äïîâ³äàº ë³òåðàòóðí³é íîðì³, à

â ÿêîìó íàãîëîøóâàííÿ º ä³àëåêòíèì?
² ²²
ìÿ ìî
òâÿ òâî
ñâÿ ñâî
6. Íàïèøè òâ³ð-ì³í³àòþðó «Ì³é ðîäîâ³ä». Çàéìåííèêè ï³äêðåñëè. Äâà ç íèõ
ðîçáåðè ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
160
ÒÅÑÒ ¹ 5
ï/ï

çàâäàííÿ íà îêðåìèõ àðêóøàõ àáî â çîøèò³ 2
äëÿ êîíòðîëüíèõ ðîá³ò. (ïî 1 á. çà êîæíó
Òîãî äíÿ çàñèä³âñÿ ÿ íà ë³ñîâîìó îçåð³ äîï³çíà.

Âèð³øèâ òóò ³ çàíî÷óâàòè.
Í³÷ ñòîÿëà òåïëà, ïîãîæà. Îá³ïåðñÿ ÿ îá
ñòîâáóð îñèêè ³ íà÷åáòî çàäð³ìàâ, àëå ùîñü ðàïòîì
í³áè øòîâõíóëî ìåíå. Ï³äíÿâ ÿ ãîëîâó ³ çàí³ì³â.
Ç òåìðÿâè äèâèëèñÿ íà ìåíå äâ³ æîâòóâàò³
ç³íèö³.
ßêèéñü çâ³ð âòóïèâñÿ ïðîñòî ìåí³ â î÷³.
À ïîäàë³ê, çà êóùàìè øèïøèíè, çà÷à¿âñÿ ³ùå
îäèí, à äàë³ ùå...
Ùî çà õàëåïà? Çâ³äêè âîíè çâàëèëèñÿ íà ìîþ
ãîëîâó?
Ñòóêíóâ ÿ ïàëèöåþ ïî äåðåâó, à ò³ çâ³ð³
àí³òåëåíü. Íå áîÿòüñÿ ìåíå òà é ãîä³! Íàáðàâñÿ ÿ
ñì³ëèâîñò³, ï³ä³éøîâ îáåðåæíî áëèæ÷å ³... ëåäâå
íå ðîçðåãîòàâñÿ. Âèÿâëÿºòüñÿ, òî çàñâ³òèëè ñâî¿
ë³õòàðèêè æóêè-ñâ³òëÿ÷êè. Âçÿâ ÿ îäíîãî
ñâ³òëÿ÷êà ó ðóêè, ùîá ðîçäèâèòèñÿ êðàùå, à
â³í ãîðèòü íà äîëîí³ æîâòî-çåëåíèì âîãíèêîì.
Çäàºòüñÿ, îñü-îñü ðóêó îáïå÷å. À ïîðÿä, íà
êóù³ òîð³øíüîãî ëèñòó, ñèäÿòü íå âîðóøàòüñÿ
ùå çî äâà äåñÿòêè òàêèõ ñàìèõ ë³õòàðèê³â.
(Â. Ïðèõîäüêî)
• Äå ³ êîëè â³äáóâàþòüñÿ ïîä³¿? Äàéòå â³äïîâ³äü
íà ïèòàííÿ îäíèì ïîøèðåíèì ðå÷åííÿì.
2. Òåìà ïðî÷èòàíîãî òåêñòó: 1
À. Íà îçåð³ â³äïîâ³ä³)
Б. Òåïëà ïîãîæà í³÷
В. ßê ìåíå íàëÿêàëè æóêè-ñâ³òëÿêè
Г. Äâà äåñÿòêè ë³õòàðèê³â
3. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü çàãîëîâîê, ÿêèé â³äïîâ³äàâ 1

áè òåì³ ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
4. Ïðî÷èòàíèé òåêñò: 1
À. Ðîçïîâ³äü (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
â³äïîâ³ä³)
Б. Îïèñ
В. Ì³ðêóâàííÿ
Г. Òåêñò êîìá³íîâàíîãî òèïó
• Ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü çàïèø³òü.
161
ï/ï
5. Ñôîðìóëþéòå ³ çàïèø³òü òðè ïèòàííÿ äî 3

ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
ïðàâèëüíî ñôîðìóëüîâàíå
ïèòàííÿ)
6. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü äâà ïîð³âíÿííÿ äî ñëîâà 2
æóê-ñâ³òëÿ÷îê.
ïðàâèëüíî ä³áðàíå
ïîð³âíÿííÿ)
7. Äî ÿêîãî ðå÷åííÿ âè ìîãëè á óâåñòè âèðàç ñòîþ
í³ æèâèé í³ ìåðòâèé. Çàïèø³òü ïåðåáóäîâàíå 1
ðå÷åííÿ. (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
â³äïîâ³ä³)
8. Ó ÿêîìó çíà÷åíí³ – ïðÿìîìó ÷è ïåðåíîñíîìó 1
– âæèòî ñëîâî ãîðèòü ó âèä³ëåíîìó êóðñèâîì
ðå÷åíí³? Äàéòå ïèñüìîâó â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ (çà óìîâè ïðàâèëüíî¿
â³äïîâ³ä³)
îäíèì ïîøèðåíèì ðå÷åííÿì.
9. 9. Âèïèø³òü ³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó òðè çàéìåí- 3

íèêè, ÿê³ º çàñîáîì çâ’ÿçêó ðå÷åíü ó òåêñò³.
ïðàâèëüíî âèïèñàíèé
çàéìåííèê)
ïðîïóùåí³ áóêâè, ðîçä³ëîâ³ çíàêè òà ðîç-
êðèâàþ÷è äóæêè. (ïî 0,5 á. çà êîæíå
Øóì ð³êè äîë...íàâ ç óùåë…íè. Ãîðè ðî...- ÷è ïðàâèëüíî âñòàâëåíèé
ðîçä³ëîâèé çíàê)
á³ãàëèñÿ íà âñ³ áîêè, ÿê îâå÷à îòàðà. Â...ëè÷í³
é (íå) ïîðóøí³, âîíè áóëè ñõîæ³ íà çàñòèãë³
õâèë³ êàì...íîãî ìîðÿ, ÿêå â ñèâó äàâí...íó
êîòèëîñÿ âåñ...ëî ³ âïåðòî àëå ðàïòîì çóï...-
íèëîñÿ, ïåð...ëÿêàâøèñü âëàñíî¿ ñèëè àáî æ
çà÷óäóâàâøèñü ïðîñòîðîì, ÿêèé â³…êðèâàâñÿ
ïåðåä íèì ³ ÿêèé (íå) (â) ñèë³ áóëî ïîäîëàòè
æîäíå ìîðå â ñâ³ò³.
(Çà ª. Ãóöàëîì)
11. Ïîºäíàéòå âèä³ëåí³ çàéìåííèêè ³ç çàâäàííÿ

¹10 ç í³ ³ ç ïðåô³êñàìè êàçíà-, õòîçíà-, 5
áóäü- òà ñóô³êñîì -íåáóäü ³ çàïèø³òü ¿õ. (ïî 0,5 á. çà êîæíå ïðà-
âèëüíî çàïèñàíå ñëîâî)
12. Íàïèø³òü ó ÷îòèðüîõ–ï’ÿòè ðå÷åííÿõ, ÿêå âðà-

æåííÿ ñïðàâèâ íà âàñ ïðî÷èòàíèé òåêñò ³ç 7
çàâäàííÿ ¹1. (5 á. çà çì³ñò ³ ïðàâèëüíó
ïîáóäîâó âèñëîâëþâàííÿ
162
ÎÂÒÎÐÅÍÍß ÂÈÂ×ÅÍÎÃÎ
Â 6-ÌÓ ÊËÀÑI
1. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, âèçíà÷òå éîãî îñíîâíó äóìêó.
Áóâ ê³íåöü îñåí³. Çåìëÿ ïðîìåðçëà, íåãóñòèé ñí³æîê ñóõî øóðõîò³â
ïî àñôàëüòó, çì³¿âñÿ ï³ä ïðîíèçëèâèì â³òðîì.
Ñìåðêàëî ðàíî. Ìè ñèä³ëè âäîìà, óðîê³â íå áóëî, òîæ ÷èòàëè. Áàòüêè
ïî¿õàëè íà ä³ëÿíêó â ÷îòèðè ñîòêè, äå âæå äðóãèé ð³ê ñòîÿëà õàòèíêà
íà áåòîííèõ ñòîâïàõ, òàê çâàíà äà÷à. Âë³òêó ïîëîëè áóð’ÿíè ³ ïîëèâàëè,
íà çèìó äåðåâöÿ ìîëîäîãî ñàäêà òðåáà áóëî îáâ’ÿçàòè îä çàéö³â õî÷
ñòàðèìè ãàçåòàìè.
Áàòüêè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó âæå ïîíî÷³, çìåðçë³ ³ ÿê³ñü çàãàäêîâ³.
Ó ìàìè ï³ä øóáîþ ùîñü ïîïèñêóâàëî.
Âèÿâëÿºòüñÿ, íà ä³ëÿíêó ïðèáèëàñÿ ç ìàëÿì ÿêàñü áåçäîìíà ñîáàêà. ¯¿
íàãîäóâàëè. Êîëè âîíà çáèðàëàñü éòè, öóöåíÿ çàëèøèëîñü. Ñîáàêà ïîá³ãëà,
òîä³ ïîâåðíóëàñü çà ùåíÿì, àëå âîíî íå ï³øëî. Äîâåëîñÿ áàòüêàì çàáðàòè éîãî
ç ñîáîþ, òîìó ùî êèíóòè öóöèêà íàïðèçâîëÿùå ¿ì ³ íà äóìêó íå ñïàëî.
Ïåñèê áóâ äóæå êóìåäíèé, ñõîæèé íà ïëþøåâó ³ãðàøêó. Â³í áóâ
í³áè àæ ðîæåâîãî êîëüîðó – êð³çü ïóøîê âèäí³ëàñÿ í³æíà øê³ðà. Ëàïêè
áóëè â á³ëèõ «øêàðïåòêàõ», íà ãðóäÿõ ìàâ á³ëåíüêó ìàí³øêó. Íàçâàëè
éîãî Ðóñèêîì. Â³í ñïðàâä³ áóâ ÷óäîâèì.
Ðóñèê âèÿâèâñÿ ïîðÿäíèì ïñîì, áî îäðàçó ïî÷àâ ïðîñèòèñÿ íàäâ³ð.
Ñïî÷àòêó ìè éîãî âèíîñèëè íà ðóêàõ, òîìó ùî ï’ÿòèé ïîâåðõ áóâ äëÿ
ìàëîãî íåïîáîðíîþ ïåðåøêîäîþ. Êîëè æ Ðóñèê ï³äð³ñ, òî òåðïëÿ÷å ñèä³â
íà ï³äâ³êîíí³, âèãëÿäàâ, ïîêè õòîñü íå ïîâåðíåòüñÿ ç³ øêîëè.Òîä³ â³í
çàõîäèâñÿ äçâ³íêèì ðàä³ñíèì ãàâêîòîì. Ìè äóæå ïîëþáèëè ñîáà÷êó.
(Çà Ë. ßðëèêîì)
• Ïðî ùî â òåêñò³ ðîçïîâ³äàºòüñÿ? Ùî â íüîìó îïèñóºòüñÿ? ßêà ÷àñòèíà
ñêëàäàº ðîçäóì? ×î́ìó ñêëàäåíî îö³íêó? Íàçâ³òü â³äîì³ âàì òèïè
ìîâëåííÿ. Óñíî ïåðåêàæ³òü óðèâîê, ùî º îïèñîì.

Ìàáóòü, êîæíîìó ç âàñ äîâîäèëîñÿ áà÷èòè ïîë³ò ëåëåêè. Íà äèâî
êðàñèâà öå ïòàõà. Ñê³ëüêè â í³é ãðàö³¿, ãîðäîñò³, âåëè÷³.
Çäàâíà ³ñíóº âåëèêà äðóæáà ì³æ ëþäüìè ³ ëåëåêàìè. Ìîæå, ÿê æîäíà
³íøà ïòàõà, ï³äïóñêàº ÷îðíîêðèëèé êðàñåíü äî ñåáå ëþäèíó, áî â³ðèòü,
ùî íå áóäå éîìó êðèâäè. ² íå äàðìà ãîâîðÿòü ëþäè: ó õàò³, íà ÿê³é
ïîñåëèòüñÿ ëåëå÷èíà ïàðà, ïàíóâàòèìå äîáðî ³ çëàãîäà.
• Ïðèãàäàéòå ³íø³ íàçâè ëåëåêè. ßê³ ç íèõ º âëàñíå óêðà¿íñüêèìè, à
ÿê³ ïðèéøëè ç ³íøèõ ìîâ?
• Ïîì³ðêóéòå, ÷îìó îêðåì³ íàçâè ëåëåêè ñòàëè ä³àëåêòíèìè?
• Çíàéä³òü ó òåêñò³ çàãàëüíîâæèâàí³ ñëîâà.
163
3. Ïåðåïèø³òü ðå÷åííÿ, ï³äêðåñë³òü â êîæíîìó ãðàìàòè÷íó îñíîâó. Âêàæ³òü
ðå÷åííÿ ïðîñò³ òà ñêëàäí³. Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
Äå õàòèíà á³ëåíüêà, òàì ðîäèíà ã³äíåíüêà. Äàé, Áîæå, õàòó á³ëó ³ æ³íêó
ìèëó! Ó ÷óæ³é õàò³ é òð³ñêà á’ºòüñÿ. Ãàðíî áóäÿê öâ³òå, òà í³õòî êâ³òîê
íå ðâå. Äîáð³ â³ñò³ íå ëåæàòü íà ì³ñö³. Ñêóïèé äâà ðàçè äàº, à ë³íèâèé
äâà ðàçè ðîáèòü. Çà äóðíîþ ãîëîâîþ ³ íîãàì íåìà ñïîêîþ. ßê ãîëîâà
äóðíà, òî íîãè ñïîêîþ íå ìàþòü. Ó ÷óæèé ÷åðåâèê íîãè íå ñóíü. ßêùî
â³òåð íå â³º, òî äåðåâî íå õèòàºòüñÿ.
• Ï³äêðåñë³òü ó òåêñò³ ñëîâà, ÿê³ º â³äì³íþâàíèìè ÷àñòèíàìè ìîâè.
• Íàâåä³òü ïðèêëàäè ñë³â, ùî íàëåæàòü äî ñëóæáîâèõ ÷àñòèí ìîâè.
4. Ç ïîäàíèõ ñëiâ âèïèøiòü îêðåìî êîæåí ñèíîíiìi÷íèé ðÿä.
Êîðäîí, äóìêà, êðèê, îãîðîæà, çàâiðþõà, ìåæà, ãàëàñ, âèñîòà, ïàðêàí,
ðóáiæ, çàìåòiëü, ìèñëü, ðåïåòóâàííÿ, ãðàíèöÿ, ìiðêóâàííÿ, ãîâîð³ííÿ,
áóðàí, âèñî÷èíà, ìåòåëèöÿ, âèñü.
• Âèçíà÷òå ð³ä êîæíîãî ñëîâà, ïîñòàâòå éîãî ó ôîðìó îðóäíîãî â³äì³íêà
îäèíèíè ³ ââåä³òü ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
5. Ïðî÷èòàéòå ñòàòòi çi ñëîâíèêà îìîíiìiâ. Ùî îçíà÷àº ïîçíà÷êà ÷. ³ æ? ²ìåííèêè

ñïiëüíîãî ðîäó ââåäiòü äî ñàìîñòiéíî ñêëàäåíèõ ðå÷åíü (óñíî).
Ïðè÷åïà I, -è, ÷. ³ æ. Ëþäèíà, ÿêà äî âñüîãî ÷iïëÿºòüñÿ; ïðèñêiïëèâà
ëþäèíà, íàäîêó÷ëèâà ëþäèíà.
Ïðè÷åïà II, -è, æ. Ìîðñüêà ðèáà ç âåðåòåíîïîäiáíèì òiëîì.
Íàõàáà I, -è, ÷. ³ æ. Çóõâàëà, áåçñîðîìíà, áåçïóòíà ëþäèíà.
Íàõàáà II, -è, æ. Íåùàñòÿ, áiäà, íàïàñòü.
6. Ïåðåïèø³òü, ñòàâëÿ÷è ïîäàí³ â äóæêàõ ñëîâîñïîëó÷åííÿ â ïîòð³áí³é ôîðì³.
Âèçíà÷òå â³äì³íîê. Ïîÿñí³òü, â³ä ÷îãî çàëåæèòü â³äì³íîê ïðèêìåòíèêà.
Îõîðîíÿòè (äîìàøí³ âîãíèùà). Îáåð³ãàòè (ìàëåíüê³ ä³òè). Òðèçóá
ñòàâ àòðèáóòîì (íåáåñí³ áîãè). (Ìèíóëèé, òåïåð³øí³é òà ìàáóòí³é) æèòòÿ.
Êàëèíîâ³ ãðîíà âèêîðèñòîâóþòü ï³ä ÷àñ (âåñ³ëüí³ îáðÿäè). Ó çàõîïëåíí³
â³ä (ñïðàâæí³ â³ðóâàííÿ). Ïåðåéìàþñü (íåçàáóòí³ âðàæåííÿ).
• Äâà ³ìåííèêè (çà âëàñíèì âèáîðîì) ðîçáåð³òü ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
7. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. Âèçíà÷òå éîãî ãîëîâíó äóìêó. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.
Íàøà ðåñïóáëiêà çâåòüñÿ Ìîëäîâîþ. ßê i Óêðà¿íà, âîíà ïðîéøëà
âàæêèé ³ òðèâàëèé øëÿõ äî íåçàëåæíîñòi. Ìîëäîâñüêå êíÿç³âñòâî ÿê
äåðæàâà áóëî ñòâîðåíî 1359 ðîêó. Ç ñåðåäèíè 16-ãî ñòîë³òòÿ (ç 1538
ðîêó), êîëè Ñóëåéìàí II çàõîïèâ ôîðòåöþ Ò³ã³íà, êíÿç³âñòâî ï³äïàëî ï³ä
âëàäó Îñìàíñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ç 1812 ðîêó ÷àñòèíà òåðèòîð³¿, ùî çíàõîäèëàñÿ
ì³æ Ïðóòîì òà Äí³ñòðîì – Áåññàðàá³ÿ, â³ä³éøëà äî Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿.
Ç 1918 ïî 1940 ðîêè Áåññàðàá³ÿ âõîäèëà äî ñêëàäó Ðóìóíñüêîãî
Êîðîë³âñòâà. Ï³ñëÿ Äðóãî¿ Ñâ³òîâî¿ â³éíè Ìîëäîâà áóëà îäí³ºþ ç 15-òè
ðåñïóáë³ê Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó.
Ñóâåðåííîþ äåðæàâîþ Ðåñïóáë³êà Ìîëäîâà ñòàëà ò³ëüêè 1991 ðîêó.
164
Íåçðiâíÿííèé âàíòàæ ïiäëåãëîñòi, òÿãàð, ÿêèé ìó÷èâ íàøó êðà¿íó
ïðîòÿãîì áàãàòüîõ ñòîëiòü, çíÿòî. Ïîòðiáíî òåïåð ëèøå ìàòè ñâîº îáëè÷÷ÿ
ïîëiòè÷íå i îñîáëèâî åêîíîìi÷íå.
• Âèïèøiòü iìåííèêè òðüîõ âiäìií, ðîçïîäiëiòü çà ãðóïàìè. Äîäàéòå
iìåííèêè IV âiäìiíè.
• Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ âåëèêî¿ ë³òåðè òà ïðàâîïèñ ÷èñë³âíèê³â.
8. Ïðî÷èòàéòå, ïðàâèëüíî âèìîâëÿþ÷è ñëîâà. Äîáåð³òü äî íèõ àíòîí³ìè. Çàïèø³òü.

Ç àíòîí³ì³÷íèìè ïàðàìè ñêëàä³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Äî ÿêîãî ðîçðÿäó çà
çíà÷åííÿì íàëåæèòü êîæåí ïðèêìåòíèê?
Ïðîñòèé, óðî÷èñòèé, ñ³ëüñüêèé, ÿñíèé, ì³ëêèé, îñ³íí³é, ðàíêîâèé,
ãó÷íèé, øâèäêèé.
9. Ïðî÷èòàéòå. Âèçíà÷òå òåìó ³ ãîëîâíó äóìêó òåêñòó. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

XX ñòîð³÷÷ÿ ïðèíåñëî íàø³é ìîâ³ òà êóëüòóð³ âèñîê³ çëåòè é íàé-
ñêëàäí³ø³ âèïðîáóâàííÿ. Ìè çíàºìî óêðà¿íñüêèé ðåíåñàíñ 20-õ ðîê³â,
àëå ïîò³ì áóâ ñòàë³íñüêèé òåðîð, êîëè óêðà¿íñüêå ñëîâî â íåùàäí³ çèìè
ïàêóâàëîñÿ ó ñïåöïåðåñåëåíñüê³ âàãîíè ðàçîì ³ç òóæëèâèì âîëàííÿì
ì³ëüéîí³â ëþäåé, â³ä³ðâàíèõ ç³ ñâî¿ìè ñ³ì’ÿìè â³ä ð³äíî¿ çåìë³, â³ä ð³äíèõ
âîä ³ ÿñíèõ ñâ³òàíê³â. Ïî÷óëî öþ ìîâó çàïîëÿðíå êðàéñâ³òòÿ, òîïèëè ¿¿
â îêåàíñüêèõ áàðæàõ, çàãàíÿëè ñëîâî Òàðàñîâå â òóíäðó ³ òàéãó. Ïî÷àëîñÿ
íèùåííÿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ãîëîäîì 33-ãî.
 íñ – â³äðîæåííÿ.
Ðåíåñà Ò³, ùî ìîâè íå ëþáëÿòü ñâîº¿,
 ïðîáóâàííÿ – ïåðåâ³ðêà ÷àñîì.
Âè Íå ïîëþáëÿòü í³êîëè ÷óæó...
• ßêà äîëÿ ñï³òêàëà óêðà¿íñüêó ìîâó? Ùî âàì ïðî öå â³äîìî?
• Âèïèø³òü ïðèêìåòíèêè. Íàçâ³òü âèâ÷åí³ îðôîãðàìè òà óìîòèâóéòå ¿õ
íàïèñàííÿ.
• Ïðèãàäàéòå, ÿê³ ³ñíóþòü ñïîñîáè òâîðåííÿ ñë³â. ßêèìè ñïîñîáàìè
óòâîðåí³ âèä³ëåí³ ñëîâà.
10. Ñïèø³òü. ×èñë³âíèêè çàïèø³òü ñëîâàìè ³ ïîÿñí³òü ¿õ íàïèñàííÿ.
ÑÑÀÂÖI-ÊÐÈÕIÒÊÈ É ÃIÃÀÍÒÈ
Íàéìåíø³ – öå çåìëåðèéêè-êðèõ³òêè. ¯õíº ò³ëüöå ëåäü ñÿãàº ÷îòèðüîõ
ñàíòèìåòð³â çàâäîâæêè, âàæàòü âîíè âñüîãî äâà ãðàìè, à òî é ìåíøå.
Êèòè òåæ ññàâö³, ÿê ³ çåìëåðèéêè. Òà ÿêùî ñåðåä çåìëåðèéîê º êðè-
õ³òêè, òî äåÿê³ ç êèò³â – ã³ãàíòè.
Ãîëóá³ êèòè – íàéá³ëüø³ ç êèò³â. Âîíè áóâàþòü 33 ìåòðè çàâäîâæêè.
Ï³âñîòí³ êðîê³â òðåáà çðîáèòè, ùîá ïðîéòè ïîâç òàêîãî êèòà, êîëè
â³í ëåæèòü íà áåðåç³. Öå ãðîìàäèùå âàæèòü 120 òîíí.
Ïîð³âíÿéòå ç çåìëåðèéêîþ-êðèõ³òêîþ. Ãîëóáèé êèò ó 800 ðàç³â
äîâøèé çà íå¿. 60 ì³ëüéîí³â çåìëåðèéîê òðåáà ç³áðàòè, ùîá óð³âíîâàæèòè
âàãè, íà ÿêèõ ëåæèòü óñüîãî îäèí
ãîëóáèé êèò. 14 òèñÿ÷ ë³òð³â ïîâ³òðÿ Ññàâеöü – òâàðèíà, ùî ñïîæèâàº
ìîëîêî ìàòåð³, ññå ìàò³ð.
âì³ùóþòü ëåãåí³ êèòà.
165
Ñîðîê, à òî é ï’ÿòäåñÿò òðèòîíîê ïîòð³áíî, ùîá ïåðåâåçòè îäíîãî âå-
ëèêîãî ãîëóáîãî êèòà.
Òðèäöÿòèòðüîõìåòðîâèé êèò º íå ò³ëüêè íàéá³ëüøèì ³ç ñó÷àñíèõ
òâàðèí. Òàêèõ âåëåòí³â íå áóëî íà çåìë³ ³ çà ìèíóëèõ ÷àñ³â.
(Ì. Ïëàâèëüùèêîâ)
• Íàïèø³òü ñëîâàìè 5, 6, 9, 10, 20.
• Âñòàâòå ïðîïóùåí³ áóêâè â ñëîâàõ ï’ÿò...îõ, äåñÿò...îõ, ï’ÿòäåñÿò...
îõ. Çðîá³òü ¿õ ôîíåòè÷íèé ðîçá³ð.
• Âèïèø³òü ïî 2 ïðèêëàäè âèâ÷åíèõ âàìè ³ìåííèõ ÷àñòèí ìîâè. Íàçâ³òü
¿õ ïîñò³éí³ òà íåïîñò³éí³ îçíàêè.
11. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò. ßê³ òèïè ìîâëåííÿ ó íüîìó ïîºäíàíî? Ñêàæ³òü,
ç ÿêîþ ìåòîþ òàêå ïîºäíàííÿ ðîáèòüñÿ.
ÇÓÑÒÐI× Ç ÁÎÐÎÂÈÊÎÌ
Äëÿ ìåíå çóñòði÷ ç áîðîâèêîì ÷è êðàñíîãîëîâöåì, ÿêèé äóæå ïîëþáëÿº
õâàëèòèñÿ ñâîºþ øàïêîþ, çàâæäè áóâàº íåñïîäiâàíîþ i ðàäiñíîþ. ² ÿ íå
ìîæó, ÿê iíøi, îäðàçó õàïàòè ãðèáà: ìåíi òðåáà ïðèäèâèòèñÿ, ïðèñiñòè,
ïîãîìîíiòè ç íèì, à ïîòiì óæå îðóäóâàòè êiñêîþ...
Îñü òóò ÿ âæå ïèëüíóþ: öå æ òàêå ìiñöå, äå íå òiëüêè çåìëÿ, à é äåðåâî
ïàõíå ãðèáàìè. ß ïðèñiäàþ íàâïî÷iïêè i òèõåíüêî ïðèäèâëÿþñü, ùî
ðîáèòüñÿ äîâêîëà. Òóò ãàëàñóâàòè íå ìîæíà, áî ãðèá çëÿêàºòüñÿ ëþäñüêîãî
ãîëîñó i ïiäå â çåìëþ.
Ðàïòîì ìîº ñåðöå òåíüêíóëî, îïóñòèëîñü òðîõè âíèç i ðàäiñíî
çàâìåðëî: íåâäàëiê âiä îòðóéíîãî ñòåáëà âîðîíÿ÷îãî îêà ñòîÿòü äâà
áëèçíþêè-÷åðâîíîãîëîâöi. Âîíè òàêi ìîëîäåíüêi, ùî ¿õíi çðîøåíi òóìàíîì
êàðòóçèêè íå âñòèãëè âiäëiïèòèñü îä ìiöíèõ òîâñòåíüêèõ íiæîê.
– Äîáðèé äåíü, õëîïöi-êðàñíîãîëîâöi! – êàæó ÿ äî íèõ, à âîíè ìîâ÷àòü.
Åãå, à ùî òiëüêè ðîáèòüñÿ çà íèìè!
Íà çàðîñëié çîçóëèíèì ëüîíîì êóïèíöi ñòî¿òü îòàêåííå êðàñíîãî-
ëîâèùå! Øàïêà íà íüîìó ïåðåáàêèðèëàñü, çàâáiëüøêè âîíà áóäå íå ìåíøå
ïîëóìèñêà, à íiæêà çàâòîâøêè ç ìîþ ðóêó. Ñïî÷àòêó ÿ éîãî íàçèâàþ
ñòàðîñòîþ, à äàëi îòàìàíîì íàä êðàñíîãîëîâöÿìè. Òàêîãî ùå íiêîëè íå
áà÷èâ. ß ïiäáiãàþ äî íüîãî, ïðèìiðÿþñÿ ç óñiõ áîêiâ, ìèëóþñÿ, äàëi
îáåðåæíî çðiçàþ i êëàäó íà áðèëü, áî â áðèëü éîãî øàïêà íå âëàçèòü.
Áóäå òåïåð ÷èì ïîõâàëèòèñÿ âäîìà. (Ì. Ñòåëüìàõ)
• Íàâåä³òü ïðèêëàäè ñë³â, âæèòèõ ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³.
• Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ íå ç ð³çíèìè ÷àñòèíàìè ìîâè.
12. Ïåðåïèø³òü ïðèñë³â’ÿ, âñòàâëÿþ÷è çàì³ñòü êðàïîê ïîòð³áí³ áóêâè òà ðîçêðè-
âàþ÷è äóæêè.
1. Íà ñëîâ³ ç³ðâàâñ... – óâåñ... ñâ³ò ä³çíàâñ... . 2. (Íå) êàæè âñ...ãî,
ùî çíà...ø ³ äóìà...ø. 3. Ñëîâî ÷åìíå êî...íîìó ïðèºìíå. 4. Ñÿêà-òàêà
ï³ñåí...êà ëó÷÷à, í³æ ñâàðêà. 5. Ç óñÿê...ì ïîä³ëèñÿ õë³áîì, àëå (íå) ç
óñÿê...ì ñ³äàé çà ñò³ë. 6. Õòî îáê...äàº áîëîòîì ³íø...õ, ó òîãî ðóêè
áðóäí³. 7. Íå ðóáàé òî¿ ã³ë...ÿêè, íà ÿê...é ñèäèø. 8. Áàãàòî âàñ òàê...õ,
òà íå âñ³ âêóï³. 9. ²íø...õ (íå) ñóäè, íà ñåáå ïîãëÿäè.
• Çà îäíèì ³ç ïðèñë³â’¿â íàïèø³òü òâ³ð-ì³í³àòþðó.
166
ÒÅÑÒ ¹ 6
ï/ï

1
â³äïîâ³ä³)
Äåìîñôåí áóâ ñëàáêèì, íåçóãàðíèì ³ äî
âñüîãî íåäîð³êóâàòèì õëîï÷èêîì...
Îäíîãî ðàçó éîìó âèïàëî ïîáóâàòè íà
ïóáë³÷íîìó âèñòóï³ â³äîìîãî àô³íñüêîãî
îðàòîðà. Ïåðåêîíëèâ³ñòü, ç ÿêîþ òîé ãîâîðèâ,
êðàñíîìîâí³ æåñòè – âñå öå ñïðàâèëî íà
õëîï÷èêà âåëè÷åçíå âðàæåííÿ...
Â³äòîä³ Äåìîñôåí çàáóâ ïðî ³ãðè é ðîçâàãè.
Â³í ïîäîâãó óñàì³òíþâàâñÿ ³ â÷èâñÿ êðàñíî-
ìîâñòâó. Ðîçïîâ³äàëè, ùî â³í íàáèðàâ ó ðîò
êàì³íö³â ³ òàê ÷èòàâ â³ðø³. Àáî éøîâ ó øòîðì
äî ìîðÿ ³, ïåðåêðèêóþ÷è ðåâ õâèëü, âèãîëî-
øóâàâ ïðîìîâè. À äëÿ ïîäîëàííÿ âðîäæåíî¿
âàäè – ñ³ïàííÿ ïëå÷åì – ïîâ³ñèâ á³ëÿ äçåðêàëà,
ïåðåä ÿêèì âèòðåíîâóâàâ ì³ì³êó é æåñòè-
êóëÿö³þ, ãîñòðîãî ìå÷à, êîòðèé êîëîâ ó ïëå÷å
ùîðàçó, êîëè âîíî çà çâè÷êîþ ï³äí³ìàëîñÿ
âãîðó...
...364 ðîêó äî íàøî¿ åðè Äåìîñôåí âèãî-
ëîñèâ áëèñêó÷ó ïðîìîâó, ÿêà â îäèí äåíü
ïðèíåñëà éîìó ñëàâó êðàùîãî îðàòîðà Àô³í.
(Ç æóðíàëó)
• Ïðî ùî ðîçïîâ³äàºòüñÿ â ïðî÷èòàíîìó
òåêñò³? Äàéòå â³äïîâ³äü îäíèì ïîøè-
ðåíèì ðå÷åííÿì.
2. Âèïèø³òü ³ç ïðî÷èòàíîãî òåêñòó 12 ä³ºñë³â, ÿê³
º ñòðèæíåâèìè äëÿ ðîçóì³ííÿ éîãî çì³ñòó. 6
(ïî 0,5 á. çà êîæíå ïðàâèëüíî
ä³áðàíå ä³ºñëîâî)
3. Äàéòå ïîâí³ ïèñüìîâ³ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ çà
çì³ñòîì ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. 3
(ïî 1 á. çà êîæíó
1. ×îìó Äåìîñôåí ïî÷àâ ïðàöþâàòè íàä ñîáîþ? ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü)
2. ßê â³í â÷èâñÿ êðàñíîìîâñòâó?
3. ßê Äåìîñôåíó âäàëîñÿ ïîçáóòèñÿ ñ³ïàííÿ
ïëå÷åì?
4. Ñôîðìóëþéòå ³ çàïèø³òü ãîëîâíó äóìêó ïðî÷è-
òàíîãî òåêñòó. 1
â³äïîâ³ä³)
5. Äîáåð³òü ³ çàïèø³òü çàãîëîâîê, ÿêèé áè â³ä-
ïîâ³äàâ ãîëîâí³é äóìö³ ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. 1
â³äïîâ³ä³)
167
ï/ï
6. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ïðîñòèé ïëàí (³ç 4-õ 4

ïóíêò³â) ïðî÷èòàíîãî òåêñòó.
ñôîðìóëüîâàíèé ïóíêò)
7. Ñëîâî áëèñêó÷à â ñëîâîñïîëó÷åíí³ áëèñêó÷à 1
ïðîìîâà âæèòî â ïðÿìîìó çíà÷åíí³.
Òàê Í³ â³äïîâ³ä³)
8. Äî âèä³ëåíèõ ó ïðî÷èòàíîìó òåêñò³ ñë³â äî- 3
áåð³òü ³ çàïèø³òü àíòîí³ìè.
ä³áðàíèé àíòîíèì)
9. Çàïèø³òü ñëîâà, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. 5
×îðíî (ìàçèé), (òðè) ïîâåðõîâèé, (ï³â) (ïî 0,5 á. çà êîæíå
ïðàâèëüíî çàïèñàíå ñëîâî)
ÿùèêà, (â³÷íî) çåëåíèé, ì³ñÿöå (õ³ä), (ñåìè)
ð³÷íèé, (âèñîêî) ðîçâèíåíèé, (õë³á) ñ³ëü,
(ï’ÿòäåñÿòè) ð³÷÷ÿ, (íîâî) áóäîâà.
10. Çàïèø³òü, âñòàâëÿþ÷è çàì³ñòü êðàïîê, äå 5
ïîòð³áíî, ïðîïóùåí³ áóêâè.
(ïî 0,5 á. çà êîæíó
Áàäüîð³ñò...þ, çàäîâîëåí...ÿ, çíàí...ÿ, ïðàâèëüíî âñòàâëåíó ë³òåðó)
íàòõíåí...èé, ðîçïîâ³ä...þ, ùåäð³ñò...þ,
íåñêàçàí...èé, ëþáîâ...þ, íàäáàí...ÿ, âèñî-
÷åí...èé.
ïðîïóùåí³ áóêâè òà ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.
ïðàâèëüíî çàïèñàíå ñëîâî)
(Íàé)á³ëüøèì (êíèãî)ëþáîì ñåðåä
óêðà¿íñ...êèõ ïèñüìåí...èê³â-êëàñèê³â áóâ (³,²)
âàí (ô,Ô)ðàíêî. Ùå øêîëÿð...ì ç³áðàâ (íå)
âåëèêó á³áë³îòåêó â ï’ÿò...ñîò òîì³â...
Ùîíàéìåíøå ðàç íà òèæäåíü çàõîäèâ
ïèñüìåí...èê äî êí...ãàðåíü. Ç³áðàâøè îäíó ç
(íàé)ö³êàâ³øèõ ïðèâàòíèõ (êíèãî)çá³ðåíü,
(ô,Ô)ðàíêî ì³ã ó òåìðÿâ³ áå...ïîìèëêîâî â³...-
øóêàòè ïîòð³áíèé òîì.
12. Âèñëîâòå ñâîº ñòàâëåííÿ äî Äåìîñôåíà 9
(5-6 ðå÷åíü).
(5 á. çà çì³ñò òà ïðàâèëüíó
+ïîáóäîâó âèñëîâëþâàííÿ
168
Ëiòåðàòóðà
ÑÍÀ ÍÀÐÎÄÍÀ
ÒÂÎÐ×IÑÒÜ
Óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ ï³ñí³ òà ëiòåðàòóðíi

òâîðè íà ðåëiãiéíî-îáðÿäîâó òåìàòèêó
Ëþäèíà íå ìîæå ³ñíóâàòè áåç ïðåêðàñíîãî. Òîìó ç äàâíiõ-äàâåí óêðà¿íö³
ïðèêðàøàëè ñâîº æèòëî, âèøèâàëè, ðîçìàëüîâóâàëè ïå÷³ é âíîñèëè â õàòó
ïàõîù³ êâ³ò³â. Âèøèâàþ÷è, ñï³âàëè, ïðÿäó÷è, ðîçïîâ³äàëè êàçêè. Ïðîòÿãîì
ñòîë³òü óêðà¿íñüêèé íàðîä ñêëàâ áåçë³÷ êàçîê, ïðèñë³â’¿â òà ïðèêàçîê. Àëå
íàéö³íí³øèé ñêàðá – òî óêðà¿íñüêà ï³ñíÿ, ùî äèâóº ñâ³ò ñâîºþ êðàñîþ.
Äîñë³äíèêàìè çàïèñàíî ïîíàä äâ³ñò³ òèñÿ÷ ï³ñåíü.
Õòî æ òâîðèâ óêðà¿íñüêó ï³ñíþ? ßê ïðàâèëî, ï³ñíÿ ñòâîðþâàëàñü ãðóïîþ ëþäåé
ï³ä ÷àñ ïðàö³ àáî â³äïî÷èíêó. ²ìåíà òèõ ñåëÿí, ðåì³ñíèê³â, êîçàê³â äàâíî çàáóò³.
Âåëèêó ðîëü ó ïîøèðåíí³ íàðîäíî¿ ï³ñí³ â³ä³ãðàëè íàðîäí³ ñï³âö³ – êîáçàð³,
áàíäóðèñòè, ë³ðíèêè. Âîíè íå ò³ëüêè âèêîíóâàëè â³äîì³ ï³ñí³, à é ñêëàäàëè ñâî¿.
Ñåðåä íàðîäíèõ ï³ñåíü º ï³ñí³ ë³òåðàòóðíîãî ïîõîäæåííÿ. Áàãàòî ï³ñåíü
íà ñëîâà Ò.Øåâ÷åíêà, Ë.Óêðà¿íêè, ².Ôðàíêà.
Ó ï’ÿòîìó êëàñ³ âè âæå ïîçíàéîìèëèñü ç äåÿêèìè âèäàìè îáðÿäîâèõ ï³ñåíü.
Ó øîñòîìó êëàñ³ ìè îçíàéîìèìîñÿ ç îáðÿäîâèìè ï³ñíÿìè ë³òíüîãî öèêëó.
• Ïðèãàäàéòå, ÿêèé òâ³ð íàçèâàºòüñÿ íàðîäíîþ ï³ñíåþ.
• Ðîçêàæ³òü, ÿê³ ï³ñí³ ñï³âàþòü âàø³ áàòüêè ÷è ðîäè÷³.
• ×è äîâîäèëîñü âàì áðàòè ó÷àñòü ó îáðÿäàõ ³ âèêîíóâàòè îáðÿäîâ³
ï³ñí³? Ðîçêàæ³òü ïðî ñâî¿ âðàæåííÿ.
Ðóñàëüí³, êóïàëüñüê³ òà ïåòð³â÷àí³ ï³ñí³

Ç ïðèõîäîì âåñíè ÿâëÿºòüñÿ íà çåìëþ âñ³ìà çàáóòèé ñòàðîóêðà¿íñüêèé
(äîõðèñòèÿíñüêèé) ÿçè÷íèöüêèé áîã ë³òíüîãî ñîíöÿ – Õîðñ. Ï³ñëÿ ðÿñíîãî
òðàâíåâîãî äîùó â³í ÷àñòî äìóõàº íà çåìëþ ñïåêîòîþ. Òàêî¿ ï³çíüî¿ âåñíè
âæå ç’ÿâëÿþòüñÿ ³ äóõè ë³òà, ó ÿêèõ ùèðî â³ðèëè íàø³ ïðåäêè. Çà â³ðóâàí-
íÿìè ïðàäàâíüî¿ Óêðà¿íè, äîáð³ äóõè îñåëèëèñü ó çåëåíîìó áóÿíí³ ðîñëèí,
à ðåøòà ïîíåâ³ðÿºòüñÿ â çåìíèõ ñõîâàíêàõ, ó âîäàõ. ² îñü êîëè âèáóÿþòü
òðàâè, à æèòî âèêèíå êîëîñ ³ ñïîâíèòü çåìëþ é ïîâ³òðÿ çàïàõîì ùîéíî
ñïå÷åíîãî õë³áà, òî ãàðíî¿ ì³ñÿ÷íî¿ íî÷³ ç âîäè âèðèíàþòü ðóñàëêè. Öå
âîäÿí³ ä³â÷àòà – ïîòîïåëüíèö³, ñàìîãóáíèö³. Ç íèìè ïîòåð÷àòà, ùî êîëèñü
óìåðëè ìàëèìè íåõðåùåíèìè ä³òüìè. Ç’ÿâëÿºòüñÿ áàãàòî é äîáðèõ ë³ñîâèõ
³ ïîëüîâèõ äóõ³â.
Õî÷ ðóñàëêè ãàðí³ íà âðîäó – ñòðóíê³, çåëåíîîê³, ìàþòü äîâãå áëèñêó÷å
âîëîññÿ, – îäíàê âîíè ï³äñòóïí³, íàâ³òü çë³. Ïîáà÷èâøè íåîáåðåæíó ä³â÷èíó
÷è þíàêà, çàìàíþþòü ¿õ ó ñâî¿ ³ãðèùà, à ïîò³ì çàëîñêî÷óþòü äî ñìåðò³.
Òîìó ðóñàëîê ùå íàçèâàþòü «ëîñêîòóõàìè». Ïðîòè íèõ ëþäè çäàâíà ìàëè
çàõèñò: ÷àñíèê àáî ïîëèí. Â³ä òèõ ïîòðàâ çë³ äóõè âò³êàþòü.
170
Íàé÷àñò³øå óêðà¿íñüê³ ëþäè íàìàãàëèñÿ çàäîáðèòè äóõ³â ñëîâîì, ï³ñíåþ,
â îñåëÿõ ðîçñòàâëÿëè îáåðåãè1 – êëå÷àëè2 õàòó çåëåíèì äåðåâîì: îñèêîþ,
ëèïîþ, äóáîì, à òî é ëîïóõîì. Äîì³âêó ³ ñòåæêó âèñòåëÿëè îñîêîþ, ÿêî¿
áîÿòüñÿ íåäîáð³ ñèëè.
Òà íàéãîëîâí³øå – ðóñàëüí³ ï³ñí³, ùî, íåìîâ áàëüçàì, çàñïîêîþâàëè äóøó,
âåñåëèëè ¿¿ ö³ëèé «ðóñàëüíèé òèæäåíü», àáî «êëå÷àëüíó íåä³ëþ». Öåé çâè÷àé
ìàâ â³äïîâ³äí³ îáðÿäè: âèáèðàëè íàéêðàùó ä³â÷èíó, êâ³ò÷àëè ¿¿ â³íêîì, à
ïîò³ì õîäèëè ñåëîì ç ï³ñíÿìè òà ³ãðèùàìè. «Êëå÷àëüíà íåä³ëÿ» çàê³í÷óâàëàñü
îáðÿäîì ïðîâîä³â ðóñàëîê. Ä³â÷àòà, çàêâ³ò÷àí³ â³íêàìè, áðàëèñÿ ïîï³ä ðóêè,
ù³ëüíî ïåðåãîðîäæóâàëè âóëèöþ ³ ïðîñòóâàëè äî ë³ñó, ð³÷êè, îçåðà,
ñï³âàþ÷è:
Îé ïðîâåäó ÿ ðóñàëî÷êó äî áðîäó,
À ñàìà âåðíóñÿ äîäîìó.
²ä³òü, ðóñàëîíüêè, ³ä³òå,
Òà íàøîãî æèòå÷êà íå ëîì³òå.
Â³íî÷êè çí³ìàëè ç ãîëîâè ³ êèäàëè íà ãîðîä, ùîá áóâ ãàðíèé óðîæàé.
Ðóñàëüí³ ï³ñí³ ë³ðè÷í³, âåëè÷àëüí³. Âîíè ñëàâëÿòü áóÿííÿ ðîñëèííîñò³,
æèòòºäàéí³ñòü ñîíöÿ.
Ç õðåùåííÿì Ðóñ³-Óêðà¿íè – ç â³ðîþ â ºäèíîãî Áîãà, Ãîñïîäà íàøîãî ²ñóñà
Õðèñòà – â³ä³éøëè ñòðàõè ïåðåä ð³çíèìè äóõàìè, çàáóëèñÿ äåÿê³ îáðÿäè,
ïîâ’ÿçàí³ ç ðóñàë³ÿìè. Îäíàê çàëèøèâñÿ çâè÷àé óøàíîâóâàòè Ïðèðîäó íà
Õðèñòèÿíñüê³ Çåëåí³ ñâÿòà (Ïðåñâÿòà Òð³éöÿ íà ï’ÿòäåñÿòèé äåíü ïî
Õðèñòîâîìó Âîñêðåñ³ííþ).
Ó çâè÷àÿõ Çåëåíèõ ñâÿò çàëèøèëèñü îáåðåãè (ïðèêðàøàííÿ îñåëü) ³ ï³ñí³,
ÿê ìàã³ÿ ñëîâà é ìóçèêè.
Ðóñàëüí³ ï³ñí³
ÊÓÑÒ
Âèáèðàþòü ä³â÷èíó, íàðÿäæàþòü ¿¿ ó â³íîê ç áåðåçîâîãî, êëåíîâîãî ³
ëèïîâîãî ëèñòÿ, äî ÿêîãî âïë³òàþòü ³ êâ³òè êîíâàë³¿, øîâêîâó òðàâó òîùî.
Óáðàíó òàê ä³â÷èíó, ùî ñõîæà íà ñí³ï ³ç çåëåí³, âåäóòü ö³ëîþ ãðîìàäîþ
â³ä äâîðó äî äâîðó, ñï³âàþ÷è:
Ïðîâåäåìî Êóñòà ï³ä ãàé çåëåíåíüêèé,
Çóñòð³íå íàñ äà êîçàê ìîëîäåíüêèé,
Ñòàíå íàñ äà äîðîãè ïèòàòè,
À ìè, ìîëîä³, íå óì³ëè îäêàçàòè.
Ñêàçàëà á éîìó: äà ï³ä ãàé çåëåíåíüêèé,
Äà øêîäà áóäå, ùî êîçàê ìîëîäåíüêèé;
Ñêàçàëà á éîìó: ç ìîñòó äà â âîäó,
Äà æàëü áóäå, ùî êîçàöüêîãî ðîäó;
Ñêàçàëà á éîìó, ùî ï³ä êàëèíîâ³ ìîñòè,
Äà æàëü áóäå, ùî äî ìàòåíüêè â ãîñò³.
1
Îáåðãè – ìàã³÷í³ ïðåäìåòè, ùî äîïîìàãàëè áåðåãòè ëþäèíó ÷è îñåëþ â³ä çëèõ äóõ³â.
2
Êëå÷òè – òóò: ïðèêðàøàòè çåëåííþ.
171
ÏÐÎÂÎÄÈËÈ ÐÓÑÀËÎ×ÊÈ, ÏÐÎÂÎÄÈËÈ
Ïðîâîäèëè ðóñàëî÷êè, ïðîâîäèëè,
Ùîá âîíè äî íàñ íå õîäèëè,
Äà íàøîãî æèòå÷êà íå ëîìèëè,
Äà íàøèõ ä³âî÷îê íå ëîâèëè.
Ïåðåä âîð³òüìè äîëèíà,
À â òîé äîëèí³ êàëèíà.
Îé òàì Ãàííî÷êà ãóëÿëà,
Æåì÷óã-íàìèñòî îá³ðâàëà.
Îé òóäè ¿õàâ íåëþáèé,
Ñòàâ ç êîíèêà çë³çàòè,
Æåì÷óã-íàìèñòî çáèðàòè.
–Íå çñ³äàé, íåëþáèé, ç êîíèêà,
Íå ç òîáîþ ãóëÿëà,
Íàìèñòî ïîðâàëà.
Îé òóäè ¿õàâ ìèëåíüêèé,
Ñòàâ ç êîíèêà çë³çàòè,
Íàìèñòà çáèðàòè.
–Çáèðàé, ìèëåíüêèé,
Ç òîáîþ ÿ ãóëÿëà,
Äîðîã³ íàìèñòà ïîðâàëà.
• ×îìó õë³áîðîáè õî÷óòü çàäîáðèòè ðóñàëêó?
• Ïðè ÿêèõ îáðÿäàõ «êëå÷àëüíî¿ íåä³ë³» ïîñëóãóâàëèñÿ ðóñàëüíèìè ï³ñíÿìè?
• Çàïèø³òü â³ä ñòàðèõ ëþäåé ê³ëüêà ðóñàëüíèõ ï³ñåíü, íàâ÷³òüñÿ ¿õ ñï³âàòè.
• Ðîçêàæ³òü, ÿê âèãëÿäàëè ïðîâîäè ðóñàëîê ³ç ñåëà.
• Âèçíà÷òå, ÿê³ õóäîæí³ çàñîáè âëàñòèâ³ äëÿ ðóñàëüíèõ ï³ñåíü.
Êóïàëüñüê³ ï³ñí³
Êóïàéëîâå ñâÿòî òàêîæ ñÿãàº êîð³ííÿì ó äî³ñòîðè÷íó äîáó. Íàø³ ïðàùóðè
â ÷àñ ë³òíüîãî ñîíöåâîðîòó ñëàâèëè áîãèíþ âîäè ³ âîãíþ – Äàíó òà áîãà
çåëåíèõ ïëîä³â Êóïàëà.
Ç ïðèéíÿòòÿì õðèñòèÿíñòâà ö³ çâè÷à¿ òà îáðÿäè çëèëèñÿ ç³ ñâÿòêóâàííÿì
7 ëèïíÿ Ð³çäâà ²âàíà Õðåñòèòåëÿ. Ç ÷àñîì ³ì’ÿ Äàíè çàáóëîñÿ, çàòå Êóïàëî
ä³ñòàº ³ì’ÿ ²âàí ³ íàì³öíî çàêð³ïëþºòüñÿ â óêðà¿íñüêîìó ôîëüêëîð³.
Íà ÷åñòü ²âàíà Õðåñòèòåëÿ ó öåðêâàõ ñï³âàþòü âåëè÷àëüí³ ï³ñí³, à â óêðà¿íñüêèõ
ñåëàõ âèðóþòü âåñåë³ çàáàâè, ïðèóðî÷åí³ Êóïàëîâ³. Ëþäñüê³ îñåë³, ÿê ³
êîëèñü, çàìàÿí³ öâ³òîì ïîëüîâèõ òà ë³ñîâèõ òðàâ ³ ïàïîðîòòþ.
Íàïåðåäîäí³ ñâÿòà íà øèðîê³é ãàëÿâèí³ õëîïö³ ñòàâèëè äåðåâî («ã³ëüöå»,
Êóïàëó – âåðáîâó ã³ëêó). Íàâêîëî íüîãî ä³â÷àòà âîäèëè õîðîâîäè, ñï³âàëè
ï³ñåíü, îðãàí³çîâóâàëè ³ãðè. Ó öåé âå÷³ð ä³â÷àòà ïóñêàëè íà âîäó â³íêè ³
äèâèëèñÿ, êóäè âîíè ïîïëèâóòü. Äå â³íîê ïðèñòàíå, òàì æèâå ñóäæåíèé.
Õëîïö³ ðîçêëàäàëè âîãíèùå ³ ñòðèáàëè ÷åðåç íüîãî (÷àñòî ðàçîì ç
ä³â÷àòàìè), ùîá âîãîíü î÷èñòèâ ¿õ â³ä óñüîãî ëèõîãî. Âîãîíü íå ãàñèëè: â³í
ñàì ìàâ äîòë³òè.
Â Óêðà¿í³ ³ñíóº ïîâ³ð’ÿ, ùî â êóïàëüñüêó í³÷ çåëî1 ìàº íàéá³ëüøó ñèëó. Ó öþ
í³÷ çàöâ³òàº ïàïîðîòü, ³ õòî öåé öâ³ò çíàéäå, òîé áóäå ùàñëèâèé.
1
Çåë – òóò: çåëåí³ êóù³, òðàâè.
172
ÍÀ IÂÀÍÀ, ÍÀ ÊÓÏÀËÀ
– Íà Iâàíà, íà Êóïàëà,
Ùî Iâàí äiº?
– Ãðå÷êó ñiº.
Ó íàøî¿ ãðå÷êè ãàðíi âåðøå÷êè.
Áóëî á òîái, Iâàíêó, íå êóïàòèñÿ,
Áóëî á òîái, Iâàíêó, ç íàìè ãðàòèñÿ.
– Ùî Iâàí äiº? – Ïøåíèöþ ñiº.
Ó íàøî¿ ïøåíèöi æîâòi êîñèöi.
Áóëî á òîái, Iâàíêó, íå êóïàòèñÿ,
Áóëî á òîái, Iâàíêó, ç íàìè ãðàòèñÿ.
• ßê äiâ÷àòà çàëó÷àþòü äî ãóðòó íåñì³ëèâîãî õëîïöÿ? ×è ñïðàâä³ â³í
íà ñâÿòî ñ³ÿâ ãðå÷êó? ×è, ìîæå, ñèä³â ñîá³ îñòîðîíü?
ÇÀÏËÅÒÓ Â²ÍÎ×ÎÊ
Çàïëåòó â³íî÷îê, Íà ùàñòÿ, íà äîëþ,
Çàïëåòó øîâêîâèé Íà ìèëîãî âðîäó.
Íà ùàñòÿ, íà äîëþ, Îé ïîïëèíü, â³íî÷êó,
Íà ÷îðíi áðîâè. Ïðóäêî çà âîäîþ,
Îé ïóùó â³íî÷îê Íà ùàñòÿ, íà äîëþ,
Íà áèñòðóþ âîäó. Ìèëîìó çà ìíîþ.
• ßêèé êóïàëüñüêèé îáðÿä â³äòâîðåíî â ö³é ï³ñí³?
• Ó ðóñàëüíèõ òà êóïàëüñüêèõ ï³ñíÿõ º áàãàòî åï³òåò³â. Ïîÿñí³òü ¿õíþ
ðîëü.
• Îïèø³òü ñâÿòî Êóïàëà ó âàøîìó ñåë³, ì³ñò³.
Ïåòð³â÷àí³ ï³ñí³
Ïîãàñëè êóïàëüñüê³ âîãí³, çàòèõëè æàðò³âëèâ³ ï³ñí³ òà âåñåë³ ³ãðè. À â ä³âî÷èõ
³ ïàðóáî÷èõ ñåðöÿõ ðîñëî ïåðåä÷óòòÿ íåäàëåêîãî ùàñòÿ âåñ³ëüíèõ òîðæåñòâ.
² â êîðîòêó í³÷êó-ïåòð³âî÷êó, ³ â äîâãèé ïåðåäæíèâíèé äåíü ïðî öå äóìàëîñÿ
³ ñï³âàëîñÿ â ï³ñíÿõ. ¯õíÿ íàçâà (ïåòð³â÷àí³) ïîõîäèòü â³ä ³ìåí³ ñâÿòîãî
Àïîñòîëà Ïåòðà, ÿêîãî õðèñòèÿíè âøàíîâóþòü 12 ëèïíÿ.
ÎÉ ÊÎËÈ ÌÈ ÏÅÒÐ²ÂÎ×ÊÈ ÄÎÆÈÄÀËÈ

Îé êîëè ìè ïåòð³âî÷êè äîæèäàëè,
Òî ìè ¿¿ â ðóñó êîñó çàïë³òàëè.
Òåïåð æå ìè ïåòð³âî÷êó ïðîâåäåìî,
Ìè æ ¿¿ ðóñó êîñó ðîçïëåòåìî.
Óæå æ òàÿ ïåòð³âî÷êà ìèíàºòüñÿ,
Çîçóëÿ â êàïóñòó õîâàºòüñÿ.
• ßê çóñòð³÷àëè ³ ÿê ïðîâîäæàëè ïåòð³âî÷êó?
• ßêèì íàñòðîºì ïðîéíÿòà ï³ñíÿ? ×îìó?
• Ïîÿñí³òü ïîåòè÷íèé âèñë³â: ïåòð³âî÷êó «â ðóñó êîñó çàïë³òàëè».
173
ÂÆÅ ÏÅÒÐ²ÂÎ×ÊÀ ÌÈÍÀªÒÜÑß
Óæå ïåòð³âî÷êà ìèíàºòüñÿ,
Ñèâà çîçóëåíüêà õîâàºòüñÿ
Ï³ä êàïóñòÿíèé ëèñòî÷îê,
Ùîá íå îäì³íèâñÿ ãîëîñî÷îê.
Ï³ä êàïóñòÿíå êà÷àííÿ÷êî,
Ùîá íå îäì³íèëîñü êóâàííÿ÷êî.
Äà ï³ä ëîáîäó, äà ï³ä ç³ëëÿ÷êî,
Ùîá íå îäì³íèëîñÿ ¿¿ ï³ð’ÿ÷êî.
• ßê ïîâîäèòüñÿ çîçóëÿ, êîëè ìèíàº ïåòð³âêà?
• ßê³ çì³íè â³äáóâàþòüñÿ ç õë³áàìè, ÿê çì³íþºòüñÿ ïîâåä³íêà ïòàõ³â?
• Íàçâ³òü ïåñòëèâ³ ñëîâà. ßêîãî çâó÷àííÿ âîíè íàäàþòü ï³ñí³?
***
Ðóñàëüí³, êóïàëüñüê³ òà ïåòð³â÷àí³ ï³ñí³, â³ðóâàííÿ, çâè÷à¿, îáðÿäè –
íåçâè÷àéíî¿ êðàñè, ïîåòè÷íîñò³. Äî íèõ ÷àñòî çâåðòàþòüñÿ ïèñüìåííèêè,
âèêîðèñòîâóþ÷è ó ñâî¿õ òâîðàõ (Ò. Øåâ÷åíêî («Ïðè÷èííà», «Òîïîëÿ»,
«Óòîïëåíà»), ß. Ùîãîë³â («Ëîñêîòàðêè»), Ëåñÿ Óêðà¿íêà («Ë³ñîâà ï³ñíÿ»),
Î. Êîáèëÿíñüêà («Ó íåä³ëþ ðàíî ç³ëëÿ êîïàëà...», Äí³ïðîâà ×àéêà («Òîïîë³»,
«Ï³ä ñàìîãî Êóïàëà»), Ì. Ñòåëüìàõ («Íà ²âàíà Êóïàëà») òà ³íø³).
1
ËÎÑÊÎÒÀÐÊÈ
Ó áëàêèòíîìó áåçì³ð’¿
Ñîíöå ïëèíå ³ ïàëàº;
Ãîðè, ë³ñ, ëóãè ³ ð³÷êó
Òåïëèì ñâ³òîì îáëèâàº.
Âèéøîâ þíàê ³ç-çà ëóãó
² äîëèíó ïåðåõîäå;
Ñòàâ íà áåðåç³ çåëåí³ì
Òà é ãëÿäèòü íà ÷èñò³ âîäè.
Îêðóã òèøà: âñå – ÿê ìåðòâå
² í³õòî íå éäå í³êóäè;
Ñòðàøíî â ëóç³ é íà äîëèí³,
Ñòðàøíî â ãîðàõ, ñòðàøíî âñþäè!
Õî÷å þíàê ïîêóïàòèñü,
Òàê çãàäàâ çàïðåòè íåí³,
Ùîá äî ð³÷êè íå õîäèòè,
Áî òåïåð ñâÿòêè çåëåí³;
À ÿê â êëå÷àíó íåä³ëþ
Ëîñêîòàðêè ïîíàñêî÷óòü
Íà òîãî, õòî ï³äå â ð³÷êó,
² äî ñìåðò³ çàëîñêî÷óòü.
Ìóñèòü âðîäíèê â êîãî-íåáóäü
Ïîïèòàòèñÿ ïîðàäè,
Àæ ÿê ãëÿíóâ: ñåðåä ð³÷êè
1
Ëîñêîòðêè – ðóñàëêè.
174
Ç î÷åðåòó ïëèíóòü ëàäè1.
Î÷³ ¿õ – ÿê áîæå ñîíöå;
Êîñè â’þòüñÿ – íà÷å õâèë³;
Ëîí³2 òàê äî ñåáå é ìàíþòü,
Ïëåùóòü âîäó ðóêè á³ë³.
Æàõ þíàêà âçÿâ, à ëàäè
Ïî÷àëè éîìó êàçàòè:
«Íå æàõàéñÿ íàñ, áî õòî ìè –
Òåº ñêîðî áóäåø çíàòè.
Íåæèâèõ íàñ ïîðîäèëè,
Íåõðåùåíèõ ïîõîâàëè,
Ùî â âàñ ä³ºòüñÿ íà ñâ³ò³ –
Ìè íå çíàºì ³ íå çíàëè.
Éäè ó íàø³ ÷èñò³ âîäè,
Éäè ó íàø ïàëàö áàãàòèé:
Ìè òîá³ êèðåþ âèø’ºì,
Ìè òåáå îäÿãíåì â øàòè.
Â³í íå ñëóõà, – õàé íå ñëóõà:
Ìè éîãî òàêèì äîñêî÷èì
² íà äí³ ó ÷èñòèõ âîäàõ,
Õà, õà, õà, õà, çàëîñêî÷åì!
Éäè ó íàø³ ÷èñò³ âîäè,
Éäè ó íàø ïàëàö áàãàòèé:
Ìè òîá³ êèðåþ âèø’ºì,
Ìè òåáå îäÿãíåì â øàòè.
Òàì íàä³íåø òè êîðîíó
²ç êàì³íö³â ñàìîöâ³òíèõ,
Ùîá íàä íàìè öàðþâàòè
Â ãðàíÿõ ÷èñòèõ ³ ïðèâ³òíèõ».
Çàòðåìò³â þíàê ç ï³äìîâè,
Ñõàÿâ ìàòåðèí³ ðàäè
Òà ³ êèíóâñÿ â áåçîäíþ,
Äå ìàéíóëè äèê³ ëàäè... Ò³ëüêè é ÷óòíî, ùî â áåçîäí³
Ó áëàêèòíîìó áåçì³ð’¿ Ëîñêîòàðêè çàêðè÷àëè:
Ñîíöå ïëèíå ³ ïàëàº; «Ìè æ òàêè éîãî íàâ³êè
Òèõî âñå: âîäà – ÿê ìåðòâà, Õà, õà, õà, çàëîñêîòàëè!»
² â³òðåöü íå ïîâ³âàº; ßê³â Ùîãîë³â
• Ó ÿêèé äåíü â³äáóâàþòüñÿ ïîä³¿?
• Ùî ìàòè çàïîâ³ëà ñèíîâ³? ×îìó?
• Îïèø³òü çîâí³øí³é âèãëÿä ðóñàëîê.
• Ùî âîíè çàïðîïîíóâàëè þíàêîâ³? ×èì ïðèíàäæóâàëè?
• ×è âèñòîÿâ â³í ïðîòè öèõ ïðèíàä? Ùî ñòàëîñÿ ç þíàêîì, êîëè â³í
çíåõòóâàâ ìàòåðèíîþ ïîðàäîþ?
• ßê³ íàðîäí³ â³ðóâàííÿ ïîêëàäåíî â îñíîâó öüîãî â³ðøà?
1
Ëäè – æ³íêè.
2
Ëíi – ãðóäè.
175
ÇÀ ÂÎÄÎÞ
(Óðèâîê)
Ó äåíü íà Êóïàëà, çðàíà ïîïðàâèâøèñü, âñÿ ìîëîäü ðóøèëà ç ñåëà.
Ïàðóáêè â ëóã – íà Ìàðèíêó1 ã³ëëÿ ëàìàòè, ä³â÷àòà íà ïîëå òà ëóêè –
êâ³òîê çáèðàòè, â³íêè âèòè...
Çàãîëîñèëà, çàñï³âàëà âñÿ îêîëèöÿ... Ñåëî ç ãîðè ñëóõàº òà óñì³-
õàºòüñÿ: ÿê éîãî ìîëîäíå÷à âèñï³âóº!
Ö³ëèé áîæèé äåíü áðîäèëè ä³â÷àòà ïî ïîëÿõ òà ëóãàõ, çáèðàëè ñî-
êèðêè, âàñèëüêè, ðîæó, âîëîøêè, ïåòðîâ³ áàòîãè é íà îáí³æêàõ íàðèâàëè
ïàõó÷îãî ÷åáðåöþ. Íàäâå÷³ð, âåðòàþ÷èñü äîäîìó, êîæíà íåñëà â ðóêàõ
ö³ëèé ñí³ï óñÿêèõ êâ³òîê òà ùå é ãîëîâà çàêâ³ò÷àíà. ²íø³ òàì æå, ñèäÿ÷è
íà îáí³æêàõ, ïîíàçâèâàëè ñîá³ â³íê³â, ïîíàêëàäàëè íà ãîëîâè ³, ÿê ò³
ðóñàëêè, ó â³íêàõ, òî ïîðèíàëè, òî âèðèíàëè ïîì³æ áóéíèìè æèòàìè,
ÿðîþ ïøåíèöåþ...
Ïàðóáêè, ïî÷óâøè ç ëóãó ä³âîöüê³ ãîëîñè, âèéøëè íà ëóêó. Áà÷àòü
– ä³â÷àòà íàïðÿìèëèñü ó ñåëî. Âîíè é ñîá³ çíÿëèñÿ ðàçîì. Ç âåëè÷åçíèìè
ã³ëëÿêàìè â ðóêàõ, ïîðîçïóñêàâøè éîãî, ìîâ êîðîãâè, íàä ãîëîâàìè,
äâèíóëè âîíè ç ï³ñíÿìè íàâïåðåéìè ä³â÷àòàì.
– Çäîðîâ³! – ãóêíóëè ïàðóáêè.
– Çäîðîâ³! – ïðèâ³òàëèñÿ ä³â÷àòà. – Òà é ìîëîäö³ æ âè, ùî òàêîãî
íàì ã³ëëÿ÷êà íàëàìàëè! – ² êèíóëèñÿ äî õëîïö³â ã³ëëÿ áðàòè.
– Êóäè âè?.. Íå äëÿ âàñ çà÷èíàëîñÿ! – îäí³ìàþòü ò³.
– Íå äëÿ âàñ!..
– À äëÿ êîãî æ? Êîëè òàê, òî îñü æå âàì.
Îé, íà óëèö³-êóïàéëèö³
Íàø³ õëîïö³-íåäáàéëèö³:
ßêáè âîíè äáàëè,
Òî íàì áè é ã³ëëÿ÷êà íàëàìàëè!..–
çàòÿãëà õîðîøà ïîâîäàðêà Ìàð³ÿ.
– Íå íàì, õëîïö³, ã³ëëÿ?.. Òî é íå òðåáà, – êàæå Ãîðïèíà. – Ìè çðîáèìî
ñîá³ ñâîþ Ìàðèíêó... Òà âæå æ ³ âáåðåìî òà óêâ³ò÷àºìî ¿¿! À âàì, êîëè òàê
– äçóñêè!
– Òà íàòå âæå, íàòå, – óò³øàþòü õëîïö³.
Ã³ëëÿ çàøóì³ëî, ïåðåõîäÿ÷è ç ðóê ó ðóêè, íåìîâ éîãî â³òðîì çàãîé-
äàëî. Ä³â÷àòà ìåðù³é õàïàëè ã³ëëÿêè ³ á³ãëè ç íèìè íà ãîðó, ãóêàþ÷è:
– Îñü íàøà Ìàðèíêà! Îñü íàøà Ìàðèíêà!.. Õîä³ì øâèäøå Ìàðèíêó
âáèðàòè!
À íàâçäîã³í ¿ì äðóã³:
– Öÿ êðàùà áóäå, ðÿñí³øà. Õàé öå áóäå íàøà Ìàðèíêà! Ä³â÷àòà íå
äîâãî ïîáóëè íà ñåë³. Îäíà çàá³ãàëà äîäîìó, ùîá ò³ëüêè äîâ³äàòèñÿ, ùî òàì
ä³ºòüñÿ, òà íàðâàòè ùå é íà ãîðîä³ êâ³òîê – ³ ì’ÿòè, ³ ÷îðíîáðèâö³â, ³
ïàõó÷îãî êàíóïåðó, ëþáèñòêó... Òà âñêî÷èëà â õàòó, ùîá ïåðåîäÿãòèñü.
Íåçàáàðîì óñ³ âîíè ç³éøëèñÿ ó äâ³ð äî Ìàð³¿ Ïåäüê³âíè, ùîá ãóðòîì
ïðèáèðàòè Ìàðèíêó. Îñü óæå óñòðîìëåíà â çåìëþ çäîðîâåííà ã³ëëÿêà
÷îðíîêëåíèíè. Ä³â÷àòà ïðèéíÿëèñÿ ¿¿ êâ³ò÷àòè. Êîæíà ïðèêëàäàëà ñâî¿õ
1
Ìàðíêà – òóò: òå æ ñàìå, ùî é Ìàðåíîíüêà.
176
ðóê, ñâîãî ç³ëëÿ, ñâî¿õ êâ³òîê. Íåçàáàðîì Ìàðèíêà çîâñ³ì ãîòîâà. Ä³â÷àòà
ðóøèëè ç ñåëà. Ìàð³ÿ, ÿê ïîâîäàðêà, íåñëà â ðóêàõ, ìîâ êîðîãîâ,
ðîçêèäÿñòó ã³ëêó ÷îðíîêëåíèíè, óêâ³ò÷àíó ïèøíî êâ³òêàìè, ïåðåâèòó
ñòüîæêàìè, ïðèáðàíó ó â³íêè òà íàìèñòî... Íåìîâ ÿêå áîãîâèùå, ä³â÷àòà
îáñòóïèëè êðóãîì òó Ìàðèíêó é áåðåæíî âèíîñèëè íà ëóã äî ð³÷êè, êóäè
õëîïö³ òèì ÷àñîì çíîñèëè ñîëîìó.
Òàì, íà çåëåí³é òà ð³âí³é ïîëÿíö³, óñòðîìèëè âîíè ñâîþ ñâÿòîù ³
çàõîäèëèñÿ ùå á³ëüøå êâ³ò÷àòè.
– Öóð æå, õëîïö³, íå êðàñòè íàøî¿ Ìàðèíêè, ïîêè ìè ïðèáåðåìî
Êóïàëà! – ïðîñÿòü ä³â÷àòà ïàðóáê³â, ïîì³òèâøè, ùî ò³ âæå ñêîñà ïîãëÿ-
äàþòü íà ¿õíþ Ìàðèíêó.
Ãîðîáöåâà Ãîðïèíà âõîïèëà êóëü ñîëîìè, ïîñòàâèëà ïðîòè
Ìàðèíêè:
– Àíó, ïîâåðòàéñü!
– Ä³â÷àòà! Êóïàëà âáèðàòè!
Ä³â÷àòà ï³äñòóïèëè. Äå íå âçÿëàñü á³ëà ñîðî÷êà, çâåðõó óâåñü êóëü
ïîêðèâàº. Îñü ÷èÿñü ðóêà ïðîñóíóëàñÿ, çàì³ñòü ãîëîâè íàñàäæóº êðóãëèé
ê³ì’ÿê çåëåíîãî ñïîðèøó. Îäíà ä³âêà çàâèâàº éîãî ïëàòî÷êîì, ³ äðóã³
çàêâ³ò÷óþòü êâ³òêàìè, íà÷å ìîëîäó ïåðåä â³íöåì; õòîñü íà øèþ ÷³ïëÿº
íàìèñòî; õòîñü ï³äïåðåçóº ÷åðâîíó çàïàñêó çäîðîâèì â³íêîì ³ç ðîæ³, ç
âàñèëüê³â, ç ãâîçäèê³â, âîëîøê³â ³ îáâèâàº, ùîá äåðæàâñÿ, äîâãèìè òà
ãíó÷êèìè ïåòðîâèìè áàòîãàìè... ×îëîâ³÷à ïîñòàòü ãîòîâà. Êèíóëèñü äî
ðóê. Îäíà ïõàº â ðóêàâ â’ÿçàíêè ñîëîìè; òà ðîçòîïèðþº ðóêè; öÿ
ï³ääåðæóº, ùîá íå âïàâ òîé Êóïàëî.
Ñîíöå ñ³ëî. Òåìíà í³÷ ñïóñòèëàñü íà çåìëþ. Ñàäîê ³ ëóã ïî÷îðí³ëè.
Ïîìåðêëà ³ òà ì³ñöèíà, äå ñòîÿëî äâà òåìíèõ áîãîâèùà – Ìàðèíêà é
Êóïàëî...
– Ãîòîâî! – ñêàçàëà Ìàð³ÿ, îä³éøîâøè îä Êóïàëà. – ×àñ óæå é çà÷è-
íàòè!
Íà÷å íà â³äð³ê ¿é, ç ïàðóáîöüêî¿ êóïè çàãóêàëè:
– Ñþäè, ä³â÷àòà, ñþäè!..
– Îãíþ äàâàé, Ïèëèïå... Êðåøè øâèäøå!
Ñêî÷èëà ÿñíà ³ñêîðêà ñåðåä òåìðÿâè, ñâ³òíóëà íà õâèëèíêó ³, ìîâ
ïåðåëÿêàíà, çãàñëà...
– Ìàõàé, Õâåäîðå, â³õòåì! Ìàõàé! – õòîñü ïîäÿêóº.
Ïî÷óâ çãàð, ïîêîòèâñÿ êëóáêàìè äèì; â³õîòü ñîëîìè çàïàëàâ æàðêèì
ïîëó’ÿì. Íàâêðóãè ùå äóæ÷å ïîòåìí³ëî. Îñü ÿêåñü êðóãëå îáëè÷÷ÿ ç
â³íêîì íà ãîëîâ³ âèéøëî ç òåìðÿâè... Äîâãà-ïðåäîâãà ðóêà ï³äíîñèòü
â³õîòü äî êóïè ñîëîìè... Îãíÿíèé ÿçèê ëèçíóâ æîâòó êó÷óãóðó, ï³ä³áðàâñÿ
êðàäüêîìà äàë³ âãîðó, çàá³ãàâ çàé÷èêîì íà ñàìîìó âåðøêó é ïîñóíóâ
ïîçà êóïîþ îãíÿíîþ õâèëåþ. Ðàçîì óñÿ êóïà ïàëàõíóëà, øóãíóëî ïîëóì’ÿ
âãîðó, ðîç³éøëîñÿ çàðåâî íà âñ³ áîêè... Êðóãîì éîãî – íà÷å ìàê çàöâ³â,
îáñòóïèëè ä³â÷àòà. Âèáëèñêóþòü ïðîòè âîãíþ ðàä³ñòþ ¿õ çäèâîâàí³ î÷³,
çåëåí³þòü â³íêè íà ãîëîâàõ; öâ³òóòü íà â³íêàõ ðîçìà¿ò³ êâ³òêè...
Òà êóïàâñÿ Éâàí,
Òà ó âîäó âïàâ...
Êóïàëà íà Éâàíà!..
Ïàíàñ Ìèðíèé
177
ÍÀ ²ÂÀÍÀ ÊÓÏÀËÀ
(Óðèâîê ç òâîðó «Ó íåä³ëþ ðàíî ç³ëëÿ êîïàëà...»)
Ï³çí³ì âå÷îðîì ïåðåä ²âàíîì Êóïàëîì ïëàâàþòü ä³â÷àòà ïî âîä³ ÷îâíîì
àáî, êîëè áîÿòüñÿ, ùîá ðóñàëêè ¿õ íå çàìàíèëè ç-ï³ä âîäè íà äíî äî ñåáå,
â ðóñàëêó íå îáåðíóëè, ïðîõîäæóþòüñÿ ïîíàä áåðåãîì ³ ñï³âàþòü ð³çí³ òóæëèâ³
ëþáîâí³, ãàðí³ é ïðèìàí÷èâ³ ï³ñí³. Ä³â÷àòà, íà òîé âå÷³ð ïðèñòðîºí³ ïèøíî,
ìàþòü íà ãîëîâ³ ãàðí³ â³íêè ³, ñï³âàþ÷è îòàê â ÷îâíàõ ïî âîä³ àáî íàä
áåðåãîì, êèäàþòü ¿õ ç ãîëîâè íà âîäó. Êèíóâøè â³íêè â âîäó, æäóòü,
ñï³âàþ÷è, ³ ðîççèðàþòüñÿ, êóäè äîíåñå âîäà â³íîê àáî âèêèíå íà áåðåã,
ÿê ùî êîìó ñóäæåíî. ×àñîì ëþáëÿòü ðóñàëêè ðîçñòð³ëþâàòè1 ï³ä âîäîþ
ñâàâ³ëüíîþ ðóêîþ â³íêè – ñå çíàê, ùî ä³â÷àòà íåâ³ðíî¿ âäà÷³ ³ ìèëîãî íå
âäåðæàòü. ²íîä³ çíîâ ïóùåíèé íà âîäó â³íîê òîíå – ñå çíàê, ùî àáî âîíà,
àáî ìèëèé äî ðîêó çãèíå, àáî îáîº ðîç³éäóòüñÿ. ×àñàìè çàäåðæóºòüñÿ
â³íîê ç òî¿ ñòîðîíè ð³÷êè, çâ³äêè ñóäæåíèé ïðèáóäå. À âñå ïðèêëèêóâàíèé,
çàìàíåíèé ðóñàëêàìè, ¿õ ì³ööþ ³ ñèëîþ, âñå ç âäÿ÷íîñò³, ùî â âå÷³ð ²âàíà
Êóïàëà ä³âîöòâî ¿õ çãàäóº, ïðèñòðîþºòüñÿ â ¿õ ÷åñòü ïèøíî ³ îæèâëÿº
¿õ, äî âîäè çàêëÿòèõ, ìîëîäå÷èìè, ïðèìàí÷èâèìè ñï³âàìè, çà ùî âîíè
çàéìàþòüñÿ ¿õ äîëåþ, ðîçêðèâàþ÷è ¿¿ ïåðåä ä³âî÷îþ äóøåþ ð³çíèìè ïîä³ÿìè,
çðîçóì³ëèìè ëèø ä³â÷àòàì, àáî ÷óäíèìè ñíàìè, ùî âêàçóòü íà áóäó÷í³ñòü.
***
Ä³â÷àòà óñòàâëÿþòüñÿ âðåøò³ ïî âïîäîá³ ³ âîë³ êîæäî¿ íà îá³áðàíèõ
ì³ñöÿõ ³, ñï³âàþ÷è, êèäàþòü ç ãîëîâè îäíà ïî äðóã³é ïèøí³ â³íêè ç ñòð³÷êàìè,
ÿêèìè ïðèñòðî¿ëèñÿ ñüîãî âå÷îðà, íà áëèñêó÷ó âîäó – ³ æäóòü.
Êîëè óïàâ ïåðøèé â³íîê íà âîäó, ïî÷óâñÿ ïåðøèé ãîëîñ:
Ãåé, íà ²âàíà, ãåé íà Êóïàëà, ãåé, ãåé, ãåé!
Êðàñíà ä³â÷èíà äîë³ øóêàëà, ãåé, ãåé, ãåé!
Öâ³òêè çáèðàëà, â³íî÷îê âèëà,
Äîë³ âîäîþ éîãî ïóñòèëà.
Äðóãèé ãîëîñ:
Ïîïëèíü, â³íî÷êó, ïî áëèñêó÷³é õâèë³,
Ïîïëèíü ï³ä õàòó, äå æèâå ìèëèé.
Ïîïëèâ â³íî÷îê äîë³ âîäîþ,
Ñåðöå ä³â÷èíè çàáðàâ ç ñîáîþ.
Òðåò³é ãîëîñ:
Íà çàð³íî÷êó çìàðí³â ïîâîë³,
Íå äàâ Êóïàëî ä³â÷èí³ äîë³.
Ãåé, íà ²âàíà, ãåé, íà Êóïàëà
Ä³â÷à âî ï³âí³÷ ç³ëëÿ êîïàëà;
Â ï³âí³÷ êîïàëà, â ï³âí³÷ âàðèëà,
À äî ñõ³ä ñîíöÿ âæå îòðó¿ëà...
Â³äòàê ãëÿäÿòü âñ³ ä³â÷àòà íà âåñåë³ õâèë³, êóäè ³ ÿê íåñóòü âîíè â³íêè.
Ïîíåñóòü ¿õ äàëåêî ÷è áëèçüêî? Äî ìèëîãî ÷è äî ÷óæîãî? Íà ÿê³ì ì³ñö³
áåðåãà ñïèíÿòüñÿ? ² òóò æå â ò³ì ñåë³? ×è, ìîæå, ðîç³ðâóòü ¿õ äèêîþ ãðîþ
â äð³áí³ êóñí³, íå äîí³ñøè ö³ëèìè, äå ñóäüáà ïðèçíà÷èëà?..
Îëüãà Êîáèëÿíñüêà
1
Ðîçñòðëþâàòè – ðîçêèäàòè.
178
• Ïðî ÿêèé çâè÷àé óêðà¿íñüêîãî ä³âîöòâà íà ²âàíà Êóïàëà âè ä³çíàëèñÿ
ç öüîãî òâîðó?
• Îïèø³òü óñíî ð³÷êó. Ùî â öüîìó ïåéçàæ³ âèäàºòüñÿ âàì íåçâè÷àé-
íèì, íàâ³òü ìîòîðîøíèì?
• ßêèé íàðîäíèé çâè÷àé òà îáðÿäè é ï³ñí³, ùî ñóïðîâîäèëè ¿õ, îïèñàëà
ïèñüìåííèöÿ?
• ×èì ñïîäîáàâñÿ âàì öåé òâ³ð?
Çàæèíêîâi ïiñíi
Ó ïåðøèé äåíü æíèâ ðàíåíüêî æåíö³, îäÿãíåí³ â ÷èñòó îäåæó, âèðóøàëè â
ïîëå. Íàäõîäèëà óðî÷èñòa ìèòü – çàæèíêè. Ãîñïîäàð ñòàâàâ îáëè÷÷ÿì äî
ñõîäó ñîíöÿ ³ øàíîáëèâî çí³ìàâ øàïêó. Ãîñïîäèíÿ çàõîïëþâàëà â æìåíþ
ïó÷îê ñòåáåë, ñòèíàëà ¿õ ³ êëàëà íà ïåðøèé ñí³ï (íà Ñâÿò-Âe÷³ð öüîìó ñíîïîâ³
ñóäèëàñÿ íàéâèùà ÷åñòü – ñòîÿòè íà ïîêóò³ â ñâ³òëèö³). Òóò æå òèõî çðèíàëà
ï³ñíÿ, ëèíóëà íàä íèâîþ ³ çàâìèðàëà â ñèí³é äàëèí³.
Òàêèìè ìàã³÷íèìè ä³ÿìè ³ âèùèì ñëîâîì õë³áîðîáè íàìàãàëèñÿ çàäîáðèòè
òàºìíè÷³ ñèëè ïðèðîäè, ùîá, çàæàâøè â «äîáðèé ÷àñ», ùàñëèâî çàâåðøèòè
æíèâà.
Ó çàæèíêîâèõ ï³ñíÿõ áàæàëè ðàä³ñíèõ ³ ëåãêèõ æíèâ, ïðîðîêóâàëè äîáðèé
óðîæàé, ñï³âàëè õâàëó ïåðøîìó ñíîïîâ³.
Îé ïàíî÷êó
Íàø, íàø,
Äà çàâåäè
Íàñ, íàñ
Òà é ó äîáðèé
×àñ!
ÏÎÌÎÆÈ ÍÀÌ, ÁÎÆÅ, ÍÈÂÓ ÏÎÆÀÒÈ

Ïîìîæè íàì Áîæå, íèâó ïîæàòè,
Íèâó ïîæàòè, ó êîïè ñêëàñòè,
Ó êîïè ñêëàñòè, êîïè ïîâîçèòè,
Êîïè ïîâîçèòè ç ïîëÿ äî îáîðè,
Ç îáîðè äî ñòîäîëè, ç ñòîäîëè äî êîìîðè,
Ç çîëîòî¿ íèâè â ùàñëèâó ãîäèíó.
• ßê ïî÷èíàëèñÿ æíèâà?
• Ïðî ùî ñï³âàëè ó çàæèíêîâèõ
ï³ñíÿõ?
• ßê³ õóäîæí³ çàñîáè âæèòî ó çàæèíêîâèõ ï³ñíÿõ?
Çâè÷à¿ òà â³ðóâàííÿ õë³áîðîá³â íà æíèâàõ ç îáðÿäîâèõ ï³ñåíü ãóñòî âèñ³ÿëèñü

â ë³òåðàòóðíó íèâó.
Ó òâîðàõ ïèñüìåííèêè îïèñóþòü íàðîäí³ çâè÷à¿ æíèâóâàííÿ, îáðÿäè,
âèêîðèñòîâóþ÷è áàãàòó óñíó íàðîäíó òâîð÷³ñòü.
179
ÕÎÄÈÒÜ Â²ÒÅÐ ÏÎ ÆÈÒ²
Õîäèòü â³òåð ïî æèò³, Ò³ ñï³âó÷³¿ ïòàõè.
Ìîâ ãîñïîäàð, ñïðîêâîëó, Äàé íàì ñï³òè, íàâèñíóòü,
Êîëîñî÷êè íàëèò³ Ñòåáëî ëóêîì íàì ãíåòüñÿ,
Ñòèõà õèëèòü äîäîëó. Àæ ñåðïè òóò çàáëèñíóòü,
² øåïî÷å êîëîññÿ: Æíèâíà ï³ñíÿ ïîëëºòüñÿ.
«Â³òðå-áðàòå, äàé âåäðà,
Ùîá íàì ö³ëî âäàëîñÿ Äàé íà êîïè ïîãîäó
Äîñòîÿòè äî Ïåòðà. ² ïîãîäó íà ñïðÿòîê,
Ïðîãàíÿé òè áîêàìè Ùîá â ñåëÿíñüêó ãîñïîäó
Ãðàäîâ³¿ íàâàëè, Ââ³éøëà âò³õà é äîñòàòîê».
Ùîá íå ñòåðëèñü íàä íàìè, Õîäèòü â³òåð ïî æèò³,
Ùîá ìè ìàðíî íå âïàëè. Ìîâ ãîñïîäàð, ñïðîêâîëó,
Îòðÿñàé ç íàñ ùîäíèíè Êîëîñî÷êè íàëèò³
Ïàæåðëèâ³ êîìàõè, Ñòèõà õèëèòü äîäîëó.
Õàé ãîäóþòüñÿ íèìè
²âàí Ôðàíêî
• Ðîçêàæ³òü, ÷îãî ïðîñèëè êîëîñî÷êè ó â³òðó.
• Çíàéä³òü ðÿäêè, ó ÿêèõ ãîâîðèòüñÿ ïðî òå, ùî äîñòàòîê ñåëÿíèíà
çàëåæèòü â³ä äîáðîãî óðîæàþ.
• ×îìó ïîåò êàæå: «Õîäèòü â³òåð ïî æèò³»? ßê âè ðîçóì³ºòå öåé îáðàçíèé
âèñë³â? ßêèé öå õóäîæí³é çàñ³á?
ÐÀÍÎÊ Ó ÆÍÈÂÀ
(Óðèâîê ç îïîâ³äàííÿ «Ëåñèøèíà ÷åëÿäü»)
Ïðå÷óäîâèé ë³òí³é ðàíîê. Ó õîëîäí³ì, ëåãåíüê³ì â³òð³ ëåäâå-ëåäâå
ëåë³ºòüñÿ øèðîêèé ëàí æèòà. Æèòî ìîâ çîëîòî. Êîëîññÿ, íà÷å ïðàíèêè, àæ
ïîõèëèëîñÿ ï³ä âàãîþ çåðíà òà ïåðëîâèõ êðàïåëü ðîñè, ùî ïîçâèñàëà ç êîæíî¿
ñòåáëèíè. Ñòåáëà ñòîÿòü âèñîê³ òà ð³âí³, æîâò³ ³ ãëàäê³ ì³æ çåëåíèì ëèñòÿì
ïîâ³éêè, ïîëåòèö³, îñåòó òà ³íøîãî áóð’ÿíó, ùî ñòåëèòüñÿ ñïîäîì. Äå-íå-äå
âèäí³ºòüñÿ ç-ïîñåðåä òîãî çîëîòîãî, øóìëèâîãî òà ïàõó÷îãî ìîðÿ ñèíº, ÷àðóþ÷å
îêî áëàâàòó, àáî êâ³òêà êóêîëþ, àáî ä³âî÷å ïàëåí³þ÷å ëèöå ïîëüîâîãî ìàêó.
Ç³éøëî ñîíöå. Çàöâ³ðêîòàëè ñâåðùêè íà âñ³ëÿê³ ëàäè, çàáðèí³ëè âåëèê³
ïîëüîâ³ ìóõè, çàòð³ïîòàëèñÿ áàðâèñò³ ìîòèë³ ïîíàä êîëîñèñòèì ìîðåì.
Ïðèðîäà îæèëà. Â³òåð ïîäóâ ñèëüí³øå, ïîäóâ òåïëîì ç³ ñòîðîíè ë³ñó ³ çà÷àâ
ñòðÿñàòè ñð³áíó ðîñó ç òðàâ ³ öâ³ò³â.
Ó ñåë³ ï³äíÿâñÿ ãàì³ð, çàêèï³ëî æèòòÿì. Âèã³í çàïåñòð³âñÿ â³ä õóäîáè,
ÿêó ãíàëè íà ïàøó. Çà õóäîáîþ éøëè çàñïàí³ òà íåìèò³ ïàñòóõè. Äåêîòð³
ëèøåíü, ÿê³ âñï³ëè âæå é ïîñí³äàòè, ñï³âàëè âåñåëî, ãîéêàëè òà âèëÿñêóâàëè
áàòîãàìè, æåíó÷è ñâ³é òîâàð.
Ïðèéøëè íà ì³ñöå. Àííà âèáðàëà ì³ñöå íà ìåæ³, äå ñêëàëà ïîëóäåíîê.
Ëåñèøèíà íèâêà áóëà ø³ñòü çàãîí³â çàøèðîêà. Òðè ¿õ çà äåíü ìîãëè ¿¿
íàáåçïå÷íî âïîðàòè.
Ïîñòàâàëè.
– Ãîñïîäè, ïîìàãàé! – ñêàçàëà Ëåñèõà ³ ïåðøà óæàëà æì³íêó ñï³ëîãî,
êîëîñèñòîãî æèòà, ïåðøà çðîáèëà ïåðåâåñëî, çâ’ÿçàëà ñíîïîê ³ â³äñòàâèëà
éîãî íàá³ê. Òî ïåðâà÷îê, â³í íà óðîæàé çíà÷èòü.
180
– Àíó, äî ðîáîòè! – ïðîìîâèëà çíîâ. ² òðè æ³íî÷³ ãîëîâè ñõèëèëèñÿ äî
çåìë³, ðóì’ÿí³þ÷è. Â ðóêàõ çàáëèñêîò³ëè ñåðïè, çàõðóñò³ëè òâåðä³ ñòåáëà
æèòà, ï³äòèíàí³ áëèñêó÷èì çóá÷àñòèì çàë³çîì. Æìåíÿ çà æìåíåþ ïàäå íà
çåìëþ. Ãàðíèì ïðîòÿãëèì ëóêîì ïåðåìèêàþòü æåíö³ íàæàòó æì³íêó ïîíàä
ãîëîâîþ çà ñåáå ³ êëàäóòü íà ñòåðí³. ×àñ â³ä ÷àñó îäíà âèïðÿìèòüñÿ, âèìêíå
æì³íêó æèòà, ñòðÿñå ç ïàøíèñòîãî áóð’ÿíó, ðîçä³ëèòü íàäâîº, ñêðóòèòü
ïåðåâåñëî ³ ïðîñòðå éîãî íà ñâ³æ³é, ïàõó÷³é ñòåðí³. Ñâåðùêè, æóêè ³ âñÿêà
êîìàøíÿ óò³êàº ïîïåðåä ñåðïàìè. ×àñàìè é çëÿêàíà ñ³ðà ìèø âèñìèêíåòüñÿ
ç³ ñâîº¿ íîðè, ïåðåá³æèòü ïîï³ä íîãè æåí÷èñ³ òà é çíîâ ïîâçíå â ÿìêó.
Ðàíî, çà õîëîäó, ç ðîñîþ äîáðå æàòè. Õðóï – õðóï, õðóï – õðóï... Ëèø
ò³ëüêè âñüîãî ³ ÷óòè òà øåëåñò ñêëàäàíîãî â ñíîïè æèòà.
...Óæå ñîíöå ãåòü-ãåòü ï³ä³éøëî. Æèòî êëàëîñÿ íà ïîì³òü òà âñòåëþâàëî
øèðîê³ çàãîíè. Âæå íàø³ òðè æåí÷èõè ïîïîëóäíóâàëè ³, íå ñïî÷èâàþ÷è,
âçÿëèñÿ çíîâ çà ä³ëî. Ñîíöå æàðèëî, ç ëèöü êîòèâñÿ ï³ò. Ñâåðùêè öâ³ðêàëè
ãîëîñíî òà ïðîíèçëèâî. Çäàâàëîñÿ, ùî ¿õ ãîëîñ ëóíàº äåñü ãëèáîêî ï³ä çåìëåþ
³ âïàäàº äî âóõà, ìîâ îñòðèé êðåì³ííèé ï³ñîê. Îêð³ì ñâåðùê³â, óñå çàòèõëî,
âñå ïîõîâàëîñÿ â ò³íü ïåðåä ïàëþùèì ñîíÿ÷íèì ïðîì³ííÿì.
²âàí Ôðàíêî
• Íàìàëþéòå ñëîâàìè ë³òí³é ðàíîê ó æíèâà çà òàêèì ïëàíîì:
a) Ó ïîë³:
– øèðîêèé ëàí æèòà;
– êîëîññÿ;
– ñòåáëà æèòà;
– êâ³òè.
á) Îæèëà ïðèðîäà. ßê³ çâóêè âè ïî÷óëè?
â) Ó ñåë³:
– ïàñòóõè æåíóòü õóäîáó;
– æåíö³ éäóòü ó ïîëå.
ã) Ïðàöÿ íà íèâ³.
• ×è äîâîäèëîñü âàì ë³òí³ì ðàíêîì ó æíèâà ïîáóâàòè ó ïîë³? Ùî âàì
çàïàì’ÿòàëîñÿ ç òîãî ðàíêó?
• Ï³äãîòóéòåñÿ äî óñíîãî ïåðåêàçó «Ðàíîê ó æíèâà».
ÏÅÐØÈÉ ÑÍ²Ï
(Óðèâîê ç ïîâ³ñò³ «Ùåäðèé âå÷³ð»)
...Îñü ³ íàøà ñ³íîæàòü; âîíà òóëèòüñÿ äî ð³÷å÷êè, çà ÿêîþ ïî÷èíàþòüñÿ
ëóãè ñóñ³äíüîãî ñåëà, îòîãî, ùî ó â³éíó áóëî ñïàëåíå âùåíò. Çà ð³÷å÷êîþ
ãîðèòü âîãîíü, á³ëÿ íüîãî ñàìîò³º ïîñòàòü í³÷ë³æàíèíà.
– ×óºø, ÿê çàïàõëî êóëåøåì? – êàæå òàòî, ïóòàþ÷è Îáì³ííó. – Òè,
Ìèõàéëèêó, äå õî÷åø ñïàòè: íà âîç³ ÷è ï³ä ñò³æêîì?
– Äå ñêàæåòå.
– ß æ òîá³, ÿê æåíöåâ³, äàþ âèá³ð.
– Êðàùå êëàä³òü íà ñò³æîê.
– Ùîá çâèñîêà ïàäàòè, à íèçüêî îõàòè? Õòî æ òîä³ çàâòðà áóäå íàì
æèòî æàòè?
181
– Òîä³ êëàä³òü ï³ä ñò³æîê.
– Òîá³ ñ³íà âñìèêàòè?
– ß ñàì.
– Õàçÿéñüêà äèòèíà, – ï³äñì³þºòüñÿ òàòî, ï³äõîäèòü äî âîçà é îáîìà
ðóêàìè ï³äõîïëþº ìåíå, âæå íàï³âñîííîãî. – Ó òåáå é ñïðàâä³ íîãè – ìîâ
äåðåâëÿ÷÷ÿ.
– Í³÷îãî, òàê ñêîð³øå ³ òàíöþðèñòîì, ³ ëþäèíîþ ñòàíåø, – ïîâòîðþþ
áàòüêîâ³, à â³í ïðèòóëÿº ìåíå äî ãðóäåé, êàæå, ùî ÿ ñòàâ ÿçèêàíåì, ³
íàòðóøóº íà ìîãî ÷óáà ñì³õ...
Ìè óäâîõ íàñìèêàëè ñ³íà, ðîçñòåëèëè éîãî á³ëÿ ñò³æêà, à òàòî ïîêðèâ
öþ ïîñò³ëü êèðåºþ1, ò³ºþ ñàìîþ, ó ÿê³é ìåíå, áîñîãî, íîñèâ äî øêîëè...
Ùå ñîíöå ò³ëüêè-ò³ëüêè ï³äâåëî ñâ³é â³íåöü, ùå ñèçî ³ ñèíüî òóìà-
íèëèñü ðîñè, êîëè ìåíå ðîçáóäèâ òàòo:
– Âìèâàéñÿ, Ìèõàéëèêó, òà é ïî¿äåìî æàòè.
– ß çàðàç. À äå æ ä³ä Êîðí³é?
– Â³í óæå, ìàáóòü, ïåðøèé ñí³ï çâ’ÿçàâ.
– ×îãî æ âè ìåíå ðàí³øå íå çáóäèëè?
Òàòî ñóìíî óñì³õíóâñÿ.
– Æàë³â, äèòèíî, áî õòî òåáå ïîò³ì, ÿê îäêîòèøñÿ îä íàñ, ïîæàë³º ó
ñâ³ò³?
– Îé òàòî÷êó...
– Á³æè, á³æè âìèâàéñÿ. Ìàìà âæå, äèâèñÿ, øëÿõîì íà ïîëå éäå.
Ìè ïðè¿õàëè íà ñâîþ äåñÿòèíó òðîõè ï³çí³øå çà ìàò³ð. Âîíà ç âóçëèêîì
ó ðóö³, ç ñåðïàìè íà ïëå÷³ âæå ñòîÿëà á³ëÿ æèòà é âèãëÿäàëà íàñ.
– Ãàðíèõ ìàþ ñîá³ æåíö³â, – íà÷å äîê³ðëèâî ïîõèòàëà ãîëîâîþ, çíÿëà
ñåðïè ç ïëå÷à, ðîçãîðíóëà ï³ëî÷êó. – Áåðè, Ìèõàéëèêó, ñâîãî.
² ðàä³ñòü, ³ îñòðàõ çíîâó îõîïëþþòü ìåíå.
– Ïîãëÿíü íà ñõ³ä ñîíöÿ ³ ïî÷èíàé íà ùàñòÿ æàòè.
Îñü ÿ íàáèðàþ ïîâí³ î÷³ ñîíöÿ, ïåðåãèíàþñÿ, áåðó ïåðøó æìåíþ æèòà,
íà ÿêîìó ùå ñïëÿòü ïóï’ÿíêè áåð³çêè, øàðõ ñåðïîì – ³ êëàäó íà ð³â.
– Á³ëüøå, á³ëüøå íàãèíàé ñòåáëî, ùîá íå ïîð³çàòèñü, – êàæå ïîçàäó
òàòî, ÿêèé óæå âñòèã ñïóòàòè Îáì³ííó.
ß òàê ³ ðîáëþ, ÿê ðàäèòü òàòî, à â³ä õâèëþâàííÿ ìåíå àæ êèäàº â æàð.
– Îñü ³ äî÷åêàëèñÿ æåí÷èêà ñîá³, – ï³äõîïëþº ìåíå ìàòè é ñàìà
ïðèïàäàº äî ðîñèñòî¿ íèâè.
¯¿ ïîõâàëà ï³äáàäüîðþº ìåíå, ÿ âæå â³ëüí³øå ïî÷èíàþ îðóäóâàòè
ñåðïîì, â³ëüí³øå âèâîäæó ïåðåïëåòåíå áåðåçêîþ ñòåáëî. Îñü óæå é ï³ò
îáðîøóº ÷îëî, âèòèðàþ éîãî ðóêàâîì, îäíó ìèòü ìèëóþñÿ áëàêèòíèìè
êîñàðèêàìè, ùî ïðèùóëèëèñü á³ëÿ ñàìî¿ çåìë³, – ³ çíîâó çà ðîáîòó.
– Åãå, òà òåáå, ãëÿäè, é êîíåì íå çäîæåíåø, – îçèâàºòüñÿ òàòî. – Íå
ïîñï³øàé òàê, – äåíü ³ ñüîãîäí³ âåëèêèé. Îñü õîäè ñþäè.
Ðîçãèíàþ ñïèíó, à ñîíöå á’º ìåí³ ó â³÷³, à òàòî é ìàìà äèâëÿòüñÿ íà ìå-
íå, ïîñì³õàþòüñÿ, ³ ÿ íå çíàþ, ÷è âîíè ï³äñì³þþòüñÿ, ÷è ëþáóþòüñÿ ìíîþ.
– Àíó, ñêëàäàé, ùî íàæàâ, – êàæå òàòî, – ³ ãàðíåíüêî ð³âíÿé. – Íàæàòå
ìíîþ â³í îïåð³çóº ïåðåâåñëîì, âèéìàº ç-çà ïîÿñà þðîê, çâ’ÿçóº ñí³ï ³ ñòàâèòü
éîãî ãóçèðåì íà ñòåðíþ. – Îñü, Ìèõàéëèêó, òâ³é ïåðøèé ñí³ï, ïåðøèé
õë³á, – ùå é ðóêîþ ïîâîäèòü ïî ñòåáëàõ ñíîïà. – Çàïàì’ÿòàºø éîãî?
1
Êèðÿ – âåðõíié îäÿã.
182
– ßê æå éîãî çàïàì’ÿòàòè?
– À òè çà ïåðåâåñëî êîñàðèêè ÷è ïåòð³â áàò³ã çàñóíü. Òîä³ ìè òâ³é ñí³ï
íà Ñâÿò-Âå÷³ð íà ïîêóò³ ïîñòàâèìî.
– Å? – íå çíàþ, ùî ñêàçàòè, áî ñòðàõ îñòåð³ãàþñÿ, ÷è íå êåïêóº òàòî.
² âñå îäíî òàê ìåí³ õîðîøå äèâèòèñÿ íà ñâîãî ñíîïà, íà÷å â³í ³ç ñàìîãî
çîëîòà âèëèòèé.
Çà öèì ñíîïîì ï³øëè ³íø³, ³, êîëè ¿õ ñòàëî äåâ’ÿòü, ï³ò çîâñ³ì îá’þøèâ
ìåíå, à â êðèæ³ ïðîñî÷èâñÿ âîãîíü. Âîíî á ³ â³äïî÷èòè íå çàâàäèëî, àëå
æ ñîðîìíî. ² â öåé ÷àñ äî ìåíå îá³çâàâñÿ òàòî:
– Ìèõàéëèêó, ÷è íå çá³ãàºø äî êðèíè÷êè ïî âîäó?
– Ïî âîäó? – ñïî÷àòêó çðàä³â, à äàë³ çäèâóâàâñÿ, áî ùå õâèëüêó òîìó
áóëî ï³âãëå÷èêà âîäè. – Õ³áà âèïèëè âñþ?
– Òà âîíà íàãð³ëàñü, ³ ÿ âèëèâ ¿¿. Ïðèíåñè ñâ³æåíüêî¿, ³ íå ç øëÿõó,
à ç äîëèíêè.
– Òàê öå æ äàëå÷åíüêî.
– Çàòå âîäà ñìà÷íà!
ß áåðó ç òàòîâèõ ðóê ïîëèâ’ÿíèé ãëå÷èê, ñòåðíÿìè âèõîäæó íà äîðîãó,
à äàë³ æèòàìè, òà ïøåíèöÿìè, òà â³âcàìè á³æó íà äîëèíó, äå òàê ïðèíàäíî
âèìë³âàþòü íà ñîíö³ ï³äêó÷åðÿâëåí³ âåðáè ³ ñòèõåíüêà ïîïèñêóº ï³ä íîãàìè
âîëîãà çåìëÿ. ² òàê ìåí³ õî÷åòüñÿ êîãîñü çóñòð³òè, ðîçêàçàòè, ùî ÿ âæå íå
ÿêèéñü òàì ïàñòóøîê, à æíåöü. Àëå íàâêîëî í³ ëÿëå÷êè, âñ³ æíèâóþòü
ó ïîë³, – òåïåð³øí³é äåíü ãîäóº ð³ê. ² í³êîìó ïîõâàëèòèñü ìåí³, áî íå áóäåø
ùîñü êàçàòè îí ò³é áóëüêàò³é æàáö³, ùî ðîç÷åï³ðèëàñü íà âîä³ é íàçáèðóº
íà øèðîê³ ãóáè ïðåçèðñòâî äî âñüîãî, ùî íå òðèìàºòüñÿ âîäè... ² ÷îãî á
öå êîìóñü íå ïðèéòè ñþäè, íå ñïèòàòè, ÿê ÿ æèâó ³ ùî ÿ ðîáëþ òåïåð?
ß ëÿãàþ íà çåìëþ á³ëÿ êðèíè÷êè, íàáèðàþ ïîâíèé ãëåê âîäè, ñòàâëþ
éîãî â òðàâó, à ñàì ïðèäèâëÿþñü äî íåáà, äî âîäè, äî ïàâèíèõ â³÷îê, ùî
çàöâ³ëè â ñòðóìêó, ³ äóìàþ: ÷è ñïðîñòà, ÷è íåñïðîñòà ïîñëàâ ìåíå òàòî
íà äîëèíó? Íàïåâíå, òàêè ïîæàë³â ìàëîãî. Òîìó íå áóäó áàðèòèñÿ á³ëÿ
êðèíè÷êè.
À ï³ä³ ìíîþ çåìëÿ òàêà ñâ³æà, òàêà ì’ÿêà, ìîâ êîëèñêà, à íàä³ ìíîþ
íåáî òàêå ñèíº, òàêå ëàñêàâå, à çà âåðáàìè ïðè÷à¿ëàñÿ äð³ìîòà ³ øåïî÷å:
„Çàñíè ñîá³, çàñíè ñîá³...” ×è æ âîäà æåáîíèòü êîëèñêîâó? Å, íå áóäå ïî-
òâîºìó! ß ï³äâîæóñÿ, áåðó ç çåìë³ â ãðóäè òðîõè ïðîõîëîäè, äî ãðóäåé
ïðèòóëÿþ ãëåê ³ ïîâàãîì ³äó ðîáèòè ä³ëå÷êî. À íà äîëèíö³ ³ íà ñòåæö³
çíîâó í³ ëÿëå÷êè, ò³ëüêè æèòî ïîêðèâàº ìåíå ç ãîëîâîþ, ò³ëüêè ñîíöå
êð³çü æèòíþ äð³ìîòó íàêóïóº ìåíå ïðîì³ííÿì ³ ò³íÿìè.
² ñëàâíî-ñëàâíî éòè ìåí³ ì³æ æèòàìè äî æèòà. Ùî íå êàæ³òü, à âæå
³íàêøå ïî÷óâàºø ñåáå, êîëè ñòàºø æåíöåì!..
Ìèõàéëî Ñòåëüìàõ
• Ðîçêàæ³òü ïðî òå, ÿê Ìèõàéëèê ñòàâ æåíöåì.
• ßêèìè ïî÷óòòÿìè ñïîâíèâñÿ õëîï÷èê, êîëè íàæàâ ïåðøèé ñí³ï? ×îìó
éîìó áóëî ðàä³ñíî íà äóø³?
• ßê âè ðîçóì³ºòå âèñë³â: «Òåïåð³øí³é äåíü ãîäóº ð³ê»?
• Çíàéä³òü ïåéçàæ ó ïðî÷èòàíîìó òâîð³. Ùî â³í äîïîìàãàº íàì êðàùå
óÿâèòè?
• Ñêëàä³òü ïëàí öüîãî óðèâêà ³ íàïèø³òü ïåðåêàç «Ïåðøèé ñí³ï Ìèõàéëèêà».
183
Æíèâàðñüêi ïiñíi
Æíèâà. Â³ä çîð³ äî çîð³ íà óêðà¿íñüêèõ íèâàõ êðåñàëè ñåðïè, äçâåí³ëè êîñè,
ðÿäêàìè ëÿãàëè ñíîïè, âèðîñòàëè ï³âêîïè. Æåíö³ éøëè â ïîëå ³ ïîâåðòàëèñÿ
äîäîìó ç ï³ñíÿìè. Ñï³â çâåñåëÿâ äóøó, çí³ìàâ óòîìó, äîäàâàâ ñíàãè. Öå
áóëè âëàñíå æíèâàðñüê³ ï³ñí³, ó ÿêèõ îñï³âóâàëàñÿ çåìëÿ-ãîäóâàëüíèöÿ,
ñòîñóíêè ì³æ ãîñïîäàðÿìè ³ æåíöÿìè, ïðîñëàâëÿëèñü íàéêðàù³ æåíö³,
âèñì³þâàëèñü íåðîáè, ò³, êîãî «ñîíöå ïå÷å, ñòåðíÿ êîëå», óñëàâëþâàëàñü,
ïîåòèçóâàëàñü òÿæêà, àëå ìèëà ñåðöþ ïðàöÿ, ñåëÿíñüêà äîëÿ. Áóëè ñåðåä
íèõ ³ çîâñ³ì ñóìí³, âîíè âèðàæàëè íàñòð³é æåíö³â, ùî äóæå ñòîìèëèñÿ, ùî
ç íåòåðï³ííÿì î÷³êóþòü çàâåðøåííÿ ïðàö³ («Îé ó ïîë³ êðèíè÷åíüêà», «À ó
÷óæîãî ïàíà» òà ³íø.).
Îñîáëèâîñòÿìè, õàðàêòåðíèìè äëÿ óñ³õ æíèâíèõ ï³ñåíü, º âæèâàííÿ ñë³â ç
ïåñòëèâèìè ³ çäð³áí³ëèìè ñóô³êñàìè (-åíüê-, -îíüê-, -ê-, -åñåíüê-): íèâêà,
êðèíè÷åíüêà, ðó÷åíüêè; íàÿâí³ñòü ïîñò³éíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü – æåíö³ ìîëîä³,
ñåðïè çîëîò³, ÿñíå ñîíå÷êî ³ ò.ä.
ÄÀ ÂÆÅ ÑÎÍÖÅ ÊÎÒÈÒÜÑß

Äà âæå ñîíöå êîòèòüñÿ, Îé ÷àñ ³ äàâíî,
Íàì äîäîìó õî÷åòüñÿ, À ìè íå éäåìî,
Îé ÷àñ ³ ïîðà Ïðèêàçó æäåìî
Íàì äî êóðåíÿ. Îä ïàíà ñâîãî.
ÒÀÌ Ó ÏÎË² ÊÐÈÍÈ×ÅÍÜÊÀ

Òàì ó ïîë³ êðèíè÷åíüêà,
Íàâêîëî ïøåíè÷åíüêà.
Òàì æåí÷èêè æàëè,
Çîëîò³ ñåðïè ìàëè.
Ñð³áí³¿ þðî÷êè,
Ùî â’ÿçàëè ñíîïî÷êè.
Äîáð³¿ áóëè æåíö³ –
Ä³â÷àòà é ìîëîäèö³.
Ä³â÷àòà – êîñàò³,
À õëîïö³ – âóñàò³,
Ìîëîäèö³ – á³ëîëèö³.
ÎÉ ÂÆÅ ÑÎÍÖÅ ÊÎÒÈÒÜÑß

Îé âæå ñîíöå êîòèòüñÿ,
Íàì îá³äàòü õî÷åòüñÿ.
Îé äàé, ïàíå, äàé
Îá³äàòè íàì!
ßê îá³äàòü íå äàñè,
Òî âæå çàâòðà íå ïðîñè.
ßê ïðèéäåø ïðîõàòè –
Êî÷åðãîþ ç õàòè!..
Íà çàâòðàøí³é äåíü
Ï³äåìî äî ëþäåé.
Òà â ÷óæîãî æ ïàíà
184
Ãîð³ëî÷êó ï’þòü,
Â íàøîãî, ñêóïîãî,
É âîäè íå äàþòü.
Ó ÷óæîãî ïàíà
¯äÿòü êàëà÷³,
Â íàøîãî, ñêóïîãî,
Ùå é õë³á ó ïå÷³.
ÊÎÑÀÐ²
Ùå ðîñà ç æèò³â íå ñïàëà,
Ìè âçÿëè áðóñêè é êëåïàëà
² ç çîð³
Ãîñòðèì êîñè, â ðó÷êó éäåì,
Êîëîñ ï³ä íîãè êëàäåì–
Äî çîð³.
Ïðîéäåì ãîíè1, äðóã³ é òðåò³,
À æèòà, ÿê î÷åðåòè –
Íå ïðîá’ºì;
Òÿãíåì êîñè – òàê áëèùàòü,
Âäàðèì æèòî – àæ áðÿæ÷àòü2, –
Ìè âñå éäåì.
Æîâòå æèòî ïåðåñï³ëî,
Òèì ³ ñïèíó íàäëîìèëî, –
Àæ áîëèòü;
Íóòå æ, íóòå, êîñàð³,
Íåäàëåêî äî çîð³, –
Ïîòÿãí³òü!
Äåíü çàõîäå, ñîíöå ñÿäå,
Êàøîâàð òàãàí3 íàëàäå, –
Íàä îãíåì;
Ñÿäåì ìè äî êàçàíà,
Ïî¿ìî êóë³ø4 äî äíà
É îääèõíåì.
Íà ïîêîñè âïàëè ðîñè,
Íå áðÿæ÷àòü îá æèòî êîñè
Íà ëàíàõ,
² äî ðàííüî¿ çîð³
Ïîçàñíóëè êîñàð³
Íà ñòåðíÿõ.
ßêiâ Ùîãîëiâ
• Â³ä ÷èéîãî ³ìåí³ íàïèñàíèé â³ðø?
• Ðîçêàæ³òü, ñïèðàþ÷èñü íà òåêñò â³ðøà, ïðî äåíü íà æíèâàõ.
• Óÿâ³òü ñåáå íà ì³ñö³ êîñàð³â. ßê çì³íþâàëèñÿ á âàø³ ïî÷óòòÿ ïðîòÿãîì äíÿ?
1
Ãíè – ÷àñòèíà ïîëÿ ïî äîâæèí³.
2
Áðÿæ÷òü – äçâåíiòè, äçåëåí÷àòè.
3
Òàãí – êàçàí.
4
Êóëø – ãóñòà þøêà ç ïøîíà.
185
• Ùî ñï³ëüíîãî ì³æ öèì â³ðøåì ³ æíèâíîþ ï³ñíåþ?
• ßê³ çîðîâ³, ñëóõîâ³, ñìàêîâ³ îáðàçè âèíèêàþòü ó âàñ ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ
â³ðøà?
• ßê³ õóäîæí³ çàñîáè âèêîðèñòîâóº àâòîð ó â³ðø³?
• Ïîä³ë³òü â³ðø íà ÷àñòèíè. Äî îäí³º¿ ç ÷àñòèí íàìàëþéòå ìàëþíîê.
Ïðî ³íòîíàö³þ
Í³ÿêà ðîçìîâà, ðîçïîâ³äü, ÷èòàííÿ íåìîæëèâ³ áåç ³íòîíàö³¿.
²íòîíàö³ÿ – (â³ä ëàò. intono – ãîëîñíî ïðîìîâëÿòè) – öå ñïîñ³á âèìîâè
çâóê³â, ñë³â, ðå÷åíü, ÿêèé äîïîìàãàº ÿñêðàâî ïåðåäàòè ñòàâëåííÿ òîãî, õòî
ãîâîðèòü, äî ïîä³é ³ ëþäåé, ïðî ÿê³ íàïèñàíî ó òâîð³.
²íòîíàö³ºþ ìîæíà ïåðåäàòè ð³çí³ ïî÷óòòÿ ³ íàñòðî¿ ëþäèíè: çàõîïëåííÿ,
çäèâóâàííÿ, æàëü, ëþáîâ, íåíàâèñòü, îñóä, ðàä³ñòü, ñï³â÷óòòÿ, òóãó.
Âèçíà÷èìî ³íòîíàö³þ ó â³ðø³ ß.Ùîãîë³âà «Êîñàð³».
• Ùî íàçèâàºòüñÿ ³íòîíàö³ºþ?
• ßê³ ïî÷óòòÿ ³ íàñòðî¿ ìîæíà ïåðåäàòè ç äîïîìîãîþ ³íòîíàö³¿?
• Âèçíà÷òå ³íòîíàö³þ ó â³ðø³ ß.Ùîãîë³âà «Êîñàð³».
Îáæèíêîâi ïiñíi
Íàéóðî÷èñò³øèé ìîìåíò äëÿ õë³áîðîá³â – îáæèíêè, ìàáóòü, òîìó íàéá³ëüøó
ãðóïó æíèâíèõ ï³ñåíü ñòàíîâëÿòü îáæèíêîâ³. Âîíè ïîâ’ÿçàí³ ç áàãàòüìà
îáðÿäàìè òà çâè÷àÿìè çàê³í÷åííÿ æíèâ.
Äîæèíàâñÿ îñòàíí³é ñí³ï – «îñòàëåöü». Éîãî ïåðåâ’ÿçóâàëè ÷åðâîíîþ
ñòð³÷êîþ ³ ïîò³ì ñâÿòêîâî, ç ï³ñíÿìè íåñëè â ñåëî. Íà ïîë³ ç îñòàíí³õ
íåçæàòèõ ñòåáëèí çàâ’ÿçóâàëè, çàëàìóþ÷è êîëîñêè íà ñõ³ä ñîíöÿ, «áîðîäó».
Çàêîñè÷óâàëè ¿¿ êâ³òàìè ³ ÷åðâîíîþ ñòð³÷êîþ, àáè é «äîëÿ òàê ÷åðâîí³ëà».
Ïîò³ì ñòàðàííî ïðîïîëþâàëè çåìëþ êîëî «áîðîäè», çîðþâàëè ¿¿ ñåðïîì,
çàñ³âàëè âèëóùåíèì çåðíîì, çàâîëî÷óâàëè ðóêàìè, ñêðîïëþâàëè âîäîþ,
êëàëè îêðàºöü õë³áà, äð³áîê ñîë³ ³ âîäó, ïðèìîâëÿþ÷è: «Îöå òîá³, áîðîäà,
õë³á, ñ³ëü ³ âîäà».
Çàâèâàííÿ áîðîäè ïîêëèêàíî áóëî ïîâåðíóòè ñèëó ³ç êîëîññÿ â çåìëþ.
Çàâåðøèâøè æíèâà, æåíö³ êà÷àëèñÿ ïî ñòåðí³, ùîá íå áîë³ëà ñïèíà ³ ëåãêî
æàëîñÿ íàñòóïíîãî ðîêó, ùîá çá³ææÿ íå âèëÿãàëî â³ä âàæêîãî êîëîñó.
²ç ïøåíè÷íèõ àáî æèòí³õ êîëîñê³â ä³â÷àòà ñïë³òàëè â³íîê – ñèìâîë ùåäðîãî
âðîæàþ òà óñï³øíîãî çàâåðøåííÿ æíèâ, äîñòàòêó ³ ùàñòÿ.
Çàêâ³ò÷àíèé ìàêàìè, âîëîøêàìè, êàëèíîþ â³íîê îäÿãàëè íàéêðàù³é æíèö³ –
«êíÿãèí³», ÿêà â ïàð³ ç õëîïöåì, ùî í³ñ «îñòàëåöü», ³øëà ïîïåðåäó âñ³º¿
186
ãðîìàäè æåíö³â äî äâîðó ãîñïîäàðÿ. Ïî äîðîç³ ñïiâàëè ïiñåíü, ó ÿêèõ
âøàíîâóâàëè îáæèíêîâèé âiíîê.
Ïåðåä äâîðîì âiíîê êëàëè íà õëiá àáî ïåðåäàâàëè ãîñïîäàðåâi, ïðîñèëè
çà íüîãî âèêóï i ïî÷àñòóíîê, ÿêèé çàðîáèëè òÿæêîþ ïðàöåþ. Ãîñïîäàð
âiøàâ îáæèíêîâèé âiíîê ó õàòi íà ñòiíi i çáåðiãàâ äî îñåíi, ùîá âèëóùåíèì
ç íüîãî çåðíîì ðîçïî÷àòè ñiâáó îçèìèíè.
Îáæèíêîâi ïiñíi îñïiâóâàëè óðîæàé, ïðàöþ æåíöiâ, âåëè÷àëè ãîñïîäàðÿ i
éîãî ñiì’þ, áàæàëè çäîðîâ’ÿ i äîñòàòêó. Ó íèõ – ãîðäiñòü ïëîäàìè ïðàöi,
õâàëà ñâî¿ì æåíöÿì i ãîñïîäàðÿì òà êíèïèíè ç ñóñiäñüêèõ, ðàäiñòü õëiáîðîáiâ
ç ïðèâîäó ùàñëèâîãî çàâåðøåííÿ æíèâ.
Ê²ÍÅÖÜ ÍÈÂÎÍÜÖ², Ê²ÍÅÖÜ

Ê³íåöü íèâîíüö³, ê³íåöü,
Áóäåìî ïëåñòè â³íåöü.
Òî ç æèòà, òî ç áàðâ³íêó
Íà õîðîøóþ ä³âêó,
Â³íî÷îê çåëåíåíüêèé.
Ãîñïîäàð ìîëîäåíüêèé
Õîäèòü ñîá³ ïî ñ³íÿõ,
Äåðæèòü ðóêè â êèøåíÿõ.
«Æåí÷èêè, ìèë³ ìî¿,
ßê æå âè íå ïîòîìèëèñü?
Ïðîøó ÿ âàñ äî õàòè,
Ñêàæó ÿ âàì ãîð³ëêè äàòè».
«Íàì âå÷åðÿ íå ìèëà,
Áî íàñ íèâà ïîòîìèëà.
Ìè øèðîêî çàéìàëè
² æèòå÷êî äîæèíàëè».
• ßê³ ïî÷óòòÿ æåíö³â ïåðåäàíî â ö³é ï³ñí³?
• ßê ñòàâèòüñÿ äî íèõ ãîñïîäàð? Ïðî÷èòàéòå ðÿäêè, ÿêèìè â³í çóñòð³÷àº
æåíö³â.
ÎÉ ×Èß Æ ÒÎ ÁÎÐÎÄÀ
Îé ÷èÿ æ òî áîðîäà Îé ÷óé, ïàí³, ÷óé,
Ñð³áëîì-çëîòîì îáâèòà? Âå÷åðÿòü ãîòóé!
Îé ÷óé, ïàí³, ÷óé, Ñð³áëîì-çëîòîì îáâèòà,
Âå÷åðÿòü ãîòóé! Êðàñíèì øîâêîì îáøèòà.
Ñð³áëîì-çëîòîì îáâèòà, Îé ÷óé, ïàí³, ÷óé,
Êðàñíèì øîâêîì îáøèòà. Âå÷åðÿòü ãîòóé!
Îé ÷óé, ïàí³, ÷óé, À ÷óæî¿ ïàí³ áîðîäà
Âå÷åðÿòü ãîòóé! Ìî÷àëêîþ îáâèòà.
Íàøî¿ ïàí³ áîðîäà Îé ÷óé, ïàí³, ÷óé,
Ñð³áëîì-çëîòîì îáâèòà. Âå÷åðÿòü ãîòóé!
• Ðîçêàæ³òü ïðî îáðÿä çàâèâàííÿ áîðîäè. Ùî â³í ñèìâîë³çóâàâ?
• ßê³ áàæàííÿ æåíö³â âèñëîâëåí³ â ï³ñíÿõ ïðî «áîðîäó»?
187
ÁÓÂÀÉ, ÍÈÂÎ, ÇÄÎÐÎÂÀ
Áóâàé, íèâî, çäîðîâà. Êîòèòüñÿ â³íîê – ãëàäêî,
ß òåáå ïîáîðîëà. ßê ÷åðâîíåº ÿáêî,
Õâàëèëàñÿ íèâà – Áèòîþ äîðîãîþ
Ñòî ê³ï æèòà çðîäèëà. Äî ãîñïîäàðÿ äî õàòè,
² ùå ñÿ ïîõâàëèëà, ²ç õàòè – äî ñòîäîëè,
Íà â³íî÷îê ïðè÷èíèëà. Ç ñòîäîëè – äî êîìîðè,
Îé íèâî, íèâîíüêî, À ç êîìîðè – íà íèâîíüêó
Âåðíè ìîþ ñèëîíüêó, Â ùàñëèâó ãîäèíîíüêó.
Ïîâåðíè ìîþ ñèëó
Íà äðóãóþ íèâó.
• Ùî ïî÷óâàþòü æåíö³, ïîêèäàþ÷è íèâó?
• ×èì õâàëèòüñÿ íèâà, à ÷èì – æåíö³?
• Ïðî ùî âîíè ïðîñÿòü?
Ëiðè÷íî-æàðòiâëèâi ïiñíi
Æèòíÿ ³ ïøåíè÷íà íèâà äëÿ õë³áîðîáà çàâæäè áóëà ñâÿò³ñòþ. Ç íåþ â³í
ïîâ’ÿçóâàâ óñ³ ñâî¿ áîë³ é ðàäîù³. Ìàáóòü, òîìó îáðàç íèâè çóñòð³÷àºòüñÿ
íàâ³òü ó ï³ñíÿõ, íå ïîâ’ÿçàíèõ ç³ æíèâíèì îáðÿäîì.
ÎÉ Ó ÏÎË² Â²ÒÅÐ Â²ª

Îé ó ïîë³ â³òåð â³º,
²ùå âäîâè÷åíüêà
À òàì âäîâè÷åíüêà
Äîäîìó íå ä³éøëà,
Ïøåíè÷åíüêó ñ³º,
À âæå ëþäè êàæóòü:
Òà ïîñ³ÿâøè, ñòàëà âîëî÷èòè,
«Ïøåíè÷åíüêà ç³éøëà».
À çàâîëî÷èâøè, ñòàëà Áîãà ïðîñèòè:
À ùå âäîâè÷åíüêà
«Îé óðîäè, Áîæå,
Óäîìà íå ñ³ëà,
Öþ ïøåíèöþ ÿðó
À âæå ëþäè êàæóòü:
Ä³òÿì íà ïîò³õó,
«Ïøåíè÷åíüêà ñï³ëà».
Íà âäîâèíó ñëàâó».
ÆÈÒÎ, ÌÀÌÖÞ
Æèòî, ìàìöþ, æèòî, ìàìöþ, Æèòî, ìàìöþ, æèòî, ìàìöþ,
Æèòî íå ïîëîâà... Æèòî, êîëîñî÷êè...
ßê ä³â÷èíó íå ëþáèòè, ßê ä³â÷èíó íå ëþáèòè,
Êîëè ÷îðíîáðîâà? Êîëè êàð³ î÷êè.
Æèòî, ìàìöþ, æèòî, ìàìöþ, Æèòî, ìàìöþ, æèòî, ìàìöþ,
Æèòî íå ïøåíèöÿ... Æèòî íå ÿ÷ì³íêà...
ßê ä³â÷èíó íå ëþáèòè, ßê ä³â÷èíó íå ëþáèòè,
Êîëè ÷åïóðèòüñÿ? Êîëè óêðà¿íêà!
• ×èì çàõîïëþþòü âàñ ö³ ï³ñí³?
• Âèâ÷³òü ¿õ íàïàì’ÿòü, íàâ÷³òüñÿ ãàðíî ñï³âàòè.
188
ÌÀÐ²ß
(Óðèâîê ç òâîðó)
Öåé òâ³ð áóâ íàïèñàíèé ùå òðàã³÷íîãî 1933 ðîêó. Ó íüîìó çìàëüîâàí³
ñòðàõ³òòÿ ãîëîäîìîðó íà ùåäð³é, ïëîäîíîñí³é çåìë³ Óêðà¿íè.
Ìàð³ÿ òà ¿¿ ÷îëîâ³ê Êîðí³é – âîëèíñüê³ ñåëÿíè. Âîíè ñïîâ³äóþòü
ñâÿòèé çàêîí çåìë³, óñòàëåíèé ïëèíîì õë³áîðîáñüêîãî æèòòÿ: ëþäèíà
òâîðèòü õë³á íàñóùíèé, à õë³á – êðàñó ëþäèíè.
***
Íåä³ëüíèì ðàíêîì ïî âåñíÿí³é ñ³âá³, êîëè ï³äðîñòàº ³ ïî÷èíàº
õâèëþâàòè æèòî é ïøåíèöÿ, Êîðí³é çàì³ñòü äî öåðêâè éäå â ïîëå. Äëÿ
íüîãî é òóò ïîâíî Áîãà. Ñòàíü íàâêîë³øêè ³ ìîëèñÿ. Ñîíöå âåëè÷íå ³
â³÷íå, ñîíöå ïîëÿ ³ ñåëà, çâåëîñÿ ç-çà äàëåêèõ îáð³¿â ³ ï³äíîñèòüñÿ ó
âèñî÷³íü. Øèðîêîþ òâåðäîþ õîäîþ âèäçâîíè æàðò³âëèâèõ ñîíÿøíèõ
ïòàõ³â íàä ñîáîþ, ñèëüíèìè ìóæèöüêèìè ãðóäüìè âäèõàº ì³öíèé,
õðóñòàëåâî-ïðîçîðèé ³ ïàõó÷èé âîçäóõ. Íåìà òóò ê³íöÿ. Íåìàº êðàþ.
Â³òåð òåïëèé ³ ì’ÿêèé ïëèâå ³ òîï÷å ïî ëàíàõ á³ë³ õìàðèíêè, í³áè ë³ëå¿
áëàêèòíîãî âåëåòåíñüêîãî ñòàâó, ï³äáàðâëåí³ ëåãêî ñîíöåì, ïëèâóòü ³
äåñü òàì çàïàäàþòü çà ÷îðíó ñò³íó äàëåêîãî äóáîâîãî ë³ñó.
² ÿê íå éòè â òàêó ãîäèíó â ïîëå? ßê íå ëþáèòè éîãî? Ñê³ëüêè òèõ
êîëîñê³â... Áîæå, ñê³ëüêè ¿õ òóò!.. Á³ëüøå, í³æ ç³ð ó íåá³... ² õòî äàâ ¿ì
æèòòÿ? Îí éäå Êîðí³é ç òâåðäèì ïîãëÿäîì ³ øîðñòêîþ äîëîíåþ. Öå â³í
ñ³ÿâ çåðíî. Öå â³í äàâ éîìó çìîãó ðîçóìíî òîðêíóòèñÿ çåìë³, ïóñòèòè
ññàâ÷èêè ó ì’ÿêîòó âåëèêî¿ ïëàíåòè ³ âèðîñòè ó í³æíå, ÷óäåñíå, óâ³í÷àíå
êîëîñîì ñòåáëî.
×åñòü òîá³, Êîðí³þ! Ñàì Áîã ç òîáîþ íåðîçëó÷íî òóò íà ïîëÿõ ç â³òðîì,
ç ïðîñòîðàìè íåáà, ç ñîíöåì! Ñàì Áîã... ² ñê³ëüêè ðàç³â áóâàº, ùî Êîðí³é
áåç í³ÿêî¿ ïðè÷èíè ñòàº, çí³ìàº íîâèé íåä³ëüíèé êàøêåò ³ õðåñòèòüñÿ.
×îãî Êîðí³é õðåñòèòüñÿ? Äî êîãî? Àõ, Êîðí³é íå ñêàæå, ÷îìó â³í
õðåñòèòüñÿ... Õî÷åòüñÿ, ³ âæå... ×óº ðàä³ñòü, ÷óº âåëè÷, ÷óº ïðèñóòí³ñòü
âèùî¿, â³÷íî¿ ñèëè...
Âåðòàºòüñÿ äîäîìó ³ ïî÷óâàº ñåáå, ÿê íà ìîëèòâ³... Ëåãêî, ðàä³ñíî.
***
Òà íåäîâãî ðàþâàëè íà ñâî¿é êðîâí³é çåìë³, ïðèìíîæåí³é ïðàöåþ
ðóê.
Ñêðèâàâëåíà ðåâîëþö³ºþ 1917 ðîêó á³ëüøîâèöüêà äåðæàâà â³äêèíóëà
Áîãà ³ ñâÿò³ñòü õë³áîðîáñüêî¿ ïðàö³. Ñòâîðèëà øòó÷íèé ãîëîäîìîð íà
Óêðà¿í³, ùîá öèì ïîñòàâèòè íàøó Ìàò³ð-ãîäóâàëüíèöþ íà êîë³íà.
***
Æíèâà ùîðîêó ìàëè ñâîþ ïîðó, îñâÿ÷åíó ñâÿòèìè, îâ³ÿíó ï³ñíÿìè...
Öüîãî ðîêó ñï³çíèëèñÿ. Ïîëÿ çëó÷åí³ â îäèí ëàä. Ëþäè çñèïàí³ ó âåëèêó
÷åðåäó. Ïîâçàþòü äå-íå-äå òðàêòîðè, ãèöàþòü ïî íå çãëàäæåíèõ ùå
ìåæàõ.
– Öå æ ìîº áóëî, – ãîâîðèòü äÿäüêî, âêàçóþ÷è íà ïîëå ç³ çðóéíî-
âàíèìè ìåæàìè. – Çà ñòî ë³ò ï³çíàþ...
Ïîâ³ëüíî ïîâçóòü òðàêòîðè, îäèí ïî äðóãîìó, ìîâ ïî ÷åðç³, ïñóþòüñÿ
³ â³äõîäÿòü â ñòîðîíó.
189
À æíèâà ñòàþòü. Çá³ææÿ æîâêíå, á³ë³º ³ ïî÷èíàº êëÿêàòè. Õèòðîîê³
äÿäüêè êóðÿòü ìàõîðêó.
– Ïî÷åêàé, êîëüêè òîá³ â ðåáðà! Íà¿ñèñÿ. Íàì ñï³øèòè í³÷îãî. Âñå îäíî
â³ä ïàéêà íå âòå÷åø, áîäàé ç³ øêóðè ë³ç.
Ç³ ñòîëèö³, ï³âñòîëèö³ ³ äàë³ – á³æàòü íàêàçè:
– Õë³áà! Äàâàé õë³á!
Õë³á ùå íà ïîë³, ó êîëîñêàõ êëÿêàº äî çåìë³. Ïî ïîëÿõ çãðà¿ ÷åðåâàòîãî
âîðîííÿ, â³ä êðàþ äî êðàþ ëóíàþòü ìàòþêè. Íî÷àìè ä³òè ëóùàòü ó ïåëåí³
äîðîãîö³ííå çåðíî ³ íåñóòü ãîëîäíèì áàòüêàì.
«Óêðà¿íà, õëºáà! Äàâàé õëºá!» Òåëåãðàôí³ äðîòè, òåëåôîíí³ äçâ³íêè,
ãîëîñíîìîâíèêè é íàäàâà÷³ – «Õëºáà!» Ïî ñòàíö³ÿõ, ïî ðåäàêö³ÿõ, ïî áþðàõ
óðÿä³â öîêîòÿòü ìàøèíêè, âèñòðî÷óþòü ñòàòèñòèêè, âèñòðî÷óþòü íàêàçè,
âèñòðî÷óþòü íåðâîâî: «Õëºáà, õëºáà ³ õëºáà».
Óêðà¿íà äàëà âàì «õëºáà». Óêðà¿íà êîð÷èòüñÿ ç ãîëîäó êîëãîñï³â,
îáëèâàºòüñÿ ïîòîì, ðèº ñâ³é ÷îðíîçåì ³ âèäèðàº ç çåìë³ «õëºá».
Íå õâàòàº ðóê. Ðèïëÿòü ³ ðîçâàëþþòüñÿ òðàêòîðè. Ç íåç³áðàíèõ ï³ëü
çãàíÿþòü êîëãîñïíèêà, çí³ìàþòü îñòàííüîãî òðàêòîðà ³ ïî÷èíàþòü
ìîëîòèòè.
Áåçêîíå÷í³ ñêèðòè ç³áðàíîãî çá³ææÿ. Íåáî çàòÿãàºòüñÿ ñ³ðîþ ïîâîëîêîþ,
ïîäóâàº â³òåðåöü ³ ïî÷èíàº ïîñ³âàòè äð³áíèé îñ³íí³é äîùèê. À êîëãîñï
ìîëîòèòü. Êîëî ìàøèí ãîðà äîðîãîãî çåðíà. Äîùèê ñ³º, ïîëèâàº éîãî, à
äÿäüêè êóðÿòü ìàõîðêó ³ çàö³ïëþþòü êóëàêè.
– Íà¿ñèñÿ, ïðîêëÿòèé ÷îðòå! Âèë³çå òîá³ áîêîì äàðåìíà ïðàöÿ! – ãóòîðÿòü
³ ñïëüîâóþòü. – Òàêîãî ìàðíîòðàòñòâà ùå ñâ³ò íå áà÷èâ.
– Íó ùî æ... Ñàâºöüêà, çíà÷èòü, âëàñòü. Ùî çàõî÷å, òå é çðîáèòü, –
çàóâàæóº ÿêèéñü ïîñì³øíèê. – Ó íèõ, áà÷èòå, óñå ïî ïëàíó, òüõó! –
âèïëþâàâñÿ, ³ ëåãøå ñòàëî?
– Êîëè á âîíà, òàê Áîã äàâ, ïî ïëàíó ³ íîãè âèòÿãíóëà... Òåæ âëàñòü...
– Ïðèéäå é íà íå¿. ßê íå ïîïóõíåì ç ãîëîäó, äî÷åêàºìîñÿ... Öàð íå òàê
ñòîÿâ, ³ òî ïîëåò³â, ïîëåòèòü ³ öå ñòðàõ³òòÿ...
Óëàñ Ñàì÷óê
• Ïðî÷èòàéòå àáçàö, ÿêèé ïî÷èíàºòüñÿ ñëîâàìè: «I ÿê íå éòè â òàêó
ãîäèíó...» Ïîì³ðêóéòå, ÷îìó Êîðí³é ïî÷óâàº ñåáå, ÿê íà ìîëèòâ³.
• Ñêàæ³òü, ÿêèìè ïîåòè÷íèìè îáðàçàìè çìàëüîâàíî êðàñó ë³òíüî¿
íèâè.
Íàðîäí³ áàéêè òà àíåêäîòè

Áàéêè
ßÊ ÂÎÐÎÍÀ ÄIÑÒÀËÀ IÇ ÇÁÀÍÊÀ ÂÎÄÈ
Äâ³ âîðîíè õîäèëè øóêàòè âîäè, áî ¿ì äóæå õîò³ëîñÿ ïèòè, àëå íå
çíàéøëè í³äå. Íàðåøò³ çíàéøëè äåñü íà êîøàð³ â çáàíêó, òà íå ìîãëè
ä³ñòàòè, áî âîäè áóëî ìàëî. Îäíà âîðîíà ïîëåò³ëà äàë³. Äðóãà âîðîíà ïî÷àëà
äî çáàíêà ìåòàòè êàì³í÷èêè, ùîáè âîäà íàâåðõà âèéøëà, ³ íàïèëàñü.
Íåäàðìà ëþäè êàæóòü: äå íå â³çüìåø ñèëîþ, áåðè óìîì.
190
• Ïîð³âíÿéòå ïîâåä³íêó ãåðî¿â áàéêè. ×îìó, íà âàøó äóìêó, ò³ëüêè îäíà
âîðîíà çíàéøëà ñïîñ³á ä³ñòàòè âîäó ³ç çáàíêà?
• ×èì ìîæíà âèïðàâäàòè ïîâåä³íêó ³íøî¿ âîðîíè?
• Çíàéä³òü ó òåêñò³ ïðèñë³â’ÿ, ïîÿñí³òü éîãî. Ïðèâåä³òü ñâî¿ ïðèêëàäè
ïðèñë³â’¿â ïðî ðîçóì òà âèíàõ³äëèâ³ñòü.
• Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó áàéêè.
ÍÅ ÂÏÓÑÒÈ ÐÀÊÀ Ç ÐÎÒÀ

Ëåò³ëà âîðîíà ïîíàä ìîðåì, äèâèòüñÿ – ë³çå ðàê. Âîíà õàï éîãî òà é
ïîíåñëà ÷åðåç ëèìàí ó ë³ñ, ùîá, ñ³âøè äå-íåáóäü íà ã³ëë³, ãàðíåíüêî
ïîñí³äàòè. Áà÷èòü ðàê, ùî ïðèõîäèòüñÿ ïðîïàäàòè, òà é êàæå âîðîí³:
– Åé, âîðîíî, âîðîíî, çíàâ ÿ òâîãî áàòüêà ³ òâîþ ìàò³ð: ñëàâí³ ëþäè
áóëè!
– Óãó! – êàæå âîðîíà, íå ðîççÿâëÿþ÷è ðîòà.
– ² áðàò³â, ³ ñåñòåð òâî¿õ çíàâ, – êàæå ðàê, – ùî çà äîáð³ ëþäè
áóëè!
– Óãó! –ãóãíèòü âîðîíà, à ðàêà êð³ïåíüêî äåðæèòü.
– Òà âñå õî÷ ³ ãàðí³ ëþäè, – êàæå ðàê, – à òîá³ íå ð³âíÿ. Ìåí³ çäàºòüñÿ,
ùî é íà ñâ³ò³ íåìà ðîçóìí³øî¿ íàä òåáå!
– Åãå! – êðèêíóëà âîðîíà íà âåñü ðîò ³ âïóñòèëà ðàêà â ìîðå.
Îò òèì-òî, ÿê êîãî îäóðÿòü õâàëîþ àáî óëåñëèâîþ ð³÷÷þ, òî ëþäè
êàæóòü:
– Óïóñòèâ ðàêà ç ðîòà.
À ÿê êîãî îñòåð³ãàþòü, òî êàæóòü:
– Ãëÿäè, íå âïóñòè ðàêà ç ðîòà.
• ßê, íà âàøó äóìêó, âîðîíà ñòàâèëàñÿ äî ñâî¿õ áàòüê³â, áðàò³â, ñåñòåð?
Â³äïîâ³äàþ÷è, ïîñèëàéòåñü íà òåêñò.
• ×îìó ðàêîâ³ âäàëîñÿ îáäóðèòè âîðîíó?
• ×îãî íàâ÷àº íàñ öÿ áàéêà? Çíàéä³òü â³äïîâ³äíå ì³ñöå â òåêñò³.
• Ïðî÷èòàéòå áàéêó çà ä³éîâèìè îñîáàìè.
• ßêèõ ëþäåé çîáðàæåíî ó áàéö³ â îáðàçàõ âîðîíè òà ðàêà?
• Ùî á âè ìîãëè ïîðàäèòè âîðîí³?
ÕÂÀËÜÊÓÂÀÒÀ ÌÓÕÀ
Ðàç òÿãíóëè ÷îòèðè âîëèêè òÿæåíüêèé ïëóã âå÷îðîì ç ïîëÿ äîäîìó.
Òÿãíóòü âîíè, òÿãíóòü; àæ íàäë³òàº óïåðòà ìóõà, ñ³äàº ñîá³ ïîâàæíî íà
ð³ã îäíîãî âîëà ³ ¿äå ç íèì ïîìàëåíüêó. Íàäë³òàº òèì ÷àñîì äðóãà ìóõà
³ ïèòàº òóþ, ùî ñèäèòü íà ðîç³ âîëà:
– À òè çâ³äêè ¿äåø, ñåñòðî?
– Ç ïîëÿ, – â³äïîâ³äàº âîíà, – ö³ëèé äåíü îðàëà-ñè ç âîëàìè, àáè
ëþäè ìàëè õë³áà äîñèòü!
Ùî âàðòèé ÷îëîâ³ê, êîòðèé ÷óæîþ ïðàöåþ õâàëèòüñÿ?
• ßêà ëþäèíà ìîæå â÷èíèòè òàê, ÿê â÷èíèëà ìóõà?
• ßê³ ïî÷óòòÿ âèêëèêàº ó âàñ â³äïîâ³äü ìóõè?
• Õòî ç ãåðî¿â áàéêè çàñëóãîâóº íà ïîâàãó?
• Äàéòå â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ íàïðèê³íö³ áàéêè.
191
ÌÈØ ² ÆÀÁÀ
Æèëè ðàç ìèø ³ æàáà. Âîíè áóëè ñîá³ ùèðèìè ïðèÿòåëÿìè. Ðàç êàæå
æàáà:
– Íèí³ áóäå âåñ³ëëÿ íà òàìòîìó áîö³ ñòàâó. Ï³äåìî òóäè. Ìèø
íàëÿêàëàñÿ òà òèõöåì ñêàçàëà, ùî âîíà íå âì³º ïëàâàòè.
– Å, öå äóðíèöÿ! – â³äïîâ³ëà ¿é æàáà. – ß çàâ’ÿæó òîá³ ìîòóçîê äîâ-
êîëà øè¿ òà ïåðåòÿãíó òåáå ÷åðåç âîäó. Ëèøå íå á³éñÿ!
Ìèø ïîâ³ðèëà æàá³ òà äàëà âñå ç ñîáîþ çðîáèòè. Òàê-òî çà÷àëè âîíè
ìàíäð³âêó. Òà êîëè íàéøëèñÿ1 ïîñåðåä ñòàâó, íàëåò³â òóäè âåëèêèé ïòàõ,
ñõîïèâ ìèø i ïðîêîâòíóâ ¿¿. Ïîòiì ïîáà÷èâ æàáó, ùî çâèñàëà íà øíóðêó.
Ñõîïèâ ³ æàáó òà ç’¿â ³ ¿¿. Æàáà ìàëà ùå íàñò³ëüêè ÷àñó, ùîá ç ïëà÷åì
ñêàçàòè ãîëîñíî:
– Àõ, êîáè-òî ÿ áóëà íå çàâ’ÿçàëà ìî¿é ïðèÿòåëüö³ ìîòóçêà íà
øèþ.
Îòæå, íåõàé í³õòî íå äîçâîëèòü çàâ’ÿçóâàòè ñîái øíóðîê íà øèþ.
Õî÷ áè öå õîò³â çðîáèòè íàâ³òü íàéë³ïøèé ïðèÿòåëü ³ íàâ³òü ó íàéêðàù³ì
íàì³ð³!..
• Ùî çàïðîïîíóâàëà æàáà ìèø³? ×îìó?
• ×îìó ìèøà äîâ³ðèëàñÿ æàá³?
• ßê ñòàëîñÿ, ùî ïòàõ ïðîêîâòíóâ îáîõ?
• ßêèìè ç íàâåäåíèõ ïðèñë³â’¿â ìîæíà âèçíà÷èòè âäà÷ó ìèø³ ÷è æàáè,
à ÿêèìè âèñëîâèòè ãîëîâíó äóìêó áàéêè?
Äîáðà êóìà, òà ðîçóìó íåìà.
Ñïàðóâàëèñü äâîº: îäíå äóðíå, à äðóãå íåðîçóìíå.
ßêå áðåëî, òàêå é ñòð³ëî.
Ëó÷÷å ç ðîçóìíèì ó á³ä³, í³æå ç äóðíèì ó äîáð³.
Íåìà ã³ðøîãî âîðîãà, ÿê äóðíèé ðîçóì.
Íàðîäíà áàéêà
Íàðîäí³ áàéêè ïîõîäÿòü â³ä êàçîê ïðî òâàðèí, òîìó ìàþòü äåùî ñï³ëüíå ç
íèìè. ßê ³ êàçêè, âîíè ïðîçîâ³, ÷àñòèíà ¿õ ìàº çà÷èí («Æèëè ðàç ìèø ³
æàáà»); òâàðèíí³ ïåðñîíàæ³ ä³þòü ³ ðîçìîâëÿþòü, ÿê ëþäè.
Ïðîòå íàðîäíèì áàéêàì ïðèòàìàíí³ é äåÿê³ âëàñí³ æàíðîâ³ îçíàêè. Ó íèõ
äóæå ñòèñëî ðîçïîâ³äàºòüñÿ ëèøå ïðî îäíó ïîä³þ, òîìó âîíè çíà÷íî êîðîòø³
â³ä êàçîê. ßêùî â êàçêàõ ä³þòü ³ ëþäè, òî â áàéêàõ – ìàéæå âèêëþ÷íî çâ³ð³,
ïòàõè, êîìàõè. Â îáðàçàõ öèõ òâàðèííèõ ïåðñîíàæ³â çìàëüîâàíî ëþäåé,
¿õíþ âäà÷ó. Íàïðèê³íö³ áàãàòüîõ áàéîê âèñëîâëþþòüñÿ ïîâ÷àííÿ ÿê âèñíîâîê
³ç çîáðàæåíî¿ ïîä³¿. Äàâíüîãðåöüêèé áàéêàð Åçîï ïåðåí³ñ áàéêó ç ôîëüêëîðó
â ïèñàíó ë³òåðàòóðó, äå âîíà ñòàëà îäíèì ³ç æàíð³â ðîçïîâ³äíî-îïèñîâèõ
òâîð³â.
• Ùî ñï³ëüíîãî â íàðîäí³é áàéö³ òà êàçö³? Ùî â³äì³ííå?
• ßê³ íàðîäí³ áàéêè âè çíàºòå?
1
Íàéøëñÿ – òóò: ïåðåáóâàëè, çíàõîäèëèñÿ.
192
Àíåêäîòè
ÂÓÇËÈÊ
– Ùî çà âóçëèê ó òåáå íà ïëàòêó?
– À òî ìàìà çàâ’ÿçàëà ìåí³, àáè ÿ íå çàáóâ îïóñòèòè ëèñòà â ïîøòîâó
ñêðèíüêó.
– ² òè îïóñòèâ?
– Í³, ìàìà çàáóëà éîãî äàòè.
ÄÅ ÊÐÈÌ?
Ñóñ³äêà ïîõâàëèëàñÿ:
– Ìè çàâòðà ëåòèìî íà ì³ñÿöü ó Êðèì.
Ï’ÿòèð³÷íèé Þðêî çëÿêàíî çàïèòàâ:
– Ìàìî, õ³áà Êðèì íà Ì³ñÿö³?
ÇÅÌËß ÏÎÒ²Є...
– Õòî ñêàæå, â³ä ÷îãî ðîñà? – ïèòàº ó÷èòåëü.
– ß çíàþ! – ï³ä³éìàºòüñÿ ²âàíêî. – Çåìëÿ êðóòèòüñÿ òàê øâèäêî, ùî
àæ ïîò³º.
Ö²ÊÀÂ²ÑÒÜ
– Äèâè, ²âàíêó, ÿê êóðÿòêî âèëàçèòü ³ç ÿéöÿ.
– Ö³êàâî! À ÿê âîíî òóäè çàë³çëî?
Íàðîäíèé àíåêäîò
Öå îäèí ³ç íàé÷èñëåíí³øèõ âèä³â íàðîäíèõ òâîð³â, ÿêèé âèíèê äóæå äàâíî.
Ñêëàäàþòüñÿ òàê³ òâîðè íà îñíîâ³ íåäîëàäíèõ ³ ñì³øíèõ âèïàäê³â ó ñàìîìó
æèòò³, ð³çíèõ íåïîðîçóì³íü ó ñòîñóíêàõ ì³æ ëþäüìè àáî âèãàäóþòüñÿ
âåñåëèìè äîòåïíèêàìè.
Îñíîâí³ îñîáëèâîñò³ àíåêäîò³â: 1)æàðò³âëèâèé çì³ñò; 2)íåñïîä³âàíå é
äîòåïíå çàê³í÷åííÿ; 3)ìàëà ê³ëüê³ñòü ä³éîâèõ îñ³á (íàé÷àñò³øå – äâ³);
4) ïðîçîâà ôîðìà, ïåðåâàæíî ç ä³àëîãîì; 5)ìàëèé îáñÿã.
Îòæå, àíåêäîò – êîðîòêå îïîâ³äàííÿ êîì³÷íîãî çì³ñòó ç íåñïîä³âàíèì ³
äîòåïíèì çàê³í÷åííÿì. Öå ñëîâî ãðåöüêå ³ â ïåðåêëàä³ íà íàøó ìîâó îçíà÷àº
íåîïóáë³êîâàíèé.
• ßê³ òâîðè íàçèâàþòüñÿ àíåêäîòàìè? Íàâåä³òü ïðèêëàäè.

• Íà îñíîâ³ ÷îãî âèíèêàþòü àíåêäîòè ³ ÿê ïîøèðþþòüñÿ?
Íàðîäí³ ïåðåêàçè òà ëåãåíäè

1
ÇÀÏÎÐÎÆÖ² Â ÓÐÎ×ÈÙ² ÑÀÃÀÉÄÀ×ÍÎÌÓ
Ëþáî áóëî ãëÿíóòè, ÿê íà¿äóòü çàïîðîæö³ â Ñàãàéäà÷íå. Íàðîä óñå
øèðîêîïëå÷èé, âóñàòèé, áðàâèé... Ãîëîâè ãîëèëè. Òîä³ ùå ìîäà áóëà
íîñèòè ÷óïðèíó, òî îöå â êîãî äîâãà – âiçüìå é îáìîòà êðóãîì âóõà.
1
Ñàãàéä÷íå – óðî÷èùå íà ë³âîìó áåðåç³ Äí³ïðà, ïðîòè âåðõíüî¿ ÷àñòèíè îñòðîâà
Õîðòèöÿ.
193
Æóïàíè, ïîÿñè, øàïêè, ñàï’ÿíè1 íà íèõ áóëè äîðîã³. Ïî áîêàõ ³ ïîçàä
ñ³äëà ó êîæíîãî ï³ñòîë³, øàáëÿ. À íà êîíÿõ ÿê ¿çäÿòü!.. Îöå, áóëî, ç³ñêî÷å,
ïðèãíåòüñÿ ³ ëåòèòü, ÿê ìóõà.
Êîíåé ó íèõ äóæå ãëàäêèõ, âàæêèõ íå áóëî, à òàê – ñàìå â ò³ë³. À
ùî, áóëî, çà øâèäê³, ùî çà ìåòê³, – òàê êàò éîãî áàòüêà çíà! Áóëî, çâ³ðà
òàì ÿêîãî íàêèíå îêîì – òî âæå é éîãî: ÷è êàáàíà äèêîãî, ÷è ñàéãàêà2, –
âåçå â òîðîêàõ3...
Äîðîãîþ ¿äóòü – ÿê ìàê öâ³òå: ³ ñèí³º, ³ çåëåí³º, ³ ÷åðâîí³º4. Ïîïåðåäó
âàòàæîê, à çà íèì äæóðà5, êîçàêè. Êîí³ äîáðå çíàëè êîçàöüêèé íîðîâ.
Áóëî, ¿äóòü òèõî, ïîò³ì âèãðàþòü ï³äòþïöåì, à äàë³ ÿê çàëîïîòÿòü! Ï³øëà
êóðÿâà ñòåïîì...
×àñòî çàïîðîæö³ áèëèñÿ ç òàòàðâîþ. Õèòðå á³ñîâå êîäëî... Ïîñ³äàþòü,
áóëî, íà íèçåíüêèõ êîíèê³â ³ á³æàòü êîìèøàìè. Òîä³ êîìèø³ áóëè âèùå
÷îëîâ³êà ç êîíåì. Íó, ³ çàïîðîæöÿ, áóëî, ÷îðò íå ïðîâåäå: íîñîì ÷óº
òàòàðþãó, çíà ïî ïòèöÿõ, ïî çâ³ðó... Òîä³, áóëî, ç ÿêîãî êðàþ ñïîëîõàíà
ïòèöÿ àáî çâ³ð, ç òîãî é á³äè æäè.
• Ùî íîâîãî ïðî çàïîðîæö³â ä³çíàëèñÿ âè ç öüîãî òâîðó?
• Ðîçêàæ³òü, ÿê âè óÿâëÿºòå çàïîðîçüêå â³éñüêî íà ìàðø³.
• ßê êîçàêè ä³çíàâàëèñÿ ïðî íàáëèæåííÿ âîðîãà?
• ßê³ íîâ³ ñëîâà ç öüîãî òâîðó âè çàñâî¿ëè?
ÊÎÇÀÖÜÊÅ ÆÈÒËÎ
Ñ³÷ – îòî â çàïîðîæö³â êð³ïîñòü. Êîëî íå¿ áóëè îêîïè, âàëè, à âñå-
ðåäèí³ äçâ³íèöÿ áóëà òàêà, ùî â íå¿ é ãàðìàòè ñòàâëÿëèñÿ... À æèëè âîíè
ñêð³çü ïî ñòåïàõ êóùàìè, â çåìëÿíêàõ, àáî ïî-¿õíüîìó, áóðäþãàõ: òàê
÷îëîâ³ê ïî ï’ÿòíàäöÿòü, äâàäöÿòü, à òî é ìåíø.
Ó Ñ³÷³ – òàê òàì æèëè âñå ïî êóðåíÿõ6, ïî ñê³ëüêè òàì ñîò ÷îëîâ³ê. Òà
é êóðåí³ áóëè âåëèê³. Ñòàâëÿëèñü êóð³íü äî êóðåíÿ ïðè÷³ëêîì, à â íèõ áóëè
ñòîâïè é ñâîëîêè7. À â áóðäþç³ òàê ïðîñòî âñå áóëî: îäí³ äâåð³ òà îäíå
â³êîíöå, – ìàëåíüêå òà òàêå, ÿê òàð³ëî÷êà, êðóãëå, – à òî é çîâñ³ì áåç â³êíà.
Îöå âèêîïà êîçàê ÿìó, îáñòàâèòü ¿¿ ÷èì òàì ïîïàëî, îáë³ïèòü, îáìàæå,
ïîñòàâèòü â ï³÷ õë³á ïåêòè, çðîáèòü êàáèöþ8 ñòðàâó âàðèòè òà é æèâå.
Äèìàð³â òîä³ íå áóëî. Çèìîþ ÿê ðîçïàëèòü êàì³íü, òàê â³í àæ ãîðèòü –
óæå õîëîäíî íå áóäå. Äå â ÿêèõ çåìëÿíêàõ áóëî ³ âáðàíñòâî: ïî ñò³íàõ
âèñ³ëà çáðîÿ âñÿêà, à íà ïîêóò³ ñòîÿëè îáðàçè9, – óñ³ ðîçìàëüîâàí³, ï³ä
çîëîòîì. Ïîï³ä ñò³íàìè ñòàâëÿëè ëàâêè, îñëîí÷èêè, ùîá áóëî äå ñ³ñòè.
Çåìëÿíîê çàïîðîæö³ í³êîëè íå çàìèêàëè. ßê ¿äóòü êóäè àáî éäóòü,
òî òàê ³ êèäàþòü ¿õ: í³õòî í³÷îãî íå çà÷åïèòü. Ó íèõ òàê, ùî õòî õî÷åø,
1
Ñàï’íè, ñàï’íö³ – ÷îáîòè ç ñàï’ÿíó, òîíêî¿ ì’ÿêî¿ øê³ðè, ïîôàðáîâàíî¿ â
ð³çí³ êîëüîðè.
2
Ñàéãê – ñòåïîâà àíòèëîïà.
3
Òîðêè – òîðáè, ïðèêð³ïëåí³ (ïðèòîðî÷åí³) äî êðèë ñ³äëà.
4
Òóò ìîâèòüñÿ ïðî ð³çíîáàðâíèé îäÿã êîçàê³â.
5
Äæóð – êîçàöüêèé ñëóãà-òîâàðèø, çáðîºíîñåöü.
6
Êð³íü – áóä³âëÿ â Ñ³÷³, äå æèëè êîçàêè; êóðåíåì çâàëàñÿ ³ â³éñüêîâà îäèíèöÿ,
ùî ñêëàäàëàñÿ ç ê³ëüêîõ ñîò âî¿í³â, î÷îëþâàíèõ êóð³ííèì îòàìàíîì.
7
Ñâëîê – äîâãà îáñòðóãàíà êîëîäà, ùî ï³äòðèìóº ñòåëþ.
8
Êàáöÿ – îáêëàäåíà êàìåíåì ÿìà äëÿ âîãíèùà â ïðèì³ùåíí³ àáî ó äâîð³.
9
Îáðàç – ³êîíè.
194
òîé çàõîäü ó çåìëÿíêó. ßê õî÷åø ¿ñòè, ðîçâîäü âîãîíü, áåðè êàçàí, âàðè
ñòðàâó, ÿêà òàì çîñòàâëåíà, ¿æ, ïèé, ñïî÷èâàé – çàáîðîíè íå áóëî. À ïðè¿äå
õàçÿ¿í, òàê ùå é ðàä ãîñòåâ³, áî òî ò³ëüêè é ðîäèíè éîìó íà øèðîêîìó
ñòåïó. Â³í éîìó ðàä, â³í éîãî ³ ïðèâ³òàº.
Òåïåð óâ³éäåø ó õàòó, òàê âîíà êðàñèòü êóòêàìè, à íå êðàñèòü ïèðî-
ãàìè, à òîä³ áóëî íå òàê: óñÿêîãî íàãîäóþòü. Õàçÿ¿í ¿äå êóäè, òàê ùå é
çîñòàâëÿº ñòðàâó äëÿ ïðîõîæîãî. Õòî õî÷, çàõîäü. Òà é çàõîäÿòü, áóëî.
Íà¿äÿòüñÿ, íàï’þòüñÿ íà äóðíè÷êó òà çðîáëÿòü õðåñò, ïîñòàâëÿòü éîãî
ñåðåä çåìëÿíêè – öå çíà÷èòü, ùî áóëè ãîñò³ é äÿêóþòü ãîñïîäàðåâ³.
• Ùî âè çíàºòå ïðî óêð³ïëåííÿ Ñ³÷îâî¿ ôîðòåö³ òà áóä³âë³ âñåðåäèí³ ¿¿?
• ßê áóäóâàëàñÿ êàáèöÿ òà ÿê áóëà îáëàäíàíà?
• Ðîçêàæ³òü ïðî ãîñòèíí³ñòü çàïîðîæö³â.
• ×è º, íà âàøó äóìêó, ó òâîð³ «Êîçàöüêå æèòëî» ùîñü ôàíòàñòè÷íå?
1
ØÅÂ×ÅÍÊÎ ÍÀ ÕÎÐÒÈÖ²
Îñü òóò ñòîÿëà õàòà ìîãî ïðàä³äà Áóëàòà. Öå íåïîäàë³ê ñó÷àñíîãî
Ïåðåêîïñüêîãî ïðîâóëêà. Íà çåìë³ äîáðå âèäíî ñë³äè êîëèøíüî¿ ñàäèáè.
À îñü òóò ðîñëà âåëèêà ãðóøà. Ðîçïîâ³äàþòü, ùî ã³ñòü Òàðàñ ïîïðîñèâ
ïîñòåëèòè éîìó ï³ä ö³ºþ ãðóøåþ.
Óíèçó êîòèâ ñâî¿ âîäè Ñëàâóòà2, à äàë³ ìàÿ÷èëà Õîðòèöÿ.
Êàæóòü, Øåâ÷åíêî âñå äèâèâñÿ íà îñòð³â, ðîçïèòóâàâ íåøêðåá³âö³â3
ïðî êîçàöòâî ³ ñàì áàãàòî ðîçïîâ³äàâ, ãí³âíî ãîâîðèâ ïðî öàðèöþ Êàòåðèíó,
ÿêà çðóéíóâàëà êîçàöüêå ãí³çäî4.
À íàñòóïíîãî äíÿ ã³ñòü ïîïëèâ íà îñòð³â. Çà âåñëà ñ³â ìîëîäèé
õëîïåöü. ²ç õâèëþâàííÿì íàáëèæàâñÿ Òàðàñ äî Õîðòèö³. Ñëüîçè áëèùàëè
íà éîãî î÷àõ. Â³í ç³éøîâ íà áåðåã ñëàâíî¿ êîçàöüêî¿ âîëüíèö³... Äåñü
óíèçó çàëèøèâñÿ ÷îâåí. Øåâ÷åíêî ïîïðîõàâ õëîïöÿ ïëèâòè êðàé áåðåãà,
à ñàì ï³øîâ óãîðó, îãëÿäàþ÷è íàâêîëî ñâÿùåííó õîðòèöüêó çåìëþ.
• ×îìó, íà âàøó äóìêó, Øåâ÷åíêî º ãåðîºì íàðîäíîãî ïåðåêàçó?
• ßêèì ïîñòàº ó âàø³é óÿâ³ âåëèêèé óêðà¿íñüêèé ïîåò ï³ä ÷àñ ïîäîðîæ³
íà îñòð³â Õîðòèöÿ?
• Ó òîé ÷àñ, êîëè æèâ Øåâ÷åíêî, óðÿä æîðñòîêî êàðàâ òèõ, õòî çàñóä-
æóâàâ ä³¿ öàð³â. ßê³ ðèñè âäà÷³ Òàðàñà Ãðèãîðîâè÷à ïðîÿâèëèñÿ â
òîìó, ùî â³í ãí³âíî ãîâîðèâ ïðî öàðèöþ Êàòåðèíó II?
×ÓÄÎÄ²ÉÍÀ ÊÐÈÍÈÖß
Æèâ îäèí ä³ä ³ç áàáîþ – ñòàð³-ñòàð³.
Îò ï³øîâ ðàç ä³ä ó ñòåï íà ïîëþâàííÿ. Õîäèâ-õîäèâ ³ í³÷îãî íå âáèâ.
Àæ äèâèòüñÿ: êðèíèöÿ! Â³í óçÿâ, íàïèâñÿ âîäè, à òîä³ ùå é óìèâñÿ – ³ ñòàâ
ìîëîäèé! Òîä³ â³í çàðàç æå é äîäîìó. À áàáà éîãî íàñèëó âï³çíàëà.
1
Õðòèöÿ – îñòð³â íà Äí³ïð³ á³ëÿ Äí³ïðîãåñó; òóò áóëà îäíà ³ç ôîðòåöü
Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³.
2
Ñëàâòà, Ñëàâóòè÷ – ñòàðîâèííà, â³äîìà ùå ç ÷àñ³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ ïîåòè÷íà
íàçâà Äí³ïðà.
3
Íåøêðåáâö³ – ìåøêàíö³ ñåëà Íåøêðåá³â, äå Øåâ÷åíêî íî÷óâàâ.
4
Ó ÷åðâí³ 1775 ðîêó çà íàêàçîì öàðèö³ Êàòåðèíè ðîñ³éñüê³ â³éñüêà çðóéíóâàëè
Çàïîðîçüêó Ñè÷.
195
Ä³ä ³ ïîñëàâ áàáó, ùîá òåæ óìèëàñÿ òà ïîìîëîä³ëà. À áàáà çðàä³ëà! Àæ
ïîá³ãëà!
Ïîá³ãëà – é íåìà. Ä³ä æäàâ-æäàâ, à áàáè âñå íåìà òà é íåìà. Ï³øîâ
â³í òîä³ äî êðèíèö³ ¿¿ â³äøóêóâàòè. Ïðèéøîâ äî êðèíèö³ – íåìà, ò³ëüêè
ùîñü çà ä³â÷èíêà òóò öÿöüêàìè ãðàºòüñÿ.
À òî æ ³ áóëà éîãî áàáà. ßê ïðèéøëà âîíà äî êðèíèö³ òà ÿê äîïàëàñü
óìèâàòèñÿ, òî âìèâàëàñü, àæ ïîêè äèòèíîþ íå ñòàëà.
• Âèçíà÷òå, ïðî ÿê³ ïîä³¿ – ðåàëüí³ ÷è ôàíòàñòè÷í³ – éäå ìîâà ó ëå-
ãåíä³. Ñâî¿ â³äïîâ³ä³ ï³äòâåðä³òü òåêñòîì.
• Ðîçêàæiòü, ïðî ùî ìð³ÿëè ä³ä òà áàáà.
• ×è çäàëîñü âàì ó öüîìó òâîð³ ùîñü ñì³øíèì? ×îìó?
ÊÐÈÂÈÉ Ð²Ã
Áóâ ñîá³ êðèâèé êîçàê íà ïð³çâèùå Ð³ã. ² ìàâ â³í øèíîê íà Êîçàöüêié
äîðîç³, ùî éøëà àæ ó ñàìó Ñ³÷. Òàì º é ìîãèëà, ùî çâåòüñÿ Áàáà. Òî
êîæíèé ïîäîðîæí³é, áóëî, ¿äå òà é ïîâåðòàº â øèíîê äî êðèâîãî êîçàêà
Ðîãà. Êàæóòü, áóëî: «×è ùå äàëåêî íàì ¿õàòè?» – «Òà ¿äüìî àæ äî Êðèâîãî
Ðîãà, à òàì ùîñü ïåðåêóñèìî òà é ñïî÷èíåìî». Òî çãîäîì ³ âñå ïîñåëåííÿ,
ÿêå ç’ÿâèëîñÿ íà öüîìó ì³ñö³, íàçâàëè Êðèâèì Ðîãîì.
• Ðîçêàæ³òü ïðî ïîõîäæåííÿ íàçâè ì³ñòà Êðèâèé Ð³ã.
• ×èì öÿ ëåãåíäà ïîä³áíà äî êàçêè?
• À ÷è çíàºòå âè, ÿê âèíèêëà íàçâà âàøîãî ñåëà ÷è ì³ñòà?
Ïðî ïåðåêàçè ³ ëåãåíäè

Âè âæå çíàºòå ð³çí³ âèäè óñíî¿ íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³. Òåïåð îçíàéîìèëèñÿ ç
íàðîäíèìè ïåðåêàçàìè ³ ëåãåíäàìè. Ñï³ëüí³ îçíàêè öèõ òâîð³â – ðîçïîâ³äü
ïðî ÿêóñü ïîä³þ, ïðîçîâà ôîðìà. Ïðîòå íà â³äì³íó â³ä ïåðåêàçó ó ëåãåíä³
çîáðàæóþòüñÿ íåçâè÷àéí³, ôàíòàñòè÷í³ ïîä³¿ òà ïåðñîíàæ³. Öèìè îçíàêàìè
âîíà áëèçüêà äî êàçêè. Îäíàê ó ëåãåíä³ çîáðàæóºòüñÿ äóæå ñòèñëî ëèøå
îäèí åï³çîä, à â êàçö³ ¿õ ìîæå áóòè áàãàòî.
• Ñåðåä ïðî÷èòàíèõ âàìè òâîð³â âèçíà÷òå ïåðåêàçè òà ëåãåíäè.

• Âèÿâ³òü ñï³ëüíå ³ â³äì³ííå ì³æ ïåðåêàçîì, ëåãåíäîþ ³ êàçêîþ. Íàâåä³òü
ïðèêëàäè.
196
ÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ
ËIÒÅÐÀÒÓÐÀ
XIX ÑÒÎË²ÒÒß
ÒÀÐÀÑ
ÃÐÈÃÎÐÎÂÈ×
ØÅÂ×ÅÍÊÎ
(1814–1861)
Òàðàñ Ãðèãîðîâè÷ Øåâ÷åíêî íàðîäèâñÿ 9 áåðåçíÿ 1814 ðîêó. Áàòüêî –

Ãðèãîð³é ²âàíîâè÷ – áóâ êð³ïàêîì ïàíà Åíãåëüãàðäòà ç ñåëà Êèðèë³âêè
Çâåíèãîðîäñüêîãî ïîâ³òó Êè¿âñüêî¿ ãóáåðí³¿. Ìàòè – Êàòåðèíà Áîéêî – êð³ïà÷êà
òîãî æ ïàíà Åíãåëüãàðäòà, ò³ëüêè ðîäîì ç ñóñ³äíüîãî ñåëà Ìîðèíö³. Òóäè ÷åðåç
ê³ëüêà ðîê³â ï³ñëÿ â³í÷àííÿ ïåðåáðàëèñÿ Êàòåðèíà ³ Ãðèãîð³é Øåâ÷åíêè.
Ó ñ³ì’¿ áóëî øåñòåðî ä³òåé: Êàòåðèíà, Ìèêèòà, Òàðàñ, ßðèíà, Ìàðèíà,
Éîñèï. Ç ð³äí³ íàéá³ëüøå Øåâ÷åíêî ëþáèâ ñâîþ ñòàðøó ñåñòðó Êàòåðèíó.
Âîíà ï³êëóâàëàñÿ ìàëèì ïóñòóíîì, áî Òàðàñ áóâ æèâî¿ âäà÷³.
Êîëè Òàðàñîâ³ ìèíóëî 9 ðîê³â, ïîìåðëà ìàòè, íà 12 ðîö³ æèòòÿ ìàéáóòí³é
ïîåò çàëèøàºòüñÿ áåç áàòüêà. Ïî÷àëîñÿ âàæêå æèòòÿ äèòèíè-ñèðîòè: íàéìèò
– ïîñëóãà÷ ó äÿêà Áîãîðñüêîãî, ïîøóêè ìàëÿðà-äèÿêîíà, àäæå ç ìàëèõ ðîê³â
Òàðàñ ëþáèâ ìàëþâàòè. Òà íå ñóäèëîñÿ ìð³ÿì ìàëîãî õëîï÷èêà çä³éñíèòèñÿ:
ïàí Åíãåëüãàðäò âçÿâ Òàðàñà ñîá³ çà êîçà÷êà. Ïîáà÷èâøè, ùî ó êð³ïàêà
íåàáèÿêèé õèñò äî ìàëþâàííÿ, ïàí çàõîò³â ìàòè äâ³ðñüêîãî ïîðòðåòèñòà, òîìó
â³äïðàâèâ êîçà÷êà â÷èòèñÿ ìàëþâàòè. Ñïî÷àòêó Òàðàñ íàâ÷àâñÿ ó ì³ñò³ Â³ëüíî,
äàë³ – ó Âàðøàâ³, à ïîò³ì ó Ïåòåðáóðç³ ó ìàéñòðà Øèðÿºâà.
Ñ³ìíàäöÿòèð³÷íèì þíàêîì Òàðàñ Øåâ÷åíêî çóñòð³÷àºòüñÿ ç çåìëÿêîì,
ó÷íåì Àêàäåì³¿ ìèñòåöòâ ²âàíîì Ñîøåíêîì. Ñàìå Ñîøåíêî ïåðøèé ñïîñòåð³ã
³ñòèííèé òàëàíò ó ðàíí³õ Òàðàñîâèõ ìàëþíêàõ ³ ðîçïî÷àâ ñïðàâó âèêóïó
Øåâ÷åíêà ç êð³ïàöüêî¿ íåâîë³. Íàéá³ëüøà çàñëóãà ó ñïðàâ³ âèçâîëåííÿ Òàðàñà
Øåâ÷åíêà ç íåâîë³ íàëåæèòü âåëèêîìó ðîñ³éñüêîìó õóäîæíèêó Êàðëó
Áðþëëîâó. Â³í ïðîòÿãîì ðîêó íàìàëþâàâ ïîðòðåò Âàñèëÿ Àíäð³éîâè÷à
Æóêîâñüêîãî. Ïîðòðåò áóâ ðîç³ãðàíèé â ëîòåðåþ, à çà âèðó÷åí³ ãðîø³ äðóç³
âèêóïèëè Òàðàñà Ãðèãîðîâè÷à ç êð³ïàöòâà. Äåíü 22 êâ³òíÿ 1838 ð. – íàéùàñëèâ³øèé
ó æèòò³ ïîåòà: âåëèêèé ñèí óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ñòàâ â³ëüíèì.
1840 ð. – ç’ÿâëÿºòüñÿ ïåðøà çá³ðêà ïîåòà ï³ä íàçâîþ «Êîáçàð».
Íàéá³ëüøå Øåâ÷åíêî ëþáèâ ñâîþ Áàòüê³âùèíó. Â³í ìð³ÿâ îñåëèòèñÿ â
Óêðà¿í³, ìàòè á³ëåíüêó õàòêó ç ñàäî÷êîì ³ ìèëóâàòèñÿ ä³òüìè.
197
Âåëèêèì ùàñòÿì äëÿ ïîåòà ñòàëà ïîäîðîæ â Óêðà¿íó. Òà çóñòð³÷ ç ð³äíîþ
çåìëåþ çàâäàëà Øåâ÷åíêîâ³ íåñòåðïíîãî áîëþ: ãîðå, ñòðàæäàííÿ ïðîñòèõ
ëþäåé îáï³êàëè éîìó ñåðöå. Òàðàñ Øåâ÷åíêî ó ñâî¿õ â³ðøàõ òà ïîåìàõ ãí³âíî
çàñóäæóº ïàí³â çà çíóùàííÿ íàä íàðîäîì. Ñàìå çà òàê³ òâîðè ïîåò ïîíàä 10
ðîê³â ïåðåáóâàâ ó çàñëàíí³. Ïîåòà îäÿãëè â ñîëäàòñüêó ôîðìó, çàáîðîíèëè
ïèñàòè ³ ìàëþâàòè. Àëå ïîïðè âñ³ çàáîðîíè Òàðàñ Ãðèãîðîâè÷ ïðîäîâæóâàâ
ïèñàòè ñâî¿ áåçñìåðòí³ òâîðè. Äåñÿòèë³òíÿ íåâîëÿ íå çëîìèëà äóõîâíî¿ ñèëè
ïîåòà. ×åðåç 12 ðîê³â ðîçëóêè 25 òðàâíÿ 1859 ðîêó Òàðàñ Øåâ÷åíêî âòðåòº ³
âîñòàííº ïðè¿çäèòü â Óêðà¿íó. Ï³âòîðà ì³ñÿö³ ïîåò ïåðåáóâàº íà Áàòüê³âùèí³.
Àëå 13 ëèïíÿ 1859 ðîêó Øåâ÷åíêà çààðåøòóâàëè, íå ïîÿñíèâøè ïðè÷èíè. Ï³ñëÿ
öüîãî àðåøòó Òàðàñó Ãðèãîðîâè÷ó í³êîëè íå áóäå äîçâîëåíî íå ëèøå æèòè â
Óêðà¿í³, à íàâ³òü íàâ³äóâàòèñÿ íà ãîñòèíó. Âëàñí³ ãëèáîê³ ñòðàæäàííÿ íå
çàñòóïèëè Øåâ÷åíêîâ³ ÷óæîãî ãîðÿ: â³í çàâæäè ñï³â÷óâàâ ëþäèí³. 10 áåðåçíÿ
1861 ðîêó – äóæå ñóìíèé äåíü äëÿ óêðà¿íö³â, áî ïåðåñòàëî áèòèñÿ ñåðöå
âåëèêîãî Ñèíà, Ëþäèíè, Ïîåòà – Òàðàñà Ãðèãîðîâè÷à Øåâ÷åíêà.
ÄÈÒÈÍÑÒÂÎ ØÅÂ×ÅÍÊÀ
(Óðèâêè ç ïîâ³ñò³ «Ó áóð’ÿíàõ»)
I
Æèòòÿ íàøîãî ïîåòà òàêå äèâíå, ùî, ñëóõàþ÷è ïðî íüîãî, ìîæíà
áóëî á ñêàçàòè, ùî öå ëåãåíäà, êîëè á óñå òå ä³ÿëîñü íå ïåðåä íàøèìè
î÷èìà. Ìåí³ õîò³ëîñü ³ ïî÷àòè ïîâ³ñòü ïðî ïîåòà, ÿê ïî÷èíàþòüñÿ êàçêè.
Çà øèðîêèìè ìîðÿìè, çà ë³ñàìè äð³ìó÷èìè, ùå é çà ãîðàìè êàì’ÿíèìè
â íå íàø³é äàëåê³é ñòîðîí³ áóâ êîëèñü âåñåëèé êðàé, ðîçê³øíèé ³ áàãàòèé,
çàâîðîæåíèé çëèìè ëþäüìè, çàíåâîëåíèé äâîìà íåâîëÿìè. Îäíà íåâîëÿ
ïàíñüêà, à äðóãà – öàðñüêà. ² æèëè òàì ðàáàìè â òÿæê³é ÷óæ³é ðîáîò³
çàâîðîæåí³ â íåâîëþ ëþäè. Ñâ³ò ¿ì áóëî çàâ’ÿçàíî, ãîâîðèòè – çàêàçàíî,
õîäèëè í³ì³...
***
Óêðà¿íà... Â îäíîìó âæå ò³ëüêè ñëîâ³ ³ äëÿ íàøîãî óõà, ³ íàâ³òü äëÿ
óõà ÷óæèíö³â ö³ëà ìóçèêà ñìóòêó ³ æàëþ...
Óêðà¿íà – öå òèõ³ âîäè ³ ÿñí³ çîð³, çåëåí³ ñàäè, á³ë³ õàòè, ëàíè çîëîòî¿
ïøåíèö³, ìåäîâ³ òà ìîëî÷í³ ð³êè... Óêðà¿íà – öå ìàðí³, îáøàðïàí³, ãîëîäí³
ëþäè... ²äóòü íà ïàíùèíó, ÷îðí³ ³ í³ì³. ²äóòü, ä³òåé âåäóòü... Óêðà¿íà – öå
öàðñüêå òà ïàíñüêå áåçìåæíå ñâàâ³ëëÿ. Ïðàöÿ äî ñüîìîãî ïîòó...
Ñâ³òÿòüñÿ çëèäí³.
Óêðà¿íà – ðîçê³øíèé â³íîê ç ðóòè ³ áàðâ³íêó, ùî íàä íèì ñâ³òÿòü
çàïëàêàí³ çîëîò³ çîð³...
***
Ðîêó 1814, ç 26 íà 27 ëþòîãî ñòàðîãî ñòèëþ1, òåìíî¿ íî÷³, ïåðåä
ñâ³òîì, â ñåë³ Ìîðèíöÿõ íà Çâåíèãîðîäùèí³, â õàò³ Ãðèãîð³ÿ Øåâ÷åíêà,
êð³ïàêà ïàíà Åíãåëüãàðäòà, áëèñíóâ ó â³êí³ ºäèíèé íà âñå ñåëî îãíèê,
íàðîäèëàñü íîâà ïàíîâ³ êð³ïàöüêà äóøà, à Óêðà¿í³ – ¿¿ âåëèêèé ñï³âåöü –
Òàðàñ Øåâ÷åíêî...
1
Ò.Ã. Øåâ÷åíêî íàðîäèâñÿ 9 áåðåçíÿ (25 ëþòîãî çà ñò. ñò.).
198
II
Ìèíàº ð³ê. Áàòüêî é ìàòè íà ïàíùèí³. Êàòåðèíà1, ñàìà ùå íåäîðîñëà,
çâ’ÿçàíà ç ìàëèì Òàðàñîì, ÿê ëàíöþãàìè: ñïîâèâàëà, êîëèõàëà, ï³ñåíü
ñï³âàëà, çàïèõàëà äèòÿ÷èé ïëà÷ êóêëîþ2, ïî êóòêó3 íîñèëàñÿ ç íèì, ÿê
³ç öÿöüêîþ. Ïðîòå ñàìà íÿíüêà – ùå äèòèíà, õî÷åòüñÿ ç ïîäðóãàìè â
áàøòàíà íà øëÿõó ïîãóëÿòè, ïîá³ãàòè ó âîðîíà, â êâà÷à. Ïîñàäèòü ìàëîãî
íà âèãîí³, â ðîìàøêàõ, ó òó ÿìêó, ùî âèðèëè õëîïö³, ãðàþ÷è â äóêè,
íàêàæå, ïîñâàðèâøèñü ïó÷êîþ: «Ñèäè æ ìåí³ ³ íå âèëàçü, ïîêè íå
ïðèéäó». Â³òðîì ìàéíóëà äî ãóðòó, äå àæ êóð³ëà ãóëüíÿ, ïðî õëîïöÿ
çàáóëà çðàçó. ² ñèäèòü âîíî ñàìå-ñàì³ñ³íüêå, ÿê îä³ðâàíèé îä ã³ëëÿ
ëèñòî÷îê...
...Çãàäàëà ïðî ìàëîãî ò³ëüêè òîä³, ÿê ç ïîëÿ ïîêàçàëàñü ÷åðåäà.
Îäêðèëà øèðîêî î÷³, ëÿñíóëà â äîëîí³: «À äå æ ìîÿ äèòèíà?» Íàñèëó
ïðèãàäàëà. Â³òðîì ïîëåò³ëà â ðîìàøêè äî äóêè: ñèäèòü. Óæå é ñë³ç éîìó
íåìà – ìîâ÷èòü. Ò³ëüêè î÷èö³ íàáðÿêëè â³ä ñë³ç ³ âñå ëè÷êî âèâîæåíå â
ñëüîçè. Ò³ëüêè ïîáà÷èëî íàä áóð’ÿíàìè ãîëîâó Êàòð³ – äå ò³ é ñëüîçè
âçÿëèñü, – ÿê ðó÷à¿. Çðàä³ëî! Ç ïëà÷åì, ç äîêîðîì, ³ç æàëåì âèêèäàº
ðó÷åíÿòà äî íå¿. Ìîâ êðèëàìè ïåðåëåò³ëî ç îñîðóæíîãî äóêè Êàòð³ íà
ðóêè.
– Ìîº ìàëåíüêå! Ñêó÷èâ? – Êàòðÿ æàãó÷å, ç ïðèñòðàñòþ òóëèòü éîãî
äî ñåáå, êàðòàþ÷è ñåáå äîêîðàìè ³ çàð³êàþ÷èñü, ùî âîíà á³ëüøå í³êîëè-
í³êîëè íå áóäå êèäàòè ñàìó äèòèíó íà óëèö³...
– À ìè ç Òàðàñèêîì ï³äåìî âèãëÿäàòè ìàìó ç ïîëÿ.
III
Ìèíàº ð³ê, ³ äâà, ³ ï’ÿòü ðîê³â... Ðîñòå Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Ò³ëüêè ç³ï’ÿâñÿ
íà íîãè, ïî÷àëîñÿ òå äèòÿ÷å áóðëàêóâàííÿ. Áàòüêè – íà ïàíùèí³, áðàò
äåñü ïàñòóøèòü, ñåñòðà íà ãîðîä³, à òè, Òàðàñå, êóäè õî÷åø – ñêð³çü òîá³
øëÿõè îäêðèò³: íà ëåâàäó, äî ñòàâó, çà ñåëî äî ìëèíà, ó òîé ñàä ãóñòèé òà
òåìíèé, çà ñàä íà ìîãèëó... À áóð’ÿíè íåñõîäèì³! Çàë³çå – äî âå÷îðà íå
âèáåðåòüñÿ... ² ìàíäðóº ìàëà ëþäèíà ïî ñâ³òó ç ðàíêó äî âå÷îðà, äèâà âñÿê³
íà íüîìó ñïîãëÿäàº, ðîçóìó íàáèðàºòüñÿ. Âèéäå ³ç áóð’ÿí³â íà ïîëå, ÿê
Êàðìàëþê ³ç ë³ñó, äèâèòüñÿ, ÿê ñîíöå çàõîäèòü, ÿê ëåãåíüêà õìàðêà ç
çîëîòèìè êðàéêàìè çàêðèâàº éîãî ñâî¿ìè ïîëàìè. ² çäàºòüñÿ ìàëîìó,
ùî òàì – êðàé ñâ³òó. Òàì ñîíöå ñïàòè ëÿãàº. ßê ìàòè âå÷îðàìè ó ñâÿòî:
ñêèäàº ç øè¿ äîðîãå íàìèñòî, ó ñêðèíþ õîâàº ÷åðâîíó õóñòêó, ïëàõòó4...
À íàäâîð³ é òåìí³º...
– Ñâ³ò íå ðîäèâ òàêîãî âîëîöþãè! – ñêàðæèòüñÿ ìàòè. – Îòî íåáî
éîìó ÿê ð³äíà õàòà, à ñîíöå ÿê ìàòè. Êîëè á íå ¿ñòè, òî äî õàòè òàê ³ íå
çàãëÿíóâ áè ö³ëèé äåíü. À âñêî÷èòü ó õàòó – çà êóñîê õë³áà ³ çíîâó íàäâ³ð.
Âõîïèø çà ïëå÷³, ùîá ïðèäåðæàòè, òàê äå òàì: âèïîðñíå ç ðóê òà íà
ñîíöå, ÿê ëèíîê ó âîäó.
1
Êàòåðíà – ñòàðøà ñåñòðà Òàðàñà.
2
Êóêëà (ä³àëåêòíå) – òóò: çàìîòàíèé ó ãàí÷³ðêó ðîçæîâàíèé õë³á.
3
Êóòê – ÷àñòèíà ñåëà.
4
Ïëõòà – äàâí³é óêðà¿íñüêèé æ³íî÷èé îäÿã, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç äâîõ øìàòê³â
âîâíÿíî¿ ìàòåð³¿, çøèòèõ âçäîâæ – çãîðè âíèç – äî ïîëîâèíè (ð³çíîâèä ñï³äíèö³).
199
***
Íåâåñåëà ó Øåâ÷åíêà çè-
ìîþ òà âîñåíè õàòà – ñòî¿òü
êðàé ñåëà, ÿê ïðèìàðà, íàé-
ã³ðøà, ìàáóòü â óñüîìó ñåë³:
êðèâîáîêà, ñòàðà, ñò³íè ïîâè-
ãèíàëèñü, ñîëîìà íà ïîêð³âë³
ïîòåìí³ëà, ïîòðóõëà, ìîõîì
óçÿëàñÿ, ïî÷îðí³â îä äèìó
âèâ³ä, îä â³òðó ïîðîçëàçèëàñü,
ä³ðêè ñâ³òÿòü ãîëèìè ëàòàìè.
À ïðèéäå âåñíà, çàöâ³òå ñàäîê
çà õàòîþ, ðÿñíà ÿáëóíÿ êîëî õàòè, ïðîìåòå Êàòðÿ ï³ä â³êíàìè ï³âíèêè
òà áàðâ³íîê, ³ õàòà ÿê õàòà – ñóìó ìîâ íå áóëî òîãî... Ñàä òåìíèé, ãóñ-
òèé, áóð’ÿíàìè çàðîñëèé. Çà ñàäîì õîâàëîñü ñîíöå. Ï³ñëÿ ïåðøîãî
æàðêîãî êâ³òíåâîãî äíÿ ïëèíóâ òåïëèé, òèõèé â³òåð. Íàä õàòîþ ç³éøëà
âå÷³ðíÿ çîðÿ, çàãðàëà çîëîòîì â ÿáëóíåâîìó öâ³ò³, òèõèì, ðîæåâèì, ó
á³ë³é íà ñò³í³ ãëèí³. Âïåðøå ïî âåñí³ á³ëîãîëîâà Øåâ÷åíêîâà ðîäèíà
ðîçòàøóâàëàñü âå÷åðÿòè ï³ä ÿáëóíåþ íàäâîð³. ×óáè â óñ³õ ÿê óá³ëåíèé
ëüîí, î÷³, ÿê êâ³òêè ëüîíó, – ñèí³. Ò³ëüêè ìàòè ÷îðíÿâà, ç êàðèìè
î÷èìà. Íåâåñåëà âå÷åðÿ – ìîðåíèé áàòüêî ñâàðèòüñÿ, ìàòè çàêëîïîòàíà,
çàæóðåíà, ìàðíà, ¿ñòü ÿê íå ¿ñòü. Äî÷êà Êàòåðèíà ñòî¿òü, ñïèíîþ ñïåðøèñü
íà ÿáëóíþ, çàäóìàíà, çàïëàêàíà, ëîæêè â ðóêè íå áðàëà. Çàõîäèòü
çâè÷àºì ïîãîìîí³òè ïåðåä ñíîì ñóñ³ä ³ äèâóºòüñÿ:
– Öå ò³ëüêè âå÷åðÿºòå? Ùî òàê ï³çíî?
– Òà íàì òàêèé îöå êëîï³ò, ùî é âå÷åðÿ íå â âå÷åðþ: õëîïåöü äåñü ä³âñÿ,
– ìàòè. Ðîçïîâ³äàº. – Çðàíêó ÿê ï³øëî, òî îöå é äîñ³ íåìàº: á³ãàëè ³ äî
ñòàâêà, ³ äî ãðåáë³, âñ³ áóð’ÿíè îáøóêàëè – ÿê óïàâ ó âîäó.
Ðàïòîì êîëî ñàìîãî ñåëà ëóíîþ âäàðèëà â óñ³ êóòêè áàãàòîãîëîñà,
óðî÷èñòà, õâèëþþ÷à ï³ñíÿ:
Âîçè ðèïëÿòü, à ÿðìà áðÿæ÷àòü,
À âîëè ðåìèãàþòü,
À ïîïåðåäó îòàìàí
Ó ñîï³ëî÷êó ãðàº.
Âñ³ çàáóëè íà ÷àñèíó ïðî õëîïöÿ, çàâîðóøèëèñü.
– ×óìàêè!
Ó ñåë³ á³ãëè ç äâîð³â íàçóñòð³÷ ÷óìàêàì ä³â÷àòà, ä³òè, ïîâàæí³ ä³äè ç
ïàëèöÿìè. Ò³ëüêè é ÷óòü áóëî:
– ×óìàêè! ×óìàêè!
Ñóñ³äè ïî÷àëè óãàäóâàòè – çâ³äêè, àæ ïîêè ÷óìàêè çàìîâêëè.
Àæ îñü Êàòðÿ ï³äíÿëà âãîðó ãîëîâó ³ êðèêíóëà ðàä³ñíî ³ ñåðäèòî:
– À îñü ³ íàø âîëîöþãà! – Âñ³ ïîâåðíóëèñÿ â îäèí á³ê.
Çà ïåðåëàçîì á³ë³ëà ñîðî÷êà ³ áëèùàëè ñèí³ Òàðàñîâ³ î÷³. Áåç øàïêè,
áîñèé. Ëèöå âçÿëîñü ñìàãîþ – òåìíå, ÿê ãîëîâåøêà, à íà ò³é ãîëîâåøö³
á³ëèé ÷óá, ÿê ëüîí.
– Äå æ òè áóâ îöå – ïèòàþ? ×îìó íå êàæåø? – ïî÷àâ ñóâîðî áàòüêî.
Õëîïåöü ïðîìîâèâ ñòèõà:
– Áóâ ó ïîë³ òà çàáëóäèâ.
200
– Áà÷èëè òàêå?
– Õòî æ òåáå ïðèâ³ç äîäîìó?
– ×óìàêè!
– Õòî? – Âñ³ ñòîâïèëèñü êîëî õëîïöÿ.
Õëîïåöü ðîçïîâ³â: «Ñòð³íóâñÿ ç ÷óìàêàìè, ïèòàþòü: „Êóäè ³äåø?
Ìàíäðóºø?” ß êàæó – â Êèðèë³âêó. À âîíè é êàæóòü: „Öå òè éäåø ó
Ìîðèíö³, à â Êèðèë³âêó òðåáà íàçàä. Ñ³äàé ç íàìè, äîâåçåìî”. Òà é
ïîñàäèëè ìåíå íà â³ç. Äàëè ìåí³ áàò³ã âîë³â ïîãàíÿòè...»
– Áà÷èëè òàêîãî? ×óìàêóâàòè íàäóìàâ óæå!
– ² ÿê âîíî çãàäàëî, ùî ç Êèðèë³âêè?
– ß æ êàçàâ, ùî çíàéäåòüñÿ, – îá³çâàâñÿ ³ ñóñ³ä. – Òàêèé ëîáàòèé íå
ïðîïàäå.
– Íó, ïî÷óìàêóâàâ, òåïåð áåðè ëîæêó òà ñ³äàé âå÷åðÿòè, – ñêàçàâ
áàòüêî. Õëîïåöü ò³ëüêè òîãî é äîæèäàâ.
– Íó, ÷îãî æ òåáå ïîíåñëî â ïîëå? ×îãî? – äîïèòóâàëàñü ìàòè. Ìîâ÷èòü
òà ñüîðáàº ç ëîæêè, àæ ëóíà éäå. Ìàòè êèâíóëà íà íüîãî áàòüêîâ³:
– ßê ìîòàº? Íà÷å òðè äí³ íå ¿â. – Ðîçìîâà ì³æ äîðîñëèìè ïîæâàâ³øàëà.
Ïî âå÷åð³ ìàòè ïîñëàëà ä³òÿì íà ãîðáêó êîëî ñ³íåé. Ïîëÿãàëè. Òàðàñ â
ñåðåäèíó, ç îäíîãî áîêó Êàòðÿ, ç äðóãîãî – Ìèêèòà. Ìàòè ñ³ëà êîëî ¿õ.
Ñóñ³äè ïîñ³äàëè íà ïðèçüá³, çàïàëèëè ëþëüêè, âåðíóëèñü äî ñâîº¿ ðîçìîâè.
Òàðàñ òèì ÷àñîì ïî÷àâ ðîçïîâ³äàòè òèõèì òàºìíè÷èì ãîëîñîì. Áðàò ³
ñåñòðà àæ ãîëîâè ïîï³ä³éìàëè. Êðàäüêîìà ïðèñëóõàºòüñÿ ìàòè. Äàë³,
ñì³þ÷èñü, äî ÷îëîâ³ê³â:
– Âè ïîñëóõàéòå, ùî öåé âîëîöþãà âèãàäóº: ñòàðèé òîãî íå ïðèäóìàº
çáðåõàòè, ÿê âîíî. Êàæå, ùî õîäèâ â³í òóäè, äå ñîíöå çàõîäèòü, áà÷èâ
çàë³çí³ ñòîâïè, ùî ï³äïèðàþòü íåáî, ³ ò³ âîðîòà, êóäè ñîíöå çàõîäèòü íà
í³÷, ÿê êîðîâà â õë³â. Ðîçïîâ³äàº, í³áè ñïðàâä³ ñàì òåº áà÷èâ. Îé Òàðàñå,
ùî ç òåáå áóäå?
– Âñ³ íà êóòêó êàæóòü, ùî ç âàøîãî Òàðàñà, ìàáóòü, ùîñü äîáðÿùå
âèéäå, – ïðîìîâèâ ñóñ³ä.
– Ùî âèéäå? – æàðòîì îá³çâàâñÿ áàòüêî. – Ðîçá³ÿêà âåëèêèé âèéäå –
îñü ùî! Îòî ÷óëè ïðî Êàðìàëþêà, à öå äðóãèé áóäå òàêèé.
IV
² çíîâó ìèíàº ð³ê...
Íå ëþáèâ õëîïåöü ñèä³òè â òåìí³é õàò³, íå ëþáèâ ñóìíèõ ðîçìîâ ïðî
çëèäí³, ïðî ãîðå. Âñå, áóëî, ò³êàº ç õàòè äî ñîíöÿ, íà ïðîñòîðè. Îäíà÷å
ìèíóòè òîãî íå ìîæíà. Çáåðóòüñÿ ÷àñîì êóòêîâ³ ìîëîäèö³ òà áàáè, ïîñ³äàþòü
íà ïðèçüá³, ïî÷íóòü ãîìîí³òè. Ñÿäå òóò æå, êîëî ìàòåð³, á³ãàþ÷è é
íàòîìèâøèñü, õëîï÷èê, ïðèòóëèòüñÿ, ñëóõàº. ×îãî-÷îãî ò³ëüêè â³í íå
íàñëóõàºòüñÿ – âñå ïðî òèõ æå ïàí³â òà ¿õ åêîíîì³â: ³ ÿê ëþäåé áèëè – êîãî
ð³çêàìè, êîãî êàí÷óêàìè, ³ ÿê ïðîäàâàëè ëþäåé, çà ñîáàê ì³íÿëè, çàñèëàëè
â Ñèá³ð, â ìîñêàë³ ãîëèëè1. À ÿê ïî÷íóòü ïðî òÿæêó ðîáîòó, ïðî íåâîëþ,
ïðî çëèäí³... ßñíèé íàäâîð³ äåíü. ßñíî ñîíöå ñâ³òèòü, íåáî áåçêðàéíº òà
ñèíº, êóº çîçóëÿ â ëóç³, à ÿê óñüîãî òîãî íàñëóõàºòüñÿ, – òî é äåíü éîìó
ñòåìí³º, îòüìàðèòüñÿ ñîíöå, ³ äåðåâî çàæóðèòüñÿ, – îñìóòí³º... Àæ ðàïòîì
1
Ãîëòè – òóò: áðèòè.
201
çàãðàº â íüîìó ÿêàñü ðàä³ñíà ñèëà, áóéíà ³ íåïîê³ðíà. Ç³ðâå õëîïöÿ ³ç
ïðèçüáè, ³ ïîì÷èòü â³í êðóã ìàéäàíó æåðåá÷èêîì, ³ðæó÷è é õâèöàþ÷èñü...
² âåñü ñóì ç õëîïöÿ ÿê âîäà çìèëà...
À ñâÿòàìè – äî ä³äà...
Ó ñòàðîãî ²âàíà Øåâ÷åíêà, Òàðàñîâîãî ä³äà, ñâÿòàìè çàâæäè ïîâíî
ëþäåé ó õàò³: ä³ä ²âàí ãðàìîòíèé, ³ â íüîãî º âåëèêà êíèæêà ïðî ñâÿòèõ
ìó÷åíèê³â. Ä³ä ²âàí íàä³âàº îëèâ’ÿí³ îêóëÿðè ³ ïî÷èíàº ïîâàãîì
âè÷èòóâàòè ïðî âåëèê³ ìóêè ñâÿòî¿ Âàðâàðè. Õòî ç áàá³â ñëóõàº, õòî êóíÿº,
÷îëîâ³êè äìóòü ëþëüêè. Õòîñü äóæå ñòîìëåíèé çà òèæäåíü ðàç ïî ðàç
õðîïå é êèäàºòüñÿ. Âèíóâàòî îçèðàºòüñÿ: «Îòî, Ãîñïîäè». Â³êíà é äâåð³
ïîîä÷èíåí³, ³ çíàäâîðó ÷óòè âåñåëèé ãîì³í íà óëè÷ö³. Òÿæêà é ã³ðêà áóëà
òà ïàíñüêà íåâîëÿ, òà íå ò³ëüêè æ òå é ðîáèòè ëþäÿì, ùî ïëàêàòè òà
æóðèòèñü. ×àñîì ³ ñï³âàþòü, ³ æàðòóþòü, ³ ïîòàíöþþòü, à íàäòî ìîëîäü.
Áî òî òðåáà áóëî á óìåðòè, ùîá óñå òóæèòè, à íàðîäó ñèëà – íå âìèðàòè æ
óñ³ì. ×óòè ó â³êíî – íà óëèö³ ðåã³ò, ðàç çà ðàçîì ïîðèâàìè. Äåäàë³ äóæ÷å.
– Öå, ìàáóòü, ïðèòèññÿ ïåðåáåíäÿ1 ç êîáçîþ, ï³òè ïîñëóõàòè, ùî òàì
ñòàðèé âèãàäóº.
Êèäàº íàá³ê ì³íåþ2, âèõîäèòü ³ç õàòè, çà íèì, ÿê êóð÷àòà çà ìàòêîþ,
÷åðåäîþ ãîñò³. Ïîñåðåä ìàéäàíó – ãóðò ëþäåé, ñòàð³, ä³òè, ìîëîäü, îáñòó-
ïèëè êðóãîì ñòàðöÿ – òî í³ìà òèøà, òî øàëåíèé ðåã³ò. Áëèæ÷å – ÷óòè:
òèõèé, ãëóõèé ñòàðå÷èé ãîëîñ ñèïàâ ÿê³ñü íåì³÷í³ æàðòè. Ùå áëèæ÷å
– ÷óòè âåñåëèé øóì ñòðóí íà êîáç³, ÿê æèâèé â³òåð. Äîäàº ñëîâàìè:
Îé ä³â÷èíà, ãîðëèöÿ...
Ê³í÷èâ, âèòèðàº ï³ò ïîëîþ.
– Áà÷, ñòàðå ëóá’ÿ, ÿêî¿ çàòèíàº! À âìèðàòü! – õòîñü ³ç ñòàðøèõ â æàðò
äîêîðÿº ñòàðîãî. Âèíóâàòî ñòàðèé îñì³õíóâñÿ, ïðèãíóâ óõî äî ïîâîäèðÿ,
ùîñü ïèòàº ñë³ïèé. Ïåâíî, ÿê³ ç³áðàëèñÿ ëþäè. Îäêàøëÿâñÿ ñòàðèé.
Ïîâàæíî íàõìóðèâ áðîâè, ïî-íîâîìó çàøóì³ëè ñòðóíè... Çàëóíàâ
çì³öí³ëèé ãîëîñ. Óðî÷èñòî, ÿê Ñâÿòå Ïèñüìî:
Îé òèñÿ÷à ñ³ìñîò äåâ’ÿíîñòî ïåðøîãî ðîêó3
Ïðèéøîâ óêàç îä öàðèö³ Êàòåðèíè
Ç Ïåòåðáóðãà-ãîðîäà...
Âñ³ ñòàð³ îáëè÷÷ÿ ðîçöâ³ëè, î÷³ çàñÿÿëè. Ïåðåçèðàëèñü, ñìóòíî õèòàëè
ãîëîâàìè – áàãàòî ç ñòàðøîãî â³êó ëþäåé ùå ïàì’ÿòàëè, ÿê ðóéíóâàëà
Êàòåðèíà òó âîëþ êîçà÷ó, Çàïîðîçüêó ïðåñëàâíó Ñ³÷.
Ìèìîõ³òü ï³äí³ìàëèñü øàïêè íà ãîëîâàõ âãîðó ³ ïî-âîâ÷îìó çàãîðàëèñü
î÷³. Çðàçó îä÷óâàëîñü, ùî òóò, ï³ä êð³ïàöüêèìè ëàíöþãàìè, áóÿº ñèëà –
âåëèêà, ìîãó÷à, ùî ¿¿ íå çàäóøèø, ùî ò³ëüêè ñòðÿõíåòüñÿ âîíà, òî ðîç³ðâå
ò³ ëàíöþãè, ÿê íèòêó, à òå ãîðäå ïàíñòâî ðîçíåñå, ðîçâ³º, ÿê ïîðîõ. Öå æ
ëþäó, öå æ ìèðó ÿê ìîðÿ, à ïàí³â òèõ – æìåíÿ. ßê âñòàíå, ÿê âèãíå
ñïèíó... Òà ùî é êàçàòè... Ò³ëüêè çàðàç – öèòü...
Ì³æ ñòàðèìè òóòà æ âåðòÿòüñÿ ä³òè, íàìàãàþ÷èñü óãàäàòè, ÷îãî öå
ñòàð³ òàê ñòóðáîâàí³. Ìàëî ùî ðîçóì³â ³ ìàëèé Òàðàñ Øåâ÷åíêî ç òîãî,
ùî ñï³âàâ êîáçàð, ïðîòå ³ â íüîãî âîðóøèëîñü ó ãðóäÿõ ùîñü ãàðÿ÷å ³
çàâìèðàëî ÷îãîñü ìàëåíüêå ñåðöå.
1
Ïåðåáíäÿ – íàðîäíèé ñï³âåöü (êîáçàð, ë³ðíèê, áàíäóðèñò).
2
Ì³í¿ – öåðêîâíî-ðåë³ã³éí³ çá³ðíèêè, â ÿêèõ ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî æèòòÿ ñâÿòèõ.
3
Òóò íåòî÷í³ñòü: Ñ³÷ áóëà çðóéíîâàíà â 1775 ðîö³.
202
Âèðÿäèëè êîáçàðÿ, ïîãîìîí³ëè, ïî÷àëè ðîç³õîäèòèñÿ. Âåðòàºòüñÿ äî
ñâîº³ õàòè ³ ä³ä ²âàí ³ç ñâî¿ìè ãîñòÿìè...
– Íå íà ò³ì ñâ³ò³ – íà ö³ì ðîçâåëè ïàíè ïåêëî íàä íàøèìè äóøàìè, –
ãîâîðèòü ä³ä ²âàí.
– Ïàí – ã³ðøå ÷îðòà, òîé íå âèäóìàº íà ëþäèíó òàêî¿ ìóêè, ÿê ïàí.
Íó, âæå ÿê ³ ¿õ ïîïàäóòü ó ðóêè – íå ïîìèëóþòü. Íàðîä òåðïèòü, à ÿê
òåðïåöü óâ³ðâåòüñÿ – õàé òîä³ íå ïðîñÿòü: íå ïîìèëóþòü.
Ðàïòîì ñëóõà÷³ ìîâ îæèëè, î÷³ â óñ³õ çàãðàëè. Îäèí çà äðóãèì:
– Ä³äó ²âàíå, à ðîçêàæ³òü ïðî Êîë³¿âùèíó1.
– Åãå, ïðî Çàë³çíÿêà òà Ãîíòó2.
– Ïðî ãàéäàìàê³â3, âè æ, êàæóòü, òåæ áóëè â ãàéäàìàêàõ.
Ä³ä çàìð³ÿíî:
– Åãå æ! Ãàéäàìàêè! Òî áóëè ëþäè! – îäñóíóâñÿ äàë³ îä êíèæêè,
òðÿõíóâ ÷óáîì.
Õâàëèëèñÿ ãàéäàìàêè,
Íà Óìàíü ³äó÷è, –
Áóäåì äðàòè, ïàíå-áðàòå,
Ç êèòàéêè îíó÷³.
² Ñâÿòå Ïèñüìî ëåæèòü çàáóòå, ä³ä ïî÷èíàº ðîçïîâ³äàòè ïðî ò³ ÷àñè,
êîëè ãàéäàìàêè ïàí³â ð³çàëè òà ïàëèëè, ÿê íîæ³ ñâÿòèëè, ÿê âèð³çóâàëè
Óìàíü. Ñëóõàëè ñóñ³äè, í³ì³ëè îä æàõó, ÷óá çä³éìàâñÿ âãîðó.
À òî ÷è¿ òàì î÷åíÿòà ãîðÿòü ó êóòêó íà ïðèï³÷êó, ÿê ³ñêðè? ² íå äèøå.
– Òàðàñèêó, ³ òè òóòà? ²äè, ñèíó, íàäâ³ð ãóëÿòè, ÷îãî òè ì³æ ñòàðèõ
çàòåñàâñÿ? Òîá³ ùå ðàíî òàêå ñëóõàòè.
Òàðàñ êðóòèòü ãîëîâîþ: «Íå õî÷ó!»
Ä³ä:
– Õàé ñëóõàº, âèðîñòå – ñâî¿ì ðîçêàæå ä³òÿì òà îíóêàì.
² íå âèõîäèòü äî ñàìîãî âå÷îðà.
À âíî÷³ íå ñïèòü, âîð÷àºòüñÿ.
Ìàòè:
– ×îãî íå ñïèø, Òàðàñå?
– Ìàìî, ãëÿíüòå: í³áè ùîñü ãîðèòü ó ïàíñüêèõ áóäèíêàõ? Ìàòè çëÿêàíî
äî â³êíà:
– Äå? Âèãàäóºø, í³÷îãî òàì íå ãîðèòü. Òî ì³ñÿöü... ùî öå òîá³ â ãîëîâó
çàéøëî? Ñïè!
Ïåðåãîäÿ çíîâó:
– Ìàìî, à äå òåïåð æèâóòü ãàéäàìàêè?
– ßê³ òàì ãàéäàìàêè? Íàñëóõàâñÿ, ùî ñòàð³ ãîâîðÿòü, à òîä³ ùîñü éîìó
óâèæàºòüñÿ, íå ñïèòü! Öå, ìàáóòü, õîäèâ ñüîãîäí³ äî ä³äà? Åãå æ – õîäèâ?
– Äî ä³äà...
– ß æ òàê ³ çíàëà. Òî æ ä³ä òåº ðîçêàçóº, ùî äàâíî êîëèñü áóëî, íå
òåïåð. Òåïåð ãàéäàìàê³â óæå íåìàº. Ïîëîâèëè òà ïîâáèâàëè. Ñïè.
À íà ðàíîê ó õëîïöÿ ç íàñîíÿøíè÷èíè ðóøíèöÿ çà ïëå÷èìà, â ðóêàõ
çàãíóòà ç ëîçèíè øàáëÿ. Õîäèòü ó áóð’ÿí³, ðóáàº ïàíàì ìå÷åì ãîëîâè ç
1
Êîë³âùèíà – îäíå ç íàéá³ëüøèõ íàðîäíî-âèçâîëüíèõ ïîâñòàíü ïðîòè ïîëüñüêî¿
øëÿõòè â 1768 ðîö³.
2
Çàë³çíê ³ Ãíòà – âàòàæêè Êîë³¿âùèíè.
3
Ãàéäàìêè (òóðåöüê.) – ó XVIII ñò. óêðà¿íñüê³ ïîâñòàíö³ íà Ïðàâîáåðåææ³,
ïåðåâàæíî ñåëÿíè, ÿê³ áîðîëèñÿ ïðîòè ãí³òó ïîëüñüêî¿ øëÿõòè.
203
ïëå÷åé. Ï³ä³éäå äî êîðîâ’ÿêà: «Òè ïàí Äàøêåâè÷?» – «ß! Ïðîñòè! Íå
áóäó!» Ëåòèòü ãîëîâà ç ïë³÷. Äî äðóãîãî: «Òè ïàí Âèñîöüêèé?..» – ëåòèòü
ãîëîâà. Ñòî¿òü áóäÿê, ÷îðíèé, àæ ñâ³ò îòüìàðþº. À öå áóäå ¿õ öàð. Äî
íüîãî: «Ïðîñè! Íå õî÷åø?» – ³ öàðåâà çëåò³ëà ç ïë³÷ ãîëîâà, ÿê ãàëêà.
Á³æèòü Îêñàíêà ÷åïóðíåíüêà.
– Òàðàñå, ùî òè ðîáèø?
– ßêèé ÿ Òàðàñ? ß – ãàéäàìàêà!
– Ùî æ òè òóò ðîáèø?
– Íå çàâàæàé! Áà÷ – ïàíàì ãîëîâè ðóáàþ.
– ² ÿ! ² ÿ!
– Íó, äîáðå, õàé ³ òè áóäåø ãàéäàìà÷êà. Íà ðóøíèöþ, ñòð³ëÿé.
Áåðå, ö³ëèòüñÿ â áóäÿê.
– Áó-áóõ!
– Òðàõ! Áàõ! Ðóáàé! Áèé!
Â áóð’ÿí³ çàêèï³ëà â³éíà – òèõèé â³äãóê äàëåêî¿ ãàéäàìà÷÷èíè.
***
Çâåíèãîðîäùèíà – ñï³âó÷èé êóòîê Óêðà¿íè, â íüîìó Êèðèë³âêà íå
îñòàííº â öüîìó ñåëî. Òàðàñ Øåâ÷åíêî ùå çìàëêó êóïàâñÿ ó òèõ â³ðøàõ
íåâ³äîìèõ ïîåò³â, ùî çâóòü ¿õ íàðîäíèìè ï³ñíÿìè. Áàòüêî ñàì ÷óìàêóâàâ,
÷àñòî ïðî òîãî ÷óìàêà, ùî çàíåäóæàâ ó äîðîç³, ñï³âàâ, ò³òêà – ïðî ñåðáèíà.
Ñåñòðà Êàòðÿ – íà ãîðîä³ îä ïî÷àòêó äî êðàþ âèñï³âóº ëåãåíäó ïðî
áðàòà òà ñåñòðó...
Ïðèéäå âå÷³ð – âñ³ âóëèö³ â ñåë³ àæ ãóäóòü ï³ñíÿìè: íà îäí³é – ïðî
òó Ìàðóñþ, ùî ç-çà ìîðÿ ç³ëëÿ áàæàëà..., äåñü ùå – íå òî ñï³âàþòü, íå
òî âè÷èòóþòü òÿãó÷èì ãîëîñîì – ñ³ì çàãàäîê. Ðàíêîì âèéäåø çà ñåëî.
Òàì, âèáèðàþ÷è êîíîïë³, áàáóñÿ øàìêàº áåççóáèì ðîòîì áàëàäó ïðî
ëèõó ñâåêðóõó, ùî çàêëÿëà íåâ³ñòêó, ³ òà ñòàëà òîïîëåþ:
Íå âèáðàëà ëüîíó, íå ï³øëà äîäîìó,
Ó ÷èñòîìó ïîë³ çàíî÷óâàëà,
Äî á³ëîãî ñâ³òó òîïîëåþ ñòàëà...
Òàì ÷àáàí íà ãîð³ ïðî ñâîº á³äíÿöüêå æèòòÿ âèãóêóº íà âåñü ñòåï:
Òà íåìà ã³ðø í³êîìó,
ßê áóðëàö³ ìîëîäîìó.
À ïî÷íóòü ãðàòè â ñåë³ âåñ³ëëÿ – ö³ëå ìîðå ï³ñåíü. Ñóìíèõ ³ âåñåëèõ,
äî òàíêó – âñÿêèõ. Ùå äî ëàäó ãîâîðèòè íå íàâ÷èâøèñü, Òàðàñ óæå
ï³äñï³âóâàâ ñòàðøèì, à áóëî éîìó ðîê³â â³ñ³ì-äåâ’ÿòü – ç ä³â÷àòàìè íà
êîëîäêàõ âèòÿãóâàâ, ÿêî¿ íå ïî÷íóòü. À ÷àñîì êîëî âîð³ò çàâåäóòü ç
Êàòðåþ, – îáîº ãîëîñí³, – ëóíà íà âñå ñåëî ³äå:
²ùå ñîíöå íå çàõîäèëî,
Íàñòóïèëà òåìíîòà...
²øîâ ÿêîñü äÿê îò òòàðà, êîñîîêèé, âåëè÷åçíèé, ñòàð³ ëþäè êàçàëè –
íà çàïîðîæöÿ ñêèäàºòüñÿ, ñïèíèâñÿ, ñëóõàº:
– Ùî âîíî îòî çà ï³äãîëîñêà1 âèâîäèòü, íå ðîçáåðåø – õëîïåöü ÷è
ä³â÷èíà? – ïèòàº ëþäåé, ùî ñèäÿòü íà ïðèçüá³.
1
Ï³äãîëñîê – âåðõí³é ãîëîñ, ÿêèé âèä³ëÿºòüñÿ â õîð³.
204
– Òî òàê âèâîäèòü ì³é Òàðàñ, – îá³çâàâñÿ Ãðèãîð Øåâ÷åíêî, ùî ñèä³â
ó ãóðò³. – Ìàëèé, ùå î÷åíøó1 íå çíàº, à äî ï³ñåíü ÿê ñòàðèé.
– Äîáðèé ñï³âàêà âèéøîâ áè. Õî÷ áè é äî àðõèðåéñüêîãî õîðó, –
ãîìîíèòü äî ëþäåé äÿê. – Òðåáà âæå, ùîá äî øêîëè ïîñèëàëè õëîïöÿ,
à íå íà óëèöþ.
– Òà öå æ äóìêà íà öþ çèìó ïðîõàòè âàñ, ïàíå äÿ÷å... Â³í óæå
îõîòèòüñÿ äî êíèæêè ³ äî øêîëè. Äðóã³ ä³òè íå õî÷óòü, ïëà÷óòü, à â³í
óæå íàáðèä ìåí³, ùîá îäâ³â ó øêîëó.
– À ñê³ëüêè éîìó íà ðîêè?
– Óæå äåâ’ÿòèé.
– Îãî! Ïîðà. Âæå äàâíî ñë³ä áóëî ïîñèëàòè.
***
À âîñåíè ñèäèòü Òàðàñ çà ãðàìàòêîþ ì³æ øêîëÿðàìè â äÿêîâ³é õàò³,
ëÿñêàº óêàçêîþ òî îäíîãî, òî äðóãîãî, êîëè îäâåðíåòüñÿ äÿê. Ëîáàòèé,
÷óá á³ëèé, ÿê ïøåíèöÿ, êó÷ìîþ, ëèöå ñìàãëÿâå, âèëèñêóº, ÿê ÷îá³ò, à î÷³
ÿñí³ òà ñèí³, ÿê íà ðîñ³ ëüîí. Â øêîë³ ò³ëüêè éîãî é ÷óòè. Ñòð³íóâñÿ ÿêîñü
íà õðåñòèíàõ ³ç äÿêîì Òàðàñ³â áàòüêî.
– À ÿê òàì, ïàíå äÿ÷å, ì³é Òàðàñ?
– ² íå ïðèâåäè Ãîñïîäè, ùî çà ãàéäàìàêà ðîñòå. ×àñèíêè íå ïîñèäèòü
òèõî. Óæå éîìó é äîñòàºòüñÿ îä ìåíå – íå ïîìàãàº. Íàùî êðàùå: êëàäó ï³ä
ð³çêè, à â³í ïðîñèòü: çâåë³òü ïðèäåðæàòè ìåíå, à òî, ¿é-áîãó, íå âëåæó.
– Òà â³í ó íàñ ³ íå òàêèé óæå ðîçá³ÿêà, ÿê éîãî óñëàâèëè: ÿê äî íüîãî
äîáðå – â³í óäâ³÷³ äîáðèé. Òîíêîñë³çèé – ùî æàë³ñíå ïî÷óº, çàðàç ïëàêàòü.
Íó é óïåðòèé, íåìà ÷îãî õîâàòè, ÿê ñòàíå êîëè íà ñâîºìó, ÿê òóð. Íó,
à ÿê éîìó ãðàìîòà, ïàíå äÿ÷å?
– Ãðàìîòà éîìó – â ðóêó. Ïàì’ÿòü äîáðà. Êîëè á ñìèðí³øèé – êðàùîãî
á ³ íå òðåáà.
– Òà é ÿ òàê ãàäàþ, ùî ãðàìîòó â³í ïîáîðå: ãðàìîòà âåäåòüñÿ â íàøîìó
ðîäó. Ùî ç íüîãî áóäå, ïàíå äÿ÷å?
– À ùî æ ³ç íüîãî áóäå: ïîïà íå âèéäå, à ïàëàìð âèéäå äîáðèé. Ùîñü
âèéäå, à ùî – áóäå âèäíî êîëèñü. Ïîáà÷èìî, ÿêèé â³í áóäå â ïèñüì³.
***
Íóäíà áóëà íàóêà â òîä³øí³õ øêîëàõ, íóäíà ³ òÿæêà, ó÷èëè ç-ï³ä
ð³çîê, ïî öåðêîâíèõ êíèæêàõ, ñòàðèì, äîâãèì ñïîñîáîì: áóêè-àç – áà.
Ïðîòå ìàëèé Øåâ÷åíêî áðàâñÿ ³ äî ö³º¿ íàóêè îõî÷å. Â³í îä÷óâàâ... ùî
çà ö³ºþ äÿê³âñüêîþ áåçòîëêîâîþ øêîëîþ äåñü äàë³ õîâàºòüñÿ ñïðàâæíÿ
íàóêà – ÿñíà, ðàä³ñíà... ² öåé ÷àð³âíèé ñâ³ò, ìîâ ìàãí³òîì, òÿãíóâ äî ñåáå
êð³çü óáîã³ ãðàòè äÿê³âñüêî¿ øêîëè. Ö³êàâ³øà äëÿ ó÷í³â ñòàâàëà íàóêà,
êîëè ï³ñëÿ ×àñîñëîâöÿ ³ Ïñàëòèðÿ2 â øêîë³ ïî÷èíàëè ó÷èòè «ñêîðîïèñó» –
ïèñàííþ. «Ó ñóñ³äà õàòà á³ëà», – íàïèøå äÿê íà òàáëèö³, – ïåðåïèñóé!
Áóëî ÷èñòå ñâÿòî. Äëÿ øêîëÿðà Øåâ÷åíêà ï³ñëÿ äîâãî¿ ³ íóäíî¿
öåðêîâùèíè öå áóëà ñïðàâæíÿ óò³õà. Ïàï³ð áóâ òîä³ äîðîãèé, à êð³ïàêè
á³äí³, îòæå, ãðàìîò³ÿì çàëèøàëèñü äëÿ íàóêè ñò³íè, âîðîòà, äâåð³ äëÿ
øê³ëüíîãî ïèñàííÿ.
1
Î÷åíø (“Îò÷å íàø”) – ìîëèòâà.
2
×àñîñëâ ³ Ïñàëòð – çá³ðíèêè ðåë³ã³éíèõ ï³ñåíü; ç X äî ñåðåäèíè XIX ñò. ïî
öèõ êíèæêàõ â ïî÷àòêîâèõ øêîëàõ (äÿê³âêàõ) ä³òè â÷èëèñÿ ãðàìîòè.
205
Îäíîãî ðàçó, ïðèáèðàþ÷è äÿêîâó «ñâ³òëèöþ», Òàðàñ íàáà÷èâ ó äÿêà
ãðóáèé çøèòîê ñèíüîãî ïàïåðó. Ùå ðàí³ø õëîïåöü ïîì³òèâ, ÿê äÿê ùîñü
ó íüîãî âïèñóâàâ. Øêîëÿð ïî÷àâ ðîçãëÿäàòè íàïèñàí³ ðóêîþ äÿêà ïñàëìè,
ùåäð³âêè, ï³ñí³, â³ðø³... Ñèä³â íàä íèìè õëîïåöü, ìîâ ïðèêèï³â... Øêîëÿðó
çäàëÿ îäêðèâàëàñü òàºìíèöÿ, ÿê òâîðÿòüñÿ íà ñâ³ò³ êíèæêè. Äî æàãè
çàáàæàëîñü øêîëÿðåâ³ çðîáèòè ñàìîìó òàêó êíèæå÷êó, îáìàëþâàòè
â³çåðóíêàìè ³ âïèñóâàòü â íå¿ ò³ ï³ñí³ òà â³ðø³, ùî éîìó ïðèïàëè äî
âïîäîáè. Öå áóâ ïåðøèé ïðèõîâàíèé ïîòÿã äî ñëîâåñíî¿ òâîð÷îñò³, ùî â
ïåðø³é ñâî¿é ñòàä³¿ çàì³íÿºòüñÿ êîï³þâàííÿì ³ âèáîðîì ÷óæèõ òâîð³â... Ïîòÿã
íåïåðåìîæíèé, æàãó÷èé... Õëîïöåâ³ ìð³ÿëàñü, íàâ³òü ñíèëàñü ìàëüîâàíà,
ïîçîëî÷åíà êíèæêà, â ÿêó â³í ïî ñâî¿é âïîäîá³ óïèñóâàâ â³ðø³.
***
Ñêîðî ìîâà ìîâèòüñÿ, òà íå ñêîðî ä³ëî ðîáèòüñÿ.
ßêèé íå áóâ ðàä³ñíèé ñâ³ò õëîïöåâ³, ÿê íå ò³êàâ â³í îä òèõ çëèäí³â,
ùî çàâæäè ñèä³ëè â ð³äí³é õàò³, ÿê â³í íå îäìàõóâàâñÿ ðóêîþ îä òîãî
ñóìó, ùî ëåæàâ íàä ëþäüìè, îäíà÷å äåäàë³ ³ éîìó ÷àñîì òüìàðèâñÿ ñâ³ò.
Ïåðøå ãîðå, ùî îòðó¿ëî õëîïöåâå ñåðöå, – çëèäí³ òà ïðàöÿ ìàò³ð
ïîêëàëè â äîìîâèíó. Õëîïöÿ âçÿëè îä øêîëè äèâèòèñü çà ìåíøèìè â
õàò³. Áàòüêî æåíèâñÿ âäðóãå, âçÿâøè âäîâó òåæ ³ç ä³òüìè. Â õàò³ ïî÷àëèñÿ
ñâàðêè, á³éêè, äîêîðè, ïëà÷ – ïåêëî... Ìà÷óõà ïèëüíóº ñâî¿õ, áàòüêî
÷àñîì îñòóïèòüñÿ çà ñâî¿õ – ñâàðêà ãîòîâà. Òàê-ñÿê æèëîñü, ïîêè æèâèé
áóâ áàòüêî. Àëå îñü çàñòóäèâñÿ â³í ó äîðîç³, ïîìåð ñë³äîì çà ìàò³ð’þ –
ñèðîòàì íå ñòàëî æèòòÿ â ñâî¿é õàò³. Íàéá³ëüøå ïåðåïàäàëî Òàðàñîâ³ ÿê
íàéñòàðøîìó, äî òîãî óïåðòîìó, ïðàâäèâîìó ³ ãàðÿ÷îìó... Òàðàñ êèíóâ
ð³äíó õàòó. Çà íèì ðîçá³ãëèñÿ, ÿê ðóä³ ìèøåíÿòà, éîãî ìåíø³ áðàòè é
ñåñòðè, âñ³ – õòî êóäè, ó íàéìè.
Òàðàñà íåïåðåìîæíî òÿãíóëà äî ñåáå âñÿ òàÿ æ îáøàðïàíà êàë³êà-
øêîëà, ÿêà ìàëà íàä íèì ÿêóñü ìàã³÷íó1 ñèëó, – îòîæ óçÿâ â³í ñâ³é
êàëàìàð2, òà ëèïîâó òàáëèöþ, òà êðåéäó, – ï³øîâ äî øêîëè ïðîõàòèñÿ
ðàçîì ³ çà øêîëÿðà, ³ çà ä³äà-ñòîðîæà, ÿêèé ìàâ ñëóãóâàòè ³ øêîëÿðàì,
³ ¿õ ó÷èòåëåâ³-äÿêîâ³. Äÿêà-çàïîðîæöÿ âæå â øêîë³ íå áóëî, ïðèñëàíî ç
ãîðîäà äðóãîãî, Áóãîðñüêîãî3, ìîëîäîãî, á³ëüø ó÷åíîãî, àëå ëþòîãî, ã³ðøå
çâ³ðà, ³ ï’ÿíèöþ òàêîãî, ÿêîãî, êàçàëè, ñâ³ò íå áà÷èâ. Â³í áóâ îäèíîêèé,
³ ñëóæíèêà éîìó òðåáà áóëî äóæå, òîìó íà Øåâ÷åíêîâå ïðîõàííÿ â³í
ïîãîäèâñÿ îõî÷å. Äàë³ êàçêà ñòàº ùå ñóìí³øà. Ïî÷àëîñÿ íå æèòòÿ
Òàðàñîâ³, à ìóêà. Çàâæäè ãîëîäíèé, ó íåìèò³é ñîðî÷ö³, â äðàí³é äîâã³é
áàòüêîâ³é ñâèò³, ùî îäíà çàëèøèëàñü éîìó ï³ñëÿ áàòüêà â ñïàäùèíó.
Êàçàëè, ùî, âìèðàþ÷è, áàòüêî ïåðåäð³êàâ, ùî ç Òàðàñà áóäå âåëèêà
ëþäèíà àáî âåëèêå ëåäàùî – òîìó ñïàäùèíà éîìó íå äîïîìîæå... Áîñèé
³ ïðîñòîâîëîñèé çèìîþ ³ ë³òîì... Äÿê íå äóæå ï³êëóâàâñÿ çà ñâîãî ó÷íÿ-
íàéìèòà, òà é ñàì â³í, ïðàâäó êàæó÷è, æèâ ìàëî ÷èì êðàùå îä ñâîãî
íàéìèòà... Ò³ëüêè é òîãî, ùî íàï’ºòüñÿ çà ñâ³é äîõ³ä, à ïðîñïèòüñÿ, íå
òî ïîõìåëèòèñÿ – ïîîá³äàòü íåìà ÷îãî. Òîä³ â³í ãàíÿâ ñâîãî ó÷íÿ ïîï³ä-
â³êîííþ ç ì³øêîì æåáðà÷èòè, ÷àñîì ³ ñàì ³ç íèì õîäèâ, âèñï³âóþ÷è
1
Ìàã÷íèé (ãðåöüê.) – ÷óäîä³éíèé, ÷àð³âíèé, íàäïðèðîäíèé.
2
Êàëìàð (çàñòàð³ëå) – ÷îðíèëüíèöÿ.
3
Òóò íåòî÷í³ñòü: ïð³çâèùå äÿêà áóëî íå Áóãîðñüêèé, à Áîãîðñüêèé.
206
ïîï³äâ³êîííþ áîæåñòâåíí³ â³ðø³... À òî ïîñèëàâ êðàñòè îã³ðêè â ãîðîäàõ,
ÿáëóêà â ñàäàõ, à òî é êóðêó äåñü ó ãëóõîìó êóòêó. À çà íåâäà÷ó ñåðöå
çðèâàâ çàâæäè íà íàéìèò³. Äíÿ òîãî íå áóëî, ùîá íå äàâàâ ÷óáðîâêè àáî
ëÿùà. Òåðï³â óñå õëîïåöü, çö³ïëþþ÷è çóáè: «Äàðìà, â³í ó÷èòåëü, ÿ øêî-
ëÿð... À âñå æ òàêè ÿ â øêîë³...»
Ïî ñåëó ïðîéøëà ïðî õëîïöÿ íåäîáðà ñëàâà: «ëåäàùî». Çäóøèòü ó
ñîá³ ñëüîçè: «Íåõàé... À øêîëè ÿ íå êèíó. Õî÷ äÿêîâó ÿêóñü êíèæêó
ïî÷èòàþ, õî÷ ïîñëóõàþ ï’ÿíèõ äÿê³â ðîçìîâó, ùî ì³æ ï’ÿíèì áàç³êàííÿì
÷àñîì ³ ùîñü ö³êàâå îä íèõ. Í³, áóäó òåðï³òè, ïîêè òåðïèòüñÿ...» Òàêå
áóëî æèòòÿ Òàðàñîâå. Òàê óñ³ é êàçàëè: «ñîáà÷å»...
***
Ó Òàðàñà áóëè ï³ñí³... çàâæäè íå îäíà, òî äðóãà áðèíèòü ó ãðóäÿõ. Ïî÷óº
äå-íåáóäü, çðàçó çàïàì’ÿòàº âñþ îä êðàþ äî êðàþ, íîñèòüñÿ ç íåþ, âèñï³âóº –
÷è ãóëÿº, ÷è ðîáèòü ùî, ïîêè ³íøà ï³ñíÿ íå çàêðèº ö³º¿. Ï³ñíÿ ïðî ñèðîòó,
ùî ïîíåâ³ðÿºòüñÿ â ëþäÿõ, çðàçó ñï’ÿíèëà Òàðàñà. Ñàì ñèðîòà, ùî çàçíàâ
óæå ëþäñüêîãî ãëóìó é ïîòèðàííÿ1, â³í òàê ³ ïðèêèï³â äî ì³ñöÿ,
äîñëóõàþ÷èñü äî êîæíîãî ñëîâà ö³º¿ ï³ñí³. Ùîñü ó ãðóäÿõ ïî÷àëî áèòèñü,
ó ãîðë³ çäàâèëî. Çö³ïèâ Øåâ÷åíêî çóáè, ùîá íå çàïëàêàòè, òà äå âæå òàì
éîìó, çìàãàòèñÿ ç ò³ºþ ìîãó÷îþ ³ ÷àð³âíîþ ñèëîþ! Íàðîäíà òâîð÷à ñòèõ³ÿ
âõîïèëà, ÿê îáöåíüêàìè, ìàëåíüêå ïîêðèâäæåíå ñåðöå, çàâåðò³ëî íèì,
ÿê â³òåð áèëèíêîþ...
Âèñëóõàâ ³ çàïàì’ÿòàâ óñþ ï³ñíþ äî ñëîâå÷êà. ² âæå í³ ïðî ùî ³íøå
íå äóìàþ÷è, íàñï³âóþ÷è, ñïîòèêàþ÷èñü é êîâòàþ÷è ñëüîçè, ïîñï³øàâ
â³í äîäîìó, ùîá øâèäøå ñïèñàòè ï³ñíþ â ñâîþ ìàëåíüêó êíèæå÷êó.
Óíî÷³ áóëà ãðîçà, à ðàíîê âèäàâñÿ ÿñíèé íà äèâî. Íåáî ÷èñòå, ëàã³äíå-
ëàã³äíå, ùî, äèâëÿ÷èñü íà íüîãî, ìèìîõ³òü îñì³õíåøñÿ. Ñîíöå âåñåëå,
òåïëå, áàäüîðå. Íà áóð’ÿíàõ ðÿñí³ëè áëèñêó÷èìè ä³àìàíòàìè êðàïë³
í³÷íîãî äîùó, ñâ³òèëèñü, ÿê ³ç çîëîòà êîâàí³, ëèñòî÷êè ãëóõî¿ êðîïèâè,
êðóòî ïàõëè âèñîê³ áóéí³ ðîìàøêè, ³ äóõ éîãî ì³øàâñÿ ç âðàí³øí³ì
äèìîì, ùî âèêî÷óâàâñÿ êëóáêàìè ³ç áîâäóðà â ñóñ³äí³é õàò³.
Ðèïíóëè âóëèøí³ â øêîë³ äâåð³, ³ íà ïîð³ã ³çíîâó âèéøîâ õëîïåöü.
Îçèðíóâøèñü íàâêðóãè, ÷è í³õòî íå äèâèòüñÿ, â³í øâèäåíüêî øóñíóâ
ïðîòîïòàíîþ ñòåæêîþ â áóð’ÿíè. Ñòåæêà áóëà ïîêðó÷åíà, ïðîòå õëîïåöü
³øîâ ïîâíîþ õîäîþ, ïðèãèíàþ÷èñü ³ ñòðóøóþ÷è ñîá³ íà øèþ é ãîëîâó
çàïàøíó, óæå íàãð³òó ðîñó. Â ãóùàâèí³ ëåæàëî ê³ëüêà ïîòðóõëèõ êîëî-
äîê. Êîëèñü ¿õ âèâåçëè ñþäè íà îãîðîæ³ òà òàê, ìàáóòü, ³ çàáóëè. Õëîïåöü
ï³äìîñòèâ òðàâè, ñ³â íà êîëîäö³ ³ ïî÷àâ ðîçãîðòàòè ñâ³é çøèòî÷îê.
Ó çøèòêó, ðîçìåðåæàí³ é ðîçôàðáîâàí³ â³çåðóíêàìè, áóëè ñïèñàí³ ï³ñí³,
ùåäð³âêè, ïñàëìè, ùî ¿õ áà÷èâ â³í ó ñèíüîìó çøèòêîâ³ ó ñâîãî ó÷èòåëÿ
é õàçÿ¿íà – äÿêà.
Íîâà ï³ñíÿ, ùî ïî÷óâ â³í ó ÿðó îä ä³â÷èíè, íåçàáàðîì áóëà âæå íàïè-
ñàíà ³ îáìàëüîâàíà. Òåïåð íåïåðåìîæíî õîò³ëîñü éîìó ñï³âàòè ö³º¿ ï³ñí³.
Òóò, íàîäèíö³, ùîá í³õòî íå áà÷èâ éîãî ³ íå ÷óâ, ñòèõà, ùîá, êð³ì éîãî ñàìîãî,
íå áóëî ÷óòè, â³í çàâ³â âèñï³âàíèì, ãíó÷êèì áàðõàòîâèì äèñêàíòîì:
Ñèðîòà âòîìèâñÿ,
Íà òèí ïîõèëèâñÿ, –
1
Ïîòèðííÿ – çíóùàííÿ.
207
Ëþäè êàæóòü ùå é ãîâîðÿòü:
Ñèðîòà íàïèâñÿ...
Êèâàâ ãîëîâîþ, ï³ñëÿ òîãî øåïîò³â, êóñàþ÷è ãóáè: «Òàê, òàê... â³í
óïèâñÿ... à ñïèòàéòå éîãî, ÷è ¿â â³í ùî-íåáóäü, ÷è ïèâ... Ñïèòàéòå...»
Ñèðîòà ëåäà-à-ùî,
Íå õî÷å ðîáèòü:
Îé, îääàìî âðàæîãî ñèíà
Â ìîñêàë³ ñëóæè-è-è...
Íå çàê³í÷èâøè, õëîïåöü çàðèäàâ – çàðåâ³â, íå ñòðèìóþ÷èñü, íà âåñü
ãîëîñ.
Ê³í÷àâ ï³ñí³ ³ çíîâó ïî÷èíàâ. ² íå áóëî òîìó êðàþ. Ãîëîñ ëóíàâ ó ÿð
³ çíîâó íà ãîðó ³ ëóíàâ ïî âñüîìó ñåëó.
– ² ùî öå âîíî ñï³âàº òàê ãàðíî òà æàë³ñíî? – ãîìîí³ëè æ³íêè îäíà
äî äðóãî¿, ï³äñèïàþ÷è êàðòîïëþ íà ãîðîäàõ. – Ä³â÷èíà ÷è õëîïåöü?
– Åãå! ß äàâíî âæå ñëóõàþ, âèâîäèòü, àæ çà äóøó áåðå... – ãîëîñíî
îá³çâàëàñü äî ïåðøî¿ äðóãà ÷åðåç òðè ãðÿäêè.
– Öå ïîê³éíîãî Ãðèãîðà Øåâ÷åíêà õëîïåöü, ùî â äÿêà.
– Êîòîðèé? Îòîé ãîëîâàòèé Òàðàñ?
Äåñü ÷åðåç óâåñü ãîðîä ãóêíóëà ùå îäíà æ³íêà:
– À âè æ äóìàëè õòî? Îòîæ çàáåðåòüñÿ â áóð’ÿíè òà é âèñï³âóº...
***
Ó òîìó êóòêó Óêðà¿íè, äå ñåëî Êèðèë³âêà, çàâæäè áóëî áàãàòî ì³æ
ëþäüìè ìàëÿð³â. Ìàáóòü, òåæ ÷åðåç òå, ùî êðàé òàêèé, õî÷ ìàëþé: â
ñàäàõ òà â çîðÿõ. Ä³òè çàâæäè ëþáëÿòü ìàëþâàòè ÷èì ïîïàëî ³ íà ÷îìó
ïîïàëî, à ïî òèõ ñåëàõ íàäòî: ñêð³çü ïî ñåëó âîðîòà âèìàëüîâàí³ êðåéäîþ,
à á³ë³ ñò³íè – óãëèíîþ. Ìàëþâàâ, áóâøè ìàëèì, ³ Øåâ÷åíêî: õàòè, öåðê-
âè, äåðåâà. Ïðîòå ñïðàâæíÿ æàãà äî ìàëþâàííÿ ïðîêèíóëàñü ó íüîãî
ò³ëüêè òåïåð, êîëè âæå â³í áóâ ÷èìàëèì ³ ñëóæèâ ó äÿêà.
Áóëî òàê. Êèðèë³âñüêèé äÿê ïîñëàâ õëîïöÿ â Ëèñÿíêó äî äÿêà-ìàëÿðà
ïîçè÷èòè öèìáàëè ³ ïðîõàòè íà ³ìåíèíè. Òîé öèìáàë³â íå äàâ ³ íà ³ìåíèíè
ïðè¿õàòè íå îá³öÿâ. Øåâ÷åíêî çàñòàâ ëèñÿíñüêîãî äÿêà-ìàëÿðà çà ðîáîòîþ:
â³í ñèä³â ó ïîâ³òö³ ³ íà äîøö³ ïî÷èíàâ ìàëþâàòè ÿêîãîñü ñâÿòîãî. Øåâ÷åíêî
íå éøîâ äîäîìó, ñòàâ äèâèòèñÿ. ² êîëè íà ìåðòâ³é äîøö³ ç-ï³ä ïåíçëÿ
ìàëÿðà âèãëÿíóëè ëþäñüê³ î÷³, ìîâ ³ç òóìàíó, ïî÷àëî âèÿâëÿòèñÿ æèâå
îáëè÷÷ÿ, â õëîïöÿ àæ ìóðàøêè ï³øëè ïîçà ñïèíîþ: ìàëÿð âèäàâñÿ éîìó
çà ÷àð³âíèêà. Â³í âïåðøå îä÷óâ ³äåþ òâîð÷îñò³...
Îãîíü ï³øîâ ïî æèëàõ ó õëîïöÿ, ³ â³í ÿñíî îä÷óâ ó ñîá³, í³áè îä ñíó
ïðîáóäèâøèñü, îä÷óâ òâîðöÿ, õóäîæíèêà. Àæ ðóêè çàâîðóøèëèñü.
Çäàëîñÿ éîìó, îääàâ áè âñå íà ñâ³ò³, íå õîò³â áè í³ ñëàâè, í³ áàãàòñòâà,
àáè ò³ëüêè íàâ÷èòèñü òàê òâîðèòè. Õî÷ áóâ áè áîñèé, ãîëèé. Òóòà æ â³í
³ ïî÷àâ ïðîõàòè äÿêà, ùîá ïðèéíÿâ éîãî çà ó÷íÿ...
– À ÷îìó é í³! Ìåí³ âæå äàâíî òðåáà ó÷íÿ.
– Êîëè æ ìîæíà ïðèéòè? – çàãîð³âñÿ õëîïåöü.
– Íà ìåíå, òî õî÷ ³ çàâòðà! Áàòüêî ÷è ìàòè º â òåáå?
– Í³, ÿ ñèðîòà.
– Òèì êðàùå – ñàì ñîá³ õàçÿ¿í. – Ìàëÿð, ïðîâîäæàþ÷è õëîïöÿ çà
âîðîòà, íàêàçóâàâ: – Ãëÿäè æ, Òàðàñå (âæå äîâ³äàâñÿ, ÿê ³ çâàòü), ÿ æ
óæå íå áóäó êîãîñü øóêàòè – íà òåáå áóäó äîæèäàòè...
208
***
Íå òàê âîíî áóëî, ÿê äóìàâ Òàðàñ. Çàì³ñòü òîãî ùîá ïðèâ÷àòè ó÷íÿ
äî ìàëÿðñòâà, äÿê çðàçó ïîâåðíóâ õëîïöÿ íà íàéìèòà: âåë³â éîìó äðîâà
ðóáàòè, íîñèòè âîäó, ä³òåé ãëÿä³òè. Òàðàñ íå çíàâ, ùî â óñ³õ ðåì³ñíèê³â òàê
âåëîñÿ, ùî ó÷åíü ìóñèâ ðîê³â äâà-òðè îäðîáèòè éîìó çà õàòíüîãî íàéìèòà,
à òîä³ âæå õàçÿ¿í ïî÷íå â÷èòè éîãî ñâîãî ðåìåñëà. Äí³â çî òðè ïîïîòèðèâøè
âîäó ç Òÿñüìèíà íà êðóòó ãîðó, Òàðàñ çàïèòàâ äÿêà:
– À êîëè âè ïî÷íåòå ìåíå â÷èòü ìàëþâàòè?
– Øâèäêèé òè õëîïåöü, òàê óæå ³ â÷è. Ñïåðøó òè ìåí³ ïîñëóæè çà
íàóêó ðîê³â òðè, à òîä³ âæå ÿ áóäó â÷èòè. À òî íàâ÷è òåáå çðàçó, òî òîä³
÷îðò òåáå é áà÷èâ. Ïîðÿäêó íå çíàºø.
Òàðàñ ïîáà÷èâ, ùî ç òàêî¿ íàóêè äîáðà éîìó íå áóäå. Ïîêèíóâ öüîãî
ìàëÿðà – ï³øîâ äî äðóãîãî â ñåëî Òàðàñ³âêó. «Öüîìó õî÷ ³ ðîáèòü áóäó, òî
ïðèíàéìí³ ìàëÿð, êàæóòü, íà âñþ îêðóãó...» Àæ ³ òóò Òàðàñîâ³ íå ïîùàñòèëî.
Ñëàâíèé ìàëÿð ïîäèâèâñÿ Òàðàñîâ³ íà ë³âó äîëîíþ ³ ð³øó÷å ïðîìîâèâ:
– Í³, õëîï÷å, ÿ íå â³çüìó òåáå çà ó÷íÿ.
Ñåðöå Òàðàñîâ³ ñòèñíóëî:
– ×îìó, äÿäþøêî? ß á ñëóõàâñÿ âàñ, ÿ á øàíóâàâñÿ, ðîáèâ áè âñå, ùî
çâåë³ëè. Ïðèéì³òü!
– ² íå ïðîñè – íå ïðèéìó.
– Òà ÷îìó æ íå ïðèéìåòå?
– À òîìó, ùî âñå îäíî ìàëÿðà ç òåáå íå áóäå. Òà íå ò³ëüêè ìàëÿðà – íå
áóäå íàâ³òü øåâöÿ àáî áîíäàðÿ. Òàëàíó íåìàº â òåáå, äîë³. Í³÷îìó1 òè íå
çäàòíèé. ²äè â ñòàðö³.
Ìîâ ïî ãîëîâ³ ÷èì óäàðèâ â³í õëîïöÿ öèìè ñëîâàìè.
– Íåâæå ñïðàâä³ ëåäàùî ç ìåíå? – àæ íà äóø³ ïîõîëîëî.
Ï³øîâ Òàðàñ ñìóòíèé, ïðèãîëîìøåíèé. ²äå, ïëà÷å: «Ùî ìåí³ òåïåð
ðîáèòè íà ñâ³ò³? Äî êîãî çâåðíóòèñÿ çà ïîðàäîþ?..»
² ï³øëî Òàðàñîâå æèòòÿ áåç ïóòòÿ, áåç øëÿõó áèòîãî... Íàéíÿâñÿ ïàñòè
â³âö³. Ñàì ñÿäå ç êíèæêîþ â ðîâ³, à â³âö³ – â ñïàø. Äîâ³äàëèñü, ïðîãíàëè.
Ïðî÷óâ ïðî öå äÿäüêî, êëè÷å õëîïöÿ äî ñåáå: ³äè, áóäåìî êîëî çåìë³
õàçÿéíóâàòè. – Âîëè ñòîÿòü ó ïëóç³, à ïîãîíè÷ – ó áóð’ÿí³ õàòó êðèâîáîêó
ìàëþº...
– Í³, íå áóäå é õë³áîðîáà ç òåáå. ² õëîïåöü í³áè íå äóðíèé, ò³ëüêè,
ìàáóòü, íà ñâîþ ñòåæêó íå âòðàïèâ. Íó, ñïðîáóºìî ùå ñòåëüìàõóâàòè!
Âåëÿòü îäíî ðîáèòè, à â³í ñ³â ìàëþâàòè... Íå âèéøëî ç Òàðàñà ³
ñòåëüìàõà2...
Ï³øîâ äî ïîïà çà êóõîííîãî ïîïèõà÷à...
ßêîñü âçÿâ ñâîþ ñêðèíüêó ï³ä ëàâîþ, âèéíÿâ ñâî¿ ìàëþíêè. Äàâíî
âæå, ÿê íå áà÷èâ ¿õ... ² ðàïòîì òàêà âçÿëà òóãà, òàêà æàãà ìàëþâàòè, ùî
àæ ðóêè çàòðåìò³ëè. Çäàâàëîñÿ, ùî â³í îæèâå, îäóæàº, ÿê ïî÷íå
ìàëþâàòè, ïåðåì³íèòüñÿ... Çíîâó çàáèëîñÿ ñåðöå: «À ñïðîáóþ ùå ðàç».
×óâ â³í áàãàòî ãàðíîãî çà õëèïí³âñüêîãî ìàëÿðà: «Ï³äó äî íüîãî! Ï³äó,
âïàäó â íîãè, áóäó ïðîõàòè, áóäó áëàãàòè: âèâ÷³òü ìåíå íà ìàëÿðà, õî÷
àáèÿêîãî, õî÷ ïîãàíåíüêîãî, àáè ò³ëüêè íà ìàëÿðà, – à ÿ âàì â³ê òîãî
1
Í³÷ìó (ä³àëåêòíå) – í³ äî ÷îãî.
2
Ñòëüìàõ – ìàéñòåð, ùî ðîáèòü âîçè, áîðîíè òà äåÿêèé ³íøèé ñ³ëüñüêîãîñïî-
äàðñüêèé ðåìàíåíò.
209
íå çàáóäó». Âèð³øèâ, àæ ïîâåñåë³â, ïîæèâ³øàâ. Äðóãîãî äíÿ é ï³øîâ,
í³÷ íå ñïàâøè.
Ïîäèâèâñÿ õëèïí³âñüêèé ìàëÿð íà Òàðàñîâ³ ìàëþíêè, ïîäèâèâñÿ íà
Òàðàñà òà é êàæå: «Åãå-ãå, êîçà÷å! Òà ç òåáå áóäå ìàëÿð, òà ùå é ïóòí³é
ìàëÿð». Òàðàñ ³ óøàì ñâî¿ì íå â³ðèòü.
– À òàðàñ³âñüêèé äÿê îí êàæå, ùî í³÷îãî ç ìåíå íå
âèéäå.
– À â³í çâ³äêè çíàº?
– Ïî äîëîí³ ïîáà÷èâ.
– Ïëþíü òè òîìó äÿêîâ³ ìåæè î÷³. Îñòàâàéñÿ íà ê³ëüêà
äí³â ó ìåíå íà ñïðîáó, à òîä³ ñêàæó îñòàííº ñëîâî.
Ïîáóâ Òàðàñ íà ñïðîáó ó ìàëÿðà â Õëèïí³âö³
äâà òèæí³. Ìàëÿð éîìó é êàæå çíîâó:
– ßê êàçàâ ðàí³ø, òàê ³ òåïåð
ñêàæó: áóäåø ïèëüíóâàòè, áóäåø
ó÷èòèñü, áóäå ä³ëî – ìàëÿð ç òåáå
ðîäèìèé1 áóäå. Çà ó÷íÿ ÿ òåáå îá³-
ùàâ ïðèéíÿòè ³ ïðèéìó, ò³ëüêè
ñïåðøó çðîáè òè îò ùî: ñàì òè êð³-
ïàöüêèé ñèí, õëîïåöü óæå ÷èìà-
ëèé. Ùîá íå áóëî ÷àñîì îä ïàí³â
íàð³êàííÿ, ùî ÿ, íå ñïèòàâøè, áåðó â
íàóêó äî ñåáå ¿õí³õ êð³ïàê³â, ñõîäè
òè ñïåðøó ïðî âñÿêèé ñëó÷àé ó
Â³ëüøàíó äî óïðàâèòåëÿ, õàé äàñòü
çàïèñêó íà äîçâ³ë.
Íå ÷óâ íà ñåáå ëèõà Òàðàñ, – á³ã
äî Â³ëüøàíè, çåìë³ íå ÷óþ÷è ï³ä ñîáîþ. Ðàä³ñíèé, ùàñëèâèé, ò³ëüêè ñí³ã
ðèï³â ï³ä íîãàìè ùîñü âåñåëå. Ñëóõàº, à âîíî: «ìàëÿð ³ ìàëÿð»...
Ïàíñüêà êîíòîðà. Óïðàâèòåëü ïàíà, áèòà ñîáàêà, ïîñëóõàâ õëîïöåâî¿
ìîâè, ïîäèâèâñÿ íà íüîãî òà é ïðîìîâèâ íà Øåâ÷åíêîâå ïðîõàííÿ:
– Íå îääàìî ìè òåáå ìàëÿðó, áî íàì ñàìèì òàêèõ òðåáà.
– Íàùî æ ÿ âàì?
– Îääàìî òåáå â êóõíþ äî êóõàðÿ.
– À ÿê ÿ õî÷ó â ìàëÿðè?
Çàñì³ÿâñÿ óïðàâèòåëü, çàñì³ÿâñÿ ïèñàð ³ âñ³, õòî áóâ ó êîíòîð³. Âèäíî,
ùî ùå íå ó÷åíèé.
– Çàáóâ, ùî êð³ïàê.
Óïðàâèòåëü, ïåðåñì³ÿâøèñü:
– Îñü ÿê íàãîäóºìî ìè òåáå êàøåþ, òî áóäåø äÿêóâàòè é çà
êóõàðÿ.
Ðàïòîì îä÷óâ Òàðàñ, ùî â³í – çâ’ÿçàíèé, ³ íå çàðàç, à äàâíî âæå.
Ñïðîáóâàâ áîðñàòèñü — àæ íà íüîìó çàë³çí³ ëàíöþãè. Ïðèãàäàëèñü éîìó
áàòüêî, ìàòè, ñóìí³ ðîçìîâè ïðî ïàíùèíó, ïðî ð³çêè, ïðî òå, ÿê íà ñîáàê
ëþäåé ì³íÿþòü, â êàðòè ïðîãðàþòü... Ðàí³ø ö³ ðîçìîâè íå äóæå âðàæàëè
1
Ðîäìèé (ä³àëåêòíå) – òóò: âðîæäåíèé, ïðèðîäæåíèé.
210
õëîïöÿ – õîò³ëîñü ðàäîù³â, ³ â³í îäãàíÿâñü îä íèõ, ÿê îä ìóõ. Òåïåð ëÿãëè
âîíè íà íüîãî âñ³ºþ ñòðàøíîþ ñâîºþ âàãîþ. Ðàá... íåâ³ëüíèê, äîâ³÷íèé
ïîïèõà÷. Íå ìèíåø òîãî, íå âèêðóòèøñÿ. Ñîíöå éîìó îòüìàðèëîñü, ³ ñâ³ò
ïîòåìí³â, ïî÷îðí³ëî ÿêîñü ñåëî, íåáî ñèíº — ³ òå ïîìàðí³ëî... Ïðîùàé,
ìàëÿðñòâî... Ñòðåïåíóâñÿ, ³ â ãðóäÿõ çàáèëîñü, â ãîëîâ³ çàìóòèëî. Êîëè
òàê... Òàðàñ ÷óâ, ÿê áàãàòî ïàíñüêèõ ëþäåé òî òàì, òî òàì íå âèäåðæóâàëè
ïàíùèíè ³ íàêëàäàëè íà ñåáå ðóêè. Ò³ëüêè äàðìà â³í ð³âíÿâ ¿õ äî ñåáå.
Êîëè â³í ïðèá³ã äî ãëèáîêîãî ñòàâó ³ ñòàâ íàä îïîëîíêîþ, íîãè â íüîãî
çàòðåìò³ëè, ³ ÿêàñü íåâ³äîìà ñèëà... òàê òóðíóëà éîãî â³ä îïîëîíêè, ùî
â³í ëåò³â â³ä íå¿ íåáç³ð1, àæ ñïîòèêàâñÿ... Ïðèãð³ëî, îñì³õíóëîñü ñîíöå,
ÿê ìàòè, ³ â³í îä÷óâ, ùî çâ’ÿçàíèé ç íèì, ³ç æèòòÿì, òàêèìè ìîòóçêàìè,
ùî í³êîëè íå âèñòà÷èòü ó íüîãî ñèëè ïåðåðâàòè ¿õ...
Íàòîâïîì ïëèíóëè äóìêè.
Ïðèãàäàëîñü ìàëÿðñòâî, ìð³¿, ³ ç íóòðà ñòàëà ï³ä³éìàòèñÿ ÿêàñü
ìîãó÷à, ì³öíà ñèëà, ùî ïðàãíå áîðîòüáè... òà ãàðÿ÷à, òàºìíà, íåâèðàçíà íàä³ÿ,
ùî ç íüîãî ùîñü âèéäå... ìóñèòü âèéòè... ³ Øåâ÷åíêîâ³ ñòàº ñîðîìíî...
Ñîíöå ïðèãð³ëî, ïîö³ëóâàëî õëîïöÿ. Çàñì³ÿâñÿ... Ñ³â íà ïåðèëà
ãðåáåëüêè ³ çàïëàêàâ.
«Âàæêî æèòè, à ÿê æå õî÷åòüñÿ æèòü...»
1932 ð.
Ñòåïàí Âàñèëü÷åíêî
• Ïåðå÷èòàéòå ïî÷àòîê ïîâiñòi. ×îìó Ñ. Âàñèëü÷åíêîâi õîòiëîñü ïî÷àòè
ïîâiñòü ïðî ïîåòà, ÿê êàçêó? ßê ïî÷èíàþòüñÿ êàçêè? ×è âäàëîñü öå
àâòîðó?
• ßê ïèñüìåííèê îïèñóº ðiäíèé êðàé? Ùî âàì ñïîäîáàëîñü â öüîìó
îïèñi, à ùî – âðàçèëî?
• Ðîçêàæiòü, ÿêèì áóëî æèòòÿ ñiì’¿ Òàðàñà Øåâ÷åíêà.
• ßêi ïîäi¿ ñâiä÷àòü ïðî äîïèòëèâiñòü Òàðàñà? Ùî ïðî õëîï÷èêà ãîâîðèëè
áàòüêè òà ñóñiäè?
• Ïåðå÷èòàéòå â òåêñòi îïèñ õàòè Øåâ÷åíêiâ. ßêi ñëîâà äîïîìàãàþòü
êðàùå óÿâèòè îñåëþ ïîåòà? ßê öi ñëîâà íàçèâàþòüñÿ?
• ×è çíàºòå âè, õòî òàêi ãàéäàìàêè? ßê ðîçïîâiäi äiäà ²âàíà âïëèâàëè
íà ìàëîãî Òàðàñèêà?
• ßê Òàðàñ â÷èâñÿ â øêîëi? Âiäïîâiäàþ÷è, ïîñèëàéòåñü íà òåêñò.
• Ðîçêàæiòü, ÿêå âðàæåííÿ ñïðàâèëè íà õëîï÷èêà âiðøi, ïåðåïèñàíi â
çîøèòi äÿêà. Ïåðå÷èòàéòå àáçàö2, ùî ïî÷èíàºòüñÿ ñëîâàìè: «Òàðàñ
ùå çìàëêó êóïàâñÿ ó òèõ âiðøàõ íåâiäîìèõ ïîåòiâ, ùî çâóòü ¿õ íàðîä-
íèìè ïiñíÿìè».
• Ðîçêàæiòü ïðî âåëèêó ëþáîâ Òàðàñà äî ìàëþâàííÿ. ×îìó Øåâ÷åíêî
â äèòèíñòâi íå ìàâ ìîæëèâîñòi çàéìàòèñü ìàëÿðñòâîì?
• Ðîçãëÿíüòå ðåïðîäóêö³¿ êàðòèí Ò.Ã. Øåâ÷åíêà (êîëüîðîâà âêëàäèíêà
¹8). ßê³ ïî÷óòòÿ âîíè ó âàñ âèêëèêàþòü?
• ßêèì âè óÿâëÿºòå ñîái ìàëîãî Òàðàñà? Ïiä ÷àñ ðîçïîâiäi ïîñèëàéòåñü
íà òåêñò.
1
Íåáçið (äiàë.) – íå ðîçáèðàþ÷è äîðîãè.
2
Àáçö (íiìåö.) – ÷àñòèíà òåêñòó, â ÿêié ïåðøèé ðÿäîê ïî÷èíàºòüñÿ âiäñòóïîì
óïðàâî.
211
• Ðîçãëÿíüòå ðåïðîäóêöi¿ êàðòèí «Ìàëèé Òàðàñ ñëóõàº êîáçàðÿ» Ì. Äå-
ðåãóñà é «Òàðàñîâà íàóêà» Î. Âîâêà òà Â. Êîíäðàòþêà (êîëüîðîâà
âêëàäèíêà ¹ 7).
• Êîìó ç ïåðñîíàæiâ òâîðó «Äèòèíñòâî Øåâ÷åíêà» àâòîð ñèìïàòèçóº,
êîìó – íi? ×îìó? À ÿê âè ñòàâèòåñü äî íèõ?
• Íàïèøiòü ñòèñëèé ïåðåêàç îäíîãî ç åïiçîäiâ1 ïîâiñòi «Äèòèíñòâî
Øåâ÷åíêà» çà òàêèì ïëàíîì:
1) Ìàëèé ãàéäàìàêà: 2) ×àðiâíèé ñâiò ïiñíi:
à) ó äiäà ²âàíà; à) ëèíå ïiñíÿ íàä ñåëîì;
á) ñíè ìàëîãî Òàðàñà; á) äÿêiâ çîøèò;
â) áié ó áóð’ÿíàõ. â) Òàðàñîâi ïiñíi.
Æåñò i ìiìiêà ÿê çàñîáè âèðàçíîãî

÷èòàííÿ
Æåñòàìè íàçèâàþòüñÿ ðóõè ãîëîâè, ðóê, ò³ëà, ÿê³ ñóïðîâîäæóþòüñÿ âèñëîâ-
ëþâàííÿì ëþäåé.
Ì³ì³êà – âèðàçí³ ðóõè ì’ÿç³â îáëè÷÷ÿ, ùî ïåðåäàþòü ïî÷óòòÿ ³ íàñòð³é ëþäèíè.
×àñîì ÿêóñü äóìêó ìîæíà âèðàçèòè íå ñëîâîì, à æåñòîì àáî ì³ì³êîþ. Òàê,
íà çíàê çãîäè ìè êèâíåì ãîëîâîþ àáî êë³ïíåìî ïîâ³êàìè; íà çíàê çàïåðå÷åííÿ
ðóõàºìî ãîëîâîþ ç ñòîðîíè â ñòîðîíó. ×àñòî æåñòàìè òà ì³ì³êîþ âè
ï³äñèëþºòå ñâî¿ âèñëîâëþâàííÿ. Áàæàþ÷è, ùîá âàø ïðèÿòåëü, ÿêèé ñòî¿òü
äàëå÷åíüêî, ï³ä³éøîâ äî âàñ, âè ãóêíåòå éîìó: «À éäè-íî ñþäè!» – ³ çðîáèòå
çàêëè÷íèé ðóõ ðóêîþ. Ïîä³áíèõ ðóõ³â áàãàòî; êîæíèé ç íèõ ìàº ñâ³é çì³ñò ³
ñâîº çíà÷åííÿ.
Ó õóäîæí³õ òâîðàõ ïèñüìåííèêè íåð³äêî çàçíà÷àþòü, ÿêèìè æåñòàìè òà ì³ì³êîþ
ñóïðîâîäæóþòü ïåðñîíàæ³ ñâî¿ âèñëîâëþâàííÿ ï³ä ÷àñ ðîçìîâè. Íàïðèêëàä:
«Ìàòè êèâíóëà íà íüîãî áàòüêîâ³: – ßê ìîòàº? Íà÷å òðè äí³ íå ¿â». Ìàòè íå
íàçâàëà ³ìåí³ Òàðàñèêà, à ëèøå êèâíóëà íà íüîãî ³ ç öüîãî æåñòó çðîçóì³ëî,
êîãî âîíà ìàëà íà óâàç³.
×èòàþ÷è õóäîæí³é òâ³ð, íåîáõ³äíî çâàæàòè íà òå, ÿê³ æåñòè, ì³ì³÷í³ ðóõè ðîáèòü
ïåðñîíàæ, ÿêó ïîçó âèáèðàº. Öå äîïîìîæå âàì ïîâí³øå çðîçóì³òè âèñëîâëåíó
íèì äóìêó, ÿñí³øå â³ä÷óòè éîãî ïåðåæèâàííÿ, íàñòð³é, ïðàãíåííÿ.
Æåñòè é ì³ì³êà º çàñîáàìè âèðàçíîãî ÷èòàííÿ. ¯õ çàâäàííÿ ïîëÿãàº â òîìó,
ùîá:
à) ï³äñèëèòè âèðàæåííÿ äóìêè;
á) ï³äêðåñëèòè ó â÷èíêó ïåðñîíàæà, ïîä³¿, ÿâèù³ ùîñü îñîáëèâî âàæëèâå,
íà ÷îìó ÷èòåöü ïðàãíå çîñåðåäèòè óâàãó ñëóõà÷³â;
â) âèñëîâèòè ñòàâëåííÿ àâòîðà (³ ñâîº âëàñíå) äî çîáðàæåíîãî, äàòè éîìó
îö³íêó;
ã) ïåðåêîíàòè ñëóõà÷³â ó ïðàâèëüíîñò³ ö³º¿ îö³íêè.
Çàïàì’ÿòàéòå, ùî ÷èòàþ÷è òâ³ð âèðàçíî, ñë³ä ïîâòîðþâàòè íå âñ³ ðóõè, ÿê³
ðîáëÿòü ïåðñîíàæ³, à ëèøå íàéâàæëèâ³ø³, íàéïîòð³áí³ø³.
• ×èì ïîä³áí³ ³ ÷èì â³äð³çíÿþòüñÿ æåñòè é ì³ì³êà?

• ×îìó âàæëèâî ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ òâîðó çâåðòàòè óâàãó íà æåñòè é ì³ì³÷í³
ðóõè ïåðñîíàæ³â?
2
Åïiçä (ãðåöüê.) – çàâåðøåíà ÷àñòèíà âåëèêîãî çà îáñÿãîì òâîðó, ùî ìàº
âiäíîñíî ñàìîñòiéíå çíà÷åííÿ.
212
• Ïîÿñí³òü, ùî âèðàæàº ïîçà, ïîëîæåííÿ ðóê, âèðàç îáëè÷÷ÿ Òàðàñèêà
íà ³ëþñòðàö³¿ (äèâ. êîëüîðîâó âêëàäèíêó ¹ 7), äå çîáðàæåíî éîãî á³ëÿ
ëèñÿíñüêîãî äÿêà. ßê ïðî öå ñêàçàíî ó òâîð³? Ç³ñòàâòå ³ëþñòðàö³þ
ç òåêñòîì.
ßÊÁÈ ÂÈ ÇÍÀËÈ, ÏÀÍÈ×²...

ßêáè âè çíàëè, ïàíè÷³, Âè â íàéìàõ âèðîñëè ÷óæ³¿,
Äå ëþäå ïëà÷óòü æèâó÷è, Ó íàéìàõ êîñè ïîá³ë³þòü,
1
Òî âè á åëåã³é íå òâîðèëè Ó íàéìàõ, ñåñòðè, é óìðåòå!
Òà ìàðíå Áîãà á íå õâàëèëè,
Íà íàø³ ñëüîçè ñì³þ÷èñü. Ìåí³ àæ ñòðàøíî, ÿê çãàäàþ
Çà ùî, íå çíàþ, íàçèâàþòü Îòó õàòèíó êðàé ñåëà!
Õàòèíó â ãà¿ òèõèì ðàºì. Òàê³¿, Áîæå íàø, ä³ëà
ß â õàò³ ìó÷èâñÿ êîëèñü, Ìè òâîðèìî ó íàø³ì ðà¿
Ìî¿ òàì ñëüîçè ïðîëèëèñü, Íà ïðàâåäí³é Òâî¿é çåìë³!
Íàéïåðø³ ñëüîçè. ß íå çíàþ, Ìè â ðà¿ ïåêëî ðîçâåëè,
×è ºñòü ó Áîãà ëþòå çëî, À â Òåáå äðóãîãî áëàãàºì,
Ùîá ó ò³é õàò³ íå æèëî? Ç áðàòàìè òèõî æèâåìî,
À õàòó ðàºì íàçèâàþòü!2 Ëàíè áðàòàìè îðåìî
² ¿õ ñëüîçàìè ïîëèâàºì.
Íå íàçèâàþ ¿¿ ðàºì, À ìîæå, é òå ùå... í³, íå çíàþ,
Ò³¿ õàòèíî÷êè ó ãà¿ À òàê çäàºòüñÿ... Ñàì ºñè...
Íàä ÷èñòèì ñòàâîì êðàé ñåëà. (Áî áåç Òâîº¿, Áîæå, âîë³
Ìåíå òàì ìàòè ïîâèëà Ìè á íå íóäèëèñü â ðà¿ ãîë³).
², ïîâèâàþ÷è, ñï³âàëà, À ìîæå, é Ñàì íà íåáåñè
Ñâîþ íóäüãó ïåðåëèâàëà Ñì³ºøñÿ, áàòå÷êó, íàä íàìè
Â ñâîþ äèòèíó... Â ò³ì ãàþ, Òà, ìîæå, ðàäèøñÿ ç ïàíàìè,
Ó ò³é õàòèí³, ó ðàþ, ßê ïðàâèòü ìèðîì! Áî äèâèñü:
ß áà÷èâ ïåêëî... Òàì íåâîëÿ, Îí ãàé çåëåíèé ïîõèëèâñü,
Ðîáîòà òÿæêàÿ, í³êîëè À îí ç-çà ãàþ âèãëÿäàº
² ïîìîëèòèñü íå äàþòü. Ñòàâîê, íåíà÷å ïîëîòíî,
Òàì ìàò³ð äîáðóþ ìîþ À âåðáè ãåòü ïîíàä ñòàâîì
Ùå ìîëîäóþ – ó ìîãèëó Òèõåñåíüêî ñîá³ êóïàþòü
Íóæäà òà ïðàöÿ ïîëîæèëà. Çåëåí³ â³òè... Ïðàâäà, ðàé?
Òàì áàòüêî, ïëà÷ó÷è ç ä³òüìè À ïîäèâèñÿ òà ñïèòàé,
(À ìè ìàë³ áóëè ³ ãîë³), Ùî òàì òâîðèòüñÿ ó ò³ì ðà¿!
Íå âèòåðï³â ëèõî¿ äîë³, Çâè÷àéíå, ðàäîñòü òà õâàëà,
Óìåð íà ïàíùèí³!.. À ìè Òîá³ ºäèíîìó ñâÿòîìó
Ðîçë³çëèñÿ ìåæè ëþäüìè, Çà äèâí³¿ Òâî¿ ä³ëà!
Ìîâ ìèøåíÿòà. ß äî øêîëè – Îòèì-áî é áà! Õâàëè í³êîìó,
Íîñèòè âîäó øêîëÿðàì. À êðîâ, òà ñëüîçè, òà õóëà,
Áðàòè íà ïàíùèíó õîäèëè, Õóëà âñüîìó! Í³, í³, í³÷îãî
Ïîêè ëîáè ¿ì ïîãîëèëè! Íåìà ñâÿòîãî íà çåìë³...
À ñåñòðè! Ñåñòðè! Ãîðå âàì, Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî é Ñàìîãî
Ìî¿ ãîëóáêè ìîëîä³¿, Òåáå âæå ëþäè ïðîêëÿëè!
Äëÿ êîãî â ñâ³ò³ æèâåòå?
1
Åëã³ÿ (ãðåöüê.) – â³ðøîâàíèé òâ³ð, â ÿêîìó âèðàæåí³ ñóìí³ ïî÷óòòÿ, âèêëèêàí³
îñîáèñòèìè íåâäà÷àìè ëþäèíè àáî ñïîãëÿäàííÿì ïðèðîäè.
2
Òóò ìàþòüñÿ íà óâàç³ ïîåòè, ÿê³ îñï³âóâàëè ò³ëüêè êðàñó óêðà¿íñüêîãî ñåëà é
îáëóäíî òâåðäèëè, í³áè êð³ïàêè äóæå ùàñëèâ³.
213
• Ðîçêàæiòü, ÿêi ïî÷óòòÿ âèêëèêàþòü ó ïîåòà ñïîãàäè ïðî äèòèíñòâî.
Ïiä ÷àñ âiäïîâiäi ïîñèëàéòåñü íà òåêñò.
• Ïåðå÷èòàéòå ïåðøó ÷àñòèíó âiðøà (äî ñëiâ «Íå íàçèâàþ i¿ ðàºì...»)
i ïîÿñíiòü, ÷îìó Ò. Øåâ÷åíêî íå íàçèâàº õàòó ðàºì.
• Çíàéäiòü åïiòåòè, ÿêi âæèâàº ïîåò ïðè îïèñi ìàòåði òà ñåñòåð.
Ðîçêàæiòü ïðî äîëþ ðiäíèõ Øåâ÷åíêà.
• Ïðî÷èòàéòå ùå ðàç âãîëîñ äðóãó ÷àñòèíó âiðøà (äî ñëiâ: «Ìåíi àæ
ñòðàøíî...») i ñêàæiòü, ùî âè ïî÷óëè i ïîáà÷èëè ïiä ÷àñ ÷èòàííÿ.
Âêàæiòü ñëîâà, ÿêi äîïîìîãëè âàì öå çðîáèòè.
• Êîãî é çà ùî Ò. Øåâ÷åíêî îñóäèâ ó âiðøi?
• Íà îñíîâ³ ïîâ³ñò³ Ñ. Âàñèëü÷åíêà «Äèòèíñòâî Øåâ÷åíêà» òà â³ðøà «ßêáè
âè çíàëè, ïàíè÷³...» ðîçêàæ³òü ïðî æèòòÿ Òàðàñà â áàòüê³âñüê³é õàò³.
• Âèâ÷³òü íàïàì’ÿòü óðèâîê â³ðøà «ßêáè âè çíàëè, ïàíè÷³...» â³ä ïî÷àòêó
– äî ñë³â: «Ìåí³ àæ ñòðàøíî, ÿê çãàäàþ...» Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî
÷èòàííÿ.
Ïiäòåêñò i éîãî âèäè

Ó âèìîâëåíèõ ñëîâàõ ³ ðå÷åííÿõ ì³ñòèòüñÿ íå âåñü çì³ñò ñêàçàíîãî. Ïðî
÷àñòèíó éîãî ìè çäîãàäóºìîñÿ ç ³íòîíàö³¿, æåñò³â, ì³ì³êè, ç ÿêèìè ö³ ñëîâà
é ðå÷åííÿ âèìîâëåí³.
Äóìêà, ÿêó àâòîð ïðÿìî íå âèñëîâèâ, àëå ìè ïðî íå¿ çäîãàäóºìîñÿ,
â³ä÷óâàþ÷è ¿¿ «ì³æ ñëîâàìè é ðÿäêàìè», íàçèâàºòüñÿ ï³äòåêñòîì.
Â³í äîïîâíþº çì³ñò òåêñòó. Âèðàçèòè éîãî ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ äîïîìàãàþòü
³íòîíàö³ÿ, æåñòè, ì³ì³êà.
Ï³äòåêñò ìîæå áóòè ïðÿìèì ³ ïðèõîâàíèì. Ïðÿìèé ï³äòåêñò çá³ãàºòüñÿ ç³
çì³ñòîì òåêñòó. Íàïðèêëàä, çì³ñò ðÿäê³â:
Çà ùî, íå çíàþ, íàçèâàþòü
Õàòèíó â ãà¿ òèõèì ðàºì –
çá³ãàºòüñÿ ç ï³äòåêñòîì: êð³ïàöüêó îñåëþ íå ìîæíà íàçâàòè ðàºì. Öå ì³ñöå
íàëåæèòü ÷èòàòè ç ãëèáîêèì ñìóòêîì òà áîëåì – ³ â ãîëîñ³, ³ íà îáëè÷÷³.
• Ïîÿñí³òü çì³ñò ïîíÿòòÿ ï³äòåêñò. ßêå çíà÷åííÿ ìàº â³í äëÿ âèðàæåííÿ
äóìîê òà ïî÷óòò³â? Ïðî³ëþñòðóéòå ñâîþ â³äïîâ³äü ïðèêëàäàìè. ßê³
âèäè ï³äòåêñòó âè çíàºòå?
• Âèçíà÷òå ï³äòåêñò â óðèâêó â³ä ñë³â: «À ïîäèâèñÿ òà ñïèòàé...» äî
ê³íöÿ â³ðøà.
• Ïîÿñí³òü, â ÿêèõ ïðèñë³â’ÿõ ï³äòåêñò ïðÿìèé, â ÿêèõ — ïðèõîâàíèé:
«Òàê ãëèáîêî, ùî æàá³ ïî îêî», «Äîáðèé ïàí: çàáðàâ õë³á ó ä³òåé ³
êèíóâ ïñàì», «Ìóäðèì í³õòî íå ðîäèâñÿ, à íàâ÷èâñÿ».
• Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå äðóãó ÷àñòèíó â³ðøà «ßêáè âè çíàëè,
ïàíè÷³...». Âèçíà÷òå, ÿê³ ðÿäêè ìàþòü ïðèõîâàíèé òåêñò, ³ âèðàç³òü
éîãî â³äïîâ³äíîþ ³íòîíàö³ºþ.
Ïðîçîâi òà âiðøîâàíi õóäîæíi òâîðè

Âè âæå âèâ÷èëè áàãàòî õóäîæíiõ òâîðiâ i çíàºòå, ùî âîíè áóâàþòü ïðîçîâi
òà âiðøîâàíi. Òàê, ïîâiñòü Ñ. Âàñèëü÷åíêà «Äèòèíñòâî Øåâ÷åíêà» – ïðîçîâèé
òâið, à «ßêáè âè çíàëè, ïàíè÷i» Ò. Øåâ÷åíêà – âiðøîâàíèé.
Ó ÷îìó æ ðiçíèöÿ ìiæ ïðîçîâèìè òà âiðøîâàíèìè òâîðàìè?
214
Ïîðiâíÿéìî äâà óðèâêè:
1. Íåâåñåëà ó Øåâ÷åíêà çèìîþ òà âîñåíè õàòà – ñòî¿òü êðàé ñåëà, ÿê
ïðèìàðà...
(Ñ. Âàñèëü÷åíêî, «Äèòèíñòâî Øåâ÷åíêà»)
2. Ìåíi àæ ñòðàøíî, ÿê çãàäàþ
Îòó õàòèíó êðàé ñåëà...
(Ò. Øåâ÷åíêî, «ßêáè âè çíàëè, ïàíè÷i»)
Â îáîõ óðèâêàõ ìîâà éäå ïðî õàòó, ïðî òå, ÿêå âðàæåííÿ âîíà ñïðàâëÿº.
Àëå ïðè öüîìó ìîâà ïåðøîãî óðèâêà áëèæ÷à äî ðîçìîâíî¿, äðóãîãî – äî
ïiñíi. ×îìó òàê?
Ñïðîáóéìî ïîçíà÷èòè íàãîëîøåíèé ñêëàä ðèñêîþ ç íàãîëîñîì ( ), à
íåíàãîëîøåíèé – ïåðåâåðíåíîþ äóæêîþ ( ).
Ñõåìà ïåðøîãî óðèâêà:
Ñõåìà äðóãîãî óðèâêà:
Ó ïðîçîâîìó óðèâêó íàãîëîøåíi i íåíàãîëîøåíi ñêëàäè ðîçòàøîâàíi íåðiâíîìiðíî,

à ó âiðøîâàíîìó – ó ïåâíîìó ïîðÿäêó, ðiâíîìiðíî. Âíàñëiäîê öüîãî ïðîçîâèé
òåêñò çâó÷èòü íåðèòìi÷íî, à âiðøîâàíèé – ðèòìi÷íî. Âiðøîâàíèé ðèòì ñòâîðþºòüñÿ
óïîðÿäêîâàíèì ÷åðãóâàííÿì íàãîëîøåíèõ i íåíàãîëîøåíèõ ñêëàäiâ.
Ðèòì – îñíîâíà îçíàêà âiðøîâàíî¿ ìîâè. Ðèòìi÷íiñòü âiðøîâàíî¿ ìîâè
ïîñèëþºòüñÿ òèì, ùî çàêií÷åííÿ ðÿäêiâ, ÿê ïðàâèëî, çâó÷àòü îäíàêîâî.
Ñïiâçâó÷íå çàêií÷åííÿ ðÿäêiâ íàçèâàºòüñÿ ðèìîþ.
Çâè÷àéíå, ðàäîñòü òà õâàëà,
Òîái ºäèíîìó ñâÿòîìó
Çà äèâíi¿ Òâî¿ äiëà!
Îòèì-áî é áà! Õâàëè íiêîìó...
(Ò.Ã.Øåâ÷åíêî, «ßêáè âè çíàëè, ïàíè÷³»)
Íåðèìîâàíèé âiðø íàçèâàºòüñÿ áiëèì.
Ëiñ çóñòðiâ ìåíå, ÿê äðóãà,
Ãîðëèöü òåïëèì âîðêóâàííÿì,
Ïiçíèì äçâîíîì ñîëîâ’¿íèì.
(Ì.Ò.Ðèëüñüêèé, «Ðîçìîâà ç äðóãîì»)
• ×èì â³äð³çíÿþòü â³ðøîâàíó ìîâó â³ä ïðîçîâî¿? Íàâåä³òü ïðèêëàäè.

• Ùî íàçèâàºòüñÿ ðèìîþ? Çíàéä³òü ðèìè ó äðóã³é ÷àñòèí³ òâîðó «ßêáè
âè çíàëè, ïàíè÷³...».
² ÇÎËÎÒÎ¯ É ÄÎÐÎÃÎ¯...
² çîëîòî¿ é äîðîãî¿
Ìåí³, ùîá çíàëè âè, íå æàëü
Ìîº¿ äîë³ ìîëîäî¿:
À ³íîä³ òàêà ïå÷àëü
Îñòóïèòü äóøó, àæ çàïëà÷ó.
215
À ùå äî òîãî, ÿê ïîáà÷ó
Ìàëîãî õëîï÷èêà â ñåë³.
Ìîâ îä³ðâàëîñü îä ã³ëë³,
Îäíî-îäí³ñ³íüêå ï³ä òèíîì
Ñèäèòü ñîá³ â ñòàð³é ðÿäíèí³.
Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ñå ÿ,
Ùî öå æ òà ìîëîä³ñòü ìîÿ.
Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî í³êîëè
Âîíî íå áà÷èòèìå âîë³,
Ñâÿòî¿ âîëåíüêè. Ùî òàê
Äàðåìíå, ìàðíå ïðîëåòÿòü
Éîãî íàéêðàù³¿ ë³òà.
Ùî â³í íå çíàòèìå, äå ä³òèñü
Íà ñ³ì øèðîê³ì âîëüí³ì ñâ³ò³,
² ï³äå â íàéìè, ³ êîëèñü,
Ùîá â³í íå ïëàêàâ, íå æóðèâñü,
Ùîá â³í äå-íåáóäü ïðèõèëèâñü,
Òî îääàäóòü ó ìîñêàë³.
• ßê³ ïåðåæèâàííÿ îõîïëþþòü ïîåòà,
êîëè â³í áà÷èòü õëîï÷èêà ï³ä òèíîì?
• ×îìó Øåâ÷åíêà òàê âðàçèëà öÿ çóñòði÷? Ó ÿêèõ ðÿäêàõ âiðøà ïðî öå
ãîâîðèòüñÿ?
• Çíàéäiòü ó âiðøi ñëîâà, ÿêi äîïîìîæóòü êðàùå óÿâèòè õëîï÷èêà, à
òàêîæ éîãî ñòàíîâèùå?
• ßêèì óÿâëÿº ïîåò ìàéáóòíº êð³ïàöüêî¿ äèòèíè?
• ßêîþ áóëà ñëóæáà ó â³éñüêó, ÷îìó âîíà ââàæàëàñÿ ã³ðøîþ çà
êð³ïà÷÷èíó é íàéìèòñòâî?
• ßê äîâåñòè, ùî òâ³ð «I çîëîòî¿ é äîðîãî¿...» º â³ðøåì?
• Ðîçãëÿíüòå àâòîïîðòðåò Ò.Øåâ÷åíêà 1840 ðîêó (äèâ. êîëüîðîâó âêëà-
äèíêó).
ÏÀÍÒÅËÅÉÌÎÍ
ÎËÅÊÑÀÍÄÐÎÂÈ×
ÊÓË²Ø
(1819–1897)
Íàðîäèâñÿ Ïàíòåëåéìîí Îëåêñàíäðîâè÷ Êóë³ø 7 ñåðïíÿ 1819 ðîêó â

ì³ñòå÷êó Âîðîíåæ³ Ãëóõ³âñüêîãî ïîâ³òó ×åðí³ã³âñüêî¿ ãóáåðí³¿. Áàòüêî áóâ äîñèòü
çàìîæíèì êîçàêîì, ìàâ áàãàòî ïîëÿ, ê³ëüêà ñ³íîæàòåé, ãà¿. Ìàëåíüêèé
Ïàíüêî æèâ ó ïàòð³àðõàëüí³é ñ³ì’¿. Áàòüêî ïðàöþâàâ ó ïîë³ íàð³âí³ ç íàéìèòàìè,
216
ìàòè áóëà íåãðàìîòíîþ. Ó õàò³ ëóíàëà óêðà¿íñüêà ìîâà, ðîçïîâ³äàëèñü ÷óäîâ³
íàðîäí³ êàçêè.
Í³õòî íå ñï³âàâ òàêèõ äàâí³õ ï³ñåíü, ÿê ìàòè. Ñèäÿ÷è çà ðîáîòîþ, í³êîëè
íå âìîâêàëà, ò³ëüêè áóëî ç³òõíå, çàäóìàºòüñÿ ³ çíîâ ñï³âàº. Íà æàëü, ìàòè
Ï. Êóë³øà ïîìåðëà äóæå ðàíî. Áàòüêî, ëþáëÿ÷èé, àëå ñòðîãèé ³ âèìîãëèâèé,
ïðèìóøóâàâ â÷èòè íàïàì’ÿòü â³ðø³. Ñåñòðà Ëåñÿ íàâ÷èëà éîãî ãðàìîòè. Óñ³
äèâóâàëèñÿ, ÿê øâèäêî Ïàíüêî íàâ÷èâñÿ ÷èòàòè é ïèñàòè, ðîçâ’ÿçóâàòè
çàäà÷³.
Êîëè õëîïöåâ³ âèïîâíèëîñü 14 ðîê³â, áàòüêî âèð³øèâ â³ääàòè éîãî çà ïèñàð-
÷óêà äî ïîâ³òîâîãî ñóäó, òà Óëÿíà Ìóæèëîâñüêà, ó ÿêî¿ Ïàíüêî íå ðàç ïîçè÷àâ
êíèãè, óìîâèëà áàòüêà â³ääàòè Ïàíüêà ó ñïðàâæíþ íàóêó. Â÷èòèñÿ âèÿâèëîñÿ
äóæå âàæêî. Äèñöèïë³íà ó íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ òîãî ÷àñó ï³äòðèìóâàëàñÿ
æîðñòîêèìè êàðàìè. Ó õâèëèíè â³ä÷àþ Ïàíüêî ò³êàâ íà áåðåãè Äåñíè, õîâàâñÿ
ó çàòèøíîìó ì³ñö³ ³ ïîòàé ïëàêàâ, à âèïëàêàâøèñü, ÷èòàâ. Óæå â ã³ìíàç³¿ Ï. Êóë³ø
ìð³ÿâ ñòàòè ïèñüìåííèêîì. Éîãî ïåðøèì òâîðîì ñòàëî îïîâ³äàííÿ «Öèãàí»,
ïåðåðîáëåíå ç ïî÷óòî¿ êîëèñü â³ä ìàòåð³ êàçêè.
Ö³êàâî, ùî ùå ó 16 ðîê³â Ï. Êóë³ø ðîçðîáèâ ïðîãðàìó ñâî¿õ ä³é íà âñå
æèòòÿ ³ íå â³äõîäèâ â³ä íå¿. Ïèñüìåííèê âèâ÷èâ ñàìîñò³éíî 14 ìîâ. Â³í ìð³ÿâ
íàïèñàòè ³ñòîðè÷íèé ðîìàí ³ ñòâîðèâ ÷óäîâèé òâ³ð ïðî ìèíóëå óêðà¿íñüêîãî
íàðîäó – ðîìàí «×îðíà ðàäà».
Ïðîòÿãîì æèòòÿ Ïàíòåëåéìîí Îëåêñàíäðîâè÷ íàïèñàâ áàãàòî õóäîæí³õ
òâîð³â óêðà¿íñüêîþ òà ðîñ³éñüêîþ ìîâàìè. Íàéïîâí³øèì íà ñüîãîäí³,
øåñòèòîìíèì, âèäàííÿì º Ëüâ³âñüêå (1908–1910).
Ïîìåð Ïàíòåëåéìîí Êóë³ø 14 ëþòîãî 1897 ðîêó íà ðóêàõ ó ñâîº¿ äðóæèíè,
Ãàííè Áàðâ³íîê.
ÎÐÈÑß
I
Ñï³âàþòü ó ï³ñí³, ùî íåìà íàéêðàùîãî íà âðîäó, ÿê ÿñíàÿ çîðÿ â
ïîãîäó. Îòæå, õòî áà÷èâ äî÷êó ïîê³éíîãî ñîòíèêà1 Òàâîëãè, òîé áè ñêàçàâ,
ìîæå, ùî âîíà êðàùà ³ íàä ÿñíóþ çîðþ â ïîãîäó, êðàùà é íàä ïîâíèé
ì³ñÿöü ñåðåä íî÷³, êðàùà é íàä ñàìå ñîíöå, ùî çâåñåëÿº é ðèáó â ìîð³,
³ çâ³ðà â ä³áðîâ³, ³ ìàê ó ãîðîä³.
Ìîæå, é ãð³õ òàêå êàçàòè: äå òàêè âèäàíî, ùîá ä³â÷à áóëî êðàùå îä
ñâÿòîãî ñîíöÿ ³ ì³ñÿöÿ? Äà âæå, ìàáóòü, òàê íàñ, ãð³øíèõ, ìàòè íà ñâ³ò
ïîðîäèëà, ùî ÿê ñïîãëÿíåø íà ä³âîöüêó âðîäó, òî çäàºòüñÿ òîá³, ùî âæå
í³ íà çåìë³, í³ íà íåá³ íåìà í³÷îãî êðàùîãî.
Ãàðíà, äóæå áóëà ãàðíà ñîòíèê³âíà! Çíàëè ¿¿ ïî âñ³é Óêðà¿í³; áî â íàñ
íà Âêðà¿í³ ñêîðî, áóëî, â êîãî âèðîñòå äî÷êà õîðîøà, òî âæå é çíàþòü
óñþäè. Áóëî, ÷è òðåáà êîìó ç ìîëîäîãî êîçàöòâà, ÷è íå òðåáà ÷îãî ó Â³é-
òîâö³, ³äå çà ñòî âåðñò, àáè ò³ëüêè ïîáà÷èòü, ùî òàì çà äî÷êà â ñîòíèêà
Òàâîëãè, ùî òàì çà Îðèñÿ, ùî âñþäè ïðî íå¿ ìîâ ó òðóáè òðóáëÿòü! Äà
íå áàãàòî ç òîãî âèõîäèëî êîðèñò³. ßêîñü íå áóëî êîçàöòâó ïðèñòóïó äî
íå¿ ç çàëèöÿííÿì. ×è áàòüêî áóâ äóæå ãîðäèé, ÷è äî÷êà äóæå ïèøíà,
òîãî íå çíàþ, à çíàþ, ùî, áóëî, âåðíåòüñÿ ³íøèé êðóòèóñ2 ³ç Â³éòîâåöü
äà é õîäèòü, ìîâ íåïðèêàÿíèé. Ñïèòàº éîãî ïðî Îðèñþ òîâàðèø...
1
Ñòíèê – îñîáà, ùî î÷îëþâàëà â³éñüêîâó ñîòíþ êîçàê³â òà áóëà íà÷àëüíèêîì
ó ñåë³ ÷è ì³ñò³.
2
Êðóòèñ – òóò: øèáéãîëîâà.
217
– Øêîäà, – êàæå, – áðàòå, íàøîãî ïîâàáó1 é çàëèöÿííÿ! Íå äëÿ íàñ
çàöâ³ëà ñÿ êâ³òêà! Ìîæå, õòî é çàñòðîìèòü ¿¿ ñîá³ çà âèñîêó øàïêó, ò³ëüêè
òîé áóäå íå ç íàøîãî äåñÿòêà.
À òîâàðèø ïîõèòàº ìîâ÷êè ãîëîâîþ òà é ïîäóìàº: «Îòæå, çàíàïàñòèëà
êîçàêà!»
II
À Îðèñÿ áóëà âæå íå äèòèíà, âèð³âíÿëàñü ³ âèêîõàëàñü, ÿê á³ëà òîïîëÿ
â ëåâàä³2. Ïîäèâèòüñÿ áóëî íà íå¿ ñòàðèé ñîòíèê, ïîäèâèòüñÿ íà ¿¿ ïèøíèé
çð³ñò ³ õîðîøó âðîäó, ïîðàäóºòüñÿ áàòüê³âñüêèì ñåðöåì, ùî äîæäàâ íà ñòàð³ñòü
ñîá³ òàêî¿ äî÷êè, à ÷àñîì ³ ïîñóìóº: «Äîñï³ëà ºñè, ìîÿ ÿñî÷êî, ÿê ïîâíèé
êîëîñ íà íèâ³! Äà ÷è çíàòèìå æåí÷èê, ÿêó áëàãîäàòü áåðå ñîá³ îä Ãîñïîäà
ìèëîñåðäíîãî? ªñòü áàãàòî ëþäåé, ³ ñòàòå÷íèõ, ³ çíà÷íèõ3, ùî çàëèöÿþòüñÿ
äî òåáå, äà íå õîò³ëîñü áè ìåí³ îääàâàòü òåáå â ðóêè ñèâîìó ä³äîâ³: çâ’ÿëèòü
òåáå, ðåâíóþ÷è, ÿê â³òåð áèëèíó â ïîë³. Îé, íå õîò³ëîñü áè îääàòü òåáå é
çà ìîëîäîãî øèáàéãîëîâó, ùî íå ïîæèâå äîâãî áåç ñòåïó äà êîíÿ, ïîëÿæå
â ïîë³ áóéíîþ ãîëîâîþ, à òåáå çîñòàâèòü ãîðþâàòè ç ä³òîíüêàìè!»
Òàê ñîá³ äóìàþ÷è òà ãàäàþ÷è, ñòàðèé Òàâîëãà ÷àñîì òÿæêî, òÿæêî
çàñóìóº, àæ ñëüîçà ïîêîòèòüñÿ éîìó ç îêà.
À Îðèñÿ ðîñëà ñîá³, ÿê òà êâ³òêà â ãîðîä³. Ïîâíà òà õîðîøà íà âèäó,
ìàÿëà òî ñÿì, òî òàì ïî ãîñïîä³ â ñòàðîãî ñîòíèêà, ïîõîäæàëà, ÿê ïî
ìåäó áäæ³ëêà, ³ âñþ ãîñïîäó çâåñåëÿëà.
III
Ïðèñíèâñÿ ðàç Îðèñ³ ïðåäèâíèé ñîí. Çäàëîñü, ïðèéøëà äî íå¿ ç òîãî
ñâ³òó ïîêîéíà ïàí³ìàòêà4, ñòàëà íàä íåþ â ãîëîâàõ äà é êàæå:
– Äèòèíî ìîÿ, Îðèñþ! Íå äîâãî âæå òîá³ ä³âóâàòè: ùîäåíü áëàãàþ
Ãîñïîäà ìèëîñåðäíîãî, ùîá ïîñëàâ òîá³ â³ðíó äðóæèíó.
Âñòàëà Îðèñÿ í³ ñìóòíà, í³ âåñåëà, ³äå äî ïàíîòöÿ â ñâ³òëèöþ, ÿê òà
êâ³òî÷êà, äà é êàæå:
– Ïàíî÷åíüêó! Ïîçîëèëè5 ìî¿ ä³â÷àòà ïëàòòº6. Íåõàé çàïðÿæóòü íàì
êîíåé; ïî¿äåìî ìè äî Òðóáàéëà, ï³ä Òóðîâó Êðó÷ó: òàì âîäà ÷èñòà, ÿê
ñêëî, ðèíå ïî êàì³ííÿì.
À ïàíîòåöü ðå÷å:
– ×îãî æ òîá³ Îðèñþ, òàê äàëåêî ¿çäèòè?
– Õ³áà æ òî âæå, ïàíî÷åíüêó, é äàëåêî?.. Íà ï³âãîäèíè õîäè: äà òó-
äè æ óñå ¿õàòè ëóãîì äà ëåâàäàìè, ùî é íåç÷óºøñÿ, ÿê âîäà çàáëèùèòü
³ çàøóìèòü ï³ä ãîðîþ.
À ïàíîòåöü:
– Î, ÿ âæå çíàþ, ùî àáè ÷îãî çàáàæàëà, òî âì³ºø âèïðîñèòè. Ïîêëè÷
æå ìåí³ ñòàðîãî Ãðèâó!
1
Ïîâáà – çâàáëèâ³ñòü, ÷àð³âí³ñòü.
2
Ëåâäà – îãîðîäæåíå àáî îáêîïàíå ì³ñöå äëÿ ñ³íîêîñó é âèïàñàííÿ õóäîáè;
çíàõîäèòüñÿ íåäàëåêî â³ä ñàäèáè àáî â ê³íö³ ãîðîäó.
3
Çíà÷íé – çíàòíèé, áàãàòèé ³ â³äîìèé ñåðåä ëþäåé.
4
Ïàí³ìòêà, ïàíòåöü – òàê ó äàâíèíó çà íàðîäíèì çâè÷àºì ä³òè âåëè÷àëè áàòüê³â.
5
Ïîçîëòè – íàìî÷èòè íà ê³ëüêè ãîäèí ó ðîçâåäåí³é âîäîþ çîë³ á³ëèçíó, ùîá
êðàùå â³äêèñ áðóä ³ ëåãøå áóëî ïðàòè.
6
Ïëòòº – á³ëèçíà, íîñèëüí³ ðå÷³.
218
Ïîñêî÷èëà Îðèñÿ äî äâåðåé, íåäîâãî øóêàëà Ãðèâè, çàðàç ïðèâåëà
éîãî ïåðåä ïàíîòöÿ.
À òîé Ãðèâà áóâ ñòàðèé, ä³äèçíèé ÷îëîâ³ê. Çíàâ â³í ïàíà ñîòíèêà ùå
çìàëêó; âèïåñòèâ éîãî íà ðóêàõ, âèâ÷èâ ³ íà êîí³ ¿çäèòü. Ïîò³ì âèõîäèâ ³ç
ñîòíèêîì ó ïîõîäàõ ëåäâå íå âñþ Ïîëüùó, áóâ ç íèì ³ â Êðèìó, áóâ ³ íà
×îðíîìó ìîð³, äà âæå íà ñòàð³ñòü íå ñõîò³â áè é ïàíñòâà, àáè ò³ëüêè ïðè
éîìó äîæèòè â³êó. Ñòàðèé óæå áóâ äóæå ä³äóãàí òîé Ãðèâà; áðîâè íà î÷³
éîìó ïîíàñîâóâàëèñü, ³ áîðîäà ñèâà äî ïîÿñà.
Óâ³éøîâ ó ñâ³òëèöþ, ïîêëîíèâñÿ ïàíó ñîòíèêó äà é êàæå:
– Äîáðèäåíü, äîáðîä³þ!
À ñîòíèê éîìó:
– Çäîðîâ, äîáðîä³þ! – áî âîíè îäèí îäíîãî çâèêëè äîáðîä³ÿìè
âåëè÷àòè.
– Çàïðÿæè, – êàæå, – äîáðîä³þ, ïàðó êîíåé, â³çüìè õî÷ áè òîé â³ç,
ùî áóëî ñóõàð³ â ïîõîä³ âîçèì, äà ïîâåçè íàøèõ ïðà÷îê äî Òðóáàéëà.
À òîé éîìó:
– Äîáðå, äîáðîä³þ, çàïðÿæåìî. ×îìó íå çàïðÿãòè?
Îòæå, ä³â÷àòà Îðèñ³ íåñóòü ñîðî÷êè, øèò³¿ ðóøíèêè, íàñò³ëüíèêè1 ³
âñÿêå äîáðî; íàêëàëè ïîâåí â³ç, ³ ñàì³ ïîñ³äàëè: óñ³ â ñòüîæêàõ äà â
êâ³òàõ, – Îðèñÿ ïîì³æ íèìè, – ³ ÿê ìàê ó ãîðîä³ âñ³ êâ³òêè çàêðàøàº,
òàê âîíà ñèä³ëà ïîì³æ ñâî¿ìè ä³â÷àòàìè. Ñèâèé Ãðèâà ñ³â ñïåðåäó;
õëîï’ÿòà êèíóëèñü îä÷èíÿòè âîðîòà. Âèãëÿíóâ ó â³êíî ïàí ñîòíèê:
– Íå áàðèñÿ æ òàì, Îðèñþ!
À âîíà:
– Í³, ïàíî÷åíüêó!
Ëÿñíóâ2 ïîãîíè÷ ïãîþ3; êîí³ çàðæàëè, ïî÷óâøè ëóãîâó ïàøó;
ïîòþïàëè ³ çíèêëè ç î÷åé ³ ç âîçîì, ³ ç ïîãîíè÷åì, ³ ç ä³â÷àòàìè.
IV
Îò óæå é ëóã ïåðåä íèìè. ² ñþäè çåëåíî, ³ òóäè çåëåíî. Áóëî áî ñå
ñà-ìå íàâåñí³, ÿê ùå òðàâà, ñâ³æà òà ìîëîäà, ò³ëüêè ùî âêðèº çåìëþ.
Ñê³ëüêè âãîð³ ñèíüîãî íåáà, ñò³ëüêè âíèçó çåëåíîãî ëóãó. ² òàê ÿê ÿñíà
çîðÿ âíî÷³ ïîêîòèòüñÿ, ïàëàþ÷è, ïî íåáó, òàê òàÿ Îðèñÿ ïðî¿æäæàëà
øèðîêèì ëóãîì ³ç ñâî¿ìè ä³â÷àòàìè.
Àæ ùîñü – øóìèòü, ðåâå Òðóáàéëî çà ëåâàäàìè. ßê ðîçñòóïèòüñÿ
äåðåâî, à ñîíöå ÿê çàáëèùèòü ñàìå â ò³ì ì³ñö³, äå âîäà ðèíå ÷åðåç êàì³ííÿ,
òî òè á ñêàçàëà, ùî òî íå âîäà, à ñàìå ÷èñòå ñêëî, ñàìèé äîðîãèé êðèøòàëü
ëèíå ç ãîðè ³ á’ºòüñÿ íà äð³áí³ ñêëÿíêè îá êàì³ííÿ.
Íàä ð³÷êîþ Òðóáàéëîì ñòî¿òü âèñîêà êðó÷à. Âñÿ îáðîñëà êó÷åðÿâèì
â’ÿçîì, à êîð³ííÿ íàâèñëî íàä ñàìîþ ð³÷êîþ. Äèêèé õì³ëü ïî÷³ïëÿâñü
çà òå êîð³ííÿ ³ êîëèøåòüñÿ êóäëàòèìè æìóòêàìè4. À âíèçó âîäà ðèíå
äà ðèíå! Îöå æ òàÿ é Òóðîâà Êðó÷à.
Äèâëÿòüñÿ íà íå¿ ä³â÷àòà äà é ïèòàþòü â ñòàðîãî Ãðèâè, ÷îãî âîíà
íàçèâàºòüñÿ Òóðîâîþ.
1
Íàñòëüíèê – ñêàòåðòèíà.
2
Ëÿñíóâ – òóò: âäàðèâ.
3
Ïãà – òóò: áàò³ã.
4
Æìòêà – пучок (невелика в’язка однорідних предметив).
219
– Íàùî âàì çíàòè? – êàæå Ãðèâà.
– Àæå æ òè íàùîñü çíàºø? Òàê ³ íàì ñêàæè!
– Îé ìî¿ ãîëóá’ÿòà! Ñêàçàâ áè âàì, äà ò³ëüêè á³ëüø íå ïî¿äåòå ñþäè
íà ð³÷êó.
– Ùî æ òàì òàêå? Ñêàæè-áî òàêè íàì, ä³äóñþ!
ßê óçÿëè ïðîñèòü, íå âèäåðæàâ ñòàðèé, ñ³â íà êàìåí³ íàä ð³÷êîþ äà
é ïî÷àâ ãëàãîëàòè:
– Êîëèñü-òî äàâíî, ³ùå äî òàòàðñüêîãî ëèõîë³òòÿ, ïðàâèâ Ïåðåÿñëàâîì
ÿêèéñü êíÿçü. Äà é áóâ ñîá³ òîé êíÿçü ñòð³ëåöü òàêèé, ùî àáè óçäð³â íà
îêî, òî âæå é éîãî; ³ êîõàâñü â³í ó ïîëþâàíí³. Îòî æ ðàç ïî¿õàâ òîé êíÿçü
íà ïîëþâàííÿ äà é îòáèâñü ó ïóù³ îä ñâîº¿ ÷åëÿä³1. ¯äå òà ¿äå ïóùåþ,
êîëè æ äèâèòüñÿ, àæ íà ëîùèí³ ïàñåòüñÿ ñòàäî òóð³â.
– À ùî æ òî, ä³äóñþ, çà òóðè? – ñïèòàëàñÿ Îðèñÿ.
– Òî, ìîÿ êðèøêî, áóëè äèê³ áèêè ç çîëîòèìè ðîãàìè; òåïåð óæå ¿õ
í³äå íå çóçäðèø. Áà÷èòü êíÿçü òèõ òóð³â; ò³ëüêè íå äèâóºòüñÿ íà ¿õ çîëîò³
ðîãè, à äèâóºòüñÿ, ùî ïðè íèõ ñòî¿òü ä³â÷èíà òàêà, ùî óñþ ïóùó êðàñîþ
îñâ³òèëà. Ïîñêî÷èâ â³í äî íå¿; à îä íå¿ òàê ñÿº, ùî é ïðèñòóïèòü íå
ìîæíà. Çàáóâ êíÿçü ³ ïðî ñâîþ ÷åëÿäü, ³ ïðî òå, ùî çàáëóäèâ ó ïóù³:
âõîïèëà éîãî çà ñåðöå òàÿ ÷óäîâíàÿ êðàñà.
«Ä³â÷èíî! – ðå÷å, – áóäü ìîºþ æîíîþ!» À âîíà ðå÷å: «Òîä³ ÿ áóäó
òâîºþ æîíîþ, ÿê Òðóáàéëî íàçàä âåðíåòüñÿ». À êíÿçü ¿é çíîâó: «ßê íå
çãîäèøñÿ íà ìîº ïðîõàííÿ, òî ÿ òâî¿ òóðè ïîñòð³ëÿþ». – «ßê ïîñòð³ëÿºø
ìî¿ òóðè, òî âæå á³ëüøå í³÷îãî íå ñòð³ëÿòèìåø». Ðîçñåðäèâñÿ êíÿçü,
âçÿâ ³ç ïëå÷à ³ ïî÷àâ ñòð³ëÿòè çîëîòîðîã³¿ òóðè. Ñóíóëèñü ò³¿ òóðè â ïóùó,
òàê ³ âèâàëÿëè äåðåâî; à êíÿçü çà íèìè çíàé ïóñêàº ñòð³ëêó çà ñòð³ëêîþ.
Ïðèá³ãëè íà Òðóáàéëî... à Òðóáàéëî áóâ òîä³ íå òàêèé âóçåíüêèé, ÿê
òåïåð, – ïðèá³ãëè íàä âèñîêó êðó÷ó ³ âñ³ øóáîâñü ó âîäó! Äà é íå îäèí
íå ïåðåïëèâ, óñ³ êàìåíåì ëÿãëè ïî äíó, àæ ð³÷êó çàãàòèëè. Ñïëåñíóëà
òîä³ ä³â÷èíà ðóêàìè: «Ïîòîïèâ ºñè ìî¿õ çîëîòîðîã³â-òóð³â, áëóêàé æå
òåïåð ïî ïóù³ ïî âñ³ â³÷í³¿ ðîêè!..» Îòæå, é áëóêàº, êàæóòü, òîé êíÿçü
äî ñüîãî ÷àñó ïî ïóù³ ³ í³ÿê íå çíàéäå ñâîãî Ïåðåÿñëàâà. À Ïåðåÿñëàâ
áóâ óæå ³ â òàòàðñüêèõ ðóêàõ, áóâ ³ ëÿäñüêèé – ÷îãî âæå íå áóëî ç òèì
Ïåðåÿñëàâîì? À â³í íå
çíàéäå éîãî òà é íå
çíàéäå. À ä³â÷è-íèí³
òóðè ëåæàòü ³ äîñ³
êàì³ííÿì ó âîä³, ³ îò
ïðèñëóõàéñü: òî íå
âîäà ðåâå, à ðåâóòü
òóðè ãëóõî ç-ï³ä âîäè.
Îòæå, êàæóòü, áóäå
òàêå âðåì’ÿ, ùî êíÿçü
ïðè¿äå íà Òóðîâó
Êðó÷ó, ïîâñòàíóòü òóðè ³ ï³äóòü
øóêàòè ñîá³ äèêèõ ïóù ïî Âêðà¿í³.
1
×ëÿäü – òóò: äðóæèíà êíÿçÿ, ñëóãè òà âî¿íè.
220
V
Ñëóõàþòü ä³â÷àòà, äà àæ ñóìíî ¿ì ñòàëî; ñëóõàº Îðèñÿ, äà âæå áî¿òüñÿ
ãëÿíóòè íà êàì³ííÿ, ùî ïðîñòÿãëîñü êóïîþ ÷åðåç ð³÷êó. Âæå ¿é çäàºòüñÿ,
ùî òî ñïðàâä³ íå êàì³ííÿ ³ âîäà øóìèòü ÿêîñü íå òàê, ÿê âîäà...
Äèâèòüñÿ Îðèñÿ ó âîäó, àæå ó âîä³ íà êðó÷³ ùîñü çà÷åðâîí³ëî; õòîñü
í³áè âè¿õàâ ³ç ïóù³ íà ñèâîìó êîí³ ³ ñòî¿òü ïîì³æ â’ÿçàìè. Áî¿òüñÿ ãëÿíóòü
óãîðó, ùîá ñïðàâä³ íå áóëî òàì êîãîñü; áî¿òüñÿ ãëÿíóòè ³ íà êàì³ííÿ: âæå
¿é çäàºòüñÿ, ùî îñü-îñü çàðåâóòü ³ ñóíóòüñÿ ç ð³÷êè çà÷àðîâàí³ òóðè.
Ñìèêíóëà çà ðóêàâ îäíó ä³â÷èíó ³ ïîêàçàëà â âîäó: äèâëÿòüñÿ ä³â÷àòà, àæ
íà Òóðîâ³é Êðó÷³ êíÿçü íà ñèâîìó êîí³. Òàê ³ îáîìë³ëè. Áî õòî æ áè íå
ñêàçàâ, ùî òî é íå êíÿçü ó êàðìàçèí³1, à ç ïîÿñà çîëîòî àæ êàïàº.
Íåìàëî æ, âèäíî, çäèâóâàâñü ³ êîçàê: ñòî¿òü íà êîí³ íåðóõîìî. Áî õòî
æ áè é íå çäèâóâàâñü, îïèíèâøèñü íàä òàêîþ êðó÷åþ? Óíèçó ðèíå âîäà
÷åðåç êàì³ííÿ, à íàä âîäîþ ñèäèòü íåðóõîìî ñèâèé ä³ä íà êàìåí³, à òàì
ñòîÿòü íåðóõîì³ ä³â÷àòà ç ïðà÷àìè2, ç ìîêðèìè ïîëîòíèùàìè â ðóêàõ. ×è
ä³â÷àòà, ÷è, ìîæå, ðóñàëêè ïîâèõîäèëè ïðàòü ñîðî÷êè ï³äâîäíîìó öàðåâ³,
ùî æèâå â êðèøòàëåâîìó áóäèíêó ï³ä âîäîþ. Îöå æ, ìàáóòü, ³ ñàì â³í
âèéøîâ ç âîäè ïîãð³òü ñòàð³¿ êîñò³ íà ñîíö³. Ùå ðàç ïîãëÿíå êîçàê íà
ñèâîãî ä³äà, ùå ðàç ïîãëÿíå íà ä³â÷àò: ïîçàñóêóâàëè ïî ë³êîòü ðóêàâà,
ïîï³äòèêàëè ïëàõòè ³ ìåðåæàí³ çàïîëî÷÷þ3 ïîäîëè... Çîëîòî íå ñÿº òàê
íà äîðîãèõ ïåðñíÿõ, ÿê ñÿþòü ó âîä³ é íàä âîäîþ ¿õí³ á³ë³ íîãè. Çàäèâèâñü
êîçàê ³ ñîá³ ñòî¿òü íåðóõîìî; êîëè æ ãóêíå íà íüîãî ñòàðèé Ãðèâà.
– Ãåé, ãåé, êîçà÷å! ×îãî ñå òåáå âèíåñëî íà êðó÷ó? Õ³áà õî÷åø
ïîïîëîñêàòü ñâî¿ êàðìàçèíè â Òðóáàéë³?
² ñêîðî ïðîìîâèâ – çàðàç íà÷å ðîçáèâ ÿê³ ÷àðè. Çàñîðîìèëèñü ä³â÷àòà
³ äàâàé áîâòàòè ïîëîòíèùàìè.
À êîçàê îäâ³òóº ä³äîâ³:
– Äàé çà òå ñëàâà Áîãó, ùî õî÷ íà êðó÷ó âèáðàâñÿ. Ñêàæè, áóäü ëàñêàâ,
ä³äóñþ, ÿê ìåí³ âè¿õàòü ³ê Â³éòîâöÿì?
– À ÷îãî òîá³ òðåáà â Â³éòîâöÿõ?
– ×åðåç Â³éòîâö³, – êàæå, – ëåæèòü ìîÿ äîðîãà.
– À êóäè æ ëåæèòü òâîÿ äîðîãà?
– Ìîÿ äîðîãà – äî ÷èéîãîñü ïîðîãà, ìîÿ ñòåæå÷êà – äî ÷èéîãîñü
ñåðäå÷êà.
– Åãå, – êàæå ñòàðèé Ãðèâà, – íåõàé æå òîá³ Ãîñïîäü ó äîáðîìó ä³ë³
ïîìàãàº! Îòæå, êóäè òîá³ âè¿õàòü. Áåðèñü óíèç, ïîíàä áåðåãîì; òî òàì òðîõè
íèæ÷å áóäå òîá³ äîð³æêà; ò³ºþ äîð³æêîþ âè¿äåø òè íà ð³÷êó. ªñòü ÷åðåç ð³÷êó
é êëàäî÷êè: âîçîì íå ïðî¿äåø, à êîíåì äîáðèé êîçàê ïåðåõîïèòüñÿ.
Ïîäÿêóâàâ êîçàê çà ïîðàäó, ïîâåðíóâ êîíÿ ³ ñõîâàâñü ïîçà äåðåâîì.
ßê ñõîâàâñü, òîä³-òî âæå ðîçãóëÿëèñü íàø³ ä³â÷àòà; ðîçïèñàëè êîçàêà ÿê
íà ïàïåð³: ÿê³ é î÷³, ÿê³ é áðîâè, ÿê ³ ãîâîðèòü, ÿê ³ âñì³õàºòüñÿ. Òà êàæå:
– Ñå òâ³é ñóäæåíèé!
À òà:
– Ñå òâ³é.
1
Êàðìaçí – ñóêíî ìàëèíîâîãî êîëüîðó é îäÿã, ïîøèòèé ç íüîãî.
2
Ïðà÷ – äåðåâ’ÿíà òîâñòà, íå øèðîêà, àëå äîâãà (ñàíòèìåòð³â 80) äîøêà ç ðó÷êîþ;
ï³ä ÷àñ ïðàííÿ íåþ áèëè á³ëèçíó.
3
Çïîëî÷ – êîëüîðîâ³ áàâîâíÿí³ íèòêè äëÿ âèøèâàííÿ.
221
À îäíà äîäàëà:
– Íå çìàãàéòåñü äóðíî, ä³â÷àòà: ÷è ð³âíÿ æ òàêè âàì ïèøíèé êíÿçü!
Ñå íàø³é ïàííî÷ö³ ñóäæåíèé!
Ïî÷åðâîí³ëà Îðèñÿ.
– Çáîæåâîë³ëà, – êàæå, – òè, Ïàðàñêî! Õ³áà íå ÷óëà, ùî â³í ñêàçàâ
ä³äîâ³?
² æàëü ¿é áóëî, ñàìà íå çíàº ÷îì, ùî â³í ¿äå ñâàòàòüñÿ. Ì’ÿêøå îä
âîñêó ä³âî÷å ñåðöå. Òàíå âîíî îä êîçàöüêèõ î÷åé, ÿê îä ñîíöÿ...
– Ùî æ, – êàæå Ïàðàñêà, – ùî ¿äå ñâàòàòüñÿ! Ñóäæåíî¿ ³ êîíåì íå
îá’¿äåø!
VI
Ïîïðàëè ä³â÷àòà ñîðî÷êè, çëîæèëè íà â³ç, çåëåíîþ ïàõó÷îþ òðàâîþ
ïðèêðèëè, ïîñ³äàëè é ïî¿õàëè äîäîìó, ñâ³æ³ òà âåñåë³; ùåáå÷óòü ÿê
ëàñò³âêè. ²ùå äàëåêî íå äî¿õàâ â³ç äî ñîòíèöüêîãî äâîðà, à â äâîð³ âæå
÷óòíî áóëî, ùî âåðòàþòüñÿ.
– Îðèñþ, íàøà ïàííî÷êî! – êðèêíóëè ä³â÷àòà, ñêîðî ðîç÷èíèëèñü
âîðîòà. – ×èé æå òî ñèâèé ê³íü ó äâîð³ ñòî¿òü? Ñå æ òîãî êîçàêà, ùî ìè
áà÷èëè, ñå æ òâîãî êíÿçÿ, ñå æ òâîãî ñóäæåíîãî!
Ãëÿíå Îðèñÿ, à â ñåðö³ íà÷å æàðîì çàïåêëî. ×è âîíà çëÿêàëàñü, ÷è
âîíà çðàä³ëà, ñàìà òîãî íå çíàëà.
Âèãëÿíóâ ó â³êíî ³ç ñâ³òëèö³ ìîëîäèé êîçàê: ¿äå â äâ³ð â³ç ñòàðèìè
ê³íüìè, ³ç ñòàðèì ñâî¿ì ïîãîíè÷åì; çåëåíà òðàâà âîëî÷èòüñÿ ïî áîêàõ ³
á’ºòüñÿ ïî êîëåñàõ; à ³ç-çà ñèâî¿ áîðîäè ñòàðîãî Ãðèâè, ³ç-çà á³ëî¿ çèìè
÷åðâîíå ë³òî – ïîâåí â³ç ä³â÷àò ó êâ³òêàõ äà â íàìèñò³ – Îðèñÿ ÿê ñîíöå
ïîì³æ íèìè! Âèãëÿíóâ, äà àæ ðóêàìè ñïëåñíóâ:
– Ñå æ âîíà, ñå æ âîíà! – ³ îòî âæå òîä³ ïî÷àâ íà ïðÿìîòó âèêëàäóâàòü
ñâîþ ìîâó ïàíó ñîòíèêîâ³, ³ õòî â³í òàêèé ³ ÷îãî ïðè¿õàâ. Õòî æ â³í
òàêèé, òî ñå âæå ïàí ñîòíèê çíàâ äàâíî: ìèðãîðîäñüêèé îñàóëåíêî1,
îòàìàí ó ñâî¿é ñîòí³, õîðîøîãî é áàãàòîãî ðîäó äèòèíà. À ÷îãî ïðè¿õàâ?
Ïðè¿õàâ ïîäèâèòüñÿ, ùî òà çà Îðèñÿ òàêà, ùî òàì çà äî÷êà â ñîòíèêà
Òàâîëãè íà âñþ Ãåòüìàíùèíó2, à ïîáà÷èâøè òà é ñåáå ïîêàçàâøè,
äîâ³äàòüñÿ, ÷è âæå íàäáàëà øèòèõ ðóøíèê³â ó ñêðèíþ... Ïðî ùî æóðèâñü,
÷îãî áàæàâ ïàí ñîòíèê, òå éîìó ÿê ³ç íåáà âïàëî. Íå äîâãî äóìàâøè,
ïîçâàâ Îðèñþ. Ââ³éøëà â ñâ³òëèöþ ÷åðâîíà, ÿê êàëèíà.
– Îò, Îðèñþ, òîá³ æåíèõ! ×è ëþá â³í òîá³, ÷è, ìîæå, ï³äîæäåø
êðàùîãî?
Õîòü áè òîá³ ñëîâî ïðîìîâèëà, õîòü áè òîá³ î÷èìà çãëÿíóëà. Ñòî¿òü,
ñåðäåøíåíüêà, ³ ãîëîâêó ñõèëèëà.
Áà÷èòü ïàíîòåöü, ùî íå äîæäåòüñÿ îä íå¿ îäâ³òó, – áî äå æ òàêè, ùîá
ä³â÷èíà ñêàçàëà, ùî â ¿¿ íà ìèñë³. Î÷èö³ õ³áà ñêàæóòü, à ñàìà í³.
Ïîðàõóâàâ3 ñå ïàíîòåöü, äà é êàæå:
– Äà âæå òàêèé êîçàê äà ëþá íå áóäå! Îáí³ì³òüñÿ æ äà ïîö³ëóéòåñü,
äà é Áîæå âàñ áëàãîñëîâè!
1
Îñàëåíêî – ñèí îñàóëè.
2
Ãòüìàíùèíà – Ë³âîáåðåæíà Óêðà¿íà ç Êèºâîì, ùî áóëà â ñêëàä³ Ðîñ³¿ â³ä 1667
ðîêó; ìàëà âëàñíèé Óðÿä íà ÷îë³ ç ãåòüìàíîì; ñêàñîâàíà çà íàêàçîì Êàòåðèíè II
â 1764 ðîö³ é ïåðåòâîðåíà íà êîëîí³þ öàðñüêî¿ ³ìïåð³¿.
3
Ïîðàõóââ – òóò: âðàõóâàâ, çâàæèâ (íà ùîñü).
222
Îáíÿâ êîçàê Îðèñþ, ïîö³ëóâàâ ó ò³¿ ãóáîíüêè, ùî íà÷å ç ñàìîãî ìåäó
çë³ïëåí³, ³ âêëîíèëèñü îáîº íèçüêî, äî ñàìîãî äîëó ïàíîòöåâ³.
×è æ áàãàòî íà¿õàëî äðóæèíè1 íà âåñ³ëëÿ, ÷è áó÷íî îäáóëè ãîñòåé,
÷è äîâãî ãóëÿëè – ñå âæå íå íàøå ä³ëî ðîçêàçóâàòè.
Áà÷èâ ÿ Îðèñþ ñàìå ïåðåä âåñ³ëëÿì; õîðîøà áóëà, ÿê êâ³òî÷êà. Áà÷èâ
ÿ çíîâ ¿¿ ÷åðåç ð³ê ó Ìèðãîðîä³ – ùå ñòàëà êðàùà çàìóæåì, ³ äèòèíà â
íå¿, ÿê Áîæà ç³ðî÷êà. Âæå ÿ íå ðàç äóìàâ ñîá³, íà íå¿ äèâëÿ÷èñü: «Ñå
Áîæà ñëàâà, à íå ìîëîäèöÿ! Ùî, ÿêáè õòî äîòåïíèé çìàëþâàâ ¿¿ òàê, ÿê
âîíà ºñòü, ³ç ìàëåíüêîþ äèòèíêîþ íà ðóêàõ! Ùî á òî çà êàðòèíà áóëà!»
• Ïðî ÿêi ÷àñè éäå ìîâà â îïîâiäàííi?
• ßêà ñëàâà éøëà ïî Âêðà¿íi ïðî Îðèñþ?
• ßêi ñòîñóíêè ñêëàëèñÿ ìiæ Îðèñåþ i áàòüêîì? ×èì æóðèâñÿ Òàâîëãà?
Âiäïîâiäàþ÷è, ïîñèëàéòåñü íà òåêñò.
• Çíàéäiòü ó òåêñòi îïèñ ïåéçàæó. ßêó ðîëü âií âiäiãðàº?
• ßêå âðàæåííÿ íà ä³â÷àò ñïðàâèëà ðîçïîâ³äü ä³äà Ãðèâè? Ó òðüîõ
ïåðøèõ àáçàöàõ ï’ÿòîãî ðîçä³ëó âèáåð³òü ñëîâà, ùî ïåðåäàþòü
ïåðåæèâàííÿ ëþäåé.
• Äîâåäiòü, ùî ðîçêàçàíèé äiäîì íàðîäíèé òâið º ëåãåíäîþ. Ðîçêàæiòü,
ùî âè óÿâëÿëè, ÷èòàþ÷è öþ ëåãåíäó.
• ßê ñïðàâäèâñÿ ñîí Îðèñi?
• Ñêëàäiòü ðîçïîâiäü ïðî Îðèñþ òà ìîëîäîãî âåðøíèêà.
• Âèïèøiòü ç òåêñòó ñëîâà òà âèðàçè, ÿêi çäàëèñü âàì íàïðî÷óä êðàñè-
âèìè, ÷è òi âèðàçè, êîòði â íàøié ìîâi âæèâàþòüñÿ ðiäêî. Çàïàì’ÿòàéòå
äåêiëüêà ç íèõ.
ÌÀÐÊÎ
ÂÎÂ×ÎÊ
(1833–1907)
Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà Â³ë³íñüêà íàðîäèëàñÿ 22 ãðóäíÿ 1833 ðîêó â ìàºòêó

ªêàòåðèíèíñüêå ªëåöüêîãî ïîâ³òó Îðëîâñüêî¿ ãóáåðí³¿ ó ñ³ì’¿ ïîì³ùèê³â. Êîëè
¿é áóëî âñüîãî ø³ñòü ðîê³â, ïîìåð áàòüêî. Ìàòè âèéøëà çàì³æ âäðóãå. Â³ò÷èì
áóâ äóæå æîðñòîêîþ ëþäèíîþ. Â³í çíóùàâñÿ ç êð³ïàê³â, áðóòàëüíî ñòàâèâñÿ
äî äðóæèíè ³ íåð³äíèõ ä³òåé. ×óéíà, âðàçëèâà Ìàð³éêà íà âñå æèòòÿ çíåíàâèä³ëà
íàñèëüñòâî ëþäèíè íàä ëþäèíîþ. Â ìàëåíüêîìó ñåðö³ íàçàâæäè îñåëèëèñü
äâà ïî÷óòòÿ: ëþáîâ äî ñêðèâäæåíèõ ³ íåíàâèñòü äî ãíîáèòåë³â. Ä³â÷èíêó äóæå
ëþáèëè êð³ïàêè.
1
Äðóæíà – òóò: âåñ³ëüí³ ãîñò³.
223
Ñïðàâæí³é ïðèòóëîê Ìàð³ÿ çíàéøëà ó ðîäèí³ äâîþð³äíî¿ ñåñòðè ìàòåð³
Â. Ïèñàðºâî¿. Äÿäüêî – Àíäð³é Äàíèëîâ – ïðèùåïèâ ä³â÷èíö³ ëþáîâ äî êíèãè,
ðîçïîâ³äàâ ïðî æèòòÿ ³ òâîð÷³ñòü â³äîìèõ íà òîé ÷àñ ïèñüìåííèê³â.
Ó 1845 ðîö³ Ìàð³þ â³ääàëè â÷èòèñÿ â îäèí ³ç ïðèâàòíèõ ïàíñ³îí³â äëÿ
áëàãîðîäíèõ ä³â÷àò ó Õàðêîâ³. Ñàìå òóò Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà çáàãíóëà êðàñó ³
ìåëîä³éí³ñòü óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. Õî÷ ñàìà áóëà ðîñ³ÿíêîþ, àëå, æèâó÷è â Óêðà¿í³,
çà êîðîòêèé ÷àñ îïàíóâàëà óêðà¿íñüêó ìîâó òàê äîñêîíàëî, ùî äèâóâàëà âñ³õ. Óæå
íàïðèê³íö³ 1857 ðîêó âèéøëà çá³ðêà «Íàðîäí³ îïîâ³äàííÿ». Ï³äïèñóâàëàñü
ïèñüìåííèöÿ ïñåâäîí³ìîì – Ìàðêî Âîâ÷îê. Òàðàñ Øåâ÷åíêî, ïîçíàéîìèâøèñü
ç àâòîðêîþ îïîâ³äàíü, ñêàçàâ: «Ãëÿäè æ, äîíþ, ùîá òè ìåí³ íàïèñàëà êîïó, äâ³
àáî ï’ÿòü, à òî é ñ³ì ê³ï êàçîê». Êîáçàð âãàäàâ òàëàíò êàçêàðêè â îñîá³ ïèñüìåííèö³.
Çàõâîð³âøè, Ìàð³ÿ Îëåêñàíäð³âíà çìóøåíà áóëà â³ñ³ì ðîê³â ïðîæèòè çà
êîðäîíîì. Ó Í³ìå÷÷èí³ âîíà âèâ÷èëà ìîâó, ùîá â îðèã³íàë³ ÷èòàòè òâîðè
í³ìåöüêèõ êëàñèê³â. Ó Ôðàíö³¿ äëÿ ÷àñîïèñó «Æóðíàë âèõîâàííÿ òà ðîçâàãè»
ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ ïèñàëà êàçêè. ² â íàø ÷àñ Ìàðêà Âîâ÷êà çà êàçêè «Ñåñòðà»,
«Ìàäìóàçåëü ß», «Çëþ÷êà – êîëþ÷êà òà äîáðà Òðîÿíäà», êíèãè òâîð³â äëÿ
ä³òåé «Ñèá³ðñüêèé âåäì³äü» òà «Ïðóäêèé îëåíü» ââàæàþòü êëàñèêîì ôðàíöóçüêî¿
äèòÿ÷î¿ ë³òåðàòóðè.
Ó 1890–1899 ðîêàõ âèéøëî 7 ³ç 8 çàïëàíîâàíèõ òîì³â òâîð³â Ìàðêà Âîâ÷êà.
1902 ðîêó ïèñüìåííèöÿ âîñòàííº â³äâ³äàëà Êè¿â. Ó áåðåçí³ 1906 ðîêó Ìàð³ÿ
Îëåêñàíäð³âíà ç ñ³ì’ºþ ïåðå¿õàëà íà Êàâêàç ³ ïîñåëèëàñÿ ïîáëèçó Íàëü÷èêà.
Âë³òêó 1907 ðîêó õâîðîáà ïðèêóâàëà ïèñüìåííèöþ äî ë³æêà, à 10 ñåðïíÿ Ìàðêà
Âîâ÷êà íå ñòàëî.
Ç óñ³õ òèòóë³â, ÿê³ ¿é áóëî äàíî, íàéâèùèé – òèòóë Øåâ÷åíêîâî¿ äîí³.
ÃÎÐÏÈÍÀ
I
Ñòàðèé ßêèìåíêî îæåíèâ ñèíà, òà òàêó-òî âæå íåâ³ñòî÷êó ñîá³ âçÿâ, ùî
é íå ñêàçàòè! Á³ëîëèöÿ, ãàðíà é âåñåëà, à ïðóäêà ÿê çàé÷èê: ³ â õàò³, é
íàäâîð³ â’ºòüñÿ, ïîðÿäêóº, ãîñïîäàðþº, ³ ñï³âàº, ³ ñì³ºòüñÿ, àæ ãåòü ÷óòíî
¿¿ ãîëîñîê äçâåíÿ÷èé. Àáè íà ñâ³ò áëàãîñëîâèëîñü, óæå âîíà é ïðîêèíóëàñü,
ÿê ðàííÿ ïòàøêà, ³ êëîïî÷åòüñÿ, é á³ãàº. ² ñâåêðó äîãîäèòü-óñëóæèòü, ³
÷îëîâ³êà ïîæàëóº, ³ ä³ëî íå ñòî¿òü – çðîáëåíå âñå. Æèâóòü ùàñëèâî,
ëþáåíüêî, ñòàðèé, íà ¿õ ãëÿäÿ÷è, ò³ëüêè Áîãà ìèëîñåðäíîãî äÿêóº.
Îäíî é æóðèëî ¿õ, ùî ä³òîê Ãîñïîäü íå äàº. Âîíà áóëî ÿê äå ïîïàäå
÷óæó äèòèíó, òî âæå é ö³ëóº, é ìèëóº, à ñàìà ç³òõíå òÿæêî.
Àæ îñü ïîñëàâ ¿ì Ãîñïîäü – óðîäèëàñü ä³â÷èíêà. Òàê-òî âæå êîõàº òà
ïåñòèòü Ãîðïèíà ñâîþ ïåðâè÷êó, ³ ç ðóê íå ñïóñêàº, àáè ïðîêèíóëîñü, àáè
ïîâîðóõíóëîñü – óæå âîíà é êîëî êîëèñêè, ³ õðåñòèòü, ³ ö³ëóº, ³ êîëèøå,
é ñï³âàº íàä íåþ. Íà ïàíùèíó ïîæåíóòü, – äèòèíó çà ñîáîþ íåñå òà âæå
é ìîñòèòüñÿ òàì ç íåþ; ñàìà ðîáèòü, à îêî á³æèòü äî äèòèíêè.
Îòî áóëî ìîëîäèö³ é æàðòóþòü:
– À ùî, – êàæóòü, – âàøà äî÷êà, Ãîðïèíî?
Âîíà é ïî÷íå:
– Òà âæå âñì³õàºòüñÿ, ñåñòðèö³-ãîëóáîíüêè, ³ ðó÷åíÿòà äî ìåíå
ïðîñòÿãàº; âæå çíàº ìåíå; í³ äî êîãî íå éäå, ò³ëüêè äî ìåíå. Ñâåêîð
áóáëèêîì ìàíèâ – íå õî÷å! ² â äîëîíå÷êè âæå ïëåùå! Âèéäó ÿ ç õàòè ç-çà
äâåðåé ³ äèâëþñü, à âîíà é âîäèòü î÷åíÿòàìè – øóêàº ìåíå!
– Ðîçóìíà, ðîçóìíà çðîñëà, – êàæóòü. – Ãîòóé ëèøåíü ïîñàã òà
ðóøíèêè: õóòêî é ñâàòàòèìóòü!
224
À ä³â÷èíêà, ñïðàâä³, ÿê òà êâ³òî÷êà, ðîçïóêóºòüñÿ; òàêå ñëàâíå
äèòÿòî÷êî, âåñåëå é çäîðîâå, íà ïðå÷óäî1!
II
Òèì âðåì’ÿì ïîìåð íàø ïàí; ïî÷àâ ìîëîäèé ãîñïîäàðþâàòè. ² ñòàðèé
áóâ íåäîáðèé, à öåé òàêèé ëèõèé, ùî íåõàé Ãîñïîäü áîðîíèòü! Òàê ëþäåé
æåíå, ã³ðø, ÿê òèõ âîë³â. Îöå òðè äí³ ïàíñüê³ îäáóäåì, à ÷åòâåðòèé çà
ïîäóøíå, ï’ÿòíèöÿ é ñóáîòà ÿê³ñü òîëî÷í³ ïîâèäóìóâàëè. À ÿêà òîëîêà2!
Íå òî ñòðàâè, òà õë³áà íå äàþòü. Äåíü ïðè äí³, äåíü ïðè äí³ ðîáèìî.
Ïåðøå âñå ñïîä³âàëèñü: ìîëîäèé ïàí áóäå äîáðèé, òà é äîæäàëè ñîá³
äîáðîãî! Â³í áóâ íå äóæå áàãàòèé; à æèòè ïèøíî, ó ðîçêîø³ âåëèê³é
õîò³â, ïî-ïàíñüêè! Ùî éîìó äî òîãî, ùî ëþäè, áóëî, íà íèâ³ ïàäàþòü?
Â³í ñîá³ òî êîíåé çàâåäå òàêèõ, ùî ÿê çì³¿, òî êîëÿñêó êóïèòü íîâåíüêó,
òî ó ì³ñòî ïî¿äå – òàì ñòðàòèòüñÿ. À íàì ³ùå áóëî êàæóòü ñóñ³äí³ ïàíêè
(âîíè çàõîäÿòü ÷àñòî ç ÷óæèìè ëþäüìè â ðîçìîâó, à ñâî¿õ á’þòü òàê, ÿê
³ âåëèê³ ïàíè – àáè ðóêà äîñÿãëà); òî é êàæóòü áóëî: «Äåñü ó âàñ
òåïåðåíüêè ïàí äîáðèé äóæå! Òàê ãîâîðèòü, ùî àæ ëèõî! Ùî ìóæèê³â
òðåáà é íàóêàì ó÷èòè, ³ æàëóâàòè, ³ íåâ³äü-ùî! Äåñü éîãî ìóäðî äóæå
íàâ÷åíî!»
À öå, ñïðàâä³, ïåðøå ãîâîðèâ, ùî é õàòè íîâ³ ïîñòàâëþ ó òðè â³êîíöÿ,
à ïîò³ì – òî é ñòàð³ ðîçâàëèëèñü! Ìîæå, éîãî íà äîáðå é ó÷åíî, òà, ìàáóòü,
ïàíñüêó ³ñòîòó íå ïåðåðîáèø!
Âñå ñåëî, ÿê çà ñò³íó çàñóíóëîñü, òàê³ ñìóòí³ âñ³, ùî ñóìíî é ãëÿíóòü!
Ò³ëüêè Ãîðïèíà òðîõè âåñåëåíüêà, ò³øèòüñÿ ìàëîþ äîíå÷êîþ, òà é ïðî
ãðîìàäñüêå ëèõî çàáóâàº. Òà íå ìèíóëà é ¿¿ ëèõà ãîäèíà! Çàíåäóæàëà
äèòèíêà, êðè÷èòü, ïëà÷å. Ãîðïèíà é ñàìà ïëà÷å íàä íåþ, òà í³÷îãî íå
âðàäèòü. Á³ãàâ ñòàðèé ñâåêîð äî ë³êàðêè – íåìà äîìà, òà íàâ³òü ³ ç
ìîëîäèöü íåìà í³êîãî: âñ³ íà ïàíùèí³. Äàë³ é çà Ãîðïèíîþ ïðèéøëè.
– ×îìó íå éäåø?
– Â ìåíå äèòèíà íåçäóæàº, – êàæå âîíà, ïëà÷ó÷è.
– Ïàíîâ³ òðåáà ðîáèòè, à ïðî òâîþ äèòèíó áàéäóæå.
Ìóñèëà éòè. Óçÿëà äèòèíó, îáãîðíóëà òà é ï³øëà. À âîíî, á³äíåñåíü-
êå, êðè÷èòü òà êðè÷èòü. Ä³éøëè, ïàí ñòð³÷àº
ñàì, òàêèé ãí³âíèé, êðèé Ìàòè Áîæà! Ïî÷àâ
¿¿ ñëîâàìè êàðòàòè, à äèòèíî÷êà íà ðóêàõ
òàê ³ ïðó÷àºòüñÿ – êðè÷èòü. Ïàí ³ùå
ã³ðøå ðîçãí³âàâñÿ:
– Ãåòü òó äèòèíó! – ãóêíóâ, – ãåòü!
Òðåáà ìåí³ ðîáèòè, à íå ç äèòèíîþ
ïàíüêàòèñü!
Çâåë³â äåñÿòíèêó3 äîäîìó îäíåñòè.
1
Íà ïðå÷äî (ä³àëåêòíå) – íàïðî÷óä, íà
äèâî, íàâäèâîâèæó.
2
Òîëêà – ðîáîòà ãóðòîì íå çà ïëàòó, à çà
÷àñòóâàííÿ; ïîì³ùèêè âèêîðèñòîâóâàëè öåé äàâí³é
íàðîäíèé çâè÷àé äëÿ òîãî, ùîá ïðèìóñèòè ñâî¿õ êð³ïàê³â ïðàöþâàòè ó â³ëüí³ â³ä
ïàíùèíè äí³, àëå í³ÿêîãî ÷àñòóâàííÿ ïðè öüîìó íå âèñòàâëÿëè.
3
Äåñòíèê, äåñöüêèé – íèæ÷èé ïîë³öåéñüêèé ñëóæèòåëü íà ñåë³, ÿêîãî îáèðàëè
ñåëÿíè.
225
– Îé, ïàíî÷êó, ãîëóá÷èêó! – áëàãàº éîãî Ãîðïèíà ïëà÷ó÷à, – íåõàé æå
ÿ õî÷ îäíåñó ñàìà! Ïàíî÷êó ì³é! Áóäüòå ìèëîñòèâ³! Öå ìîÿ äèòèíêà ºäèíà!
– Íåñè, íåñè, – êàæå äåñÿòíèêó, – à òè ðîáè ä³ëî, êîëè íå õî÷åø
êàðè çäîáóòè.
Ïîíåñëè äèòèíêó ïîëåì. ²ùå äîâãî Ãîðïèíà ÷óëà äèòÿ÷èé ïëà÷,
æàëêèé òà áîë³ñíèé; äàë³ âñå òèõøå, à òàì ³ çîâñ³ì çàòèõëî.
III
ßê óæå âîíà òàì ðîáèëà öåé äåíü, – óâå÷åð³ ïðèá³ãëà äîäîìó, àæ äóõ
¿é çàõâàòèëî:
– Äèòèíêî ìîÿ! Äîíå÷êî! ×è âè æ äîãëÿäàëè ¿¿, áàòåíüêó? Ñêàæ³òü
æå áî, ùî é ÿê?
– Òà ãîä³ ïîáèâàòèñü, äî÷êî, – êàæå ñòàðèé ñâåêîð, – äÿêóâàòè
Ãîñïîäîâ³, âòèõëà òðîõè.
Òà íå íàäîâãî: âíî÷³ ïðîêèíóëàñü ³çíîâ òà ùå ã³ðø ñòðàæäàº, àæ ãîðèòü.
Ðàäèëàñü Ãîðïèíà ç áàáàìè, – í³÷îãî íå âðàäèëè, í³÷îãî íå ïîìîãëîñÿ. À òóò
äåíü óæå íàõîïëþºòüñÿ, òðåáà íà ïàíùèíó éòè. Çãàäàëà Ãîðïèíà, ùî ÷óëà
êîëèñü, ÿê äèòèíà íå ñïèòü, òî íàñòîÿòè ìàêîâ³ ãîëîâêè íà ìîëîö³ òà é äàòü
âèïèòè. Òàê âîíà é çðîáèëà. «Íåõàé õî÷ âîíî îäïî÷èíå – íå ìó÷èòüñÿ», –
äóìàº. ßê äàëà ¿é – äèòèíà çàðàç ³ âòèõëà, çàñèïàòè ïî÷àëà, òà òàê êð³ïêî
çàñíóëà ³ íå çäðèãíóëàñü, ÿê êðèêíóâ äåñÿòíèê íà âåñü ãîëîñ: «Íà ïàíùèíó!»
Ïîëîæèëà Ãîðïèíà äî÷êó ó êîëèñö³, ïåðåõðåñòèëà òà é ï³øëà, ïëà÷ó÷è.
ßê òàì ¿¿ ëàÿëè, ÿê íà íå¿ ñâàðèëèñü – ³ íå ñëóõàº, àáè ¿é äî âå÷îðà
äîæäàòè! Ïåðåìó÷èëàñü äåíü. Îò ñîíå÷êî âæå çà ñèíþ ãîðó çàïàëî, îò óæå
é âå÷³ð. Á³æèòü âîíà äîäîìó, á³æèòü... Óá³ãëà â õàòó: òèõî é òåìíî. Âîíà äî
êîëèñêè, çà äèòèíó, – äèòèíà õîëîäíà ëåæèòü: íå âîðóõíåòüñÿ, íå äèøå.
IV
– Òàòó! – êðèêíóëà.
– À ÷îãî, äî÷êî, ìåíå ëÿêàºø? ß áóâ çàäð³ìàâ. Ìàëà ñïèòü ³ äîñ³.
Ãîðïèíà é ñëîâà íå ïðîìîâèòü, îáõîïèëà äî÷êó ðóêàìè òà íà÷å é
çàìåðëà. Ñòàðèé ³çíîâ çàäð³ìàâ.
– Ñâ³òëà! Ñâ³òëà äàéòå! – ñêðèêíóëà. – Òàòó! Ñâ³òëà!
Ñòàðèé âèêðåñàâ îãíþ. «Ùî öå ç íåþ ïîä³ÿëîñÿ?» — äóìàº, òà ÿê
çàñâ³òèâ, ãëÿíóâ, òàê ³ ïðèêèï³â íà ì³ñö³. Ñòî¿òü ñåðåä õàòè Ãîðïèíà, àæ
ïî÷îðí³ëà, ³ ñòðàøíî äèâèòüñÿ, à íà ðóêàõ ó íå¿ ìåðòâà äèòèíà.
– Äî÷êî, – ïðîìîâèâ ñòàðèé, – äî÷êî!
– À ùî, – îäìîâëÿº, – áà÷, ÿê ïîìîãëîñÿ! Çàòèõëà ìîÿ äèòèíà, íå êðè÷èòü!
À äàë³ ÿê çàïëà÷å, ÿê çàòóæèòü, – äå ò³ é ñëüîçè áåðóòüñÿ! Òàê ³ ëëþòüñÿ
ñòðóìåíåì.
Ïî÷óëè ëþäè, ïðèá³ãëè, ãîâîðÿòü, âìîâëÿþòü. Âîíà ìîâ ³ íå ÷óº, ³ íå îä³ð-
âóòü îä äèòèíè. ×îëîâ³ê õîäèòü ñàì ÿê íå ïðè ñîá³; ñâåêîð àæ çàíåäóæàâ.
Ñòàëè ïîõîðîí ëàäèòè. Îò óæå é äîìîâèíêó ïðèíåñëè íîâåíüêó,
âñèïàëè êâ³òêàìè ïàõó÷èìè òà ç³ëëÿì.
– Ãîðïèíî, – êàæóòü, – äàé äèòèíó.
Íå äàëà. Ñàìà îáìèëà ¿¿ é ïîëîæèëà. ×àñ óæå é íåñòè, à âîíà ñòî¿òü –
äèâèòüñÿ. Ëþäè äî íå¿ ãîâîðÿòü – íå ÷óº, íå ñëóõàº.
Îäâåëè ÿêîñü, óçÿëè é ïîíåñëè. Ãëÿíóëà âîíà òîä³ âïåðøå îêðóãè,
ïåðåõðåñòèëàñü ³ ñîá³ ï³øëà. Êóäè ëþäè íå ñòóïëÿòü, ³ âîíà ñë³äêîì çà
226
íèìè, çà òîþ äîìîâèíêîþ; éäå, ñëîâå÷êà íå ïðîìîâèòü, ³ â öåðêâ³ äîñòîÿëà
ìîâ ñïîê³éíà, òà ÿê ñòàëè õîâàòè – Áîæå ì³é ìèëèé! Òàê ³ êèíóëàñü çà
äèòÿì ó ÿìó. Ëåäâå âõîïèëè ¿¿ òà ïðèíåñëè äîäîìó, ìîâ íåæèâó.
Õîðóâàëà âîíà òÿæêî òèæí³â ³çî òðè. ßêîñü Ãîñïîäü ïîìèëóâàâ,
âåðíóâ çäîðîâ’ÿ, òà ðîçóì íå âåðíóâñü! Òàêà âîíà ñòàëà, ÿêàñü íå ïðè
óì³. Ö³ë³ñ³íüêèé äåíü õîäèòü ìîâ÷êè òà ãîðîäí³é ìàê ³çáèðàº, à ñïèòàòè –
íàùî? «À öå, – êàæå, – äëÿ ìîº¿ äèòèíêè».
Âçèìêó òî âñå ïëà÷å: «Íåìà ìàê³âîê! ×èì ìàþ äîíå÷êó ðÿòóâàòè?»
Àáè ïî÷àëà ïåðøà ìàê³âî÷êà áðèí³òè, âæå é óãëåäèòü, ³ çàðàç âèðâå é
ëþáóº ºþ, íå íàò³øèòüñÿ. Òî ùå ä³ëî ðîáèòü, ïîðàºòüñÿ, à ò³ëüêè çàöâ³òóòü
ìàêè â ãîðîäàõ, âîíà é õàòó ïîêèíå é íå âèéäå ç òèõ ìàê³â. ²äåø ïîíàä
ãîðîäàìè, òî é áà÷èø: ñèäèòü ì³æ ïîâíèìè ìàê³âêàìè â á³ë³é ñîðî÷ö³,
ãàðíî óáðàíà, ó íàìèñò³, é ñàìà ùå ìîëîäåíüêà, – ò³ëüêè ÿê êðåéäà á³ëà;
ñèäèòü òà ïåðåêèäàºòüñÿ ìàê³âî÷êàìè, ³ âñì³õàºòüñÿ, ÿê äèòèíà... À ìàêè
ïðîöâ³òàþòü ³ á³ëèì, ³ ñèâèì, ³ ÷åðâîíèì êâ³òîì ïîâíî.
• Äàéòå õàðàêòåðèñòèêó Ãîðïèí³, âèêîðèñòîâóþ÷è åï³òåòè òà ïîð³âíÿííÿ.
• ßêèì áóâ ïàí?
• ×îìó Ãîðïèíà òà ³íø³ ñåëÿíè áóëè íåùàñëèâ³? ßêà ãîëîâíà äóìêà òâîðó?
• Äóæå ÷àñòî â õóäîæíüîìó òâîði âèêîðèñòîâóºòüñÿ òàêèé õóäîæíié
çàñiá, ÿê ðèòîðè÷íi ôiãóðè. Öi çàñîáè âèêîðèñòîâóþòüñÿ äëÿ òîãî,
ùîá âèðàçèòè ÿêåñü ñèëüíå ïî÷óòòÿ (ðàäîñòi, ñìóòêó, çàõîïëåííÿ).
Äî íèõ íàëåæàòü:
à) ðèòîðè÷íèé îêëèê – îêëè÷íå ðå÷åííÿ («Ñâiòëà äàéòå!»)
á) ðèòîðè÷íèé âèãóê – âèìîâà ç áiëüøîþ ñèëîþ ãîëîñó îêðåìèõ
ñëiâ ïðè âåëèêîìó çáóäæåííi («Îé ëèøåíüêî!»)
Çíàéäiòü òàêi ðèòîðè÷íi ôiãóðè â òðåòüîìó é ÷åòâåðòîìó ðîçäiëàõ.
• Äîâåä³òü, ùî òâ³ð «Ãîðïèíà» – îïîâ³äàííÿ. ßê³ îïîâ³äàííÿ âè ùå çíàºòå?
• Ïðèäóìàéòå çàãîëîâîê äî êîæíîãî ðîçä³ëó îïîâ³äàííÿ «Ãîðïèíà» ³
çàïèø³òü ¿õ ÿê ïëàí.
ËÅÎÍ²Ä
²ÂÀÍÎÂÈ×
ÃË²ÁÎÂ
(1827–1893)
Ëåîí³ä Ãë³áîâ íàðîäèâñÿ 5 áåðåçíÿ 1827 ðîêó â ñåë³ Âåñåëèé Ïîä³ë

Õîðîëüñüêîãî ïîâ³òó Ïîëòàâñüêî¿ ãóáåðí³¿ â óêðà¿íñüê³é çàìîæí³é ðîäèí³.
Â äèòèíñòâ³ ìàéáóòíüîãî áàéêàðÿ êëèêàëè äóæå í³æíî – Ëüîëèêîì. Íå ðàç
ìàëåíüêèé Ãë³áîâ ñâî¿ì ïëà÷åì òà áëàãàííÿì ðÿòóâàâ â³ä ïîêàðàííÿ êð³ïàê³â,
à ê³ëüêîì âèïðîõàâ âîëþ.
227
Ïî÷àòêîâó îñâ³òó Ëåîí³ä çäîáóâàâ âäîìà. Ó 1840 ðîö³ õëîï÷èêà â³ääàëè äî
Ïîëòàâñüêî¿ ã³ìíàç³¿. Òàì â³í íàïèñàâ ñâ³é ïåðøèé â³ðø «Ñîí». À íàâåñí³ 1855 ðîêó
Ãë³áîâ çàê³í÷èâ Í³æèíñüêèé ë³öåé âèùèõ íàóê. Íàâ÷àþ÷èñü â îñòàííüîìó êëàñ³
ã³ìíàç³¿, Ëåîí³ä âèð³øóº ïèñàòè áàéêè. Àäæå â íèõ ìîæíà âèñëîâèòè òå, ùî ãîâîðèòè
â³äâåðòî áóëî çàáîðîíåíî. Ùå â äèòèíñòâ³, ñëóõàþ÷è íàðîäí³ áàéêè òà êàçêè áàáè
Îäàðêè, Ëåîí³ä íàñò³ëüêè âèðàçíî óÿâëÿâ ðèñè âäà÷³ òà çâè÷êè òâàðèí, ùî âîíè
ïîñòàâàëè ïåðåä íèì ÿê æèâ³. Ó ã³ìíàç³¿ â çîøèò³ þíàêà îäíà çà îäíîþ ç’ÿâèëèñÿ
áàéêè: «Âîâê ³ Ê³ò», «Îõð³ìîâà ñâèòà», «Çîçóëÿ ³ Ï³âåíü» òîùî.
Ëåîí³ä ²âàíîâè÷ áóâ ó÷èòåëåì, òîìó äóæå äîáðå çíàâ äèòÿ÷ó äóøó. ßê
äèòÿ÷èé ïèñüìåííèê Ãë³áîâ ï³äïèñóâàâñÿ ïñåâäîí³ìîì Ä³äóñü Êåíèð. Â³í áóâ
òàëàíîâèòèì ïèñüìåííèêîì, ÿêîãî çíàëè íå ò³ëüêè â Óêðà¿í³, àëå â óñüîìó
ñëîâ’ÿíñüêîìó ñâ³ò³. Éîãî òâîðè ëþáèëè ³ äîðîñë³, ³ ìàë³.
Ïîìåð Ëåîí³ä Ãë³áîâ 10 ëèñòîïàäà 1893 ðîêó ó ×åðí³ãîâ³.
ËÈÑÈÖß-ÆÀËIÁÍÈÖß
Ó òèõîìó ãàþ Ëèñè÷êà ùàñòÿ ìàëà,
ßê ó ñâî¿ì äîáð³, æèëà, ãóëÿëà:
Í³õòî ¿¿ òàì íå ëÿêàâ.
² âäåíü, ³ ââå÷åð³ òàì ñîëîâåé ñï³âàâ,
² ïòàøêè ïóðõàëè, çîçóëåíüêà êóâàëà;
Ñêð³çü çåëåí³ëî, âñå öâ³ëî;
Òàê ãàðíî, ëþáî òàì áóëî.
Ëèñèöÿ òàê ñîá³ êàçàëà:
«Îò äå ïî ïðàâä³ ìîæíà æèòü
² äîëåíüêó õâàëèòü,
Â äîáð³ êîõàòüñÿ, âñ³õ ëþáèòè,
Í³êîëè çëà ³ êðèâäè íå ÷èíèòè!»
ßêáè æ òî ïðàâäîíüêà ùåðáàòà íå áóëà,
Òî, ìîæå, é ñïðàâä³ á òàê æèëà.
Ðàç, íà êàëèí³ íåäàëå÷êî,
Óãëåä³ëà âîíà ãí³çäå÷êî, –
Ñèä³ëè ïòàøêè òàì.
«Îõ, – êàæå, – ÿê íå ãð³õ êîòàì
Òàêèõ ìàëåñåíüêèõ, áåçâèííèõ íå æàë³òè!
² ¿ì æå õî÷åòüñÿ íà ñâ³ò³ æèòè...
Íó, âæå êîòè! Äåñü íà ëèõî âîíè
Âðîäèëèñü, âðàæ³¿ ñèíè:
Íå ò³ëüêè âäåíü – âíî÷³ ïîæèâó áà÷óòü,
Íå áà÷óòü ò³ëüêè, ÿê ãîðþþòü â ñâ³ò³, ïëà÷óòü...
Çàæåðëèâèõ ïðîéäèñâ³ò³â òàêèõ
ß ïåðåâ³øàëà á óñ³õ...»
² æàë³áíèöÿ ùîñü ñêàçàòè ùå õîò³ëà,
Àæ ïòàøêè ³ç ãí³çäà äîäîëó ÿêîñü ëÿï –
Ëèñè÷êà çàðàç õàï òà õàï:
Ïðåõîðîøåíüêî âñ³õ ïî¿ëà...
ßê æàë³áíî ñï³âàòè ïî÷àëà,
À îí íà ùî çâåëà!
Ëóêàâèé ÷îëîâ³ê ñëîâàìè íàñ ãîëóáèòü,
Íåíà÷å âñ³õ ³ æàëóº, ³ ëþáèòü,
228
Äëÿ ïðàâäè, äëÿ äîáðà æèâå,
ßê ïî âîä³ ïëèâå;
À áëèæ÷å ïðèäèâèñü òè –
² âèäíî, ùî âèëÿ õâîñòîì:
Ïîìàæó, ìîâ ìåäêîì, –
Ñîëîäøå áóäå ç’¿ñòè.
• ßêi ïî÷óòòÿ âèêëèêàëà ó âàñ öÿ áàéêà?
• Îïèøiòü óñíî êàðòèíó ïðèðîäè, ÿêó âè óÿâëÿëè, êîëè ÷èòàëè áàéêó.
• Ïîÿñíiòü çíà÷åííÿ âèðàçó ùåðáàòà ïðàâäîíüêà.
• ßêèì â÷èíêîì Ëèñèöÿ çàïåðå÷èëà ñâî¿ ñëîâà ïðî òå, ùî ïîòðiáíî
«â äîáði êîõàòüñÿ, âñiõ ëþáèòè, íiêîëè çëà i êðèâäè íå ÷èíèòè»?
• ßêó ëþäèíó â îáðàçi Ëèñèöi âè óÿâëÿºòå?
• Ñêëàäiòü ïëàí áàéêè çà äîïîìîãîþ ïèòàëüíèõ ðå÷åíü. Ïåðåêàæiòü çà
öèì ïëàíîì áàéêó.
• Çíàéäiòü ó òåêñòi åïiòåòè òà ïåñòëèâi ñëîâà. ßêó ðîëü âîíè âiäiãðàþòü?
• Âèçíà÷òå ïðèõîâàíèé çìiñò áàéêè.
• Ç ïîäàíèõ íèæ÷å ïðèñëiâ’¿â âèáåðiòü òi, êîòði ïåðåäàþòü çìiñò áàéêè:
Íà ÿçèöi ìåäîê, à íà äóìöi ëüîäîê.
Âìiº çóáè çàãîâîðèòü.
Äèâèòüñÿ ëèñèöåþ, à äóìàº âîâêîì.
ÙÓÊÀ
Íà Ùóêó õòîñü áîìàãó â ñóä ïîäàâ,
Ùî áóö³ìòî âîíà òàêåº âèðîáëÿëà,
Ùî ó ñòàâó í³õòî æèòòÿ íå ìàâ;
Òîãî çà¿ëà â ñìåðòü, äðóãîãî îá³äðàëà.
Ï³éìàëè Ùóêó ìîëîäö³
Òà â øàïëèö³
Ãóðòîì äî ñóäó ïðèòàñêàëè,
Õî÷à ÷óáè é ìîêðåíüê³ ñòàëè.
Íà òîé ðàç ñóääÿìè áóëè:
ßê³¿ñü äâà Îñëè,
Îäíà í³ê÷åìíà Øêàïà
Òà äâà ñòàðåíüêèõ Öàïà, —
Óñå íàðîä, ÿê áà÷èòå, òàêèé
Äîáðÿ÷èé òà ïëîõèé.
Çà ñòðÿï÷îãî1, ÿê çàâñ³ãäè ãîäèòüñÿ,
Áóëà ïðèñòàâëåíà Ëèñèöÿ...
À ÷óòêà ó ãàþ áóëà òàêà,
Ùî í³áè Ùóêà òà ÷àñòåíüêî,
ßê ò³ëüêè çðîáèòüñÿ òåìíåíüêî,
Ëèñèö³ é øëå – òî ùóïà÷êà,
Òî ñîòåíüêó êàðàñèê³â æèâåíüêèõ
Àáî ëèí³â ãàðíåíüêèõ...
×è ñïðàâä³ òàê áóëî, ÷è, ìîæå, õòî çáðåõàâ
(Õòî âîðîã³â íå ìàâ!), –
À âñå-òàêè êàòþç³,
1
Ñòðï÷èé (ðîñ.) – ÷èíîâíèê, ÿêèé íàãëÿäàâ çà õîäîì ñïðàâ ïî ñóäîâèõ óñòàíîâàõ.
229
ßê êàæóòü, áóäå ïî çàñëóç³.
Ç³éøëèñÿ ñóää³, ñòàëè ðîçáèðàòü:
Êîëè ³ ÿê âîíî áóëî, ³ ùî ¿é ïðèñóäèòè?
ßê íå ìóäðóé, à ïðàâäè í³äå ä³òè,
Ê³íö³â íå ìîæíà ïîõîâàòü...
Íå äîâãî äóìàëè – ð³øèëè
² Ùóêó íà âåðá³ ïîâ³ñèòè çâåë³ëè.
«Äîçâîëüòå ³ ìåí³, ïàíîâå, ð³÷ äåðæàòü! –
Òóò îá³çâàëàñÿ Ëèñèöÿ, –
Ðîçá³éíèöþ òàêó íå òàê ñóäèòü ãîäèòüñÿ:
Ùîá á³ëüøå æàõó ¿é çàâäàòü
² ùîá óñÿê áîÿâñÿ òàê ðîáèòè, –
Ó ð³÷ö³ âðàæó Ùóêó óòîïèòè!»
«Ðîçóìíà ð³÷!» – âñ³ çà÷àëè ãóêàòü.
Ïîñëóõàëè Ëèñè÷êó
² Ùóêó êèíóëè – ó ð³÷êó.
• ×è çäàëîñü âàì ó öié áàéöi ùîñü êîìi÷íèì? ×îìó?
• Ðîçêàæiòü, ÿêèìè âè óÿâëÿºòå ãåðî¿â áàéêè.
• ßê ñàì àâòîð õàðàêòåðèçóº ñòðÿï÷îãî òà ñóääiâ?
• ßêi ñòîñóíêè ñêëàëèñÿ ìiæ Ùóêîþ òà Ëèñèöåþ? ßê Ëèñèöÿ âiääÿ÷èëà
Ùóöi çà ïîñëóãè?
• ×è ìîæíà íàçâàòè âèðîê ñóääiâ ñïðàâåäëèâèì?
• Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó áàéêè.
• Âèïèøiòü ç òåêñòó ïðèñëiâ’ÿ. Äîáåðiòü ñâî¿ ïðèêëàäè.
• Ïiäãîòóéòå ÷èòàííÿ áàéêè â îñîáàõ.
Ëiòåðàòóðíà áàéêà
×èòàþ÷è êàçêè, âè ïîçíàéîìèëèñü ç òàêèì õóäîæíiì ïðèéîìîì, ÿê àëåãîðiÿ.
Ë. Ãëiáîâ ó áàéêàõ «Ëèñèöÿ-æàëiáíèöÿ» òà «Ùóêà» ðîçïîâiäàº ïðî çâiðiâ, ïòàõiâ,
ðèá, ÿêi âåäóòü ñåáå, ÿê ëþäè: îáìàíþþòü, ëèöåìiðÿòü, âèíîñÿòü íåñïðàâåäëèâi
âèðîêè, áåçâèííî ñòðàæäàþòü. Àëå ìè ðîçóìiºìî, ùî ïèñüìåííèê ìàº íà
óâàçi íå òâàðèí, à ëþäåé. Âií çàñóäæóº õèòðèõ, íåïðàâäèâèõ ëþäåé â îáðàçi
Ëèñèöi, íåðîçóìíèõ i êîðèñòîëþáíèõ â îáðàçàõ Øêàïè, Îñëiâ, Öàïiâ.
Õóäîæí³é ïðèéîì ³íîñêàçàííÿ, çîáðàæåííÿ ëþäñüêèõ ðèñ ³ õàðàêòåð³â çà
äîïîìîãîþ îáðàç³â òâàðèí, ÿâèù, ïðåäìåò³â, ðîñëèí íàçèâàºòüñÿ àëåãîð³ºþ.
Àëåãîð³ÿ – îäíà ç íàéâàæëèâiøèõ îçíàê áàéêè.
²íøà âàæëèâà îçíàêà áàéêè – ðîçïîâiäü ïðî ïîäiþ. Â áàéöi ðîçïîâiäàºòüñÿ
ïðî ÿêóñü ïîäiþ ç æèòòÿ ãîëîâíîãî ãåðîÿ; â íié áåðóòü ó÷àñòü íåáàãàòî
äiéîâèõ îñiá.
Çâè÷àéíî, áàéêà ïîäiëÿºòüñÿ íà äâi ÷àñòèíè. Ïåðøà – öå îïîâiäíà, â ÿêié
ìîâà éäå ïðî ÿêóñü ïîäiþ, äðóãà – ïîâ÷àëüíà, â ÿêié âèñëîâëþºòüñÿ ïîâ÷àííÿ
(ìîðàëü). Ó ïîâ÷àëüíié ÷àñòèíi àâòîð ïðÿìî ãîâîðèòü, ïðîòè êîãî öåé òâið
ñïðÿìîâàíî. ßê ïðàâèëî, ìîðàëü áàéêè ìè óñâiäîìëþºìî âæå â îïîâiäíié
÷àñòèíi, òîìó â áàéêàõ ÷àñòî ïîâ÷àëüíà ÷àñòèíà âiäñóòíÿ (íàïðèêëàä, áàéêà
Ë. Ãëiáîâà «Ùóêà»).
Îáðàçè áàéêè âëó÷íî õàðàêòåðèçóþòü íàéðiçíîìàíiòíiøi ÿâèùà æèòòÿ. Õî÷ àâòîð
i âèñìiþº ëþäñüêi íåäîëiêè, àëå ãîëîâíà äóìêà áàéîê çàâæäè ñåðéîçíà.
Áàéêà – íåâåëèêèé àëåãîðè÷íèé òâið ïîâ÷àëüíîãî çìiñòó.
230
• ßêèé õóäîæíié çàñiá íàçèâàºòüñÿ àëåãîðiºþ?
• Ùî íàçèâàºòüñÿ áàéêîþ?
• Âèçíà÷òå îñîáëèâîñòi áàéêè Ë. Ãëiáîâà «Ëèñèöÿ–æàë³áíèöÿ».
• Ùî ñïiëüíîãî é âiäìiííîãî â áàéöi òà êàçöi?
ÏÀÍÀÑ
ÌÈÐÍÈÉ
(1849–1920)
Ïàíàñ ßêîâè÷ Ðóä÷åíêî – ë³òåðàòóðíèé ïñåâäîí³ì Ïàíàñ Ìèðíèé – íàðî-

äèâñÿ 13 òðàâíÿ 1849 ðîêó â ì. Ìèðãîðîä³ íà Ïîëòàâùèí³ â ðîäèí³ ïîâ³òîâîãî
áóõãàëòåðà. Áàòüêî áóâ äóæå ñòðîãîþ ëþäèíîþ, ìàòè – ïðèâ³òíà ³ ÷óéíà – ç
äîáðîòîþ ³ óâàãîþ ñòàâèëàñÿ äî âñ³õ ä³òåé, à ¿õ ó ñ³ì’¿ áóëî ï’ÿòåðî.
Ïàíàñ áóâ çä³áíèé, ìð³ÿâ â÷èòèñÿ â ã³ìíàç³¿ òà óí³âåðñèòåò³. Òà îáñòàâèíè
ñêëàëèñÿ òàê, ùî õëîï÷èê ó÷èâñÿ ìàëî: ó Ìèðãîðîäñüêîìó òà Ãàäÿöüêîìó
ó÷èëèùàõ, îäåðæàâøè ï’ÿòü ïîõâàëüíèõ ëèñò³â. Ç 14 ðîê³â Ïàíàñ ïðàöþâàâ.
Ñóä, êàíöåëÿð³ÿ, íóäíà, íåö³êàâà ïèñàíèíà âèìîòóâàëè äóøó þíàêa. Â³äðàäó
õëîïåöü çíàéøîâ ó ÷èòàíí³ êíèã.
Ó 1871 ðîö³ þíèé Ðóä÷åíêî çíàéøîâ ñîá³ ðîáîòó â Ïîëòàâ³ é çàëèøèâñÿ â
öüîìó ì³ñòå÷êó äî ê³íöÿ æèòòÿ.
Ó 1869–1870 ðîêàõ ñòàðøèé áðàò Ïàíàñà ²âàí, âçÿâøè â ë³òåðàòóð³ ïñåâäîí³ì
Á³ëèê, âïîðÿäêóâàâ äâà âèïóñêè êàçîê. Äî öèõ çá³ðíèê³â äîêëàâ ÷àñòèíó
ìàòåð³àëó ³ Ïàíàñ ßêîâè÷. Ïèñüìåííèê äîáðå çíàâ æèòòÿ á³äíèõ ëþäåé. Ïðî
òÿæêå ãîðå òðóäÿùèõ ³ ïèñàâ Ïàíàñ Ìèðíèé. Ïîë³ö³ÿ ç í³ã çáèëàñÿ, ðîçøóêóþ÷è
ÿêîãîñü Ðóäãàíà, àëå òàê ³ íå çìîãëà öüîãî çðîáèòè. Í³êîìó é íà äóìêó íå
ñïàëî, ùî ñêðîìíèé ÷îëîâ³ê ç øèðîêîþ ñèâîþ áîðîäîþ ³ áóâ òèì óêðà¿íñüêèì
ïèñüìåííèêîì Ïàíàñîì Ìèðíèì, ÿêîãî ðîçøóêóâàëà âñÿ ïîë³ö³ÿ.
Ïàíàñ ßêîâè÷ ïèñàâ îïîâ³äàííÿ, ðîìàíè, ïîâ³ñò³, ïðîáóâàâ ñåáå ÿê
ïåðåêëàäà÷. Îäèí ç íàéâ³äîì³øèõ òâîð³â äëÿ ä³òåé – îïîâ³äàííÿ «Ìîðîçåíêî».
Ïèñüìåííèê íå áàæàâ ñîá³ ñëàâè, à õîò³â «äîáðà õî÷ íà ìà÷èíó» çðîáèòè äëÿ
ñâîº¿ áàòüê³âùèíè.
Ïîìåð Ïàíàñ Ìèðíèé 28 ñ³÷íÿ 1920 ðîêó.
ÌÎÐÎÇÅÍÊÎ
(Ñêîðî÷åíî)
Áóëî ùå íå ï³çíî – ò³ëüêè ïî÷èíàëî ñìåðêàòè, à Êàòðÿ âæå çîâñ³ì
íà ï³÷ çàáðàëàñÿ, íå çíàòè â³ä êîãî é çàäëÿ ÷îãî ñ³íåøí³ äâåð³ çàêðóòèëà,
õàòí³ çàù³ïíóëà, çíÿëà íåâåëè÷êèé êàãàí÷èê ç ïîëèö³, çàñâ³òèëà é
ìåðù³é ïîáðàëàñÿ ç ñèíîì íà ï³÷, çàõîïèâøè é ñâ³òëî ç ñîáîþ.
×åðåï’ÿíèé êàãàí÷èê, ùî âèëóïèëà éîãî Êàòðÿ ç ðîçáèòîãî êàøíèêà,
ç êàïëåþ ðèæ³ºâî¿ îë³¿ íà äí³, ëåäâå áëèìàâ ó òåìíîìó êóòêó ñâîºþ ñèçîþ
231
ãîðîøèíîþ íà ê³íö³ ´íîòà; ïóçàòèé êîìèí çàñëîíÿâ òîé ï³äñë³ïèé ñâ³ò
â³ä õàòíüîãî ìîðîçó; íà ïå÷³ õî÷ ñÿêèé-òàêèé ñâ³ò áîðþêàâñÿ ç òåìíîòîþ;
çàòå õàòó îêðèâàëè íåïðèãëÿäí³ ïîìåðêè1... Âèäêî, ñâ³ò íåîõî÷èé
çàãëÿäàòè â òåìí³ ïðèñòàíîâèùà, äå õîâàþòüñÿ çëèäí³ â³ä õîëîäó! Òà é
ùî òàì áóëî îñâ³÷óâàòè! Õàòí³ ãîë³ ñò³íè – ïîëóïàí³, ìîðîç ïîâèñòóïàâ
íà íèõ ñèçèì ³íåºì; ÷îðí³ äâåð³ ðîçìàëþâàâ â³í á³ëèìè â³çåðóíêàìè, à
íà øèáêàõ ïîâèìóðîâóâàâ ö³ë³ áàðàíè êðèãè...
...Ñüîãîäí³ âäåíü Êàòðÿ ïîñë³äíþ ìèñî÷êó áîðîøåíöÿ âèòðóñèëà, ùîá
ñïåêòè ñÿêó-òàêó ïåðåïå÷àéêó, ïîñë³äíº ïîë³íöå ñïàëèëà, ùîá ñïåêòè ¿¿,
ïîñë³äí³é áóðÿ÷îê ó áîðù ïîêðèøèëà, ïîñë³äíþ ïó÷êó ñîë³ â éîãî âêèíóëà...
«Î÷èñòèëàñÿ! Çîâñ³ì î÷èñòèëàñü...» – äóìàëà Êàòðÿ, ïîðàþ÷èñü á³ëÿ ïå÷³.
Ïîêè ñåðåä ÷åðåíþ ëåæàëî òðóõëå ïîë³íöå, äîæèäàþ÷è ï³äïàëó,
Êàòðÿ áóëà í³áè ïîê³éíà. Ïðàâäà, ÷îðí³ äóìêè é òîä³ âæå ñíóâàëè ïî ¿¿
îáëè÷÷þ, íåðàä³ñíî ñâ³òèëè êàðèìè î÷èìà. À ÿê âîíà çàïàëèëà îñòàííº
ïîë³íöå, ÿê îãíåíí³ ÿçèêè îõîïèëè éîãî êðóãîì, òî ¿é çäàëîñÿ, áóö³ìòî
¿¿ ñåðöå ãîðèòü-ïàëàº. À ÿê ïî÷àâ áîðù óêèïàòè, òî â ¿¿ ñåðö³ òàê³ êèï’ÿòêè
ï³äíÿëèñÿ, ùî âîíà ÿê íå êð³ïèëàñÿ, à íå âèäåðæàëà...
– Ïèëèïêó! Ñèíî÷êó ì³é! Ùî ìè áóäåìî çàâòðà ¿ñòè! – ñêðèêíóëà âîíà,
é ãàðÿ÷îþ òå÷³ºþ ã³ðêèõ ñë³ç ïîëèëèñÿ ò³ êèï’ÿòêè ç î÷åé äîäîëó...
Ïèëèïêî ï³äñêî÷èâ äî ìàòåð³, ïðèïàâ äî ¿¿ îáëè÷÷ÿ é òèõî ïðîìîâèâ:
– Öèòü, ìàìî, öèòü! Çàâòðà, ìàìî÷êî, Íîâèé ãîä... ß çàâòðà ï³äó äî
õðåùåíîãî áàòüêà ïîñèïàòè... Äàñòü ìåí³ áàòüêî ñîðîê³âêó2 ãðîøåé, à
äÿäèíà âåëèêó ïàëÿíèöþ, ùå é êîâáàñó íà ïðèäà÷ó... Îò ³ áóäå íàì ùî
¿ñòè! À íà ãðîø³ òîïëèâà êóïèìî... áàãàòî-áàãàòî, ùîá íà âñþ çèìó ñòàëî!
– ...Õ³áà áëèçüêèé ñâ³ò äî éîãî òüîïàòèñÿ? ßê ÷åðåç ë³ñ, òî òðè, à
øëÿõîì – ï’ÿòü âåðñòîâ3 áóäå... Ùå çìåðçíåø ó äîðîç³!
– ß çìåðçíó?.. Òà ÿ ë³òîì áóëî íà îäí³é íîç³ äî éîãî äîñòðèáàþ!
– Òî ë³òîì, ñèíó, à ñå çèìîþ. Øëÿõó íåìàº, ñí³ãè ãëèáîê³, çàãðóçíåø
äå-íåáóäü òà é íå âèë³çåø. Íå õîäè, ì³é ãîëóáå! Õàé, ÿê ïîòåïë³º, òîä³
ï³äåø... Òè æ ó ìåíå ñëóõíÿíèé, ïîñëóõàéñÿ ìåíå: íå õîäè! – ² ïî÷àëà
ãîëóáèòè Ïèëèïêà.
– Íó, äîáðå, íå ï³äó âæå, ò³ëüêè íå âáèâàéñÿ òàê, ìàìî! – óïðîõóâàâ
âæå Ïèëèïêî ìàò³ð, ö³ëóþ÷è ¿¿ ³ â ëîá, ³ â ùîêè.
Êàòðÿ íà÷å çàñïîêî¿ëàñü, à ïðîòå íåéìîâ³ðíà4 äóìêà íå êèäàëà ¿¿
ãîëîâè, êëîïîòàëà ¿¿. Âîíà çíàëà ñâîãî Ïèëèïêà, ÿêèé â³í âðàçëèâèé äî
÷óæîãî ãîðÿ. Òî æ äî ÷óæîãî, à äî ñâîãî? Õ³áà â³í íå ÷óâ, ÿêèì âîíà
íåñàìîâèòèì ãîëîñîì çàâîëàëà, îñòàíí³ çàïàñè âèòðóøóþ÷è íà ñüîãîäí³?
Õ³áà â³í íå áà÷èâ ïî ¿¿ çàïëàêàíèõ î÷àõ, ÿêà ð³çó÷à ìóêà íà ñòîêðàò êðàº
¿¿ ñåðöå? Õ³áà âîíà íå çíàº, ÿê ò³ ñëüîçè é òà ìóêà áîëÿ÷å âïèíàþòüñÿ â
éîãî æàë³ñëèâå ñåðöå? Òà â³í íà ùî õî÷ ï³äå, àáè éîãî ìàòè íå ïëàêàëà.
Â³í ³ îáäóðèòè – îáäóðèòü, àáè ¿¿ çàñïîêî¿òè.
Âîíà íå ïîìèëèëàñÿ. Ïèëèïêî, âìîâëÿþ÷è ìàò³ð, ò³ëüêè çàñïîêîþâàâ
¿¿. Â éîãî ìàë³é ãîëîâîíüö³ ãâ³çäêîì ñòðèì³ëà äóìêà: îò õî÷ áè ùî, à
ï³òè ïîñèïàòè!..
1
Ïìåðêè (ä³àëåêòíå) – ï³òüìà, òåìðÿâà, ìîðîê, ³ìëà.
2
Ñîðîêâêà (çàñòàð³ëå) – äð³áíà ðîçì³ííà ìîíåòà âàðò³ñòþ äâàäöÿòü êîï³éîê,
àáî ñîðîê øàã³â.
3
Âåðñòâ – äàâíÿ ì³ðà â³ääàëåé, äîð³âíþº 1066,8 ì.
4
Íåéìîâðíà – òóò: íåäîâ³ðëèâà.
232
Êàòðÿ ïîñëàëàñÿ ³ ëÿãëà ç ñèíîì ñïàòè. Íà äîáðàí³÷ çàãîìîí³ëà ç ñèíîì
³ ùîá îäâåðíóòè éîãî â³ä éîãî çàì³ðó éòè ïîñèïàòè, ñòàëà ëÿêàòè éîãî
Ìîðîçåíêîì...
– Ìàìî! À áà÷èâ õòî Ìîðîçåíêà, ÿêèé â³í?
– Ëþäè êàæóòü, ùî â³í ñòàðèé-ñòàðèé òà êðåìåçíèé... Ãîëîâà ç ãîðó,
çàì³ñòü âîëîññÿ âêðèòà ñí³ãîì, à áîðîäà ñïëåòåíà ç äîâãèõ-ïðåäîâãèõ
â³ñêðÿê³â1, ùî íàìåðçàþòü ó ÿñíèé äåíü ï³ä ñòð³õàìè.
– ² î÷³ º â éîãî, ìàìî?
– ª, ñèíó! Êàæóòü: î÷³ â éîãî ç êðèãè, á³ë³ òà áëèñêó÷³, îò ÿê òîíê³
ñêàëî÷êè ç ëüîäó áóâàþòü, ò³ëüêè çàì³ñòî ÷îëîâ³÷ê³â â ¿õ õîëîäí³ âîãíèêè
ñâ³òÿòü.
– À íîãè â³í ìàº? ² ðóêè?
– ª íîãè é ðóêè. Íîãè â çåìë³, íå âèäíî, à ðóêè – äîâæåëåçí³ õïàëà,
â³í íèìè çàâæäè ìàõàº. Õîëîäîì äèõíå, à ðóêàìè ìàõàº – òàê ïî âñüîìó
ñâ³òó ñí³ãîì òà õîëîäîì ³ ñòåëå...
– Íåõàé éîìó âñÿ÷èíà, ÿêèé â³í ñòðàøíèé, ìàìî! – ãëèáîêî ç³òõíóâøè,
ìîâèâ Ïèëèïêî.
– Ñòðàøíèé, ñèíó...
Ïèëèïêî çàìîâê, ïðèòà¿âøè äóõà; ìîâ÷àëà é Êàòðÿ. Çàâäàâøè ñèíîâ³
òàêîãî ñòðàõó, âîíà áóëà ïåâíà, ùî â³í ïîáî¿òüñÿ ï³òè ïîñèïàòè.
«Êóäè éîìó éòè òà é â ÷îìó éîãî éòè ïî òàêîìó ëþòîìó õîëîäó?» –
ïîäóìàëà Êàòðÿ. À ÿê æå ¿é ñïðàâä³ íà çàâòðà áóòè? Ùî âîíà äàñòü éî-
ìó ïî¿ñòè? ×èì âîíà â õàò³ ïðîêóðèòü? ×è òî ñâÿòà çåìëÿ äàâí³øå çàïàñ³â
á³ëüøå ðîäèëà, ùî ¿õ âèñòà÷àëî? ×è ìåíøå ¿õ óòðà÷àëîñÿ? ×è, ìîæå,
âîíà òîä³ ìîëîäøà áóëà, ùèð³øå ðîáèëà, á³ëüøå çàðîáëÿëà?
² çíîâó íåâñèïóùà æóðáà çàõîïèëà ¿¿ â ñâî¿ öóïê³ îá³éìèùà, çàíóäèëà
òà çàòðóäèëà ìàòåðèíå ãàðÿ÷å ñåðöå, çàñêðåáëàñÿ ÷åðâîòî÷èíîþ â ïîïå-
÷åí³é â³ä ãîðÿ äóø³, âàæêèì ãí³òîì íàâåðíóëà ÿñíèé ðîçóì. Í³, íåìàº
ðîçãàäêè, ïðîñâ³òêó íå âèäíî!
– Õî÷ áè ùî ïðîäàòè!.. – ² âîíà ïîçèðíóëà êðóãîì ñåáå. Ï³äñë³ïèé
êàãàí÷èê ëåäâå ïðèñâ³÷óº ç êîìèíà, äîïîìàãàº ï³äñë³ïèì â³ä ñë³ç î÷àì
îãëÿäàòè çëèäåííå äîáðî. Îí ä³ðÿâà ðÿäíèíà ÷îðí³º, ïðîñòÿãëàñÿ ï³ä
Ïèëèïêîì çàì³ñòü ïîñòåë³. «Êîìó âîíà ³ íà ùî ãîäèòüñÿ?» Îí íåâåëè÷êà
ïîäóøå÷êà ï³ääåðæóº éîãî êó÷åðÿâó ãîëîâîíüêó. Âîíà áóëà êîëèñü
âåëèêà, ç ïóõó, òà ÷åðåç ê³ëüêà ë³ò çíîñèëàñÿ, ùî é íå ï³çíàòè. Ïóõó â
í³é, ïðàâäà, ùå áàãàòî: ÿêáè ðîçñêóáòè òà ðîçáèòè, ³ íà âåëèêó á ñòàëî.
Çàì³ñòü ïóõó íàï³ðíèê ìîæíà ñîëîìîþ àáî ñ³íöåì íàáèòè – ³ íà ñîëîì³
ùàñëèâîìó äîáðå ñïèòüñÿ. Îò ÿêáè ïðîäàòè! Òà êîìó æ éîãî? Êîëè? Îí
ùå êîæóøèíà âîâíîþ âãîðó, ìîâ â³âöÿ, ïðîñòÿãëàñÿ. Êîëèñü çà íå¿
äâàäöÿòü ðóáë³â äàâàëè. Ùå ³ òåïåð ìîæíà ðóáë³â ç ï’ÿòü çà÷åïèòè. Òà
ÿê éîãî áåç êîæóøèíè ïî òàêîìó õîëîäó íà ðîáîòó á³ãàòè! Õî÷ áè
ïîòåïë³øàëî øâèäøå, â ñâèòö³ á ìîæíà. Çàñòàð÷èëà2 á êîæóøèíó. Ï’ÿòü
ðóáë³â – ãðîø³: íà íèõ áè ì³ñÿö³â çî äâà ïðîòÿãòè ìîæíà, à òàì ïîòåïë³º.
Õ³áà îäíåñòè øèíêàðåâ³ â çàñòàâó! À ìîæå, òàì ùå ùî çíàéäåòüñÿ?
1
Â³ñêðÿê(ä³àëåêòíå) – áóðóëüêè.
2
Çàñòð÷èòè (ä³àëåêòíå) – çàñòàâèòè â ëèõâàðÿ, òîáòî â ëþäèíè, êîòðà, âçÿâøè
ö³ííó ð³÷, äàº ãðîø³ â áîðã ç óìîâîþ, ùî ïîâåðíå öþ ð³÷ òîä³, êîëè áîðæíèê
â³ääàñòü ãðîø³ â çíà÷íî á³ëüø³é ñóì³ é ó ïåâíèé ñòðîê. ßêùî æ áîðæíèê íå ì³ã
â÷àñíî ïîâåðíóòè ãðîø³, çàñòàâëåíå ïåðåõîäèëî ó âëàñí³ñòü ëèõâàðÿ.
233
Êàãàíåöü ïî÷àâ ïðèìåðêàòè: îñòàííº ñâ³òëî â íüîìó âèãîðàëî. Ïî êóòêàõ
ïå÷³ ñòîâïèëèñü ìîðîê òà ÷îðíà òåìíîòà. Êàòðÿ ïðîâåëà ðóêîþ ïî ÷åðåí³,
÷è íå íàëàïàº, áóâà, ùå ÷îãîñü, ïðî â³ùî âîíà, ìîæå, çàáóëà. Ìîçîëÿíà
ðóêà ÷åðêíóëàñÿ îá ñóõó ãëèíó... «Í³, íå çàáóëà, íå ïîìèëèëàñü, í³÷îãî
á³ëüøå íåìàº!» – ïîäóìàëà âîíà ³ ãëÿíóëà íà Ïèëèïêà. Ñîííà äèòèíà
òèõî ëåæàëà ïåðåä íåþ ðîçõðèñòàíà, ðîçêèäàíà. Êàòðÿ âèòÿãëà ç-ï³ä ñåáå
äðóãèé êðàé ðÿäíèíè ³ âêðèëà íåþ ñèíà, ïîö³ëóâàâøè éîãî â çàïëþùåí³
î÷³. Íàãîð³ëèé ãí³ò áëèñíóâ, çàøêâàð÷àâ, ñèçà ³ñêîðêà ñòðåëüíóëà âãîðó
³ çãàñëà... Â õàò³ çðîáèëîñÿ òåìíî, ÿê ó äîìîâèí³...
×îðíà íåïðîãëÿäíà òåìíîòà ñòîÿëà êðóãîì. Íàäâîð³ ðåâëà ñåðäèòà
áóðÿ, ñòóãîí³ëà â ñò³íè, ñòðèáàëà ïî îñåë³, âèëà â äèìàð³, ãóðêîò³ëà ó
â³êíà. Êàòðÿ íå äîñëóõàëàñÿ. Íàòîìëåíà âàæêèìè äóìêàìè ãîëîâà
íåçäóæàëà ç äîñëóõàííÿì ñïðàâëÿòèñü, íàòðóäæåíå áîë³ñòþ ñåðöå
çàáàæàëî ñïî÷èíêó. Íåçàáàðîì îáãîðíóëî Êàòðþ í³ìå çàáóòòÿ, çàõèòàëà
äð³ìîòà, à ì³öíèé ñîí ïðèêðèâ ¿¿ ñâî¿ì ñïîêîºì.
Áðàëîñÿ äàëåêî çà ï³âí³÷. Ïîçàñèïàëè ëþäè ïî ñâî¿õ òåïëèõ çàõèñòàõ;
ñïèòü-äð³ìàº çåìëÿ ï³ä ãëèáîêèì ñí³ãîì; çíåì³ãñÿ â³òåð, óòîìèëîñÿ é
â³õàëî1, çàòèõëî. Íå ñïëÿòü ò³ëüêè çîð³ â äàëåêîìó íåá³ òà íå ñïèòü òîé
ñòàðèé ä³äóãàí Ìîðîçåíêî, ÿêèì Êàòðÿ ëÿêàëà ñâîãî Ïèëèïêà. Á³ëèì
³íåºì ÷³ïëÿºòüñÿ â³í çà äåðåâî, ãëàäåíüêîþ êðèãîþ âèñòèëàº ñîá³ ñë³ä
ñí³ãó, äèøå â ïîâ³òðÿ òàêèì õîëîäîì, ùî àæ êèïèòü óñå êðóãîì íüîãî.
Ðîçõîäèâñÿ, ñåðäèòèé, íåìèëîñåðäíî äàâèòü, êîëåòüñÿ â³ä éîãî íàòâïó2
÷îðíà çåìëÿ, òð³ñêàºòüñÿ íà ¿é ñí³ãîâà êîðà, ä³ëèòüñÿ íà øìàòêè òîâñòà
êðèãà íàä âîäîþ. Ãëóõèé áðåíüê³ò â³ä òîãî éäå ïîíàä çåìëåþ, ðîçïðîñ-
òîðþºòüñÿ â õîëîäíîìó òà ãóñòîìó ïîâ³òð³, à ä³éøîâøè äî ë³ñó – ñòó-
êàºòüñÿ îá êîæíó äåðåâèíó. Òàì, ó éîãî òåìí³é ãóùàâèí³, âèþòü âîâêè-
ñ³ðîìàíö³. Ñóìíî âñþäè, õîëîäíî é ñòðàøíî. Êðóãîì âèñèòü ìîðîê òà
ìëà íåïðîãëÿäíà áóÿº, ò³ëüêè ñí³ãè âèáëèñêóþòü òðîõè òà ãëóï³þòü çîð³
â âèñîêîìó íåá³... Àæ îñü âèïëèâ ç-çà ãîðè Âîëîñîæàð 3 ³ ïî÷àâ
âèáëèñêóâàòè ñâî¿ìè ç³ðî÷êàìè, íåìîâ òàíöþâàâ ïåðåä ñâ³òîì.
Ó òîé ñàìå ÷àñ çëåãåíüêà ñêðèïíóëè ñ³íåøí³ äâåð³ â Êàòðèí³é õàò³
é çàìîâêëè. Òðîõè çãîäîì ðèïíóëè é ïîäâ³ðí³, âèïóñêàþ÷è Ïèëèïêà
íàäâ³ð. Çàãîðíåíèé ó äîâãó ìàòåðèíó ñâèòêó, çàêóòàíèé ¿¿ ÷îðíèì ïëàò-
êîì, ó øêàðáóíàõ4 íà áîñó íîãó, ç ðóêàâè÷êîþ â ðóêàõ, â³í, ìîâ çàºöü,
âèñêî÷èâ ³ç ñ³íåé òà é ïîëèíóâ ïðÿìî ç ñåëà íà ë³ñ... Ñåðöå éîãî, ÿê ó
íåâåëè÷êî¿ ïòàøêè, ñòóêàëî-áèëîñü, äóõ çàòèíàâñÿ â ãðóäÿõ; à ìàë³
íîæåíÿòà áàéäóæå ïðî íåïîì³ðí³ ÷îáîòè, ñâîº ðîáèëè: â³í íèìè øâèäêî
÷èêðèæèâ âñå âïåðåä òà âïåðåä.
² ÿêèé â³í ðàäèé, ùî ïðîêèíóâñÿ çàðàí³, ÿêèé âåñåëèé, ùî ìàòè íå
÷óëà, ÿê â³í âñòàâ, óçóâñÿ, îäÿãñÿ é âèéøîâ. Îò ÿêáè éîìó òàê ³
çâåðíóòèñÿ, ùîá ìàòè ùå ñïàëà. Â³í áè áàãàò³ ïðèíîñè ïîëîæèâ íà ñòîë³,
à ñàì ïðèë³ã á³ëÿ íå¿. Îí óæå é ñâ³ò áîââàí³º íàäâîð³, á³ëóâàò³ ñìóãè
ïðîáèâàþòüñÿ êð³çü íàìåðçë³ øèáêè â õàòó. Â³í âäàº, ùî ñïèòü, à ìàòè
âæå ïðîñíóëàñü. «Ñèíî÷êó! Ïîðà âñòàâàòè», – øåïî÷å âîíà éîìó òèõî.
1
Âõîëà, âõàëî – õóðòîâèíà, çàìåò³ëü, ìåòåëèöÿ, ñí³ãîâ³éíèöÿ.
2
Íòîâï (ä³àëåêòíå) – òóò: òèñê.
3
Âîëîñîæð – íàðîäíà íàçâà ñóç³ð’ÿ Ïëåÿä.
4
Øêàðáóí, øêàðáàí – ñòàðå, ñòîïòàíå âçóòòÿ.
234
À â³í, ìîâ íå ÷óº, ùå äóæ÷å çàæìóðþº ñâî¿ î÷èö³, ïîòÿãàºòüñÿ, íà÷å é
ãåòü-òî ðîç³ñïàâñÿ. «Áà÷, ÿê ì³öíî çàñíóâ, – äèâóºòüñÿ ìàòè. – Ïîñïè,
ñèíêó, ïîñïè ùå òðîõè, ïîêè ÿ ïðèáåðóñü», – êàæå âîíà, çë³çàþ÷è ç ïå÷³.
«À òî äå âçÿëîñü?!» – ñêðèêíóëà ìàòè, âãëåä³âøè íà ñòîë³ õë³á òà êîâáàñè.
À â³í ñõîïèâñÿ, âèçèðàº ç-çà êîìèíà òà äàâàé ðåãîòàòè. «À ùî, ìàìî,
çëÿêàâñÿ ÿ âàøîãî Ìîðîçåíêà?! Ùî, çëÿêàâñÿ?» ² â³í ìèòòþ ïëèãíóâ ç
ïå÷³ íà ï³ë1, ç ïîëó äîäîëó. Ìàòè éîãî ï³äõîïèëà, ïðèãîðíóëà äî ñåáå.
«Îò ÿêáè-òî òàê ñòàëîñÿ!» – çàïîá³ãàº âïåðåä äóìêîþ Ïèëèïêî òà, çíàé,
íàëÿãàº íà íîãè, ïîñï³øàþ÷è äî ë³ñó.
Îñü â³í âèá³ã óæå é çà ñåëî, íà øèðîêå ðîçäîëëÿ. Ïåðåä éîãî î÷èìà
ìàíÿ÷èòü ë³ñ; ïðèòðóøåíèé ³íåºì çâåðõó òà ïðèêðèòèé ñí³ãîì, íà÷å
ñòðàøåííà á³ëà ãîðà, áîââàí³º â³í çäàëåêà... Ïîäèõíóëî íà Ïèëèïêà
â³ëüíèì õîëîäíèì ïîâ³òðÿì, óùèïíóëî çà í³ñ: àæ ïîêîòèëèñÿ ñëüîçè ç
î÷åé, ³ íåâåëè÷ê³ êðèæèíêè çðàçó íà â³ÿõ çàâèñëè.
– Òà íó, íå ñòðàøè: íå áîþñü ÿ òåáå! – ïðîìîâèâ Ïèëèïêî, ñòðóøóþ÷è
ðóêîþ êðèæèíêè ç î÷åé. – Òî ò³ëüêè ìàòè ëÿêàëà. – ² â³í íå ï³øîâ, à
ïîá³ã ï³äòþïöåì.
Îñü â³í äîá³ã âæå äî ë³ñó. Íå ñí³ãîâîþ ãîðîþ òåïåð â³í çäàâàâñü Ïè-
ëèïêîâ³, à òåìíèì ñòðàøèäëîì ç ÷îðíèìè êîðÿâèìè íîãàìè, á³ëèìè
ëàïàòèìè ðóêàìè òà âåëè÷åçíîþ çàêóòàíîþ ñí³ãîì ãîëîâîþ... Ñê³ëüêè â
òîãî ñòðàõîâèùà í³ã òà ðóê? ² íå ïåðåë³÷èòè!.. Îñü âîíî îäíó íîãó ï³äñòà-
âèëî ï³ä Ïèëèïêîâ³ øêàðáóíè, ìîâ ïåðå÷åïèòè çáèðàºòüñÿ. Ïèëèïêî
óõèëüíóâñü, îáìèíóâ. Îñü äðóãó çíîâó çàñèëàº, òðåòÿ ç ñí³ãó âèëàçèòü.
Îñü ëàïàòà ðóêà çà÷åïèëà éîãî çà ãîëîâó, é çðàçó îáòðóñèëî âñüîãî ñí³ãîì.
Â³í, ÿê îáïå÷åíèé, îäñêî÷èâ. Ùîñü äåñü ëóñíóëî, ïîñèïàëî íà÷å ãîðîõîì.
Îí äðóãà ðóêà íàñòàâëÿºòüñÿ, òðåòÿ çäàëåêà íà íüîãî êèâàº, ìîâ
ïåðåñòåð³ãàº: íå õîäè äàë³!.. Ïèëèïêîâ³ çðîáèëîñÿ ñòðàøíî: ÷îðí³ êðóæàëà
çàõîäèëè ïåðåä î÷èìà, íà ãîëîâ³ ï³äíÿëîñÿ âîëîññÿ âãîðó, íà÷å äæìåë³,
çàãóëî â âóõàõ. Ñåðöå ÿê íå âèñêî÷èòü, á’ºòüñÿ, äóõ çàïèíàºòüñÿ â ãðóäÿõ.
Â³í çîñòàíîâèâñÿ.
– Ìîðîçå, Ìîðîçåíî÷êó, – çàìîëèâñÿ â³í òèõî. – Ïóñòè ìåíå äî
õðåùåíîãî áàòüêà. ß ò³ëüêè äî éîãî îäíîãî ï³äó ïîñèïàòè ³, ùî âèïîñèïàþ,
â³ääàì òîá³ ïîëîâèíó.
Íåäàëåêî â³ä íüîãî ñè÷ çàñè÷àâ, ñîâà çàðåïåòóâàëà, à éîìó çäàëîñÿ,
ùî òî Ìîðîçåíêî ðåãî÷å.
– Õ³áà òîá³ ìàëî ïîëîâèíè, ùî òè ðåãî÷åø? Òî ÿ âñå òîá³ â³ääàì, óñå
– ³ ãðîø³, é êîâáàñè. Ïóñòè ò³ëüêè.
– Ïó-ãó-ãó-ó-ó! – çàñòîãíàâ ïóãà÷ ñåðåä ë³ñó, à Ïèëèïêîâ³ çäàëîñÿ,
ùî òî ãóêàâ Ìîðîçåíêî: «Íå ïóùó!»
– Áà÷, ÿêèé òè ëèõèé òà íåäîáðèé! – ïî÷àâ äîêîðÿòè Ïèëèïêî. – ² ùî
á òîá³ ñòàëîñÿ â³ä òîãî? ß æ íå òâîº áðàòèìó, ÿ áóäó ïðîõàòè â õðåùåíîãî
áàòüêà. Îí á³äêàºòüñÿ ìàòè, ùî â íàñ íà ñüîãîäí³ í³÷îãî ¿ñòè, í³÷èì
ïðîòîïèòè â õàò³. Ïóñòè, ãîëóá÷èêó!
– Õà-õà-õà-õà-õà-à! – çíîâ çàðåïåòóâàëà ñîâà, é ãó÷íà ëóíà òîãî
ñêàæåíîãî ðåïåòó ïî âñüîìó ë³ñ³ ðîçäàëàñÿ.
– Òî òè ò³ëüêè âì³ºø ðåãîòàòè? – ñêðèêíóâ Ïèëèïêî. – Òàê íå áîþñü
ÿ òåáå! – ², ï³äíÿâøè êóëà÷àòà âãîðó, â³í ïîäàâñÿ âïåðåä.
1
Ï³ë – äîùàíèé ïîì³ñò äëÿ ñïàííÿ â ñåëÿíñüê³é õàò³.
235
Òàê öâ³ð÷èòü ³ ñòðèáà ãîðîáåöü ïåðåä êîòîì, ùî âëîâèâ ãîðîá’ÿ ³,
ì³öíî çäàâèâøè çóáàìè, ïîêðó÷óº äîâãèì õâîñòîì òà âèñâ³÷óº õèæî
î÷èìà. Îé, ñòåðåæèñÿ, íåâåëè÷êèé ãîðîá÷èêó, òîãî ëóêàâîãî âèêðó÷ó-
âàííÿ òà õèæîãî âèñâ³÷óâàííÿ! Ëåòè ñîá³ ìåðù³é ó ñâîº ãí³çäå÷êî
âèïëàêóâàòè ñâîº ãîðåíüêî ç ñâîºþ äðóæèíîþ. Ñòåðåæèñÿ é òè,
íåâåëè÷êèé Ïèëèïêó, ñâîãî ëþòîãî âîðîãà, ùî òîá³ ç íèì áîðîòèñü íåñèëà!
Âåðíèñÿ ìåðù³é ó ñâîþ ãîëîäíó òà õîëîäíó îñåëþ, äå òåáå íåíüêà
ð³äíåíüêà ïðèãð³º é ïîòóðáóºòüñÿ ïðî òâî¿ íåäîñòàòêè.
Íå âñòåð³ãñÿ çí³÷åâ’ÿ ãîðîáåöü, íå âñòèã ³ öâ³ð³íüêíóòü âîñòàííº, ÿê
íàêðèâ éîãî ê³ò ñâîºþ ïàçóðèñòîþ ëàïîþ. Íå âñòåð³ãñÿ ³ Ïèëèïêî ñâîãî
âîðîãà, ùî çàìàíèâ éîãî àæ â ñåðåäèíó ãëóõîãî ë³ñó, äå â³í çáèâñÿ ç
øëÿõó ³ ð³çàâñÿ òðîõè íå ïî ïîÿñ ãëèáîêèìè êó÷óãóðàìè ñí³ãó. Íå ë³÷èâ
Ïèëèïêî, ñê³ëüêè ðàç³â ïðèõîäèëîñÿ éîìó ïàäàòè é íàáèðàòè ñí³ãó íå
òî ùî â øêàðáóíè, à é çà ïàçóõó, é çà ÷îðíèé ïëàòîê íà ãîëîâ³. Ñ³ëüê³ñü!1
Ñí³ã â³í îáòðóñå òà é çíîâó äåðå âïåðåä; äóðíîâåðõå çàâçÿòòÿ éîãî
ï³äãàíÿº. Ë³ñ ïåðåä íèì ìîâ âèðîñòà; â³í äàâíî âæå âñêî÷èâ ó íüîãî ³
ïîâèííèé áè áóâ ïåðåéòè, à îò éîìó ê³íöÿ-êðàþ íåìàº. Ìîðîç óæå íå
ðàç, ìîâ îï³ê, áîëÿ÷å âùèïíóâ éîãî çà íîãè â ëèõèõ øêàðáóíàõ, çà ãîë³
ìàë³ êóëà÷àòà é çà ëè÷åíüêî á³ëå, ðîæåâå. Íå ïîòóðà íà òå Ïèëèïêî,
çîñòàíîâèòüñÿ ïåðåïî÷èòè, ïîòðå òå ì³ñöå, äå áîëèòü, ïîõóêà â ìàë³
ðó÷åíÿòà òà é çíîâó ï³äòþïöåì äàë³.
Îñü â³í âèáðàâñü íà ÷èñòó ïîëÿíó. Êðóãîì ë³ñ îáñòóïèâ ¿¿, à âîíà
÷èñòà òà á³ëà, ëåæèòü ñîá³, â³äïî÷èâàº ï³ä õîëîäíèì ñí³ãîì, ³ ò³ëüêè
ç³ðî÷êè âèáëèñêóþòü ïî í³é ñâî¿ìè ñèçî-æîâòóâàòèìè ³ñêîðêàìè. Äå öå
â³í? Êóäè çàáð³â? Ñê³ëüêè ðàç³â äîâîäèëîñü ë³òîì áðîäèòü éîìó ïî ë³ñó,
à â³í íå ïðèïàì’ÿòàº òàêî¿ ïîëÿíè. ×è íå Ìîðîçåíêîâà öå, áóâà, ãîðíèöÿ?
×è íå çàäëÿ ñåáå â³í ïðèáðàâ ¿¿ òàê ÷åïóðíî, ÷èñòî? Êðóãîì îáñòàâèâ
äåðåâîì âèñîêèì ç êó÷åðÿâèìè âåðõ³â’ÿìè, ïîîáòèêàâ íåâåëè÷ê³ ïîëÿíêè
ïîì³æ äåðåâîì êóùàìè òîíêî¿ ë³ùèíè, â³ä â³òðó õîëîäíîãî çàêðèâàº.
Ïåâíå, öå éîãî ñâ³òëèöÿ. Îí ï³ä êîæíîþ äåðåâèíîþ ïî ïåíüêó ÷îðí³º,
òî çàäëÿ ãîñòåé, ùî ÿê íàéäóòü, òî áóëî á äå ïåðåïî÷èòè. ×îì æå òåïåð
í³êîãî íåìàº? ×è áóëè òà ïîðîçõîäèëèñü, ÷è ùå é íå ïðèõîäèëè?
– Ñ³ñòè ëèøåíü òóò ³ ñîá³ òà â³äïî÷èòè, – ïðîìîâèâ ãîëîñíî Ïèëèïêî. –
Çäîðîâî óõîðêàâñÿ, àæ ï³ò ïðîéíÿâ, ñÿäó òà ïåðåïî÷èíó.
Ïèëèïêî âèáðàâ íàéçðó÷í³øèé ïåíüîê ³ ñ³â íà íüîìó.
«Íó, òà é äîáðÿ÷å ñèä³òè: º êóäè ïðîñòÿãòè íîãè é ñïèíîþ îá â³ùî
îáïåðòèñü», – ïîäóìàâ Ïèëèïêî, ïðîñòÿãàþ÷è íàòðóäæåí³ íîæåíÿòà é
ïðèõèëÿþ÷èñü ãîëîâîþ äî òîâñòî¿ äåðåâèíè.
Éîìó áóëî òàê õîðîøå. Õîëîäó â³í íå ïî÷óâàâ, ðóêè é íîãè òåðïëè-
í³ì³ëè, íåì³÷ ÷è ñîí êîëèõàâ éîãî ñòèõà...
– Â³äïî÷èíó òà é çíîâó ï³äó, õî÷ ñâ³òîì äîá’þñü äî õðåùåíîãî áàòüêà.
Äîêàæó-òàêè ìàòåð³, ùî Ìîðîçà ¿¿ íå çëÿêàâñü. Íå ñòðàøíèé â³í ìåí³,
õî÷ ñïåðøó áóëî íà÷å ñòðàøíî. À òåïåð... í³... íå áîþñü... íå ñòðàøíèé.
Ïèëèïêî çàòèõ, íà÷å çàñíóâ. Ùî öå òàêå? Â³í ïî÷óâ, íà÷å ùî
ñòð³ëüíóëî â íüîìó; ãîëîâà õîäîðîì çàõîäèëà, ïîñèïàëèñü ³ñêîðêè ç î÷åé,
³ ðàçîì âñå ïåðåä íèì îñâ³òèëîñü.
1
Ñëüê³ñü, ñëüêîñü (ä³àëåêòíå) – íåõàé, îäíàêîâî, çãîäåí, ãàðàçä.
236
Çàãîð³ëàñÿ âñÿ ïîëÿíà ÿêèìñü ñèçèì ñâ³òîì. Ñåðåä òîãî ñèçîãî ñÿéâà
ïî÷àëè ñí³æèíêè âîðóøèòèñü, ïî÷àëè ï³äí³ìàòèñü, âñòàâàòè. Òà ÿê³ âîíè
íåâåëè÷ê³, òåíä³òí³ òà á³ë³! Ëè÷êî ç ìà÷èíå çåðíî, ñàì³ ç ãîðîøèíó, à
ðó÷åíÿòà òà íîæåíÿòà, íà÷å âîëîñ, òîíåíüê³.
– Ãîä³ íàì ñïî÷èâàòü! – çàãîìîí³ëè. – Øâèäêî ñâ³ò áóäå, ä³äóñü íàø
ïðèéäå. Ïîãóëÿéìî òà â äîâãî¿ ëîçè ïîãðàéìî! – ² ïî÷àëè ñòàâàòè îäíà
äî îäíî¿ ñïèíîþ.
– Ðàçîì! – õòîñü ãóêíóâ.
Ðóêè ïîñïë³òàëèñü, çàäí³ ïîñõèëÿëèñü é ïåðåäí³õ ï³äíÿëè âãîðó; äàë³
ïåðåäí³ ïðèãíóëèñü, ï³äí³ìàþ÷è çàäí³õ, – ³ ï³øëî, ï³øëî. Âñå êðóãîì
êîëåñîì òàê ³ çàõîäèëî!
«Òà é ïðîâîðí³ ÿê³», – ïîäóìàâ Ïèëèïêî.
– Áóäå! Ïîãð³ëèñü! – õòîñü êðèêíóâ. – Äàâàé òàíöþâàòè, íàøîãî ãîñòÿ
äèâóâàòè!
– ßêîãî?
– Õëîïöÿ ìàëîãî, ùî éøîâ äî õðåùåíîãî áàòüêà ïîñèïàòè òà ïðèñ³â
ó íàñ íà ïåíüêó îäïî÷èòè.
Õà-õà-õà! Õà-õà-õà!
ßêáè-òî íàì æåíèõà...
Íåâåëè÷êîãî, ìàëîãî,
Õëîï’ÿòî÷êà ìîëîäîãî!
«Äèâèñü, ùå é ãëóçóþòü!» – äóìàº Ïèëèïêî. À âîíè êðóãîì íüîãî, ÿê
òîé ð³é, çàõîäèëè! Êðóòÿòüñÿ, íåìîâ çàâ³ðþõà çíÿëàñÿ.
– Øêîäà, ùî íåìàº ìóçèêè! – çíîâó ÷óº Ïèëèïêî. – Äå â ãàñïèäà1
ïîä³âñÿ íàø ìóçèêà? Âèäíî, âèõèëèâ ÷èìàëî, ñòð³÷àþ÷è Íîâèé ð³ê, òà
é çàë³ã ó äóïë³ â³äïî÷èâàòè. Õîä³ìî éîãî çáóäèìî...
Äåê³ëüêà ïàð êèíóëîñÿ ãåí äî äóïëèñòîãî äóáà. Çàêðóòèëèñÿ íàä
äóïëîì òà íåçàáàðîì ó íüîìó é çíèêëè. À ò³, ùî çîñòàëèñÿ á³ëÿ Ïèëèïêà,
çàñï³âàëè:
Âñòàâàé, âñòàâàé, ï’ÿíè÷åíüêó!
Ãîä³ òîá³ ñïàòè.
Çàãðàé òè íàì íà ñêðèïîíüö³,
Äàé ïîòàíöþâàòè.
Íåçàáàðîì ç äóïëà ïîêàçàâñÿ ÷îðíèé öâ³ðêóí, íà ââåñü ðîò ïîç³õàþ÷è
òà íîãîþ ãîëîâó ïî÷óõóþ÷è.
– Ïðî÷óìàéñÿ, ï’ÿíèöå! À÷, ÿê ðîç³ñïàâñÿ! – êðè÷àòü äî íüîãî
ñí³æèíêè.
– Ï’ÿíèöå! – îãðèçíóâñÿ öâ³ðêóí. – ßêèé ÿ ï’ÿíèöÿ? Âè ìåíå íàïóâàëè
÷è ùî?
– À â³ä ÷îãî æ òè ñïèø?
– Â³ä ÷îãî? Ñîí íàéøîâ!
– Çíàºìî ìè, â³äê³ëÿ òîé ñîí!..
– Îò òè íàì çàãðàé, ùîá ìè ïîòàíöþâàëè.
– À ïëàòà áóäå?
– Áóäå.
– ßêà?
– Ç ³íåþ âîäèöÿ öóïêà!
1
Ãñïèä – ä³äüêî, äèÿâîë, á³ñ, ÷îðò.
237
– Ïîäàâ³òüñÿ âè íåþ! – ñêðèêíóâ öâ³ðêóí, ñïëþíóâøè.
– Íó, ãîä³, íå êîìèçüñÿ1 òà ìåðù³é ïðîñïèñÿ. Áî ÿê ïîâåðíåòüñÿ íàø
ä³äóñü Ìîðîçåíêî, òî áóäå òîá³ ëèõàÿ íåíüêà!
– Âè òàê ³ çâèêëè ïðî âñå äîâîäèòè ä³äîâ³!.. Öîêîòóõè! Ñòàíîâ³òüñÿ
âæå, áóäó ãðàòè.
², íàäèìàþ÷èñü, â³í ïî÷àâ:
Öâ³ð³íü! Öâ³ð³íü!
ßêáè òåïëèé ÷åðâ³íü
Òà ãàðÿ÷å ïðîñî,
Òî ñïàâ áè ÿ é äîñ³!
À òóò ìåí³ õîëîäíî,
Æèòè ìåí³ ãîëîäíî.
Áóõ!
Ï³òè íàä³òè êîæóõ.
² öâ³ðêóí ìåðù³é ïëèãíóâ ó äóïëî. Âñ³ ñí³æèíêè çàðåãîòàëèñü.
– Äèâèñü, ÿê³ òóò äèâà! – ïðîìîâèâ ÷è ïîäóìàâ Ïèëèïêî.
– Ùå é íå òàê³ ïîáà÷èø! – õòîñü äî íüîãî îá³çâàâñü.
Öå çðàçó ùîñü ÿê çàãóäå! Òîíêî òà ãîëîñíî çàïèùàëî, íà÷å õòî â
íåâåëè÷êó äóäî÷êó çàãðàâ:
Öå íàøå Â³õàëî éäå
Òà ìóçèêè çà ñîáîþ âåäå! –
ñêðèêíóëè ðàçîì ñí³æèíêè é çàêðóòèëèñÿ ñåðåä ïîëÿíè. Çàõèòàëèñü ã³ëêè
íà âèñîêîìó äåðåâ³ é ïî÷àëè ñòðóøóâàòè ç ñåáå ³í³é. Òî íå ³í³é, òî ëåäâå
ïðèì³òí³ á³ë³ ãîëåíüê³ õëîï’ÿòà çë³òàëè ç ã³ëîê, ³ êîæíå, âõîïèâøè çà ðóêó
ñí³æèíêó, ïî÷àëî á³ëÿ ñí³æèíîê êðóòèòüñÿ òà ãîïàêà âèáèâàòè. Ñí³æèíêè,
ñîá³ ç³ï’ÿâøèñü íà ïàëü÷èêè, äð³áíî íîãàìè âèáèâàëè; ñóõå ëèñòÿ íà ë³ùèí³
íàäèìàëîñÿ, ãóëî, äåðåí÷àëî; ë³ùèíà îá ë³ùèíó òåðëàñü-ñêðèï³ëà, à â³òåð
ïîì³æ ã³ëêàìè òàê çàâèâàâ, ùî â Ïèëèïêà àæ ó âóõàõ ïèùàëî. Ñí³æèíêè
ç ³íåºì êðóòèëèñÿ, çáèâàëèñÿ â êóïó, ³ òà êóïà ðîñëà, á³ëüøàëà ³, íà÷å
ñòîâï, ï³äí³ìàëàñÿ âãîðó.
Â³õàëî! Â³õàëî!
Íàøå ëþáå âò³õàëî!
Ïðèéäè òè äî íàñ
Çâåñåëèòè íàì ÷àñ! –
âñå êðóãîì ïèùàëî, âåðåùàëî, ãóëî.
Àæ îñü ç’ÿâèëîñÿ é Â³õàëî. Òîâñòå òà êðóãëå, íà÷å çäîðîâåííà êîïèöÿ,
âîíî äåñü ³ç-çà äåðåâà âçÿëîñÿ ³, âõîïèâøèñü çà âåðõ³â’ÿ ã³ëîê öóïêèìè
ëàïàñòèìè ðóêàìè, ïî÷àëî ñïóñêàòèñÿ ñåðåä ïîëÿíè. Òîâñò³, ÿê ëàíòóõè,
éîãî íîãè â ïîâ³òð³ ãîéäàëèñÿ, ñí³ãîâà îäåæà íà íüîìó êðóòèëàñÿ, ëîïîò³ëà,
à êóñòðàòà2 ãîëîâà íà âñ³ áîêè ìîéòîëëàñÿ3.
– Ïîìî÷³ äàéòå! Ïîìî÷³ äàéòå!.. Ï³ääåðæóéòå, ùîá íå âïàâ, áóâà, ÿ òà
íå çàáèâñÿ, – òîâñòèì õðèïëèì ãîëîñîì çàãóêàëî Â³õàëî.
Ñí³æèíêè ç ³íåºì ùå á³ëüøå êðóòèëèñÿ, ñòîâïîì çä³éìàþ÷èñü óãîðó,
³ òîé ñòîâï ï³äâåëè ï³ä Â³õàëî.
1
Êîìèçòèñü – âåðåäóâàòè, êàïðèçóâàòè.
2
Êóñòðòèé (ä³àëåêòíå) – ðîçêóéîâäæåíèé, ðîçïàòëàíèé.
3
Ìîéòîëòèñÿ (ä³àëåêòíå) – ìîòàòèñÿ, õèòàòèñÿ, ãîéäàòèñÿ.
238
– Õó-ó! Çàìîðèâñÿ! – ñêàçàëî Â³õàëî ³ ïî ñòîâïó ïî÷àëî ñïóñêàòèñÿ íà
ïîëÿíó.
– Ãó-ãó-ó-ó! – çàãóëî Â³õàëî, ³ âñå êðóãîì íüîãî çàêðóòèëîñÿ.
Ó Ïèëèïêà ïîòåìí³ëî â î÷àõ, ãîëîâà êðóãîì çàõîäèëà, ó âóõàõ
äçâîíèëî, ìîâ ó äçâîíè, ãàäêè ïî÷àëè ìåðêíóòè, çíèêàòè. Éîãî ùîñü õèòàº,
êîëèøå:
Çàñíè, çàñíè, ì³é ñèíî÷êó,
Ìàëàÿ äèòèíî! –
÷óº â³í, íà÷å êð³çü ñîí, ÷èéñü ëþáèé ãîëîñ. Òî ìàòè íàä íèì êîòêà ñï³âàº
÷è õòî ³íøèé? Í³, òî íå ìàòóñèí ãîëîñ, òî õòîñü äðóãèé íàä íèì
íàõèëèâñÿ. «×îãî æ âîíî ò³ñíî òàê ñòàëî? Õòî öå íà ìåíå òàêèì õîëîäîì
äèøå? – ïëóòàºòüñÿ â Ïèëèïêîâ³é ãîëîâ³. – Öå òè, ä³äóãàíå Ìîðîçå? Öå
òâî¿ ëèõ³ â÷èíêè?»
– Íà ùàñòÿ, íà çäîðîâ’ÿ, íà Íîâèé ð³ê!..
Çàãóëî â Ïèëèïêà ó âóõàõ, òèñÿ÷à ñâ³-
÷îê çàñâ³òèëà â î÷àõ, ³ â³í ïîáà÷èâ ä³äóãàíà
Ìîðîçåíêà. Çäîðîâåííà, íà÷å âèííèöü-
êèé êàçàí, ãîëîâà éîãî áóëà çàêóñòðàíà
ö³ëèì îáåðåìêîì á³ëîãî ñí³ãó; äîâãà, ÿê
ïîìåëî, áîðîäà âèïëåòåíà ç òîâñòèõ
â³ñêðÿê³â êðèãè; òîâñò³ íàñòîâáóð÷åí³
áðîâè ãóñòî ïîêðèò³ á³ëèì ³íåºì, à
ñ³ðî-çåëåí³ î÷³, íà÷å Âîëîñîæàðè,
âèáëèñêóþòü õîëîäíèì ñâ³òîì. Òèõî
ñõèëèâñÿ â³í íàä Ïèëèïêîì, ïîäè-
âèâñü, ìîâ ìèëóâàâñÿ, íà éîãî ëè÷åíüêî
á³ëå, ïîê³éíå ³, ñâ³òíóâøè õèæèìè
î÷èìà, ïðèëîæèâñü äî òåïëèõ ùå
óñòîíüê³â Ïèëèïêîâèõ ñâî¿ìè õî-
ëîäíî-ïàëþ÷èìè óñòàìè. Íå ç³òõíóâ Ïèëèïêî, íå ñòðóñíóâñÿ!.. Âñå â
íüîìó ³ êðóãîì íüîãî çàòèõëî, ïîêðèëîñÿ òåìíèì õîëîäíèì ñïîêîºì...
Âæå á³ëèé ñâ³ò íîñèâñÿ ïîíàä çåìëåþ; íàäóìàëîñü ñîíöå âñòàâàòè é
ïîñëàëî âïåðåä ñåáå àæ äâà ÷åðâîí³ ñòîâïè. Ñòîÿòü âîíè íà êðàþ íåáà,
ï³äíÿëèñÿ âèñîêî âãîðó, áóÿþòü ñâî¿ì ÷åðâîíèì ñâ³òîì, ïðîðîêóþòü
ëþäÿì ùîñü ëèõå íà ñüîãîäí³...
– Íà ùàñòÿ, íà çäîðîâ’ÿ, íà Íîâèé ð³ê!.. – ïî÷óëîñÿ Êàòð³ êð³çü ñîí.
Âîíà êèíóëàñü, îäêðèëà î÷³ òà é íå ñòÿìèëàñÿ. Äå ëåæàâ Ïèëèïêî,
ò³ëüêè éîãî ñë³ä: ÷îðí³º ä³ðÿâå ðÿäåíöå, áîââàí³º ïðèì’ÿòà ïîäóøêà.
Âîíà ìèòòþ ñòðèáíóëà ç ïå÷³ äîäîëó é ïîáà÷èëà òàáóí ïîñèïàëüíèê³â,
ùî òîâïèëèñÿ á³ëÿ ïîðîãà.
– Âè íå áà÷èëè Ïèëèïêà? – ïèòàº.
– Í³... – ïîòîðîï³ëè ò³.
– Áîæå æ ì³é, Áîæå! – âäàðèëàñÿ ó òåëåñè Êàòðÿ. – Â³í òàêè íå
çëÿêàâñÿ, íå ïîñëóõàâñÿ – ï³øîâ!
Òà, âõîïèâøè íàîïàøêè êîæóøàíêó, ÿê íàâ³ñíà, ïîì÷àëàñÿ ç õàòè.
Õëîï÷èêè ïîñòîÿëè òðîõè ³, çäèâîâàí³, ï³øëè ñîá³ äàë³.
– À êóäè öå? Êóäè öå òàê øâèäêî? – ãóêàëè äî íå¿ ç äâîð³â ñåëÿíè,
äèâóþ÷èñü, ùî Êàòðÿ òàê çàðàí³ é òàê ïðóäêî á³æèòü âóëèöåþ.
239
Íå äîñëóõàëñÿ âîíà äî òîãî äîïèòóâàííÿ, âîíà íàâ³òü íå áà÷èëà í³÷îãî
ïåðåä ñîáîþ, îêð³ì îäíîãî Ïèëèïêà.
– Ïèëèïêî!.. Ñèíó ì³é!.. Ñèíî÷êó!.. ² êóäè òè ï³øîâ ïî õîëîäó?..
Êóäè òè çàíÿâñÿ ïî òàêîìó ñêàæåíîìó õîëîäó?.. – ãóêàëà âîíà íà á³ãó,
äóìàþ÷è, ùî öå ãóêàííÿ ðàí³ø â³ä íå¿ äîá³æèòü äî ñèíà, ïîäàñòü éîìó
çâ³ñòêó, ÿê ïîáèâàºòüñÿ çà íèì éîãî ìàòè!
Â³òåð ïîäèõàâ ïðîòè íå¿ ³ ãåòü îäíîñèâ íàçàä Êàòðèí íåñòÿìíèé
ëåìåíò.
Íå äîíÿâøè ãóêîì, âîíà íàäîëóæèëà á³ãîì. Àæ ìåðçëà çåìëÿ ãóëà
ï³ä íåþ, òàê âîíà ì÷àëàñÿ! Â ãðóäÿõ äóõ çàòèíàâñÿ, ñåðöå ÿê íå âèñêî÷èòü,
áèëîñü, à âîíà íåñëàñÿ! Âîíà íå ïîòóðàëà í³ íà ùî. Õ³áà âîíà äèøå äëÿ
ñåáå? Õ³áà ñåðöå á’ºòüñÿ äëÿ íå¿? Õ³áà íå âñå îäíî, êîëè òå é äðóãå ñòàíå,
ÿê éîãî íà ñâ³ò³ íå ñòàíå? ² ÷îìó âîíà íå ïòèöÿ? ×îìó â íå¿ íå âèðîñëè
êðèëà? Ñòð³ëîþ á âîíà ïóñòèëàñÿ íàâçäîã³íö³, ðÿáöåì áè âïàëà, äå éîãî
ñï³òêàëà, ñèçèì îðëîì ï³äõîïèëà íà ñâî¿ êðèëà ³ ìèòòþ äîäîìó ïðèì÷àëà!..
Òà áà! Íåìà â íå¿ êðèëåöü... Õàé æå îäáóâàþòü çà âñå íîãè!
² Êàòðÿ íå æàë³ëà ñâî¿õ í³ã: ñê³ëüêè õàïàëî äóõó, ì÷àëàñÿ, ñïîòè-
êàëàñÿ îá ãðóäó, ïàäàëà â âèñîê³ êó÷óãóðè ñí³ãó ³, âèêàðàáêàâøèñü, çíîâó
äàë³ òà äàë³.
Îò âîíà âæå é á³ëÿ ë³ñó. Îñü ³ â ë³ñ âá³ãàº. Áèòà äîðîãà ïîñëàëàñÿ
âïðàâî. À òî ÷èé ñë³ä âåðíå íàë³âî? Íà ÷èñò³ì ñí³ãó ñâ³æèé ñë³ä ìàëî¿ íîãè.
Êàòðÿ, ÿê âêîïàíà, ñòàëà. «Íåâæå öå Ïèëèï÷èí ñë³äî÷îê? Çáèëîñü óíî÷³
ç øëÿõó? – âäàðèëî Êàòð³ â ãîëîâó. – Òà íåâæå æ òî? – ñêðèêíóëà âîíà,
íå çíàþ÷è, ùî ¿é ðîáèòè: ÷è éòè ïî øëÿõó, ÷è âåðíóòü ïî ñë³äó. – À
ìîæå, âîíî äàë³ é íà øëÿõ íàòðàïèëî? Ï³äó ïî ñë³äó», – ïîäóìàëà Êàòðÿ
³ íà÷å ï’ÿíà, õèòàþ÷èñü, òèõî ïîïëåëàñÿ ñâ³æèì ñí³ãîì ó ãóùàâèíó ë³ñó.
ßñíå ñîíöå ïî÷àëî ï³äí³ìàòèñü äåñü äàëåêî çà ë³ñîì, ³ éîãî ÷åðâîíèé
ñâ³ò ñëàâñÿ â ë³ñ³ ïî ñí³ãó, à íà îïóøåíèõ ³íåºì âèñîêèõ ã³ëêàõ ñòðèáàëî
éîãî ÿñíå ïðîì³ííÿ, âèñâ³÷óþ÷è òî æîâòî-çåëåíèìè, òî ÷åðâîíî-ñèí³ìè
³ñêîðêàìè. Íà÷å çà÷àðîâàíèé âåëåòåíü, ñòîÿâ ë³ñ, îïóøåíèé ââåñü ³íåºì
á³ëèì, ïðèêðèòèé ³ ïðîíèçàíèé íàñêð³çü ñîíÿ÷íèì ñÿéâîì. Ó íüîìó áóëî
òèõî; õîëîäíå ïîâ³òðÿ â³ä ëþòîãî ìîðîçó, çäàºòüñÿ, çàãóñêëî, àí³
âîðóõíåòüñÿ – ÷èñòå, ïðîçîðå, ñïîê³éíå.
Õòî âòåðï³â áè íå çîñòàíîâèòèñÿ, ùîá íàëþáóâàòèñÿ ò³ºþ ÷àð³âíîþ
êðàñîþ?
Îòæå1 Êàòð³ áàéäóæå ïðî òå! Íå äî òîãî ¿é, ùîá ÷èì ìèëóâàòèñü íà
ñâ³ò³. Âîíà ò³º¿ ÷àð³âíî¿ êðàñè íå ïðèì³÷àº òà é íå áà÷èòü. Âîíà âáà÷àº
ò³ëüêè ñâ³æèé ñë³ä ïî ñí³ãó ³ áî¿òüñÿ éîãî çàãóáèòè. ×îðíîþ ìàðîþ
òèíÿºòüñÿ âîíà ïî òîìó ñë³äó, õèëÿº òî íàïðàâî, òî íàë³âî, êóäè â³í
ïîâåðíå, ¿é íàâ³òü íå çàïàäàº â ãîëîâó, äî ÷îãî â³í äîâåäå; âîíà ò³ëüêè
îäíîãî áàæàº – øâèäøå, õóò÷³øå çíàéòè ñâîãî Ïèëèïêà!
Îí ñë³ä ð³æåòüñÿ ïðÿìî íà êóù ë³ùèíè. Í³, íå â êóù â³í ï³øîâ, à
ïîâåðíóâ ïîçà êóùåì. ×ìåëåíà2 Êàòðÿ çà íèì ïîâåðòàº é îïèíèëàñü ñåðåä
íåâåëèêî¿ êðóãëî¿ ïîëÿíè.
Áèñòðå îêî ¿¿ íå ïîìèëèëîñÿ, âãëÿä³ëî çðàçó, ùî Êàòð³ òðåáà, ³ âîíà,
ÿê ñòð³ëà, ïîëèíóëà äî ïåíüêà, íà êîòðîìó ñèä³â Ïèëèïêî, ïðèõèëèâøèñü
äî äåðåâà ãîëîâîþ.
1 `
Îòæå – òóò: àëå, ïðîòå, îäíàê, îäíà÷å, òà.
2
×ìåëíèé (ä³àëåêòíå) – øàëåíèé, íåñòÿìíèé, íàâ³ñíèé.
240
– Ïèëèïêó!... Ñèíî÷êó ì³é! – íåñòÿìíî ñêðèêíóëà Êàòðÿ ³ âõîïèëàñÿ
çà íüîãî.
Ïàëþ÷èé îãîíü íå îï³ê áè òàê áîëÿ÷å ¿é ðóê, ÿê îïåêëî ¿õ õîëîäíå
Ïèëèïêîâå ò³ëî!
Ó Êàòð³ ïåðåä î÷èìà äèì çàêóðèâ, çàïåêëî á³ëÿ ñåðöÿ, ãîëîâà êðóãîì
çàõîäèëà. ßêàñü íåâèðàçíà äóìêà çíÿëàñü â ¿¿ ãîëîâ³, ïðîïëàçàëà ãàðÿ÷èì
ìîçêîì òà òàì ³ çàêîë³ëà.
Îïóêîþ1 ïîâàëèëàñÿ Êàòðÿ á³ëÿ ñèíà òà âæå á³ëüøå é íå ï³äâîäèëàñü.
Ó íå¿ îä íåñòÿìêè ðîç³ðâàëîñÿ ñåðöå...
• Ðîçêàæ³òü, ÿê æèëîñÿ Êàòð³ ç Ïèëèïêîì. Ïðî ùî äóìàëà âîíà âíî÷³
ï³ä Íîâèé ð³ê? Â³äïîâ³äàþ÷è, âæèâàéòå ñëîâà é âèñëîâè ç òâîðó.
• Â óðèâêó â³ä ñë³â: «Ïîêè ñåðåä ÷åðåíþ ëåæàëî òðóõëå ïîë³íöå...» –
äî ñë³â: «Ïèëèïêî ï³äñêî÷èâ äî ìàòåð³...» âèä³ë³òü ñëîâà òà âèñëîâè,
çà äîïîìîãîþ ÿêèõ àâòîð â³äòâîðþº ïî÷óòòÿ é íàñòð³é Êàòð³.
• ßê âè ââàæàºòå, ÷îãî íå âðàõóâàâ Ïèëèïêî, çáèðàþ÷èñü äî õðåùåíîãî
áàòüêà? ×èì öå ïîÿñíèòè?
• Ùî ñïîíóêàëî õëîï÷èêà â òàêèé ëþòèé ìîðîç ³òè ïîñèïàòè? ßê â³í
óÿâëÿâ ñâîº ïîâåðíåííÿ? Ùî âè ìîæåòå ñêàçàòè ïðî éîãî ñòàâëåííÿ
äî ìàòåð³?
Óîñîáëåííÿ
Ñëîâà ìîæóòü âæèâàòèñÿ, ÿê âè âæå çíàºòå, i â ïðÿìîìó, i â ïåðåíîñíîìó
çíà÷åííi. Íàïðèêëàä: ëþäè çàãîâîðèëè – êóëåìåòè çàãîâîðèëè, êó÷åðÿâi
êîñè – êó÷åðÿâi õìàðè, ãîëîâà ëþäèíè – ãîëîâà çáîðiâ.
Ó õóäîæíiõ òâîðàõ ñëîâà â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi âæèâàþòüñÿ äîñèòü ÷àñòî.
Òàê, â îïîâiäàííi «Ìîðîçåíêî» ÷èòàºìî: «Ïîçàñèïàëè ëþäè ïî ñâî¿õ òåïëèõ
çàõèñòàõ; ñïèòü-äð³ìàº çåìëÿ ïiä ãëèáîêèì ñíiãîì...» Ñëîâî «ïîçàñèïàëè»
òóò âæèòî â ïðÿìîìó çíà÷åííi – ëþäè ìîæóòü çàñíóòè, ñïàòè. À îò çåìëÿ
íå ìîæå ñïàòè. ×îìó æ Ïàíàñ Ìèðíèé ïèøå: «ñïèòü-äðiìàº çåìëÿ»? À òîìó,
ùî çåìëÿ, óêðèòà ñíiãîì, íåìîâ êîâäðîþ, çäàºòüñÿ ñïëÿ÷îþ. Ïèñüìåííèê
òóò ãîâîðèòü ïðî çåìëþ, íà÷å ïðî æèâó iñòîòó.
Çîáðàæåííÿ ïðåäìåòiâ òà ÿâèù ÿê æèâèõ iñòîò íàçèâàºòüñÿ óîñîáëåííÿì,
àáî ïåðñîíiôiêàöiºþ2.
Çà äîïîìîãîþ óîñîáëåííÿ íåðiäêî ñòâîðþþòüñÿ ôàíòàñòè÷íi îáðàçè.
Íàïðèêëàä, êàçêîâèé Äiä Ìîðîç çìàëüîâàíèé â îáðàçi ëþäèíè.
ßê i ëþäèíà, âií äóìàº, ãîâîðèòü, ñåðäèòüñÿ; ÿê ÿâèùå ïðèðîäè – çäàòíèé
çàìîðîçèòè âîäó, çåìëþ, æèâi iñòîòè. Òàê ñàìî ñòâîðåíî áàãàòî iíøèõ
êàçêîâèõ îáðàçiâ: Êîëîáîê, Ìiñÿöü, Ñîíöå, Âiòåð, Ñìåðòü ç êîñîþ òîùî.
Â îïîâiäàííi «Ìîðîçåíêî» Ïàíàñà Ìèðíîãî º áàãàòî óîñîáëåíü. Çàñíiæåíèé
ëiñ íàëÿêàíîìó Ïèëèïêîâi çäàºòüñÿ «òåìíèì ñòðàøèäëîì» ç áåçëi÷÷þ ðóê i
íiã, ç âåëè÷åçíîþ ãîëîâîþ. Ïiäõîïëåíi âiòðîì ñíiæèíêè íàáèðàþòü âèãëÿäó
ìàëåñåíüêèõ äiâ÷àòîê, à ãîëî÷êè iíåþ – õëîï÷èêiâ. Æèâèìè iñòîòàìè
óÿâëÿþòüñÿ i òàêi ÿâèùà ïðèðîäè, ÿê ìîðîç (Ìîðîçåíêî) òà çàâiðþõà (Âiõàëî).
Ó õóäîæíiõ òâîðàõ óîñîáëåííÿ âèêîðèñòîâóþòüñÿ äëÿ òîãî, ùîá çîáðàçèòè
ïðåäìåò ÷è ÿâèùå âèðàçíî, æâàâî, ïîåòè÷íî. Öèì óîñîáëåííÿ áëèçüêi äî
åïiòåòiâ i ïîðiâíÿíü, à òîìó ÿêóñü âàæëèâó ðèñó â ïðåäìåòi ÷è ÿâèùi ìîæíà
âèäiëèòè é ïîåòè÷íî çìàëþâàòè çà äîïîìîãîþ ÿêîãîñü iç öèõ çàñîáiâ.
1
Îïêîþ (ä³àëåêòíå) – òóò: êàìåíåì.
2
Öåé òåðìií ïîõîäèòü âiä ëàòèíñüêèõ ñëiâ: ïåðñîíà – îñîáà òà ôàöiî – ðîáëþ.
241
Íàïðèêëàä: ãîìiíêèé ñòðóìîê – ñòðóìîê øóìèòü, íà÷å äåñü òèõî ãîìîíÿòü
ëþäè – ñòðóìîê ãîìîíèòü.
Âè âæå çíàºòå, ùî óîñîáëåííÿ òà àëåãîðiÿ äàþòü ìîæëèâiñòü çîáðàæóâàòè
ÿâèùà i ïðåäìåòè ÿê æèâi iñòîòè. Ïðè âèêîðèñòàííi óîñîáëåííÿ ðèñè ëþäåé
ïåðåíîñÿòüñÿ íà ïðåäìåòè i ÿâèùà (äiäóãàí Ìîðîçåíêî, Âåñíà-êðàñíà,
Ñíiãóðîíüêà); ïiä àëåãîðè÷íèìè îáðàçàìè ñëiä ðîçóìiòè ëþäåé (Ëèñèöÿ-
æàëiáíèöÿ, Ùóêà).
Âiäîìèé âàì ùå îäèí õóäîæíié çàñiá – ãiïåðáîëà, ùî òàêîæ ´ðóíòóºòüñÿ
íà âæèâàííi ñëiâ ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi. Öi îáðàçîòâîð÷i çàñîáè
íàçèâàþòüñÿ òðîïàìè (ãðåöüêå ñëîâî «òðîïîñ» îçíà÷àº: ïåðåíåñåííÿ).
Ó ëiòåðàòóðíèõ òâîðàõ íåðiäêî åïiòåò, ïîðiâíÿííÿ òà óîñîáëåííÿ ìîæóòü
âæèâàòèñÿ â îäíîìó ðå÷åííi. Íàïðèêëàä: «Ìîðîç óæå íå ðàç, ìîâ îïiê,
áîëÿ÷å âùèïíóâ éîãî çà íîãè â ëèõèõ øêàðáóíàõ» – Ïàíàñ Ìèðíèé; «Ëèöå
âçÿëîñÿ ñìàãîþ – òåìíå, ÿê ãîëîâåøêà, à íà òié ãîëîâåøöi áiëèé ÷óá, ÿê
ëüîí» – Ñ.Âàñèëü÷åíêî; «Îðëèê, ÿê âiòåð, ëåòiâ ìiæ äåðåâàìè» – Þ.Çáà-
íàöüêèé. Äîïîâíþþ÷è é ïiäñèëþþ÷è îäèí îäíîãî, öi çàñîáè äîïîìàãàþòü
çîáðàçèòè ëþäèíó, ÿâèùå, ïðåäìåò – ÷iòêî, âèðàçíî, ïîåòè÷íî.
• Ïîâ’ÿæiòü ïîäàíi íèæ÷å ñëîâà ç òèìè, ùî â äóæêàõ, i ïîÿñíiòü, â ÿêèõ

ñëîâîñïîëó÷åííÿõ âîíè âèñòóïàþòü ó ïðÿìîìó, â ÿêèõ – â ïåðåíîñíîìó
çíà÷åííi; ñìiÿòèñÿ (ñîíöå, äèòèíà), çåëåíèé (ãàé, ðîçóì), ñâiòëî
(ëàìïè, íàóêè).
• ßêèé õóäîæíié çàñiá íàçèâàºòüñÿ óîñîáëåííÿì? Íàâåäiòü ïðèêëàäè
óîñîáëåíü, ùî âæèâàþòüñÿ â ðîçìîâíié ìîâi.
• Âèáåðiòü óîñîáëåííÿ ç îïîâiäàííÿ «Ìîðîçåíêî» (â àáçàöàõ, ùî ïî÷è-
íàþòüñÿ ñëîâàìè: «Áðàëîñü äàëåêî çà ïiâíi÷...» òà «Îñü âií âèáðàâñÿ
íà ÷èñòó ïîëÿíó»). Ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè òóò âæèòi?
• Íàìàëþéòå óñíî äâà òàêèõ ìàëþíêè: à) âiòåð äìå ó â³òðèëà ÷îâíà;
á) ÷èñò³ é áðóäí³ êíèæêè ðîçìîâëÿþòü ìiæ ñîáîþ.
• Íàïèøiòü âäîìà íåâåëèêèé òâið, ó ÿêîìó çàñîáîì óîñîáëåííÿ áóëè á
çîáðàæåíi çèìà, õìàðà, ï’ÿòiðêà, äâiéêà, çîøèò àáî ùîñü iíøå. Ùîá âàø
òâið áóâ ïîåòè÷íiøèì, ÿñêðàâiøèì, âæèâàéòå é iíøi âiäîìi âàì õóäîæíi
çàñîáè (åïiòåòè, ïîðiâíÿííÿ, ãiïåðáîëè, ðèòîðè÷íi ôiãóðè òîùî).
ÀÍÄÐIÉ
ßÊÎÂÈ×
×ÀÉÊÎÂÑÜÊÈÉ
(1857–1935)
Íàðîäèâñÿ Àíäð³é ßêîâè÷ ×àéêîâñüêèé 15 òðàâíÿ 1857 ðîêó â ì. Ñàìá³ð

(òåïåð Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³) â ðîäèí³ äð³áíîãî óðÿäîâöÿ. Çàê³í÷èâ Ëüâ³âñüêèé
óí³âåðñèòåò. Ïðàöþâàâ àäâîêàòîì ó Áåðåæàíàõ, Ðîãàòèí³, Êîëîìè¿.
242
Çàõèùàâ ó ñóä³ âáîãèõ ëþäåé, ñèð³ò, âä³â â³ä êðèâäíèê³â. Áëèçüêî äî ñåðöÿ
ñïðèéìàâ ëþäñüêå ãîðå, áî é ñàì ðàíî îñèðîò³â ³ âèõîâóâàâñÿ ó ðîäè÷³â.
Îïîâ³äàííÿ ïî÷àâ äðóêóâàòè ç 1892 ðîêó â æóðíàë³ «Çîðÿ», ãàçåò³ «Ä³ëî».
Àíäð³é ßêîâè÷ – àâòîð îïîâ³äàíü ³ íàðèñ³â «ç ñóäîâî¿ çàëè», «ç êîçàöüêî¿
äàâíèíè», ïîâ³ñòåé ç æèòòÿ øëÿõòè: «Îëþíüêà», «Â ÷óæ³ì ãí³çä³», «Íå ï³ääàéñÿ
á³ä³».
Ïîñò³éíó óâàãó ïèñüìåííèêà ïðèâåðòàëî ³ñòîðè÷íå ìèíóëå Óêðà¿íè. Ùå â
äèòèíñòâ³ â³í íàñëóõàâñÿ íàðîäíèõ ïåðåêàç³â ïðî íàá³ãè òàòàð ³ òóðê³â, ïðî
ñëàâíîãî ãåòüìàíà Ïåòðà Êîíàøåâè÷à-Ñàãàéäà÷íîãî. Ïðî öþ ñëàâåòíó ëþäèíó
Àíäð³é ×àéêîâñüêèé ïðîòÿãîì äâàäöÿòè ðîê³â íàïèñàâ ðîìàí ï³ä íàçâîþ
«Ñàãàéäà÷íèé».
Ïîìåð À.ß. ×àéêîâñüêèé 2 ÷åðâíÿ 1935 ðîêó ó Êîëîìè¿.
1
Â ÎÑÒÐÎÇÜÊIÉ ØÊÎËI
(Óðèâîê ç ðîìàíó «Ñàãàéäà÷íèé»)
Ùå òðèð³÷íîþ äèòèíîþ Ïåòðî çàëèøèâñÿ ñèðîòîþ. Éîãî áàòüêî é ìàòè
çàãèíóëè ùå ï³ä ÷àñ îäíîãî ç íàá³ã³â òàòàð íà ¿õíº ñåëî Êóëü÷èö³. Ìàëîãî
ñèðîòó ïðèõèñòèëà ðîäèíà Æìàéë³â, ó ÿê³é áóâ õëîï÷èê òàêîãî æ â³êó –
Ìàðêî. Ä³òè äóæå ëþáèëè îäèí îäíîãî. Ï³äð³ñøè, ðàçîì õîäèëè äî
öåðêîâíî-ïðèõîäñüêî¿ øêîëè, îáîº äîáðå â÷èëèñÿ. Êîëè ¿ì âèïîâíèëîñÿ
ïî ø³ñòíàäöÿòü ðîê³â, äÿäüêî Ìàðêà – Ñòåïàí Æìàéëî – â³äâ³ç ¿õ äî êîëåã³¿
â Îñòðîç³.
Ïðè¿õàâøè â Îñòðîã, êóëü÷è÷àíè ï³øëè äî êíÿçÿ, ÿêèé çâåë³â ïðèéíÿòè õëîïö³â
äî êîëåã³¿ ³ ïîì³ñòèòè â áóðñ³.
Ñëóãà ïîâ³â ¿õ äî ðåêòîðà Ãåðàñèìà Ñìîòðèöüêîãî. Â³í áóâ ïåðøîþ

îñîáîþ â Îñòðîç³ ó êíÿçÿ. Ãåðàñèì Ñìîòðèöüêèé, ùî ïîìàãàâ êíÿçåâ³
çàñíóâàòè øêîëó é äðóêàðíþ â Îñòðîç³ ³ äàâ ¿ì ïî÷àòîê äî äàëüøîãî
ðîçâèòêó, óõîäèâ2 ïîì³æ òîä³øí³ìè óêðà¿íöÿìè çà âåëèêîãî ÷îëîâ³êà ³
â÷åíîãî. Çàæèâàâ ó âñ³õ âåëèêî¿ ïîâàãè é ïîøàíè. Çàëîæèâ â Îñòðîç³
òàê çâàíèé ó÷åíèé êðóæîê, äå çãóðòóâàâ íàéêðàù³ óêðà¿íñüê³ ñèëè.
Êðóæîê òîé âèäàâ ïðè ïîìî÷³ êíÿæî¿ äðóêàðí³ áàãàòî êíèæîê.
ßê êíÿæèé ñëóãà ïðèâ³â äî íüîãî òåïåð õëîïö³â ³ çàÿâèâ âîëþ êíÿçÿ,
Ñìîòðèöüêèé äóæå íèìè çàö³êàâèâñÿ, áî êíÿçü çâè÷àéíî íå òóðáóâàâñÿ
òèì, êîãî äî øêîëè òà äî áóðñè ïðèéìàºòüñÿ. Â³í ñòàâ âèïèòóâàòè ïðî
âñå Ñòåïàíà Æìàéëà ³ çàðàç ñòàâ õëîïö³â åêçàìåíóâàòè. Çðàçó íå éøëè
äîáðå â³äïîâ³ä³ íàëÿêàíèõ õëîïö³â, òà ðåêòîð áóâ íåàáèÿêèì ïåäàãîãîì
³ ïîòðàôèâ3 ç íèõ âèäîáóòè ÷îãî éîìó áóëî òðåáà. Åêçàìåí ñê³í÷èâñÿ
äîáðå, ðåêòîð ïîõâàëèâ ¿õ ³ çàðàç ïîñëàâ ¿õ ³ç äèÿêîíîì ó áóðñó.
Áóðñà ñòîÿëà çàðàç ïîá³÷ ðåêòîðñüêîãî äîìó, ç ÿêîãî âèõîäèëî îäíå
â³êíî íà áóðñîâå ïîäâ³ð’ÿ ³ îãîðîä4 òàê, ùî â³í óñå ì³ã áà÷èòè, ùî ðîáèëà
ìîëîäü, â³ääàíà éîãî îï³ö³.
1
Îñòðã – ì³ñòî (òåïåð Ð³âíåíñüêî¿ îáëàñò³), âèíèêëî ÿê ôîðòåöÿ â XI ñò.
Ç 1386 ðîêó äî ñåðåäèíè XVII ñò. íàëåæàëî êíÿçÿì Îñòðîçüêèì. Íàéâèäàòí³øèé
ç öèõ êíÿç³â, Êîñòÿíòèí, ó 1576 ðîö³ çàñíóâàâ Îñòðîçüêó êîëåã³þ — íàéïåðøó
â Óêðà¿í³ âèùó øêîëó.
2
Óõäèòè – òóò: ââàæàòèñÿ, ìàòè ñëàâó.
3
Ïîòðôèòè – çóì³òè.
4
Îãîðä – òóò: îãîðîäæåíå ì³ñöå â ôîðòåö³ (äâ³ð ³ ñàä).
243
Áóðñà – òî âåëèêèé áóäèíîê, áîêîì äî âóëèö³ îáåðíåíèé. Âõîäèëîñÿ
ó âóçüê³ ñ³íè, çâ³äêè éøëè äâåð³ äî ïðîñòîðèõ ê³ìíàò. Äî òàêî¿ îäíî¿
ïîâ³â ¿õ äèÿêîí.
Õëîïö³, ââ³éøîâøè äî ñåðåäèíè, íå çíàëè, íà ÿêó ñòóïèòè. Óñå áóëî
äëÿ íèõ íîâ³ñòþ. Ïîñåðåäèí³ ñòîÿëè äîâã³ ñòîëè ç ëàâàìè, ïî áîêàõ –
ëåæàíêè1 äëÿ áóðñàê³â. Ó ò³é ê³ìíàò³ áóëà çàðàçîì ³ ñïàëüíÿ, ³ ¿äàëüíÿ,
³ òóò âîíè â÷èëèñü.
Ó áóðñ³ ìàëè ïðèì³ùåííÿ2 ò³ õëîïö³ ç îêîëèö³, ÿê³ íå ìàëè ñïðîìîãè
ìåøêàòè ó ãîðîä³, áóëè ä³òè êíÿæèõ äåðæàâö³â3 ³ ñëóã ç ïîäàëüøèõ îêîëèöü,
ì³ùàíñüê³ ä³òè ç ïîáëèæí³õ ì³ñòå÷îê ³ ãîðîä³â. Çà ñâîº óäåðæàííÿ4
ïëàòèëè íåâåëèê³ ñïëàòè, à áàãàòî ¿õ áóëî-òàêè íà óäåðæàíí³ êíÿçÿ.
ßê êóëü÷è÷àíè òóäè ïîïàëè, áóëî òóò äóæå ãàì³ðíî, áî ÿêðàç
ïîç’¿çäèëèñÿ áóðñàêè ç äîìó ³ íàóêà ëåäà äåíü5 ìàëà çà÷àòèñÿ.
Äèÿêîí ðîçïîâ³â äàñêàëîâ³6, ùî áóâ íàä áóðñîþ ïîñòàâëåíèé âîëåþ
ðåêòîðà... Â³í âèøóêàâ äëÿ êóëü÷è÷àí êðàùå ì³ñöå, ³ òî îäíå á³ëÿ äðóãîãî,
ùîá ¿õ íå ðîçëó÷àòè. Âäîâîëåíèé Æìàéëî ïðîñèâ ùå äàñêàëà ïðî îï³êó7,
ðîçïðîùàâñÿ ³ ï³øîâ äî Ïëåñêà÷à.
Íà ò³ì ç³éøîâ ÷àñ äî ïîëóäíÿ. Ó ñ³íÿõ ïî÷óâñÿ äçâ³íîê, ³ çàðàç ïî÷àëè
íàïëèâàòè â ê³ìíàòó õëîïö³, ùî áàâèëèñÿ íà ïîäâ³ð’¿, äî îá³äó. Äàñêàë
ïîêàçàâ õëîïöÿì ¿õ ì³ñöå.
Ïî îá³ä³ ïîâèõîäèëè íà áóðñîâó ïëîùó, äå âîíè çàáàâëÿëèñÿ òà
çàâîäèëè ð³çí³ ìîëîäå÷³ ³ãðàøêè8. Ñêàêàëè ÷åðåç øíóðîê, ïåðåá³ãàëèñÿ9,
êèäàëè ì’ÿ÷åì, ìåòàëè ñïèñàìè äåðåâ’ÿíèìè àáî ñòð³ëÿëè ç ëóê³â äî ìåòè10.
Äàñêàë ïîÿñíþâàâ êóëü÷è÷àíàì áóðñîâèé ïîðÿäîê, à äàë³ ïðèêëèêàâ äî
ñåáå ñòàðøîãî ñïóäåÿ (øêîëÿðà) ³ êàçàâ ³ òèõ íîâèê³â âçÿòè äî ãóðòó.
Õëîïö³ ïîâåñåë³øàëè, îñì³ëèëèñÿ ³ ñòàëè ç äðóãèìè çàáàâëÿòèñÿ.
– Ö³êàâèé ÿ, – ïèòàº îäèí áóðñàê Ìàðêà Æìàéëà, – ùî òè âì³ºø?
– ß âì³þ íà øàáë³ áèòèñÿ.
– Ó íàñ ëèøå äåðåâ’ÿí³ øàáë³, áî çàë³çíèõ íå ìîæíà.
– ß òàêîæ çàë³çíî¿ øàáë³ íå âæèâàþ.
– Ñåìêó! – ãóêíóâ õòîñü. – Õîäè ñþäè, íà øàáë³ ç íèì ïîì³ðÿºøñÿ.
Âñ³ çàö³êàâèëèñÿ, ³ çàêè11 ïðèéøîâ ïðèêëèêàíèé Ñåìêî, âæå é äâ³
äåðåâ’ÿí³ øàáë³ ç’ÿâèëèñÿ. Ìàðêî çíÿâ ñâîþ êàïîòó12 ³ çàñóêàâ ðóêàâè.
Òå ñàìå çðîáèâ ³ Ñåìêî, ³ âîíè ñòàëè íàïðîòè ñåáå13, îêðóæåí³ áóðñàêàìè.
Íà ïëîù³ â³äðàçó çàòèõëî, ³ âñ³ ñþäè ïîçá³ãàëèñÿ.
1
Ëåæíêà – òóò: äåðåâ’ÿíèé òàï÷àí.
2
Ïðèìùåííÿ – òóò: ì³ñöå.
3
Äåðæâåöü – ñëóæáîâåöü; òóò: óïðàâèòåëü êíÿæèìè ìàºòêàìè.
4
Óäðæàííÿ – óòðèìàííÿ.
5
Ëäà äåíü – ÷åðåç äåíü.
6
Äàñêë – ïîì³÷íèê ó÷èòåëÿ; ïðèçíà÷àâñÿ ç êðàùèõ ñïóäå¿â (ñòóäåíò³â)
âèïóñêíîãî êëàñó.
7
Îïêà – òóò: äîãëÿä.
8
²ãðàøêà – òóò: ãðà, ðîçâàãà.
9
Ïåðåá³ãòèñÿ – òóò: á³ãàòè íàââèïåðåäêè.
10
Äî ìåò– òóò: â ö³ëü.
11
Çêè – ïîêè.
12
Êàïòà – ÷îëîâ³÷èé âåðõí³é îäÿã íà çðàçîê ïëàùà.
13
Íàïðòè ñåáå – òóò: îäèí ïðîòè îäíîãî.
244
– Äî ê³ëüêîõ ðàç³â ìàºìî ñêëàäàòèñÿ?1 – çàïèòàâ Ñåìêî.
– ßê õî÷åø, ñêëàäàéìîñÿ, ïîêè îäíå îäíîãî íå ïîêîíàº2.
– Òà äî ñìåðò³ íå áóäåìî áèòèñÿ, òè êàæè, ñê³ëüêè ðàç³â õî÷åø?
– Õàé áóäå ïî òðüîõ3.
Çëîæèëèñÿ4, ïîñòàâèâøè ë³â³ ðóêè ïîçàä ñåáå. Ñåìêî íàïåð íà Ìàðêà
ç óñ³º¿ ñèëè, õîò³â éîìó çàðàç ïîêàçàòè ñâîþ ïåðåâàãó. Ìàðêî â³äáèâàâñÿ
ñïîëåãêà, ïîêè íå çàæèâ5 Æìàéëîâî¿ øòóêè6. Çà÷åïèâøè ðàç øàáëþ
ïðîòèâíèêà, â³í ñòàâ òàê õóòåíüêî íåþ êîëóâàòè7, ùî Ñåìêî íå ì³ã ¿¿
âèñâîáîäèòè. Ïîò³ì ç³ãíóâ íàãàëüíî8 ðóêó â ë³êò³, âèáèâ Ñåìêîâ³ øàáëþ
ç ðóêè ç òàêîþ ñèëîþ, ùî âîíà ãåòü ïîëåò³ëà ïîíàä ãîëîâè îêðóæàþ÷èõ.
Âñ³ àæ îõíóëè ç ïîäèâó, áî Ìàðêî çà òîé ÷àñ àí³ êðîêîì ç ñâîãî ì³ñöÿ
íå ðóøèâñÿ, à Ñåìêî óõîäèâ â áóðñ³ çà âåëèêîãî ìèòöÿ íà øàáë³. Àëå
óìîâà áóëà ïî òðüîõ ðàç³â.
Ñåìêî ùå íå çì³ðêóâàâ, ÷èì Ìàðêî íàä íèì ãîðóº9, ³ ðîçïî÷àâ äâîá³é
òàê ñàìî. Äî òîãî â³í áóâ ùå ïîäðàæíåíèé10 ³ ãàðÿ÷èâñÿ. Ìàðêîâ³
ïðèéøëîñÿ òåïåð ùå ñêîð³øå éîãî ïîêîíàòè.
– Ï³äîæäè, íåáîæå, ÿ âæå çíàþ, ÿê òè ðîáèø, òåïåð òîá³ íå âäàñòüñÿ.
Ñåìêî ñòàâ óâèõàòèñÿ11, ùîá ò³ëüêè íå äàòè ñâîº¿ øàáë³ çàõâàòèòè.
Òà Ìàðêî òàêè äîêîíàâ12 ñâîãî ³ òðåò³é ðàç âèáèâ ç ðóêè øàáëþ.
Ñåìêî, ÷åðâîíèé ÿê áóðÿê, çàäèõàíèé, íàáëèçèâñÿ äî Ìàðêà ³,
ïîäàþ÷è éîìó ðóêó, êàæå:
– Òè òåïåð ó áóðñ³ áóäåø ïåðøèé, í³÷îãî êàçàòè. Àëå ÿ ìóøó òâîº¿
øòóêè íàâ÷èòèñÿ.
– Òàê, òî ïî-ëèöàðñüêè, – êàæå âäîâîëåíèé äàñêàë, – íó, òåïåð,
õëîïö³, ïîö³ëóéòåñü ³ áóäüòå ïðèÿòåëÿìè.
Íà êóëü÷è÷àí ñòàëè òåïåð äèâèòèñÿ ³íàêøå, ³ êîæíèé çàá³ãàâ13,
ùîá ç íèìè ïîçíàéîìèòèñÿ.
– À ÷è òâ³é áðàò òàêîæ òàêèé ìèòåöü íà øàáë³? – ïèòàëè, ïîêàçóþ÷è
íà Ïåòðà.
– Â³í òàêîæ ìèòåöü, àëå â³ä ëóêà.
– Äàâàéòå ëóêà! – êðè÷àëè ñïóäå¿.
Ïåòðî âçÿâ ó ðóêó ëóêà, ïîïðîáóâàâ ñèëó òÿòèâè, â³äòàê14 çâàæèâ
ñòð³ëó â ðóö³ é ñïèòàâ:
– Êóäè ìàþ ñòð³ëÿòè?
– Ö³ëè â òóðêà, îí òàì, íà îãîðîæ³.
1
Ñêëàäòèñÿ – òóò: äîìîâèòèñÿ, óêëàñòè óãîäó.
2
Ïîêîíòè – ïåðåìîãòè.
3
Ïî òðüîõ – òóò: äî òðüîõ.
4
Çëîæòèñÿ – òóò: ïðèãîòóâàòèñÿ.
5
Çàæòè – òóò: çàñòîñóâàòè, ñêîðèñòàòèñÿ, âæèòè.
6
Æìéëîâà øòóêà – òóò: îñîáëèâ³ ïðèéîìè áèòâè íà øàáëÿõ.
7
Êîëóâòè – ðîáèòè êîëà, êðóòèòè.
8
Íàãëüíî – ðàïòîâî, íåñïîä³âàíî.
9
Ãîðóâòè – òóò: ïåðåâèùóâàòè, ïåðåâåðøóâàòè, ïåðåâàæàòè, áðàòè ãîðó.
10
Ïîäðæíåíèé – òóò: ðîçäðàòîâàíèé, ðîçãóáëåíèé, çáåíòåæåíèé.
11
Óâèõòèñÿ – óõèëÿòèñÿ, âèâåðòàòèñÿ.
12
Äîêîíòè – òóò: äîñÿãòè.
13
Çàá³ãòè – òóò: ïðàãíóòè, íàìàãàòèñÿ.
14
Â³äòê – ï³ñëÿ öüîãî, ïîò³ì.
245
Ñïðàâä³, íàìàëþâàëè òàì õëîïö³ âóãëåì òóðêà ó âåëèê³é ÷àëì³, ç
áîðîäîþ, òà ùå é ôàéêîþ1 â çóáàõ.
– Äå ö³ëèòè?
– Êàæóòü òîá³ â òóðêà, íå áà÷èø?
– Òà âèäæó, ùî â òóðêà, àëå äå – â îêî, â í³ñ, â ïèñîê2?
– Íåâèäàëüùèíà! Òè ñîá³ æàðòóºø ç íàñ! Áóäå ç òåáå, ÿê ïîö³ëèø ó
ãîëîâó.
– ß ç âàìè, â³äàé3, íå äîãîâîðþñÿ. Îòîæ êàæó âàì íàïåðåä, ùî ïîö³ëþ
â ëèöå êîëî íîñà àáî â ñàìèé í³ñ, áî ùå íå çíàþ ñèëè òîãî ëóêà.
Ïåòðî çëîæèâñÿ ³ âèïóñòèâ ñòð³ëó. Âîíà ïîö³ëèëà òóðêà â ñàìèé í³ñ.
Çíîâó âñ³ îõíóëè.
– Òåïåð ö³ëþ â çóáè, – êàæå Ïåòðî, äóæå ðàäèé ç òîãî, ùî òàê éîìó
ïîâåëîñÿ4.
Çíîâó ôóðêíóëà ñòð³ëà ³ ïîïàëà òóðêîâ³ â çóáè.
– Ãîñïîäè, à öå ùî? – ïèòàëè ñïóäå¿, çà÷óäîâàí³.
– Á³ñà ³ì³ºò? – êàæå îäèí.
– Òåïåð ñòð³ëÿòèìó áåç á³ñà, – êàæå Ïåòðî, ïîñì³õàþ÷èñü, – òðåáà
òóðêîâ³ âèáèòè îêî! Âî ³ì’ÿ Îòöÿ, ³ Ñèíà, ³ Ñâÿòîãî Äóõà!5 – Â³í
ïåðåõðåñòèâ ëóê ³ ïðèö³ëèâñÿ.
Ñòð³ëà ïîïàëà òóðêîâ³ â îêî. Ñïóäå¿ êèíóëèñü äî ô³ãóðè.
– Íå ðóøàòè ñòð³ë! Õàé ïîáà÷èòü ïàí ðåêòîð.
Òåïåð âèñòóïèâ ì³æ õëîïö³â ÿêèéñü êîçàê. Â³í ñòîÿâ ïîçàäó ³
ïðèãëÿäàâñÿ òàê äâîáîºâ³ íà øàáë³, ÿê ³ ñòð³ëÿííþ. Êîçàê áóâ êðåìåçíèé,
ãàðíèé ìóæ÷èíà. Ëèöå ãàðíå, îáãîð³ëå â³ä ñîíöÿ, ÷îðíèé âóñ. Íà íüîìó
áàãàòèé îêñàìèòíèé êóíòóø6 ³ ñàï’ÿíîâ³ ÷åðâîí³ ÷îáîòè. Âèéøîâøè ç
ãóðòó, â³í óçÿâ îáîõ õëîïö³â íà ðóêè, ìîâ ìàëèõ ä³òåé, ³ êàæå:
– Ëèöàð³ ç âàñ áóäóòü, îñü ùî! Òàêèõ ìèòö³â òî õ³áà íà Çàïîðîææ³
øóêàòè. Çíàéòå, ùî ÿ ïåðøèé ïóøêàð ì³æ êîçàöòâîì, à òè áóäåø ïåðøèé
ëó÷íèê, à òè – ïåðøèé íà øàáë³. ×è òè íå ç ðîäó Æìàéë³â? Áî íà Çàïî-
ðîææ³ öÿ øòóêà Æìàéëîâîþ çâåòüñÿ. Ðîñò³òü, õëîïö³, íà ñëàâó Óêðà¿í³.
Â³í ïîö³ëóâàâ îäíîãî é äðóãîãî ³ ïîñòàâèâ íà çåìëþ, à ñàì âèéøîâ ç
áóðñîâîãî îãîðîäà.
Öå áóâ Ñåâåðèí Íàëèâàéêî7. Áóðñàêè îáîæàëè éîãî, â³í áóâ äëÿ íèõ
óçîðîì8 êîçàêà-ëèöàðÿ. Òåïåð, ÿê â³í òàê çâåëè÷èâ òèõ íîâèê³â, òî âîíè
â î÷àõ òîâàðèø³â âèðîñëè íà âåëèêèõ ëþäåé, â³äðàçó ñõèëèëè íà ñåáå9
ñåðöÿ óñ³õ. Òà òî ùå íå áóâ ê³íåöü ¿õ ñüîãîäí³øíüîãî òð³óìôó.
1
Ôéêà – òóðåöüêà ëþëüêà.
2
Ïñîê – ðîò.
3
Â³äé – òóò: î÷åâèäíî, ìàáóäü.
4
Ïîâåñòñÿ – òóò: ïîùàñòèòè.
5
Ïåòðî ïðîêàçóº ðå÷åííÿ ç ìîëèòâè, ùîá âñ³õ ïåðåêîíàòè, ùî á³ñ éîìó íå
äîïîìàãàº.
6
Êóíòø – âåðõí³é ðîçïàøíèé (áåç ´óäçèê³â) îäÿã.
7
Ñåâåðèí Íàëèâàéêî ñëóæèâ â Îñòðîç³ ñîòíèêîì íàäâ³ðíî¿ êîðîãâè (â³éñüêîâî¿
ê³ííîòè), ÿêà çàõèùàëà öþ ôîðòåöþ â³ä íàá³ã³â òàòàð ³ òóðê³â. Ó 1594 ðîö³ îðãàí³çóâàâ
ïîâñòàíñüêå â³éñüêî, ùî áîðîëîñÿ çà âèçâîëåííÿ Óêðà¿íè â³ä ïàíñüêî-ïîëüñüêîãî
ïîíåâîëåííÿ. Çðàäæåíèé êîçàöüêîþ ñòàðøèíîþ, Íàëèâàéêî áóâ êèíóòèé äî âàðøàâ-
ñüêî¿ â’ÿçíèö³ é ï³ñëÿ ñòðàøíîãî êàòóâàííÿ ÷åòâåðòîâàíèé ó òðàâí³ 1596 ðîêó.
8
Óçðîì – òóò: çðàçêîì, îáðàçîì.
9
Òîáòî ïðèâåðíóòè äî ñåáå, çàðó÷èòèñÿ ñèìïàò³ºþ.
246
Ïåòðî âçÿâ ùå ðàç ó ðóêó ëóê ³ âèáðàâ ñòð³ëó.
– ß âàì, òîâàðèø³, ùå ùîñü êðàùîãî ïîêàæó! Îñü ãëÿä³òü – âîðîíà
ëåòèòü! – Â³í ïðèö³ëèâñÿ, – âîðîíà âïàëà íåæèâà â îãîðîä³. Ì³æ ñïóäåÿìè
ïîñòàâ âåëèêèé ðóõ. Âñ³ á³ãëè ïî âáèòó âîðîíó, ìàëî ùî ¿¿ íå ðîç³ðâàëè.
Òà â òó õâèëþ íàäá³ãëî ê³ëüêà õëîïö³â â³ä âõîäó ³ êðèêíóëè:
– Òèõî, éîãî ìèë³ñòü1 ³äå!
Ì³æ õëîïöÿìè íà÷å ìàêîì ïîñ³ÿâ2. Âñ³ çàìîâêëè. Êíÿçü ïðèéøîâ äî
îãîðîäà â òîâàðèñòâ³ ðåêòîðà. Ñþäè çàõîäèâ â³í ³íêîëè, ÿê øêîëà áóëà
âæå â ðóñ³. Í³õòî íå ì³ã âãàäàòè, ÿêà òîìó ïðè÷èíà. Õëîïö³ ï³äñòóïèëè
³ ç ïîøàíîþ ö³ëóâàëè éîãî îäåæó.
– ×îãî âè òàê³ âåñåë³? – êíÿçü ïîáà÷èâ âáèòó âîðîíó, â ÿê³é ñòèð÷àëà
ñòð³ëà. – Õòî ¿¿ âáèâ? – ïèòàº.
– Îöåé íîâèê! – çàêðè÷àëè âñ³, ïîêàçóþ÷è íà Ïåòðà. – Íà ëåòó
ïîö³ëèâ!
Êíÿçü ïîãëÿíóâ ëàñêàâî íà Ïåòðà, ùî ñòîÿâ ÷åðâîíèé, ìîâ ðîæà3,
íà÷å âèíóâàòåöü ÿêèé.
– À îöå â òóðêà ïîö³ëèâ òðè ðàçè, – êàæå äðóãèé, – ç êîæíîãî ðàçó
ñêàçàâ íàïåðåä, äå ö³ëèòè áóäå.
Êíÿçü ï³äñòóïèâ äî îãîðîæ³ ³ âçÿâ ñòð³ëó, – âîíà âáèëàñÿ äóæå òâåðäî4
â äîøêó.
– ßêáè, íåáîæå, òàê æèâîãî ïîö³ëèâ, òî íå æèòè á éîìó á³ëüøå.
Êíÿçü áóâ ó íåçâè÷àéíî äîáð³ì ³ âåñåë³ì íàñòðî¿...
– Òè â ÷³ì ìèñòåöü, ìîëîäèé øëÿõòè÷ó? – ïèòàº êíÿçü, çâåðòàþ÷èñü
äî Ìàðêà.
– Â³í ìèñòåöü íà øàáë³, – çàêðè÷àëè âñ³.
– Àíó, äàâàéòå øàáë³! – êàæå âåñåëî êíÿçü. Ïðèíåñëè øàáë³, à êíÿçü
êàæå: – Áåðè, õëîï÷å, øàáëþ, ïîì³ðÿºìîñü.
Ìàðêî ñòîÿâ ÿê íà ãðàí³5. Øàáëþ áðàâ íåñì³ëî â ðóêè.
– Áåðè, íå ñîðîìñÿ, öå ëèöàðñüêå ä³ëî.
Ìàðêî ùå á³ëüøå çáåíòåæèâñÿ, âçÿâ øàáëþ, í³áè ñêëàäàâñÿ. Âñ³
âèçèðàëè6 â íàïðóæåíí³, ùî ç òîãî âèéäå, àëå Ìàðêî ïîêëàâ øàáëþ ï³ä
íîãè êíÿçÿ ³ êàæå:
– ß íå ñì³þ. – Â³í ñòàâ ïëàêàòè.
Êíÿçü áóâ òèì âäîâîëåíèé.
– Ãàðíî, ñèíêó, ùî òè âì³ºø øàíóâàòè ³ â³ê ì³é, ³ ñòàí7, õàé òåáå
Áîã áëàãîñëîâèòü.
– ×è åêçàìåí ï³øîâ äîáðå? – ïèòàâ êíÿçü ðåêòîðà.
– Äóæå äîáðå! ß íàâ³òü ÷óäóþñü8, ÿê ìîãëè âîíè ñò³ëüêè çíàííÿ
íàáðàòèñÿ â ìàë³é öåðêîâí³é øêîë³.
– Âèäíî, ùî â÷èòåë³â ìàº äîáðèõ. Ìè ïðî òó øêîëó áóäåìî ïàì’ÿòàòè.
1
Òóò ìîâèòüñÿ ïðî êíÿçÿ Êîñòÿíòèíà Îñòðîçüêîãî.
2
Ñòàëî äóæå òèõî (ìàê ñ³þòü ó òèõó ïîãîäó, ùîá â³òåð íå ðîçâ³ÿâ ëåãåíüêå
íàñ³ííÿ).
3
Ðæà – òóò: òðîÿíäà.
4
Òâðäî – òóò: ì³öíî, ãëèáîêî.
5
Ãðàíü – ðîçïå÷åíå âóã³ëëÿ, æàð.
6
Âèçèðòè – òóò: äèâèòèñÿ, ñïîñòåð³ãàòè.
7
Ñòàí – òóò: ñòàíîâèùå â ñóñï³ëüñòâ³.
8
×óäóâòèñÿ – òóò: äèâóâàòèñÿ.
247
Êíÿçü ïîãîâîðèâ ùå ç ðåêòîðîì ïðî ïîòðåáè øêîëè ³ â³ä³éøîâ.
Õëîïö³â óæå í³ÿêà çàáàâà íå áðàëàñÿ. Ðåêòîð, â³äâ³âøè êíÿçÿ, çàâåðíóâ1
äî îãîðîäà. ² â³í áóâ äóæå ðàäèé, áî, êîðèñòóþ÷èñü ç äîáðîãî íàñòðîþ
êíÿçÿ, ä³ñòàâ îá³öÿíêó, ùî êíÿçü ñïðîâàäèòü2 äî Îñòðîãà â÷èòåëÿ ïðÿìî
ç Ãðåö³¿, äî íàóêè ç ãðåöüêî¿ ìîâè.
Ðåêòîð äîçâîëèâ áóðñàêàì âèéòè äî ì³ñòà íà ö³ëó ãîäèíêó, ðîçóì³ºòüñÿ,
ï³ä íàãëÿäîì äèñêàë³â òà äèÿêîí³â.
Í³êîëè õëîïö³â ñàìèõ íå ïóñêàëè, áî íå ìîæíà áóëî ä³æäàòèñÿ ¿õ
ïîâîðîòó. ¯õ çàáèðàëè äî ñâî¿õ äîì³â ì³ùàíè ³ ñèòî ¿õ óãîùàëè. Êð³ì
òîãî, ¿õ îáäàðîâóâàëè âñÿêèìè «ñí³äàìè», ùî âèñòàëî á íà ö³ëèé òèæäåíü.
Òåïåð çàâåëè òàêå, ùî êîæíèé ìóñèâ ñêàçàòè, äî ÷èº¿ õàòè éäå. Áóâàëî
é òàê, ùî ï³ä íåä³ëþ çàõîäèëè ì³ùàíè äî ðåêòîðà ³ âèïðîøóâàëè ñîá³
ïî äâîº-òðîº õëîïö³â äî ñåáå. Îñòðîçüê³ ì³ùàíè âåëè÷àëèñÿ ñâîºþ øêîëîþ
³ äóæå ëþáèëè õëîïö³â.
• Ùî íîâîãî ïðî æèòòÿ Óêðà¿íè âè äiçíàëèñÿ ç óðèâêà «Â Îñòðîçüêié
øêîëi»?
• ßêèé íàóêîâèé çàêëàä âiäâiäóâàëè õëîïöi?
• Ïîìiðêóéòå, ÷îìó Ñåìêî ç Ìàðêîì çàëèøèëèñü äðóçÿìè ïiñëÿ òîãî,
ÿê âîíè áèëèñü íà øàáëÿõ.
• Ðîçêàæiòü ïðî ðåêòîðà Ãåðàñèìà Ñìîòðèöüêîãî.
• ßêîþ ëþäèíîþ âàì óÿâëÿºòüñÿ êíÿçü Îñòðîçüêèé?
• Âèïèøiòü ç òåêñòó äiàëåêòèçìè.
• Âèäiëiòü ó òåêñòi ðîçïîâiäü ïðî çìàãàííÿ ìiæ Ìàðêîì Ñåìêîì, à òàêîæ
ðîçïîâiäü ïðî iñïèò, ÿêèé ñêëàäàëè Ïåòðî òà Ìàðêî.
• Ïiäãîòóéòå ïåðåêàç îäíîãî ç óðèâêiâ.
ÁÎÐÈÑ
ÄÌÈÒÐÎÂÈ×
ÃÐ²Í×ÅÍÊÎ
(1863–1910)
Áîðèñ Äìèòðîâè÷ Ãð³í÷åíêî íàðîäèâñÿ 9 ãðóäíÿ 1863 ðîêó íà õóòîð³

Â³ëüõîâèé ßð Õàðê³âñüêîãî ïîâ³òó Õàðê³âñüêî¿ ãóáåðí³¿ ó çá³äí³ë³é äâîðÿíñüê³é
ðîäèí³. ªäèíèé íàâ÷àëüíèé çàêëàä, äå â÷èâñÿ ìàéáóòí³é ïèñüìåííèê, – Õàðê³âñüêà
ðåàëüíà ã³ìíàç³ÿ, ç ÿêî¿ â³í áóâ âèêëþ÷åíèé 1879 ðîêó çà ðåâîëþö³éíó ä³ÿëüí³ñòü.
Ç òîãî ÷àñó Ãð³í÷åíêî ïîçáàâëÿâñÿ ïðàâà íàâ³òü íà ñåðåäíþ îñâ³òó. Äåÿêèé
÷àñ Áîðèñ Ãð³í÷åíêî ïðàöþº äð³áíèì êàíöåëÿðèñòîì, ïîò³ì, ñêëàâøè ³ñïèò íà
íàðîäíîãî â÷èòåëÿ «ÿêèìñü ÷óäîì», ÿê ñàì çãàäóâàâ, ïî÷àâ â÷èòåëþâàòè.
1
Çàâåðíòè – òóò: çàõîäèòè.
2
Ñïðîâäèòè – òóò: ïåðåïðîâàäæóâàòè íà ì³ñöå ïðèçíà÷åííÿ, äîñòàâëÿòè.
248
Æèòòÿ ³ òâîð÷³ñòü ïèñüìåííèêà îñâÿ÷åí³ ëþáîâ’þ äî ð³äíîãî êðàþ, ð³äíîãî íàðîäó.
Ó 1894 ðîö³ Ãð³í÷åíêî îðãàí³çóâàâ âèäàííÿ á³áë³îòå÷êè íàðîäíî-ïðîñâ³òí³õ
êíèæîê, óïîðÿäêóâàâ ìóçåé óêðà¿íñüêî¿ ñòàðîâèíè, ó 1905 ðîö³ ðåäàãóâàâ
ïåðøó óêðà¿íñüêó ùîäåííó ãàçåòó «Ãðîìàäñüêà äóìêà».
Äðóêóâàòèñÿ ïèñüìåííèê ïî÷àâ ó 1880-ò³ ðîêè. Íàïèñàâ çá³ðêè â³ðø³â –
«Ï³ñí³ Âàñèëÿ ×àé÷åíêà» (1884), «Ï³ä ñ³ëüñüêîþ ñòð³õîþ» (1886) òà ³í., áëèçüêî
50 îïîâ³äàíü, ÷îòèðè âåëèê³ ïîâ³ñò³, ÷èìàëî ñòàòåé – åòíîãðàô³÷íèõ, ³ñòîðè÷íèõ,
ìîâîçíàâ÷èõ, ïåäàãîã³÷íèõ. Áîðèñ Ãð³í÷åíêî çàëèøèâ íàì ó ñïàäîê 4-òîìíèé
«Ñëîâàðü óêðà¿íñüêî¿ ìîâè». ×åðåç ïîñò³éí³ ïåðåñë³äóâàííÿ ïèñüìåííèê
çìóøåíèé áóâ âèñòóïàòè ï³ä ð³çíèìè ë³òåðàòóðíèìè ïñåâäîí³ìàìè: Âàñèëü
×àé÷åíêî, Ï. Âàðòîâèé, ². Ïåðåêîòèïîëå òîùî.
Äîëÿ â³äì³ðÿëà Á.Ä. Ãð³í÷åíêó êîðîòêèé â³ê – 47 ðîê³â. Çìó÷åíèé âàæêîþ
õâîðîáîþ – òóáåðêóëüîçîì – ïèñüìåííèê ïîìåð â ³òàë³éñüêîìó ì³ñò³ Îñïå-
äàëåòò³ 6 òðàâíÿ 1910 ðîêó. Ïîõîâàíèé íà Áàéêîâîìó êëàäîâèù³ ó Êèºâ³.
ÃÐÈÖÜÊÎ
Ãðèöüêî âèá³ã ç õàòè âåñåëèé, ðàäèé. Áàòüêî îöå ò³ëüêè âåðíóâñÿ ç ì³ñòà
³ ïðèâ³ç éîìó äâ³ öóêåðêè ³ âåëèêîãî-âåëèêîãî áóáëèêà, òàêîãî âåëèêîãî òà
òîâñòîãî, ùî, ìàáóòü, â³í áóâ á³ëüøèé îä Ãðèöüêîâî¿ ãîëîâè. À ïðîòå, ìîæå,
öå Ãðèöüêîâ³ ò³ëüêè çäàâàëîñü, ùî áóáëèê òàêèé âåëèêèé, áî õëîïåöü òàê
íå÷àñòî ¿â áóáëèêè, ³ âñå ìàëåíüê³. À íàäòî ùî òåïåð áóâ ï³ñò – ïåòð³âêà,
¿ñòè áóëî ìàëî ÷îãî: õë³á òà áîðù, òà êàøà, àáî é ïðîñòî õë³á òà áîðù ùîäíÿ.
À òóò áóáëèê – òàêèé âåëèêèé!
Ãðèöüêî âæå ðîççÿâèâ ðîòà òà é õîò³â ïðèïàñòè äî áóáëèêà ñâî¿ìè
á³ëèìè çóáàìè, àëå çóïèíèâñÿ – â³í ìîâ õîò³â äîâøå ïîëàñóâàòè, ³ ïî÷àâ
êðóòèòè áóáëèê ó ðóêàõ, íþõàòè, ÿê â³í ãàðíî ïàõíå. Ïîò³ì çãàäàâ, ùî
áóáëèê ùå ñìà÷í³øèé áóäå ç âèøíÿìè.
– Ï³äó â ñàäîê – íàðâó ÿã³ä! – ïîäóìàâ Ãðèöüêî ³ ïåðåñòðèáíóâ ÷åðåç
ïåðåëàç ³ç äâîðó â ñàäîê.
Ñàäîê áóâ íåâåëè÷êèé, àëå ðÿñíèé. Íåøèðîêèì ïîä³ëêîì1 â³í ïðîñòÿãñü
àæ äî ð³÷êè, ìàëî íå äî ñàì³ñ³íüêî¿ êðó÷³. Òóò áóëè ÿáëóí³, ñëèâè, âèøí³, –
âèøåíü íàéá³ëüøå. Â³òè òàê ³ ãíóëèñü ï³ä ñï³ëèìè ÷åðâîíèìè ÿã³äüìè.
Ãðèöüêî ï³äñêî÷èâ äî âèøí³ ³ õîò³â ðâàòè ÿãîäè, àëå òó æ ìèòü
çóïèíèâñü.
Ï³ä âèøíåþ ñòîÿâ íåâåëèêèé, ÿê Ãðèöüêî, ðîê³â äåñÿòè õëîïåöü, àëå
íèçåíüêèé, ïðèñàäêóâàòèé. Öå áóâ Ñåìåí, ñóñ³äèí Ìîòðèí ñèí. Ìîòðÿ
áóëà âäîâà ³ æèëà ñóìåæíî ç Ãðèöüêîâèì áàòüêîì, ¿¿ ñàäîê òåæ áóâ
ñóìåæíî ç éîãî ñàäêîì. Òà õî÷ ³ ñóñ³äè áóëè Ãðèöüêî òà Ñåìåí, àëå í³ÿê
íå ìîãëè ïîëàäíàòè. Ãðèöüêî áóâ ãîâ³ðêèé, âåñåëèé, ëþáèâ ïîðåãîòàòèñÿ;
Ñåìåí áóâ ìîâ÷àçíèé òà ïîõìóðèé. Ãðèöüêî ÷àñòî äèâóâàâñÿ, ÷îãî öå ³
Ñåìåí, ³ éîãî ìàòè âñå òàê³ ïîõìóð³, ³ îäíîãî ðàçó ñïèòàâñü ïðî öå â
ìàòåð³. Ìàòåð³ ÷àñòî äîâîäèëîñü ç÷èíÿòè ç Ìîòðåþ ñï³ðêó òî çà ñâèíåé,
òî çà êóðåé, ³ âîíà ñêàçàëà:
– Òîãî ïîõìóð³, ùî äóæå çë³.
Àëå áàòüêî ñêàçàâ:
– ßêáè âîíè íå áóëè òàê³ âáîã³, òî, ìîæå, íå áóëè á ³ òàê³ çë³.
– ßê òî? – ñïèòàâñÿ Ãðèöüêî.
– Òàê, – îäêàçàâ áàòüêî, – ÿê æèâåø íåäî¿äàþ÷è ùîäíÿ òà á’ºøñÿ,
ÿê ðèáà îá ë³ä, çàðîáëÿþ÷è, òî íå áóäåø âåñåëèé.
1
Ïîäëîê – òóò: âèäîëèíîê, íèçüêà ì³ñöèíêà.
249
Ãðèöüêî öüîãî äî ïóòòÿ íå çðîçóì³â. Éîìó çäàëîñÿ, ùî êîëè äîáðèé,
òî âæå äîáðèé, à êîëè çëèé, òî çëèé. À Ãðèöüê³â áàòüêî áóâ ÷îëîâ³ê íå
âáîãèé, ³ ÷åðåç òå Ãðèöüêî íåäîñòàòê³â íå çíàâ. ² Ãðèöüêî çãîäèâñÿ ç
ìàò³ð’þ ³ ïîäóìàâ:
– Í³, âîíè çë³.
² â³í ³ç Ñåìåíîì ïîëàäíàòè íå ì³ã: âîíè îäèí îäíîãî íåïîëþáëÿëè ³
âêóï³ íå ãðàëèñÿ.
Ãðèöüêî ïîáà÷èâ, ùî Ñåìåí ðâå ÿãîäè, ³ çóïèíèâñÿ. Â³í ïîäóìàâ:
– ² ÷îãî â³í òóò ÿãîäè ðâå? Àäæå ó ¿õ ñâ³é ñàäîê ºñòü.
Ñåìåí ïî÷óâ, ùî õòîñü ³äå, îçèðíóâñÿ ³ ïîáà÷èâ Ãðèöüêà. Â³í
ïî÷åðâîí³â ñòðàøåííî, à ïîò³ì çáë³ä. Õëîïö³ äèâèëèñü îäèí íà îäíîãî ³
ìîâ÷àëè. Íàðåøò³ Ñåìåí ï³äâ³â ãîëîâó ³ ãëÿíóâ Ãðèöüêîâ³ ïðîñòî â â³÷³.
Ïîãëÿä éîãî áóâ ñåðäèòèé.
– ×îãî æ òè? – ïðîìîâèâ Ñåìåí íàðåøò³. – Ìîæå, áèòèìåø ìåíå, ùî
ÿ ó âàñ ÿãîäè ðâó?
Ãðèöüêî ïîäóìàâ: – Áà, ÿêèé çëèé? – ³ ïðîìîâèâ:
– À òè ÷îãî ïîë³ç ó ÷óæ³ âèøí³? Õ³áà â òåáå ñâî¿õ íåìà? Àäæå ó âàñ
òàê ðÿñíî, ÿê ³ â íàñ.
Ñåìåí ãëÿíóâ íà ñâ³é ñàäîê ³ ïðîìîâèâ:
– Ðÿñíî? Íå äóæå-òî é ðÿñíî... Ìàòè íå äàþòü ¿ñòè – êàæóòü: ïðîäàì
òà õî÷ íà ñï³äíèöþ ñîá³ íàáåðó òà òîá³ ÷îáîòè äàì ïîøèòè... Àòî, êàæóòü,
ñàìå ðàì’ÿ íà íàñ òàêå, ùî é ëþäè...
Õëîïåöü çíåíàöüêà çóïèíèâñü ³ ïî÷åðâîí³â ùå äóæ÷å, í³æ ñïåðøó:
éîìó çðîáèëîñü ñîðîì, ùî â³í âèáàëàêàâ òå, ùî ìàòè êàçàëà. ² â³í
ðîçñåðäèâñÿ ³ íà ñåáå, ùî ñêàçàâ, ³ íà Ãðèöüêà, ùî òîé ÷óâ. Â³í çíîâ
ñì³ëèâî çàäåð ãîëîâó âãîðó ³ ïðîìîâèâ:
– Íå ñò³ëüêè ÿ ç’¿â òâî¿õ âèøåíü – íå äóæå ÷³ïëÿéñü, à òî ùå é çäà÷³
äàì òàêî¿, ùî àæ íîñîì çåìëþ çàîðåø.
Ãðèöüêî é ñîá³ ðîçñåðäèâñü ³ ïî÷åðâîí³â.
– Õòî? Òè? – çàïèòàâñÿ.
– ß!
– Ïîáà÷èìî! – â³äêàçàâ Ãðèöüêî ³ íàëàãîäèâñü äî áîþ.
– Îò ³ ïîáà÷èì!
² Ñåìåí ñòèñíóâ êóëàêè. Ïîò³ì â³í îñòóïèâñü äî òèíó é êðèêíóâ:
– Íå çàéìàé!
Ñêðèê áóâ ãîëîñíèé. Ñåìåíîâà ìàòè áóëà â ñàäêó é ïî÷óëà, ùî ñèí
êðè÷èòü. Çà îäèí ìåíò âîíà îïèíèëàñÿ á³ëÿ òèíó. Îáëè÷÷ÿ â íå¿ áóëî
áë³äíå, çìó÷åíå, à òåïåð óñå òàê ³ ïàø³ëî ç ãí³âó. Âîíà ñòðàøåííî ëþáèëà
ñâîãî ñèíà ³ í³êîìó íå ïîïóñêàëà éîãî çàéìàòè.
– Òè çà ùî íà Ñåìåíà íàïàâñü? – ñêðèêíóëà âîíà íà Ãðèöüêà.
– ß íå íàïàâñü! – îäêàçàâ Ãðèöüêî. – ß éîãî íå çàéìàâ. À ÷îãî â³í
ë³çå äî íàñ ó ñàäîê?
Ñåìåíîâà ìàòè ùå äóæ÷å ðîçñåðäèëàñü, ³ ¿¿ ïîçàïàäàë³ î÷³ òàê ³
ïàëàõêîò³ëè:
– Íå çàéìàé! – ñêðèêíóëà âîíà. – Áà, âæå é áèòè íàëàãîäèâñü! Îñü
ò³ëüêè ñòóïíè – òàê òîá³ óñå âîëîññÿ é îáñêóáó!
Òèì ÷àñîì Ñåìåí óæå ïîñï³øèâñü ïåðåë³çòè ÷åðåç òèí ³, ñòîÿ÷è á³ëÿ
ìàòåð³, ïðîìîâèâ:
– Â³í ìåíå áèòè õîò³â...
250
– ß òîá³ äàì áèòè! ß òîá³ äàì! – êðè÷àëà Ñåìåíîâà ìàòè, ïîêàçóþ÷è
êóëàêè. – Ò³êàé ëèø, à òî áóäå òîá³ ãîðå!
Ãðèöüêî õîò³â áóâ ùîñü ñêàçàòè, àëå íå ñêàçàâ, ïîâåðíóâñü ³ ï³øîâ.
Â³í íå ëþáèâ çàâîäèòèñü ³ íå çàäåðèêóâàòèé áóâ. Ìîâ÷êè ïîêðèâñü ó
âèøíÿõ ³ âæå íå ñëóõàâ, ùî òàì ùå êàçàëà Ñåìåíîâà ìàòè. Â³í íàðâàâ
âèøåíü ïîâåí áðèëü ³ õîò³â ñ³ñòè. Àëå ïîò³ì ðîçäóìàâñü:
– Ï³äó ÿ êðàùå äî ð³÷êè – òàì ñÿäó íàä êðó÷åþ òà é ¿ñòèìó, ³ ¿ñòèìó,
³ äèâèòèìóñü – òàê ãàðíî äèâèòèñÿ, ÿê âîäà á³æèòü. À ïîò³ì ñêóïàþñü.
Ò³ëüêè ñàìîìó ïîãàíî – íåâåñåëî êóïàòèñÿ. Îò ÿêáè ùå õòî!
Ñåìåíà â³í êëèêàòè íå õî÷å, òà Ñåìåí ³ ïëàâàòè íå âì³º – ùî âæå òî
çà êóïàííÿ áåç ïëàâàííÿ! Îòî ãàðíî, ÿê ïëèâòè íàââèïåðåäêè àáî
ï³ðíàòè – õòî äàë³ âèï³ðíå.
Ïîâàãîì ï³ä³éøîâ Ãðèöüêî äî ð³÷êè. Êðó÷à ñàæí³â ó äâà çàââèøêè
êðóòî óðèâàëàñÿ çãîðè ³ ñïàäàëà ó âîäó. Ç ö³º¿ êðó÷³ õëîïö³, ÿê êóïàëèñÿ,
ñòðèáàëè ñòîð÷ ãîëîâîþ ³ ïîò³ì äàëåêî-äàëåêî âèï³ðíàëè. Òóò òèì ãàðíî
áóëî ñòðèáàòè, ùî ãëèáîêî áóëî: í³õòî ç õëîïö³â-òîâàðèø³â íå ì³ã äîñÿãòè
äíà – ò³ëüêè âåëèê³ ïàðóáêè äîñÿãàëè. Àëå õòî ç ìàëèõ óì³â ïëàâàòè,
òî íå áîÿâñü êèäàòèñü ó ãëèá³íü: âèïëèâå, ÿê î÷åðåòèíà.
Ãðèöüêî ñòàâ íàä êðó÷åþ. Â îäí³é ðóö³ â éîãî áóâ áóáëèê, ó äðóã³é
áðèëü ³ç âèøíÿìè. Â³í çàäèâèâñü íà õâèë³, ÿê âîíè øâèäêî îäíà çà
îäí³ºþ á³ãëè, âèáëèñêóþ÷è ïðîòè ñîíöÿ. Ïîäèâèâøèñü òðîõè, ïðèòóëèâ
áóáëèê äî ãóá³â, îäêóñèâ ³ ïî÷àâ æóâàòè.
À Ñåìåí óñå òå áà÷èâ.
Â³í ñòîÿâ á³ëÿ ìàòåð³ â ñâîºìó ñàäêó ³ áà÷èâ, ÿê Ãðèöüêî ¿â áóáëèê.
Ñåìåí áóâ ãîëîäíèé, ³ éîìó ñòðàøåííî ñõîò³ëîñÿ áóáëèêà. Àëå ïîïðîõàòè
â Ãðèöüêà â³í íå íàñì³ëþâàâñü í³êîëè, à òåïåð, ï³ñëÿ ñâàðêè, é íàäòî. ²
â³í ò³ëüêè çàçäðî äèâèâñü, ÿê Ãðèöüêî ðàç ³ âäðóãå âêóñèâ áóáëèêà.
Çíåíàöüêà îäíà äóìêà ïðîìàéíóëà éîìó â ãîëîâ³:
– À ùî ÿêáè çàéòè òèõåíüêî ççàäó òà â³äíÿòè áóáëèêà â Ãðèöüêà?
² â³í íå äóìàâ äîâãî, à çàðàç æå òèõåíüêî âèéøîâ ç ñàäêà ³ ïî÷àâ
ï³äõîäèòè äî Ãðèöüêà. Îä ñàäêà äî ð³÷êè áóëî òðîõè ÷èñòîãî ì³ñöÿ.
Îòóò ñàìå é áîÿâñÿ Ñåìåí, ùîá Ãðèöüêî éîãî íå ïîì³òèâ. Àëå Ãðèöüêî
íå ïîì³÷àâ.
Ñåìåíîâà ìàòè îçèðíóëàñü ³ âæå íå ïîáà÷èëà á³ëÿ ñåáå ñèíà. Âîíà
ãëÿíóëà íà ð³÷êó ³ âçäð³ëà, ÿê Ñåìåí ñòèõà ï³äõîäèâ äî Ãðèöüêà. Ñïåðøó
õîò³ëà ãóêíóòè ñèíà, à òîä³ ïîäóìàëà:
– À íó, ùî âîíî ç òîãî áóäå? Õàé ëèø Ñåìåí äàñòü éîìó øòóðõàíöÿ –
÷è íå øóáîâñíå â³í ó ð³÷êó?
Àëå çàðàç æå ïîáà÷èëà, ùî Ñåìåí íå áèòèñÿ éøîâ ç Ãðèöüêîì. Â³í òèõî
çàéøîâ äî Ãðèöüêà ççàäó ³ â³äðàçó õîò³â âèõîïèòè áóáëèêà. Àëå íå äîáðå
íàö³ëèâñü – óõîïèâ íå çà áóáëèê, à çà ðóêó. Ñåìåíà öå ðîçëþòóâàëî. ßê
íåñàìîâèòèé, â³í ç óñ³º¿ ñèëè âäàðèâ Ãðèöüêà êóëàêîì ïî îáëè÷÷þ, àëå
ñàì ïîòî÷èâñü, íå âäåðæàâñü ³ ïîñëèçíóâñÿ ç êðó÷³ íîãîþ. Â³í óõîïèâñü çà
áóð’ÿíèíó, àëå áóð’ÿíèíà âèðâàëàñü, ³ Ñåìåí ç ðîçãîíó øóáîâñíóâ ó âîäó.
Ñòðàøíèé êðèê ðîç³òíóâñü ïîçàä Ãðèöüêà. Â³í ïîáà÷èâ Ñåìåíîâó
ìàò³ð – âîíà á³ãëà äî ð³÷êè, êðè÷à÷è, ÿê íåñàìîâèòà:
– Ðÿòóéòå, õòî â Áîãà â³ðóº!
Àëå Ñåìåí âèï³ðíóâ ç âîäè. Â³í ñèëêóâàâñü íå ïîòîïàòè, äåðæàòèñÿ
íà ïîâåðõí³, òà íå ì³ã: â³í íå âì³â ïëàâàòè.
251
Ñåìåíîâà ìàòè äîá³ãëà äî êðó÷³, àëå ïîñîáèòè íå ìîãëà. Âîíà ò³ëüêè
ðâàëà íà ñîá³ âîëîññÿ òà êðè÷àëà:
– Ëèøåíüêî ìîº!.. Ãîðåíüêî ìîº!.. Ñèíó ì³é!.. Ðÿòóéòå!..
Óñå çðîáèëîñü òàê øâèäêî, ùî Ãðèöüêî ñïåðøó í³÷îãî íå òÿìèâ. Â³í
ïî÷óâ ò³ëüêè, ùî Ñåìåí éîãî âäàðèâ ³ ùî â éîãî ñòðàøåííî çàáîë³ëî
îáëè÷÷ÿ. Ó éîãî â ñåðö³ çàêèï³ëî çëî íà Ñåìåíà çà öå. Òó æ ìèòü â³í ïîáà÷èâ,
ÿê Ñåìåí øóáîâñíóâ ó âîäó, ÿê â³í ïîòîïàâ. Ãðèöüêî òðîõè íå ñêðèêíóâ:
– À ùî! îöå òîá³, ùîá íå áèâñü! – À ÷åðåç ìèòü óæå âñå çðîçóì³â.
² áóáëèê, ³ áðèëü ç âèøíÿìè ïîêîòèëèñü äîäîëó. ² ñàì Ãðèöüêî ÿê
áóâ, ó îäåæ³, øóáîâñíóâ ç êðó÷³ ó âîäó. Â³í âèï³ðíóâ çàðàç æå ³ ïîïëèâ
äî Ñåìåíà, ùî ùå äåðæàâñÿ íà âîä³. Ñåìåí áóâ íåäàëåêî, ³ Ãðèöüêî äîïëèâ
äî éîãî ëåãêî. Àëå ò³ëüêè äîïëèâ, Ñåìåí çàðàç òàê ó÷åïèâñü éîìó çà
ðóêó, ùî òðîõè íå ïîòîïèâ ³ éîãî.
– Íå òÿãíè ìåíå! Ò³ëüêè äåðæèñü çà ìåíå! – êðèêíóâ Ãðèöüêî.
Òà Ñåìåí, çäóð³âøè ç ïåðåëÿêó, íå âèïóñêàâ Ãðèöüêîâî¿ ðóêè.
Ãðèöüêî ñ³ïíóâ ³ âèñìèêíóâ ó éîãî ðóêó ³ ïîïëèâ. Ñåìåí ó÷åïèâñü
Ãðèöüêîâ³ çà ñîðî÷êó.
Àëå îäåæà âæå íàìîêëà íà îáîõ õëîïöÿõ. Ãðèöüêî ëåäâå ïëèâ. Õâèëåþ
â³äíîñèëî éîãî â³ä áåðåãà. Ê³ëüêà ðàç³â íàëèâàëî éîìó â ðîòà âîäè. Ó
éîãî âæå íå ñòàâàëî ñèëè, à íàäòî ùå é Ñåìåí òàê ñòðàøåííî òÿã.
Ãðèöüêîâ³ íîãè ïî÷àëè ñïóñêàòèñÿ óíèç. Ñåìåí áóâ âàæêèé, ÿê êàìåíþêà.
Ãðèöüêî ñòóëèâ ðîòà: âîäà âæå ñÿãàëà éîìó äî î÷åé. Àëå òó æ ìèòü â³í
ç³áðàâ óñþ ñèëó ³ çàëÿïàâ ðóêàìè é íîãàìè.
Öå éîãî îáðÿòóâàëî. Çà ÿêó õâèëèíó â³í óæå âõîïèâñÿ çà êàì³íü, ùî
ñòèð÷àâ ï³ä êðó÷åþ.
Ùî áóëî äàë³ – Ãðèöüêî íå ïàì’ÿòàâ. Â³í çîìë³â ³ íå ÷óâ, ÿê ïîïðèá³ãàëè
ëþäè íà Ìîòðèí êðèê, ÿê âèòÿãëè éîãî ç Ñåìåíîì. Â³í óæå òîä³ î÷óòèâñü,
ÿê ïîëåæàâ òðîõè íà òðàâ³ ïðîòè ñîíöÿ. Ðîçïëþùèâ î÷³ ³ ïîáà÷èâ, ùî
á³ëÿ éîãî ñòî¿òü áàòüêî, ùå ëþäè ³ Ñåìåíîâà ìàòè. Ãðèöüêî ï³äâ³âñÿ.
– Õâàëà Áîãîâ³! – ïðîìîâèâ áàòüêî, à çà ¿ì ³ ëþäè.
– Íó, õëîï÷å, äîáðèé ç òåáå êîçàê áóäå, ìîòîðíèé! – ïîõâàëèâ Ãðèöüêà
äÿäüêî Òàðàñ.
Ò³ëüêè ÿê â³í ñêàçàâ öå, Ãðèöüêî çðîçóì³â, ÷îãî öå âñå òàê: â³í çãàäàâ,
ùî âèòÿã Ñåìåíà. Òó æ ìèòü Ñåìåíîâà ìàòè ï³äá³ãëà äî Ãðèöüêà ³, îäðàçó
âõîïèâøè éîãî, ïðèòèñíóëà äî ñåáå ³ òðè÷³ ïîö³ëóâàëà, ïðîìîâèâøè:
– Äàé òîá³, Áîæå, óñüîãî... óñüîãî... çà òå... òè...
² âîíà çàïëàêàëà, à çà íåþ çàïëàêàâ ³ ìîêðèé, çìåðçëèé Ñåìåí.
........................................................................
Òîãî æ òàêè äíÿ Ãðèöüêî, çãàäóþ÷è ïðî òå, ùî ö³ëóâàëà éîãî Ñåìåíîâà
ìàòè, ïîäóìàâ ñîá³:
– Í³, âîíà íå çëà... Ìàáóòü, ïðàâäó òàòî êàçàëè, ùî âîíà òèì òàêà
ñåðäèòà, ùî âáîãà. ² Ñåìåí òîãî ñåðäèòèé, ùî âáîãèé òà ãîëîäíèé. ² ÷îãî ÿ,
äóðíèé, íå â³ääàâ éîìó òîãî áóáëèêà? – ïîäóìàâ Ãðèöüêî ³ çãàäàâ, ùî â³í
äîñ³ íå ¿â éîãî.
Íå çíàþ âæå, ÷è ä³ëèâ â³í òîãî äíÿ ç Ñåìåíîì òîãî áóáëèêà, ò³ëüêè çàïåâíå
çíàþ, ùî ç òîãî ÷àñó ó ¿õ ³ç Ñåìåíîì í³ ñï³ðêè, í³ ñâàðêè í³ÿêî¿ íå áóëî...
• Ïåðå÷èòàéòå îïèñ êðó÷i òà ði÷êè ïiä íåþ. ßêå çíà÷åííÿ ìàº öåé îïèñ
äëÿ ðîçóìiííÿ çîáðàæåííî¿ äàëi ïîäi¿? Ðîçãëÿíüòå ôîòî Ï.Õ. Ëóê’ÿíåíêà
«Êðó÷à».
252
• Ùî çìóñèëî Ñåìåíà íàïàñòè íà Ãðèöüêà? Çíàéäiòü â îïîâiäàííi âiä-
ïîâiäíi ðå÷åííÿ. ßê âè ñòàâèòåñü äî öüîãî â÷èíêó?
• ×èì ïîÿñíþºòå âè òå, ùî Ìîòðÿ íå ñïèíèëà ñâîãî ñèíà? ßê öå ¿¿
õàðàêòåðèçóº? Âèäiëiòü äàëi ñëîâà, ÿêèìè ïåðåäàíî ¿¿ âiä÷àé.
• Ïåðå÷èòàéòå óðèâîê âiä ñëiâ: «Óñå çðîáèëîñÿ òàê øâèäêî...» – äî
ñëiâ «Âií âèïiðíóâ çàðàç æå...» Ðîçêàæiòü, ùî ïåðåæèâ Ãðèöüêî çà
öåé êîðîòêèé ÷àñ. Ùî çìóñèëî éîãî êèíóòèñÿ â ði÷êó?
• ßê çìiíèëàñÿ äóìêà Ãðèöüêà ïðî âäà÷ó Ìîòði? Ïåðå÷èòàéòå ðîçäóì
õëîï÷èêà.
• Àâòîð ïèøå, ùî íå çíàº, ÷è ïîäiëèâñÿ Ãðèöüêî ç Ñåìåíîì òèì áóá-
ëèêîì. À âè ÿê ââàæàºòå?
• ßêèì ïåðñîíàæàì àâòîð ñïiâ÷óâàº, ÿêèì – íi? À âè? ×îìó?
• Ïiäãîòóéòå ïåðåêàç áëèçüêî äî òåêñòó óðèâêà âiä ñëiâ: «I áóáëèê, i
áðèëü ç âèøíÿìè ïîêîòèëèñü äîäîëó», – êií÷àþ÷è ñëîâàìè: «Ùî äàëi
áóëî, Ãðèöüêî íå ïàì’ÿòàâ».
Ïîðòðåò
Ó õóäîæíiõ òâîðàõ ÷àñòî îïèñóºòüñÿ çîâíiøíié âèãëÿä äiéîâèõ îñiá. Òàê, â
îïîâiäàííi Ãðií÷åíêà ÷èòàºìî: «Ïiä âèøíåþ ñòîÿâ íåâåëèêèé, ÿê ³ Ãðèöüêî,
ðîêiâ äåñÿòè õëîïåöü, àëå íèçåíüêèé, ïðèñàäêóâàòèé».
Âè âæå çíàºòå, ùî îïèñ çîâíiøíîñòi äiéîâî¿ îñîáè â ëiòåðàòóðíîìó òâîði
íàçèâàºòüñÿ ïîðòðåòîì. Öå – çîáðàæåííÿ ðèñ îáëè÷÷ÿ, éîãî âèðàçó, ìiìiêè,
æåñòiâ, ôiãóðè, ïîñòàâè, îäÿãó.
Ïîðòðåò Ñåìåíêà ìàéæå ïîâíiñòþ ïîäàºòüñÿ â îäíîìó ìiñöi. Îäíàê ÷àñòiøå
îêðåìi ðèñè çîâíiøíîñòi äiéîâî¿ îñîáè çîáðàæóþòüñÿ â ðiçíèõ ìiñöÿõ òâîðó.
Òàê, ïðî Ïèëèïêà («Ìîðîçåíêî» Ïàíàñà Ìèðíîãî) ìè ñïî÷àòêó äîâiäóºìîñÿ,
ùî â íüîãî áóëî êó÷åðÿâå âîëîññÿ («Îí íåâåëèêà ïîäóøå÷êà ïiääåðæóº
éîãî êó÷åðÿâó ãîëîâîíüêó»). Ïîòiì éîãî çîâíiøíiñòü çìàëüîâóºòüñÿ äîêëàä-
íiøå («Çàãîðíåíèé ó äîâãó ìàòåðèíó ñâèòêó, çàêóòàíèé ¿¿ ÷îðíèì ïëàòêîì,
ó øêàðáóíàõ íà áîñó íîãó, ç ðóêàâè÷êîþ â ðóêàõ...»). À ìàéæå íàïðèêiíöi
îïîâiäàííÿ âiäìi÷åíà ùå îäíà ðèñà çîâíiøíîñòi Ïèëèïêà – áiëå îáëè÷÷ÿ
(Ìîðîçåíêî ïîäèâèâñÿ «íà éîãî ëè÷åíüêî áiëå...»).
Îäíi ïîðòðåòè áóâàþòü äîêëàäíi, iíøi – ñòèñëi. Çîâíiøíiñòü Ïèëèïêà îïèñàíà
äîñèòü äîêëàäíî, à ïðî Ãîðïèíó ñêàçàíî äóæå ñòèñëî: «Áiëîëèöÿ, ãàðíà é
âåñåëà, ïðóäêà, ÿê çàé÷èê...»
Ó äåÿêèõ òâîðàõ çîáðàæóºòüñÿ ïîðòðåò îäíiº¿ äiéîâî¿ îñîáè â ðiçíi ïåðiîäè
¿¿ æèòòÿ. Òàê, çîâíiøíiñòü Òàðàñà («Äèòèíñòâî Øåâ÷åíêà» Ñ. Âàñèëü÷åíêà)
îïèñóºòüñÿ òðè÷i: ó ï’ÿòü, äåâ’ÿòü ³ òðèíàäöÿòü ðîêiâ.
Áóäü-ÿêèé ëiòåðàòóðíèé ãåðîé ìîæå ïîñòàòè ïåðåä íàìè ÿê æèâà ëþäèíà
òiëüêè òîäi, êîëè ìè ÿñíî óÿâëÿòèìåìî éîãî çîâíiøíié âèãëÿä. Îñü ÷îìó ïiä
÷àñ ÷èòàííÿ ïîòðiáíî çàïàì’ÿòîâóâàòè âñi äåòàëi çîâíiøíîñòi ïåðñîíàæà, óÿâëÿòè
éîãî ïîðòðåò. Òi äåòàëi, ÿêèõ íåìàº â òâîði, ñëiä äîìèñëèòè ñàìîìó.
Ïîðòðåò ó õóäîæíüîìó òâîði äàº ïîíÿòòÿ òàêîæ i ïðî òå, õòî òàêà öÿ äiéîâà
îñîáà, ¿¿ âiê, ñòàòü òîùî é äîïîìàãàº ðîçêðèòè äåÿêi ðèñè ¿¿ õàðàêòåðó. Òàê
âèðàç îáëè÷÷ÿ Ñåìåíêà («áóâ ìîâ÷àçíèé òà ïîõìóðèé») ñâiä÷èòü ïðî
çàìêíåíó âäà÷ó õëîï÷èêà, íåòîâàðèñüêiñòü, ïîñòiéíó ïðèãíi÷åíiñòü äóøi,
çóìîâëåíó òÿæêîþ âáîãiñòþ, ÿêî¿ âií ñîðîìèâñÿ.
Ùîá çîáðàçèòè ïîðòðåò ãåðîÿ âèðàçíî, ÿñêðàâî, ïîåòè÷íî, ïèñüìåííèêè
âèêîðèñòîâóþòü åïiòåòè, ïîðiâíÿííÿ, ïåñòëèâi ñëîâà, ãiïåðáîëè òîùî.
253
Ó òîìó, ÿêi ñëîâà äiáðàíi äëÿ ñòâîðåííÿ ïîðòðåòà, ïðîÿâëÿºòüñÿ ñòàâëåííÿ
ïèñüìåííèêà äî ïåðñîíàæà. Òàê, ïåñòëèâà ôîðìà, âèêîðèñòàíà äëÿ îïèñó
çîâíiøíîñòi Ïèëèïêà («êó÷åðÿâà ãîëîâîíüêà», «ëè÷åíüêî áiëå»), ñâiä÷èòü
ïðî ãëèáîêó ñèìïàòiþ àâòîðà äî ñâîãî ìàëåíüêîãî ãåðîÿ.
Â îïèñó çîâíiøíîñòi ìîæå ïðîÿâëÿòèñÿ ïîâàãà ÷è iðîíi÷íå ñòàâëåííÿ
ïèñüìåííèêà äî äiéîâî¿ îñîáè, éîãî ñèìïàòiÿ ÷è çíåâàãà òîùî. Öå âèêëèêàº
i â ÷èòà÷à âiäïîâiäíå ñòàâëåííÿ äî ïåðñîíàæà.
Íà óðîêàõ îáðàçîòâîð÷îãî ìèñòåöòâà âè äiçíàëèñÿ ùå ïðî îäèí âèä îïèñó –
iíòåð’ºð.
Öå – çîáðàæåííÿ âíóòðiøíüîãî âèãëÿäó ïðèìiùåííÿ: êâàðòèðè, êëàñó,
çàâîä-ñüêîãî öåõó òîùî. ²íòåð’ºð çíàõîäèìî é ó ëiòåðàòóðíèõ òâîðàõ. Âií
äîïî-ìàãàº ÷èòà÷åâi óÿâèòè, äå é êîëè âiäáóâàºòüñÿ ïîäiÿ, â ÿêèõ óìîâàõ
æèâóòü i ïðàöþþòü ïåðñîíàæi. Òàê, îïèñ ñåëÿíñüêî¿ õàòè («Ìîðîçåíêî»
Ïàíàñà Ìèðíîãî) íàî÷íî ïîêàçóº,â ÿêèõ ñòðàøíèõ çëèäíÿõ æèëà ñiëüñüêà
íàéìè÷êà Êàòðÿ çi ñâî¿ì ìàëåíüêèì ñèíîì.
Âàì âiäîìi òàêi âèäè îïèñó: ïîðòðåò, ïåéçàæ, iíòåð’ºð, îïèñ òâàðèí,
ÿâèùà, ïðåäìåòà.
• Îïðàöþéòå ñòàòòþ «Ïîðòðåò» ñàìîñòiéíî. Äàéòå óñíi âiäïîâiäi íà òàêi

çàïèòàííÿ: à) ÿêèé îïèñ íàçèâàºòüñÿ ïîðòðåòîì? á) äëÿ ÷îãî ïèñü-
ìåííèêè îïèñóþòü çîâíiøíié âèãëÿä äiéîâèõ îñiá? â) ÿê ó ïîðòðåòi
ïðîÿâëÿºòüñÿ ñòàâëåííÿ àâòîðà äî ëiòåðàòóðíîãî ãåðîÿ? ã) ùî íàçè-
âàºòüñÿ iíòåð’ºðîì? Ç ÿêîþ ìåòîþ âií ââîäèòüñÿ â õóäîæíié òâið?
μ) íàçâiòü âñi âiäîìi âàì âèäè îïèñó. Ñâî¿ âiäïîâiäi ïiäòâåðäæóéòå
ïðèêëàäàìè.
• Ïîðòðåò ÿêî¿ äiéîâî¿ îñîáè ç ïðî÷èòàíèõ òâîðiâ çàïàì’ÿòàâñÿ âàì
íàéáiëüøå? ×èì ñàìå? Ùî ç öüîãî îïèñó âè äiçíàëèñÿ ïðî âäà÷ó
ïåðñîíàæà, éîãî âiê, ñòàòü, óìîâè æèòòÿ, ñòàâëåííÿ àâòîðà äî íüîãî?
• Ïðèãàäàéòå, â ÿêèõ òâîðàõ çîáðàæåíî êàðòèíè ïðèðîäè, âíóòðiøíié
âèãëÿä ïðèìiùåííÿ, à òàêîæ äàíî îïèñè òâàðèí, ÿâèù, îêðåìèõ
ïðåäìåòiâ. Ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè ââåäåíi â òåêñò?
ÒÈÌÎÔIÉ
ÃÍÀÒÎÂÈ×
ÁÎÐÄÓËßÊ
(1863–1936)
Íàðîäèâñÿ Òèìîô³é Ãíàòîâè÷ Áîðäóëÿê 2 ëþòîãî 1863 ðîêó â ñåë³ Áîðäóëÿêè

(òåïåð Áðîä³âñüêîãî ðàéîíó Ëüâ³âñüêî¿ îáëàñò³) â ñåëÿíñüê³é ðîäèí³. Õëîï÷èêîì
Òèìîô³é ìàâ âåëèêó æàãó äî íàâ÷àííÿ: äî øêîëè õîäèâ çà ø³ñòü ê³ëîìåòð³â ó
ì³ñòå÷êî Ñòàí³ñëàâ÷èê. Îäíîãî çèìîâîãî âå÷îðà íà øëÿõó äîäîìó øêîëÿð
ïî÷óâ ó ë³ñ³ âèòòÿ âîâê³â. Ò³ëüêè íàäçâè÷àéíà ñì³ëèâ³ñòü äîïîìîãëà õëîï÷èêó
254
âðÿòóâàòèñÿ, àëå äóìêè ïðî ïîäàëüøå íàâ÷àííÿ íå ïîêèíóâ. Òÿæêî ïðîõâîð³âøè
ö³ëèé ð³ê, Òèìîô³é âñòóïèâ äî ºäèíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ã³ìíàç³¿ ó Ëüâîâ³. Çàðîáëÿâ
ñîá³ íà æèòòÿ ñàì: äàâàâ ïðèâàòí³ óðîêè, äîïîìàãàâ â÷èòèñÿ ä³òÿì áàãàò³¿â. Ó
ñòàðøèõ êëàñàõ ïî÷àâ ïèñàòè â³ðø³, àëå íå äðóêóâàâ. Íàâ÷àþ÷èñü ï³çí³øå ó
äóõîâí³é ñåì³íàð³¿, ìàéáóòí³é ïèñüìåííèê ñàìîòóæêè âèâ÷èâ ôðàí-öóçüêó,
í³ìåöüêó, ðîñ³éñüêó, ³òàë³éñüêó ìîâè. Ïåðøèé â³ðø áóëî íàäðóêîâàíî, êîëè
ïîåòó âèïîâíèëîñü 24 ðîêè.
Ïðîòÿãîì ï’ÿòäåñÿòè ðîê³â Áîðäóëÿê íàïèñàâ áàãàòî òâîð³â, àëå çáåðåãëîñü,
íà æàëü, äóæå ìàëî ç äîðîáêó ìèòöÿ. Âñå ñâîº æèòòÿ Òèìîô³é Ãíàòîâè÷
ïðàöþâàâ ñâÿùåíèêîì ³ â÷èòåëåì ïî÷àòêîâî¿ øêîëè.
Ïîìåð Òèìîô³é Áîðäóëÿê 16 æîâòíÿ 1936 ðîêó â ñåë³ Âåëèêèé Õîäà÷ê³â
Òåðíîï³ëüñüêî¿ îáëàñò³ íà 74-ìó ðîö³ æèòòÿ.
ÄIÄ ÌÀÊÀÐ
II
Êàòåðèíà Ãðóùèõà â³ä ø³ñòüîõ íåä³ëü ïîâäîâ³ëà. ª¿ ÷îëîâ³ê Ñåìåí Ãðóøêà,
õàëóïíèê1, áóâ òâåðåçîþ ³ ðîáîòÿùîþ ëþäèíîþ: ïðàöþâàâ, çàðîáëÿâ,
òèñíóâ ãð³ø äî ãðîøà, çîäÿãàâ ³ æèâèâ ñåáå, æ³íêó ³ ï’ÿòåðî ä³òåé. Òà
ëó÷èëàñÿ ºìó íåùàñëèâà ïðèãîäà. Ñåìåí áóâ ç äðóãèìè ðîá³òíèêàìè â
ë³ñ³ êîëî áàëüê³â. Ñòèíàëè ñîñíó, à â³í, – ÷è ç íåîñòîðîæíîñò³, ÷è «âæå
òàê ìàëî áóòè», ÿê ãîâîðèëè îï³ñëÿ ºãî òîâàðèø³, – ï³äë³ç ï³ä äåðåâî,
³ îíî, ïàäàþ÷è, ïðèäàâèëî Ñåìåíà ³ çàáèëî íà ì³ñö³.
Ñåìåíà ïðèíåñëè ç ë³ñó íà íîøàõ íåæèâîãî, à çà äâà äí³ é ïîõîâàëè,
³ òî ç âåëèêîþ ïðîöåñ³ºþ... Ðóøèâ ñóìíèé ïîõ³ä äî öåðêâè, à ç öåðêâè
íà êëàäîâèùå, äå â ñèð³é çåìë³ çàêîïàëè Ñåìåíà. Ùå ðàç âñ³ ïîìîëèëèñü
çà ºãî äóøó, à â³äòàê âåðíóëè – êîæäå äî ñâîãî äîìó.
Ïîñë³äíÿ âåðòàëà Êàòåðèíà ç ä³òüìè, à çà íåþ â ïåâí³ì â³ääàëåííþ
øêàíäèáàâ îäèíîêèé ÷îëîâ³ê – ä³ä Ìàêàð. Â îäí³é ðóö³ ìàâ â³í ãðóáó
ñóêîâàòó ïàëèöþ, à â äðóã³é òðèìàâ ïîäåðòó øàïêó ³, äèâëÿ÷èñü âïåðåä
ñåáå â çåìëþ, ùîñü ïåðåáèðàâ ãóáàìè. Ì³ã áè õòî äóìàòè, ùî â³í, ÿê
çâè÷àéíî, øåïòàâ ìîëèòâè. Àëå â³í íå ìîëèâñÿ. Â³í, ³äó÷è äîðîãîþ,
äóìàâ ³ øåïòàâ ñàì äî ñåáå òèõ³ ñëîâà.
«Íó, àæ íèí³ âèäæó, ùî ÿ áàãà÷, ³ òî ùå ÿêèé! – ìóðìîò³â â³í ï³ä
íîñîì. – À òà îñü æ³íêà, ùî éäå âïåðåä ìåíå, ³ ìîëîäà ùå, ³ çäîðîâà, ³
ìàº ñâîþ õàòó, à îíà á³äíà, ùå á³äí³éøà â³ä ìåíå. ß éäó ç ïàëèöåþ ³ ç
òîðáàìè â³ä õàòè äî õàòè ³ âñþäè ä³ñòàíó êóñíèê õë³áà, à îíà òîãî íå
çðîáèòü, ¿é òîãî íå ìîæíà... Áà! Àëå ùî æ âîíà áóäå ðîáèòè? ßê ¿é
âèãîäóâàòè, ÿê çîäÿãíóòè ò³ ä³òè, ïîêè õî÷ äâîº ñòàðøèõ ñòàíå ðîáèòè
íà ñåáå? Ìóñèòü õîäèòè íà çàð³áêè! Íó é ùî æ çàðîáèòü? Íà äåíü äâ³
ø³ñòêè2, ÷àñîì ëèøå ê³ëüêàíàéöÿòü êðåéöàð³â3, ÷àñîì ³ í³÷îãî!.. ² ÷èì
æå òóò âèæèòè ìàòåð³ ç ä³òî÷êàìè, íå çãàäóþ÷è âæå ïðî îäåæó?..»
Ùå ðàç îãëÿíóâñÿ ä³ä Ìàêàð çà íåùàñíîþ ÷åëÿä³þ4, ç³òõíóâ òÿæêî
³ ïîïë³âñÿ â á³÷íó óëè÷êó äî ñåáå, íà ñâîþ êâàðòèðó.
1
Õàëïíèê – áåççåìåëüíèé ÷îëîâ³ê, ùî ìàº ëèøå íåâåëèêó õàòèíó (õàëóïêó).
1
Øñòêà – ìîíåòà âàðò³ñòþ â òðè êîï³éêè.
2
Êðéöàð, êðåéöåð – äð³áíà ìîíåòà ³ç ñð³áëà é ì³ä³.
3
×ëÿäü – òóò: ä³òè.
255
III
Ä³ä Ìàêàð áóâ ãðîìàäñüêèì ä³äîì1... Â³í òóò îñ³â â³ääàâíà, ³ äëÿ òîãî2
âñ³ ºãî äîáðå çíàëè: ³ ñòàðå, é ìàëå. Ñòàð³ ëþäè òÿìëÿòü, ÿê ùå ïî
óãîðñüê³é â³éí³ ïðèéøîâ çâ³äêèñü â á³ë³ì êàáàò³3 ³ â ñèí³é æîâí³ðñüê³é
øàïö³ òà ñòàâ íàéìàòèñü ïî ãîñïîäàðÿõ äî ðîáîòè. Áóâ ïèñüìåííèé...
Â³í ðîáèâ äîáðå âñÿêó ðîáîòó, à âæå íàéë³ïøå óì³â ðîáèòè ñí³ïêè ³
ïîøèâàòè áóäèíêè4, – ³ íà ñòàð³ ë³òà, êîëè âæå ñòàâ çíåìàãàòè äî ö³ïà
òà äî êîñè, çàí³ìàâñÿ âèêëþ÷íî ëèøå ïîøèâàíºì áóäèíê³â, çà ùî
ãîñïîäàð³ ºãî âåëüìè ïîâàæàëè ³ âåëè÷àëè íàâ³òü «ìàéñòðîì».
Ïîøèâ Ìàêàð ìàéæå êîæíó õàòó â ñåë³, ïîëàòàâ ñòàð³ ñòð³õè íà âñ³õ
áóäèíêàõ òà é ñàì ùå á³ëüøå ïîñòàð³âñÿ: ïîñèâ³â, ïîìîðùèâñÿ, çãîðáàò³â...
– Ëþäå äîáð³! – ñêàçàâ â³í âê³íö³. – Ðîáèâ ÿ, ÿê äîâãî ì³ã, à äàëüøå
ãîä³, íåìà âæå êîëèøíüî¿ ñèëè. Òåïåð íå îñòàºñü ìåí³ í³÷îãî, ÿê ò³ëüêè
âøèòè äâ³ òîðáè, âèð³çàòè ïàëèöþ òà é ãàéäà çà ëàñêàâèì õë³áîì! – ³
çàñì³ÿâñÿ ä³ä Ìàêàð.
Òà é ñïðàâä³! Íåâäîâç³ ðîçäîáóâ ñîá³ âñ³ ä³ä³âñüê³ ïðè÷àíäàëè, òà ùå
êóïèâ çà ëèøí³ ãðîø³ ë³ðó, ³ ñòàâ õîäèòè ïî õàòàõ çà ìèëîñòèíåþ. Ùîäî
æåáðóùèõ ä³ä³â, òî âæå íàøèì ëþäÿì íå ìîæíà â³äìîâèòè â æåðòâî-
ëþáèâîñò³. Ñå ð³÷ çíàíà. Òîæ ³ Ìàêàðà í³õòî íå â³äïóñêàâ ç ïîðîæí³ìè
ðóêàìè, äå ëèø ïîêàçàâñÿ. Ëþäè óâàæàëè ºãî çà ñâîãî ³ ëþáèëè çà òå,
ùî â³í óì³â êîæäîãî ðîçâåñåëèòè, ïîò³øèòè, à ùî âæå íàéá³ëüøå, òî çà
ºãî ï³ñí³, êîòðèõ óì³â äóæå áàãàòî. ² ÿê ñÿäå êîëè ä³ä Ìàêàð íà áàçàð³,
ÿê ñòàíå òðóìêàòè íà ë³ð³ òà âèñï³âóâàòè ÷è ïðî ñâÿòîãî Ìèêîëàÿ, ÷è
ïðî ñâÿòó Âàðâàðó, àáî ïðî Ïðàâäó òà Êðèâäó, òî çâè÷àéíî îáñòóïèòü
ºãî ö³ëà ãðîìàäà, à áàáè òî àæ ïëà÷óòü, ñëóõàþ÷è...
Íà ïî÷àòêó ñâîãî íîâîãî ñòàíîâèùà â ãðîìàä³ ä³ä Ìàêàð òóëèâñÿ, äå
ì³ã. Äå-íåáóäü çàéäå äî õàòè, ïîñèäèòü, ïîãð³ºòüñÿ, ïîáàëàêàº, à ÿê í³÷
çàïàäå, òî é ïåðåíî÷óº ÷è òî â õàò³, ÷è â ñòîäîë³. Îäíàê òàêà áåççàõèñí³ñòü
áóëà äëÿ íåãî íåâèã³äíà, ³ äëÿ òîãî â³í ñòàâ øóêàòè äëÿ ñåáå ñòàëî¿
êâàðòèðè ³ çíàéøîâ º¿ ó õàëóïíè÷êè Òàíüêè Áåçï³ëüíî¿. Îíà ìåøêàëà
â íèçåíüê³é õàòèí³, êîòðà ³ç ñòàðîñò³ òàê âæå îñ³ëà, ùî ìàëåíüê³ â³êîíöÿ
ñïî÷èâàëè íà ñàì³é ìàéæå çåìë³.
Òà áóëè ñå äâ³ ö³ëêîì ïðîòèâí³5 íàòóðè. Ä³ä Ìàêàð áóâ ÷îëîâ³ê òèõèé,
áîãîáîÿçëèâèé, à Òàíüêà ç ÷åðâîíèì, ÿê áóðÿê, íîñîì ³ ç ÷åðâîíèìè, õî÷
óæå ïîìîðùåíèìè ëèöÿìè6 áóëà æ³íêà íåïîñèäþùà. Äî ïèÿòèêè, äî
ãóëüí³ – º¿ ÿê çàïàëèâ, õî÷ óæå é ÷åòâåðòèé õðåñòèê7 ¿é ìèíóâ. Æèëà îíà
ç òîãî, ùî â êîð÷ì³ äî¿ëà êîðîâè, íîñèëà âîäó, ìèëà ïîñóäó, ïî øàáàñàõ
øèíêóâàëà8, à äî ÿêî¿-áóäü òÿæ÷î¿ ðîáîòè í³êîëè íå áðàëàñü, âèìîâëÿþ-
÷èñü9 ñëàáèì çäîðîâëºì. Ðîçóì³ºñü, òàêèé çàðîáîê íå âèñòàâàâ ¿é íà æèòº,
1
Ãðîìäñüêèé ä³ä – ñòàðåöü, æåáðàê.
2
Äëÿ òîãî – òóò: òîìó, ÷åðåç òå.
3
Êàáò – æîâí³ðñüêèé (ñîëäàòñüêèé) ìóíäèð.
4
Ïîøèâòè áóäíêè – çøèâàþ÷è ñíîïè, ðîáèòè ñîëîì’ÿí³ ñòð³õè.
5
Ïðîòâí³ – òóò: ïðîòèëåæí³, çîâñ³ì íå ñõîæ³.
6
Ëöÿ – òóò: ùîêè, âèëèö³.
7
×åòâðòèé õðåñòèê – ñîðîê ðîê³â.
8
Øàáñ – ñóáîòà, ñâÿòêîâèé äåíü ó ºâðå¿â; øèíêóâàòè – ïðîäàâàòè ãîð³ëêó â
øèíêó.
9
Âèìîâëþ÷èñü – òóò: â³äãîâîðþþ÷èñü, ïîÿñíþþ÷è ùîñü.
256
òîæ ³ ÷àñòåíüêî ñÿãàëà îíà ðóêîþ äî Ìàêàðîâèõ òîðá³â. Ä³ä Ìàêàð äèâèâñÿ
íà ñå êð³çü ïàëüö³. Âñå æ â³í ñèäèòü â º¿ õàò³ òà é íàëåæèòüñÿ ¿é ÿêåñü
÷èíøîâå1. Òàíüêà äóæå ÷àñòî ïðèõîäèëà äîäîìó ï³äïèëà òà ïðèíîñèëà
íå ðàç ùå é â ôëÿùèí³ ãîð³âêè ³ ðåøòó äîïðàâëÿëà â ñâî¿é õàò³.
Êîëèñü áóëî â íå¿ íåñîã³ðøå ãîñïîäàðñòâî, ñâîº ïîëå. Òà âæå º¿
íåá³æ÷èê2 ÷îëîâ³ê... âäàâñÿ íåãîñïîäàðíèé. Áèâ º¿, ê³ëüêî ñÿ âë³çëî, à
õî÷ ³ íå ïèâ, òî çàòå ëþáèâ äîáðå ç’¿ñòè, îñîáëèâî äðåãë³3 ³ êîâáàñè
ñòàíîâèëè äëÿ íåãî íåïîáîðèìó ïîêóñó4. ² çâ³äêè íå ðîçäîáóâ ÿêèé ãð³ø,
çàðàç ºãî ïóñêàâ íà ò³ ëàñîù³. Â³äòàê ñòàâ ïðîäàâàòè ïî êóñíèêó ïîëÿ,
ïîêè âñüîãî íå âèïðîäàâ, íå ïðî¿â, íå ïðîêóðèâ, à ñàì âìåð. Òîãä³
äîïåðâàõ5 Òàíüêà ïî÷óëàñÿ ñâîá³äíîþ ³ ïðèâ³òàëà òó ñâîáîäó êåëèøêîì.
Â³äòàê ïîâîë³ ðîçïèëàñÿ ³ ç³éøëà, ÿê òî êàæóòü, íà í³íàùî. Õîòÿ é ëþäå
ñì³ÿëèñü ç íå¿ ³ íàâ³òü íåþ ïîì³òóâàëè6, òî îíà íà ñå íå çâàæàëà. Äå ëèø
âåñ³ëÿ, õðåñòèíè, âå÷îðíèö³, ñëîâîì, äå ò³ëüêè ÷óëà ãîð³âêó, òàì îíà
âñþäè âïèõàëàñü. Âñþäè áóëà âåñåëà, æàðòîâëèâà, ìîâ ïóñòà ä³â÷èíà, ³
äîïåðâà, êîëè äîáðå íàïèëàñü ³ ùå á³ëüøå ïî÷åðâîí³ëà, àæ òîãä³ îíà
ñòàâàëà ïîâàæíîþ, ñòàòî÷íîþ...
Òàê, òàê, Òàíüêà Áåçï³ëüíà áóëà ÷àñòåíüêî ï’ÿíà. Îñü ³ òåïåð, êîëè
ä³ä Ìàêàð ïðèéøîâ ç ïîõîðîíó Ñåìåíà Ãðóøêè, çàñòàâ º¿ â íåòâåðåç³ì
ñòàí³. Îíà ñèä³ëà çà ñòîëîì ÷åðâîíà, ÿê ãðàíü, ïåðåä íåþ ñòîÿëà ïîðîæíÿ
ôëÿøêà, ëåæàëî ê³ëüêà îêðóøê³â7 õë³áà, òî îíà ìîâ íå çàââàæëà ä³äà
Ìàêàðà. Ïðèòóëèâøè äîëîíþ îäíî¿ ðóêè äî âèñîê ³ õèòàþ÷è ãîëîâîþ òî â
îäèí, òî â äðóãèé á³ê, îíà ñï³âàëà ñóìîâèòèì ïðîòÿæíèì ãîëîñîì:
Ãåé âè, âîëè ìî¿ ñèâ³, ÷îìó íå îðåòå?
Ãåé âè, ë³òà ìîëîä³¿, ÷îìó ìàðíî ç ñâ³òà éäåòå?
Ãåé, îðàëè á ìè, òà íå ñòîÿëè á ìè, íåìà êîìó ïîãàíÿòè,
Ãåé, íå éøëè á ìè ìàðíî ç ñâ³òà, íåìà êîìó øàíóâàòè...
– Âæå çíîâ ï’ÿíà! – ïðîáîðìîòàâ ä³ä Ìàêàð. – Ãåé òè, ïàñêóäíèöå! – ñòàâ â³í
êðè÷àòè ¿é íàä ãîëîâîþ. – ×è òè âæå Áîãà íå áî¿øñÿ ³ âñòèäó íå ìàºø? ãå?
– Ç á³äè, ä³äóíþ, ç á³äè! – ïðîìîâèëà Òàíüêà æàë³áíèì ãîëîñîì, ìîâ
çâèíÿþ÷èñü, ³ ñòàëà çíîâ ñï³âàòè, òà âæå íà ³íøó íóòó:
Áóëî â ìåíå êîëèñü ïîëå,
Áàãàòñòâî, äîñòàòêè, –
Òåïåð ìåíå á³äà ãíîáèòü,
Áî ïîëÿ í³ ëàòêè...
– Àõ, àí³ íà ï’ÿäü íåìà ñâÿòî¿ çåìëèö³, ùîá õî÷ äåñÿòü áàðàáîëü ïîñàäèòè...
Âñüî ïîñ³ëè ÷óæ³ ëþäè... À òåïåð ùå é âè áóäåòå íàä³ ìíîþ çíóùàòèñÿ â ìî¿é
âëàñí³é õàò³?! – çàêðè÷àëà îíà ï³äíåñåíèì, çàõðèïëèì ãîëîñîì äî ä³äà. –
Êîëè âàì çëå â ìî¿é õàò³, êîëè âè òàêèé ñâÿòèé, òî çàáèðàéòåñü ñîá³ â³ä
ìåíå äå õî÷åòå! Âîí!
1
×èíøîâ – ïëàòà (òóò: çà êâàðòèðó).
2
Íåáæ÷èê – ïîê³éíèé, ïîìåðëèé.
3
Äðãë³, äðãë³ – õîëîäåöü.
4
Ïîêñà – ñïîêóñà, çàáàâà.
5
Äîïåðâ – òîä³ ò³ëüêè, äîï³ðó; ùîéíî.
6
Ïîì³òóâòè – íåõòóâàòè, çíåâàæàòè.
7
Îêðøîê – îêðàºöü, ñêèáêà.
257
IV
Â³ä ñìåðò³ ÷îëîâ³êà Êàòåðèíà Ãðóùèõà îñòàëà â õàò³ ñàìà ç ìàëèìè
ä³òüìè. Ã³ðêå º¿ áóëî æèòòÿ! Á³äíà æ³íêà ïëàêàëà, áèëà î ñò³íó ãîëîâîþ,
íå áðàâñÿ º¿ í³ ñîí, í³ ðîáîòà; áåçïåðåñòàíêó ÷îðí³ äóìêè, ìîâ ò³ õìàðè,
òîâïèëèñü ïî º¿ á³äí³é ãîëîâ³, à íåïåâíà áóäó÷í³ñòü, ìîâ òå ñòðàõîâèùå,
âèðèíàëà ùîõâèë³ ïåðåä î÷èìà. Âæå ìèíàâ øîñòèé òèæäåíü º¿ ñàì³òíîãî
æèòòÿ, à í³õòî äî íå¿ íå íàâ³äîâàâñÿ, í³õòî íå ïðèéøîâ ïîò³øèòè, äàòè
¿é ÿêó ïîðàäó...
Îñòàëîñü áóëî òðîõè ïðèïàñ³â õë³áà, ìóêè, ïøîíà, êàðòîôåëü, – âñüî
ñå ïîâîë³ ìèíóëîñü, áî ä³òè æèâ³, õî÷óòü ¿ñòè. Âñüî âèéøëî, îñòàâñÿ
ëèøå ãîëèé áîðù1, à äî áîðùó õë³áà – í³ øìàòî÷êà. Îñü ÷îìó-òî Êàòåðèíà
ï³éøëà â êóòîê, ùîáè ä³òè íå âèä³ëè, ³ çàëèëàñü ã³ðêèìè...
À ä³òè, çâè÷àéíî, ÿê ä³òè: ïîçàñ³äàëè ñîá³ êîëî ñòîëà òà é æåáîíÿòü
ñîá³ âåñåëî, çàãëÿäàþ÷è â áîðù, ùî ïàðóâàâ ç ãëèíÿíî¿ ìèñêè ³ â³äáèâàâ
â ñâî¿ì çåðêàë³ êó÷åðÿâ³ ãîëîâè ä³òåé, â³äáèâàâ õàòíº â³êíî, à êð³çü â³êíî
ö³ëó îêîëèöþ.
– Äèâ³òü, – êàæå ñòàðøèé õëîï÷èê äî äðóãèõ, – ÿ áà÷ó â áîðù³ âàñ
âñ³õ ³ ñåáå!
– À ÿ âèäæó â³êíî, – îá³çâàëîñü äðóãå, – à òàì äàëüøå ñèíº íåáî ç
á³ëèìè õìàðî÷êàìè...
– À ÿ âèäæó âîðîòà ³ âåðáó êîëî âîð³ò...
– À äèâè! – ï³äõîïèâ çíîâ ñòàðøèé õëîï÷èíà, – îñü âîðîòà
â³ä÷èíÿþòüñÿ, õòîñü äî íàñ ³äå... ò³ëüêè íå ìîæó äîáðå ðîçï³çíàòè, õòî
ñå òàêèé... Ìàìî, õòîñü äî íàñ ³äå! – îáåðíóâñÿ â³í äî ìàòåð³.
² ñïðàâä³! Â ñ³íÿõ äàëîñÿ ÷óòè ìóðêîòàíº, ïîä³áíå äî ãîìîíó, ÿêèé
âèäàº, ë³òàþ÷è, âåëèêà ìóõà àáî äæì³ëü. «Ñå ä³ä Ìàêàð!» – ïðîìîâèâ
õëîï÷èíà í³áè ñàì äî ñåáå. Â ñ³é æå õâèë³ îòâîðèëèñü äâåð³ ³ íà ïîðîç³
ïîêàçàâñÿ ä³ä Ìàêàð – ñòàðèé, çãîðáëåíèé ÷îëîâ³ê, ç ñèâèì â³ä â³òðó
çáóðåíèì âîëîñºì, ç ñèâîþ áîðîäîþ, ç ïåðåâ³øåíèìè ÷åðåç ïëå÷³ òîðáàìè,
ç ïîìîðùåíèìè, ñâ³æî ïîäðÿïàíèìè ëèöÿìè ³ ç ïîï³äáèâàíèìè î÷èìà.
– Ñëàâà ²ñóñó Õðèñòó!2 – ñêàçàâ â³í ç íèçüêèì ïîêëîíîì ïåðåä
îáðàçìè. Â³í îïåðñÿ î çàêðèâëåíó ïàëèöþ ³ ñòàâ âãîëîñ â³äìîâëÿòè
ìîëèòâè: «Îò÷å íàø», «Áîãîðîäèöå Ä³âî», à â³äòàê ñòàâ ïîìèíàòè
óìåðøèõ: «Ïîì’ÿíè, Ãîñïîäè, óñîïøèõ îòö³â ³ ìàòîê, ïîì’ÿíè áðàòòÿ,
ñåñòðèö³, ñâåêðóõè, øâàãðè3 é çîâèö³, ùî â ÷èñòîâèõ4 ìóêàõ ç³ñòàþòü,
í³çâ³äêè ðÿòóíêó íå ìàþòü... Ïîì’ÿíè, Ãîñïîäè, óñîïøîãî ðàáà Áîæîãî
Ñèìåîíà ³ äàé ºìó ñâ³òë³ñòü â³÷íóþ, îòâîðè ºìó âðàòà íåáåñí³¿...»
Ñê³í÷èâøè ñâî¿ ìîëèòâè ³ ïîìèíàíÿ, âïðîñòóâàâñÿ ³ ñòàâ ðîçãëÿäàòèñü
ïî õàò³, ìîâáè äîæèäàþ÷è ìèëîñòèí³.
Êàòåðèíà îáòåðëà çàïàñêîþ5 ñëüîçè ³ ïðèñòóïèëà äî ä³äà Ìàêàðà.
– Ä³äó, – ñòàëà âîíà ç æàëåì ãîâîðèòè, – íàé âàñ Áîã ñïîìîæå... Ùå
1
Ãîëèé áîðù – þøêà ç ñàìèõ êâàøåíèõ áóðÿê³â, ³íîä³ çàòîâ÷åíà ïøîíîì, àëå
áåç æèðó é êàðòîïë³.
2
Ñëàâà ²ñóñó Õðèñòó – òàê íà çàõ³äíèõ çåìëÿõ Óêðà¿íè çäàâíà â³òàëèñÿ ëþäè;
â³äïîâ³äü: «Íàâ³êè ñëàâà!»
3
Øâãåð – ð³äíèé áðàò äðóæèíè; çîâöÿ – ð³äíà ñåñòðà ÷îëîâ³êà.
4
×èñòâèùå, ÷èñòëèùå – çà ðåë³ã³éíîþ ëåãåíäîþ, ì³ñöå «íà òîìó ñâ³ò³», äå
÷åðåç ñòðàæäàííÿ î÷èùàþòüñÿ â³ä ãð³õ³â äóø³ ïîìåðëèõ.
5
Çàïñêà – òóò: ïîëîòíÿíèé ôàðòóõ.
258
ÿ í³êîëè íå â³äïóñòèëà óáîãîãî ç ïîðîæí³ìè ðóêàìè, àæ íèí³ íå ìàþ
âàì ùî äàòè... Âèäèòü ñå Áîã ìèëîñåðäíèé!..
– Ãì, ãì, íå ìàºø ùî äàòè, – ãîâîðèâ ä³ä í³áè ç äîêîðîì, – à îò íà
ñòîë³ ñòî¿òü áîðù. ×îìó æ íå ìàºø ùî äàòè?
– Íó, òî ñ³äàéòå, ä³äó, áåð³òü ëîæêó òà ¿æòå, áóäüòå â íàñ íèí³ ãîñòåì.
Ä³ä Ìàêàð íàáëèçèâñÿ ïîâàæíèì êðîêîì äî ñòîëà ³ ñ³â êîëî ìèñêè.
– Ãå, ä³òî÷êè! – ïî÷àâ â³í ï³äëåùóâàòèñü äî ä³òåé, – íà ñòîë³ áîðùèê
ñòî¿òü, ò³ëüêè ÿ ó âàñ íå âèäæó õë³áöÿ íà ñòîë³...
– Áî íåìà â íàñ õë³áà, – â³äïîâ³â ñòàðøèé õëîï÷èê ç ðîçóìíèìè
î÷èìà, – âæå òðè äí³ íåìà ³ íåìà ç ÷îãî ñïå÷è.
– Òî çëå, ãîëóá÷èêè ìî¿, êîëè íåìà õë³áà, òðåáà ºãî çâ³äêèñü ðîçäîáóòè.
Â³í çíÿâ ç ñåáå îäíó òîðáó, ïîñòàâèâ ñîá³ íà êîë³íà ³ ïî÷àâ ç íå¿
âèéìàòè îêðóøêè õë³áà.
– À îñü ìàºòå, ãîëóá÷èêè, õë³áåöü, ¿æòå ç áîðùèêîì, – ãîâîðèâ â³í,
êëàäó÷è ïåðåä êîæäîþ äèòèíîþ îêðóøîê, – à ÿê ç’¿ñòå, òî ÿ ùå äîáóäó.
Ä³òè äèâèëèñü ñïî÷àòêó ÿêîñü íåñì³ëèâî òî íà õë³á, òî íà ä³äà. Òà,
âèäíî, ¿ì òàê ³ çàïàõ õë³áåöü ñâÿòèé, áî êîæäå áðàëî çà ñâ³é êóñåíü ³ ¿ëî
ç áîðùåì.
– Êàòåðèíî, – êëèêíóâ â³í, – à òè ÷îãî ñòî¿ø â êóò³ òà õëèïàºø? ×è
òî ùî ïîìîæå? Ñêàæè ñàìà! Îò õîäè äî ãóðòó, áåðè õë³á òà êð³ïèñÿ, áî
âæå ò³ëüêè ñíàñòü1 ç òåáå... Òóò ïëà÷ í³÷îãî íå ïîìîæå, ùå ðàç êàæó.
Òóò òðåáà ìóäðî ðîçäóìàòè, ùî ðîáèòè...
– Àõ, ïîðàäüòå, ä³äóñþ, ïîðàäüòå! – ëåáåä³ëà2 Êàòåðèíà. – Áî âæå
ñàìà íå çíàþ, ùî ìåí³ ðîáèòè: ÷è âòîïèòèñü, ÷è â çåìëþ ïðîâàëèòèñü...
– Íå ãí³âè Áîãà, äóðíà æ³íêî! – îáóðèâñÿ ç ïîâàãîþ ä³ä Ìàêàð. – Òàêà
áåñ³äà ëèøå ãð³õ íà äóøó ñòÿãàº!
Âîíà íàáëèçèëàñÿ äî ñòîëà ³ ãëÿíóëà íà ñâî¿ ä³òè, òà ùå á³ëüøèé á³ëü
ï³ðâàâ º¿ çà ñåðöå. Íåäàâíî º¿ ÷îëîâ³ê, äîáðèé ðîá³òíèê, òðóäÿùèé ãîñïîäàð,
íå äàâàâ ¿é ç ä³òüìè ãîëîäóâàòè, à òåïåð îñü äî ÷îãî ä³éøëî! ª¿ ä³òè ñèäÿòü
êîëî ãîëîãî áîðùó ³ ¿äÿòü ä³ä³âñüêèé õë³á... Õî÷ ³ ÿê çáèðàëîñü ¿é íà íîâèé
ïëà÷, òà îíà âæå íå ïëàêàëà, áàæàþ÷è ïî÷óòè â³ä ä³äà ðîçóìíå ñëîâî.
– Ñÿäü-íî îòóò êîëî ìåíå, íåáîãî, – ïî÷àâ äî íå¿ ëàñêàâèì ãîëîñîì
ä³ä Ìàêàð, – ³ ñëóõàé, ùî ÿ òîá³ áóäó ãîâîðèòè. Ï³÷íó â³ä ìîãî âëàñíîãî
êëîïîòó... Îòî âèäèø, ÿ â³äíèí³ ç³ñòàþ áåç äàõó, áåç çàõèñòó. Òàÿ êëÿòà
ï’ÿíèöÿ Òàíüêà âèãíàëà ìåíå, âèêèíóëà ç õàòè. À çíàºø çà ùî? Çà òå,
ùî ÿ º¿ âãîìîíÿâ3, ùîáè íå ïèëà, ùîáè ïîñòàòêóâàëà4. À îíà çà òåº îñü
ùî ç³ ìíîþ çðîáèëà, òà ùå é íàáèëà íà äîðîãó, ïîäðÿïàëà ïàçóðàìè, àæ
ëþäå ìèëîñåðäÿòüñÿ5 íàä³ ìíîþ. Íó, ä³ñòàëîñü ³ º¿ â³ä ìåíå, àëå ùî æ?
Çàâñ³ãäè ÿ â³äíèí³ áåçäîìíèé, áåççàõèñíèé, ÿê òà áèëèíà â ïîë³. Äëÿ
òîãî ÿ îòî äî òåáå îáåðòàþñü6, ÷è áè òè íå ïðèéíÿëà ìåíå äî ñåáå íà
êâàðòèðó? – íå ÷åêàþ÷è Êàòåðèíèíî¿ â³äïîâ³ä³, ãîâîðèâ â³í äàëüøå:
– À òåïåð ùîäî òâîãî ãîðÿ. Âåëèêå îíî, áåçãðàíè÷íå ³ áåçäîííå, ÿê
òå ìîðå, – ñå êîæäîìó â³äîìî. Ò³ëüêè òóò ïëà÷ òà ÷îðí³ äóìêè í³÷îãî íå
1
Ñíàñòü – òóò: ñêåëåò ëþäèíè.
2
Ëåáåäòè – òóò: ãîâîðèòè æàë³áíî, ³ç ñë³çüìè â ãîëîñ³.
3
Âãîìîíòè – âãîâîðþâàòè, íàñòàâëÿòè íà äîáðå.
4
Ïîñòàòêóâòè – ïîâîäèòèñü ñòàòå÷íî.
5
Ìèëîñðäèòèñü – ñï³â÷óâàòè, âáîë³âàòè íàä êèìñü.
6
Îáåðòòèñÿ – òóò: çâåðòàòèñü.
259
ïîìîæóòü. Òè ìóñèø ïîãîäèòèñÿ1 ç äîëåþ, ìóñèø âèïîãîäèòè ñâ³é ðîçóì2
³ âçÿòèñü äî íåâñèïóùî¿ ïðàö³ çàäëÿ òèõ ä³òåé, ùîá ¿ì äàòè ÿêó ðàäó,
ïîêè õî÷ äâîº ñòàðøèõ ñòàíå íà ñåáå ðîáèòè é òîá³ ïîìàãàòè. À òèì÷àñîì,
ÿêáè òè ìåíå äî ñåáå ïðèéíÿëà, òî é ÿ, ìîæå á, òîá³ õî÷ òðîõè ïîì³ã. Îò
òè ï³éäåø äå íà ðîáîòó, à ÿ áóäó äîìà, ïðèïèëüíóþ ä³òåé, à ï³éäó ÿ ìåæè
ëþäå, òî âñå ïðèíåñó õë³áöÿ, ÷àñîì ³ êóñíèê ñàëà, ³ ÿêèé ãð³ø, òà é
ïîä³ëþñÿ ñâî¿ì äîáðîì ç òâî¿ìè ä³òüìè... Íó, ùî æ, Êàòåðèíî? Ãäèøñÿ
íà òå, ùî ÿ êàæó? Ãîâîðè!
Êàòåðèíà ìîâ÷àëà. ¯é íå ìîãëî ïîì³ñòèòèñÿ â ãîëîâ³, ÿê º¿ ä³òè ìîæóòü
¿ñòè õë³á ç Ìàêàðîâèõ òîðá³â ³ ùî ñêàçàâ áè íà ñå íåá³æ÷èê, º¿ ÷îëîâ³ê.
Îíà áóëà â äóø³ ïðîòèâíà ïðåäëîæåííþ ä³äà Ìàêàðà.
– Ùî æ? Òè ìîâ÷èø? – ñïèòàâ ä³ä äîê³ðëèâî. – Òè ãîðäóºø, â³äïèõàºø
â³ä ñåáå ìîþ ïðèõèëüíó ðóêó? Íó, ðîáè, ÿê ñàìà çíàºø...
Êàòåðèíà ãëÿíóëà íà Ìàêàðà. Ç íà¿æåíèìè áðîâàìè, ç íàõìóðåíèì
âèñîêèì ëèñèì ÷îëîì â³í âèäàâñÿ ¿é â ò³é õâèë³ ñòðàøíèì, îäíàê ç ºãî
òóñêëèõ ñ³ðèõ î÷åé òàê ³ ïðîìîâëÿëà äî º¿ ÿêàñü íåâèìîâíà äîáðîòà,
ïðèõèëüí³ñòü, âåëè÷àâ³ñòü3... «Ùî æ, – ïîäóìàëà îíà ñîá³, – ãð³õ ãí³âèòè
ñòàðîãî, à òèì á³ëüøå íå ïðèéìèòè áåçäîìíîãî ñòàðöÿ â õàòó. Íåõàé õ³áà
ðîáèòü, ÿê õî÷å, íå áóäó ºìó ïðîòèâèòèñü, õî÷ òà ºãî ï³äìîãà, ùî â³í
ìåí³ õî÷å äàâàòè, íå âèäàºñü4 ìåí³ í³÷èì, ÿê ò³ëüêè ñòàðå÷îþ ïðèìõîþ.
Ãîëîäíèé ãîëîäíîãî íå íàãîäóº...»
– Äîáðå, – ñêàçàëà âîíà ïî õâèë³, – îñòàâàéòåñü ó íàñ, ä³äó... ß äóìàþîò,
ñàìà íå çíàþ ùî... òàêà âæå â ìåíå òåïåð ãîëîâà âàæêà...
– Íó, òî õâàëèòè Áîãà, ùî íå ãîðäóºø, – ñêàçàâ óðàäóâàíèé ä³ä. – Íå
á³éñÿ, ÿ òîá³ â õàò³ íå çàáåðó áàãàòî ì³ñöÿ. Îò äå-íåáóäü â êóòèêó, à ë³òîì
ïåðåñïëþ é íà ïðèñï³ àáî íà ãîð³5, à âñå-òàêè ìàòèìó ïðèñòàíîâèùå...
Ä³ä ïîãëÿíóâ íà ìèñêó. Ä³òè çà òîé ÷àñ ç’¿ëè òðîõè áîðùó, à ðåøòà
çàñòèãëà.
– Íó, Êàòåðèíî, – ïî÷àâ â³í äàëüøå, – êîëè ìåæè íàìè ïðèéøëî äî
çãîäè, òî ìóñèìî çà¿ñòè ìîãîðè÷... Ï³äëèé áîðùó, êîëè º, òà ñÿäü çà¿æ,
ïîêð³ïèñÿ...
Êàòåðèíà ï³äëèëà ãàðÿ÷îãî áîðùó, ä³ä Ìàêàð äîáóâ ç òîðáè ñâ³æîãî
õë³áà...
– ¯æòå, ãîëóá÷èêè, – çàîõî÷óâàâ â³í ä³òè, – ³ òè, ãîñïîäèíå, áåðè
íàøîãî õë³áà... Ìè òîá³ ïîçè÷àºì, ïîêè íà ñâ³é çàðîáèø, – äîäàâ â³í,
óñì³õàþ÷èñü.
² ãîëîäíà ÷åëÿäü ñåðáàëà êàëàìóòíó òå÷5, ¿ëà ç âåëèêèì ñìàêîì ãîëèé
áîðù, êð³ïèëàñü äî áîðáè ç æèòºì.
Ç’¿ëè âåñü áîðù ùî äî êðàïë³.
Ä³ä Ìàêàð ïîëîæèâ ëîæêó íà ñòîë³ ³ ïåðåõðåñòèâñÿ ïîáîæíî òðè ðàçè
äî îáðàç³â.
– Îñü ³ ïîæèâèâñÿ, – ñêàçàâ â³í, – äÿêóâàòè Ãîñïîäó Áîãó òà é òîá³,
ãîñïîäèíå! Äîáðèé áîðù, êèñëèé, âèäíî, ñòàðèé, òàêèé, ÿê ÿ ëþáëþ...
1
Ïîãäèòèñÿ – òóò: çìèðèòèñÿ.
2
Âïîãîäèòè ðçóì – ïðîÿñíèòè äóìêó.
3
Âåëè÷â³ñòü – ïîâàæí³ñòü, âåëè÷í³ñòü.
4
Âèäàñü – çäàºòüñÿ, óÿâëÿºòüñÿ.
5
Íà ãîð – òóò: íà ãîðèù³.
6
Òå÷ – òóò: ð³äèíà (òå, ùå òå÷å).
260
Ùî æ, Ìèêîëüöþ? – çâåðíóâñÿ â³í äî ñòàðøîãî õëîïöÿ. – Òîá³ âæå,
ëèáîíü, ê³í÷èòüñÿ ñüîìèé ð³ê, ìîæå á, òè çà÷àâ ó÷èòèñÿ ÷èòàòè, ãå?
– Äå âæå ºìó â÷èòèñü ÷èòàòè! – âì³øàëàñü Êàòåðèíà. – Äî øêîëè íå
ìàº-òàêè â ÷³ì õîäèòè, íó òà é ç ä³òüìè ìóñèòü õòîñü ç³ñòàòè, êîëè ÿ
ï³éäó ç õàòè. À õòî æ ç³ñòàíå, ÿê íå â³í, íàéñòàðøèé?
– Íó, òî ÿ òåáå, Ìèêîëüöþ, ñàì áóäó â÷èòè ÷èòàòè, ÿê ò³ëüêî áóäó
â õàò³: âå÷îðàìè, äåêîëè âäåíü. Ùî æ, ìàºø îõîòó äî íàóêè?
– ×îìó í³? – â³äïîâ³â õëîï÷èê. – Ò³ëüêî ÿ êíèæêè íå ìàþ.
– Ñå í³÷îãî! – ñêàçàâ ä³ä. – Êíèæêà ó ìåíå º ñòàðåíüêà, à ÿê
ï³äó÷èøñÿ, òî é á³ëüøå êíèæîê ðîçäîáóäåìî, òà é áóäåìî ÷èòàòè, àæ
ñåðöå çðàäóºñü... Áóäåø ìåí³ ìîþ ìîëîä³ñòü íàãàäóâàòè, ãåé, ãåé! Ò³ëüêî
ÿ, ãîëóá÷èêó, òðîõè âæå íåäîâèäæàþ; òà ñå íå âàäèòü: ÿê çàëîæó íà í³ñ
îêóëÿðè, òî ùå áóêâè ðîçáåðó, íå á³éñÿ...
V
² ä³ä Ìàêàð ç³ñòàâ â³ä òîãî ÷àñó ó á³äíî¿ âäîâèö³ íà êâàðòèð³. Ëþäå
çàââàæèëè, ùî â³í çðîáèâñÿ ÿêèéñü ìîòîðí³éøèé, ñòàâ ³ äî äàëüøèõ ñ³ë
çàõîäèòè, êóäè äàâí³éøå íå çàãëÿäàâ. À íà â³äïóñòàõ1, íà áàçàðàõ òàê
íàáîæíî ìîëèâñÿ, ç òàêèì ÷óòºì âèñï³âóâàâ ñâÿòî¿ Âàðâàðè ³ Ïðàâäè òà
Êðèâäè, ùî ùå á³ëüø³ ãðîìàäè îáñòóïàëè ºãî ³ ùå á³ëüøå çíàõîäèëîñü
òàêèõ, ùî ³ç-çà òàêèõ ï³ñåíü ïëàêàëè, – íó, ³ á³ëüøå ñèïàëîñü êðåéöàð³â
³ õë³áöÿ äî Ìàêàðîâèõ ì³ø÷àò. À ìåí³ ñêàçàâ â³í îäíîãî ðàçó âòàéí³2:
– Àæ òåïåð, íà ñòàð³ñòü, ÷óþñü ÿ ö³ëêîì ùàñëèâèì, êîëè ìàþ äð³áí³
ä³òè, êîëè ìàþ ïðî êîãî äáàòè, êîãî ãîäóâàòè...
À Êàòåðèíà? Îíà ñòàëà õîäèòè íà çàð³áêè. Ïëàòà ïîäåííî¿ ðîá³òíèö³
ó íàñ çàíàäòî íóæäåííà, ùîá âèñòàëà äëÿ íå¿ ³ äëÿ ï’ÿòåðî ä³òåé. Îíà
ñêîðåíüêî ï³çíàëà, íà ÿê³é ïðèãîä³ ñòàâàâ äëÿ º¿ ä³òî÷îê õë³áåöü ä³äà
Ìàêàðà. Îíà â³ääÿ÷óâàëà ºìó, ÿê ìîãëà: ³ îáïèðàëà, ³ îáëàòóâàëà, ³ íà
ïå÷³ ºìó ñòåëèëà, ³ ãîäóâàëà áîðùåì òà êàïóñíÿêîì (ñå áóëè äâ³ ëþáèì³
ºãî ñòðàâè), à êîëè ó÷èëà ñâî¿ ñèðîòè ìîëèòèñü çà äóøó ¿õ áàòåíüêà, íå
çàáóâàëà â³ä ñåáå äîäàòè íèøêîì ùå îäèí «Îò÷å íàø» çà çäîðîâëº ä³äà
Ìàêàðà.
• Äå i êîëè âiäáóâàëèñü ïîäi¿, çîáðàæåíi â îïîâiäàííi?
• ßêî¿ âäà÷i ëþäèíà çîáðàæåíà â îáðàçi Òåòÿíè Áåçïiëüíî¿?
• Çà ÿêèõ îáñòàâèí Êàòåðèíà Ãðóùèõà ñòàëà âäîâîþ? Õòî âèíåí ó
öüîìó?
• Çíàéäiòü ó òåêñòi ïîðòðåò äiäà Ìàêàðà. Ïðî ÿêå ñòàíîâèùå öüîãî
ãåðîÿ ìîæíà ñêàçàòè, çâàæàþ÷è íà éîãî çîâíiøíiñòü?
• Ðîçêàæiòü ïðî ðiçíèöþ ó ïîâåäiíöi Òåòÿíè òà Êàòði. Êîòðà iç ãåðî¿íü
áiëüøå çàñëóãîâóº íà ïîâàãó? ×îìó?
• Ñêëàäiòü ðîçïîâiäü ïðî äiäà Ìàêàðà.
• Ïåðå÷èòàéòå ïåðøèé òà äðóãèé àáçàö V ðîçäiëó. Ïîÿñíiòü, ÷îìó ó
ïîâåäiíöi äiäà âiäáóëèñü çìiíè.
• Ó æèòòi êîæíî¿ ëþäèíè çóñòði÷àþòüñÿ òàêi ëþäè, ÿê äiä Ìàêàð, Êàòðÿ,
Òåòÿíà. À ÿêîþ ëþäèíîþ âè õîòiëè á áóòè?
1
Â³äïóñò – ñâÿòî.
2
Âòàéí³ – ïîòàé, ïî ñåêðåòó.
261
Ãåðî¿ õóäîæíüîãî òâîðó
Ó õóäîæíiõ òâîðàõ, ÿê âè âæå çíàºòå, çîáðàæóþòüñÿ ðiçíi ïîäi¿ òà ëþäè.
Òàê, ó òâîði «Äiä Ìàêàð» ðîçïîâiäàºòüñÿ ïðî áiäóâàííÿ óáîãîãî íàéìèòà
é îñèðîòiëèõ ñåëÿíñüêèõ ðîäèí. Òóò äiþòü ðiçíi ïåðñîíàæi: äiä Ìàêàð,
Òåòÿíà, Êàòåðèíà òà ¿¿ äiòè.
Ëþäè, çîáðàæåíi â õóäîæíiõ òâîðàõ, íàçèâàþòüñÿ äiéîâèìè îñîáàìè.
Ñèíîíiìè äî öüîãî òåðìiíà – ïåðñîíàæ, îáðàç ëþäèíè, ãåðîé òâîðó.
Îäíi ïåðñîíàæi áåðóòü ó ïîäiÿõ áiëüøó ó÷àñòü, òîìó ¿õ íàçèâàþòü ãîëîâíèìè
äiéîâèìè îñîáàìè. ²íøi âèñòóïàþòü ëèøå â äåÿêèõ åïiçîäàõ – öå äðóãîðÿäíi
äiéîâi îñîáè. Â îïîâiäàííi Áîðäóëÿêà ãîëîâíîþ äiéîâîþ îñîáîþ º äiä
Ìàêàð, ïðî ùî ñâiä÷èòü i íàçâà òâîðó. Âñi iíøi ïåðñîíàæi – äðóãîðÿäíi.
×àñòî íàì äîâîäèòüñÿ ðîçïîâiäàòè â êëàñi ÷è êîìóñü iç äðóçiâ ïðî òîãî
àáî iíøîãî ãåðîÿ ïðî÷èòàíîãî òâîðó – òîáòî äàâàòè õàðàêòåðèñòèêó äiéîâî¿
îñîáè. ßê öå òðåáà ðîáèòè?
Õàðàêòåðèçóþ÷è ÿêèéñü ïåðñîíàæ, íå ïîòðiáíî ïåðåêàçóâàòè çìiñò óñüîãî
òâîðó. Ñëiä ãîâîðèòè ïðî ñàìîãî ãåðîÿ: õòî âií º, ÿêèé éîãî çîâíiøíié
âèãëÿä; ðîçïîâiñòè ïðî â÷èíêè òà ïîâåäiíêó ïåðñîíàæà, ïðî ñòàâëåííÿ äî
iíøèõ äiéîâèõ îñiá. Çàóâàæèìî òàêîæ, ÿê äî íüîãî ñòàâëÿòüñÿ iíøi ãåðî¿
òâîðó òà ñàì àâòîð. Ðàçîì ç òèì âiäìi÷àòèìåìî é ðèñè âäà÷i ïåðñîíàæà.
Ïðè öüîìó âàðòî ïîñèëàòèñÿ íà çìiñò òâîðó, âèêîðèñòîâóþ÷è ç õóäîæíüîãî
òåêñòó âiäïîâiäíi ñëîâà é âèñëîâè. Ïîòðiáíî òàêîæ ñêàçàòè é ïðî ñâîº
ñòàâëåííÿ äî ïåðñîíàæà, äàòè éîìó îöiíêó.
• Âiäîìîñòi ïðî ãåðî¿â çàñâîéòå ñàìîñòiéíî. Ïðî÷èòàéòå ñòàòòþ, ïîäiëiòü

¿¿ çà çìiñòîì íà òðè ÷àñòèíè, ñêëàäiòü ïëàí, ïåðå÷èòàéòå êîæíó ÷àñ-
òèíó ùå ðàç, âèäiëiòü ãîëîâíå, äîäàéòå âiäîìîñòi, ÿêi âè çíàëè ðàíiøå,
i ïåðåêàæiòü ñòàòòþ.
• Êîëåêòèâíî ñêëàäiòü óñíó õàðàêòåðèñòèêó äiäà Ìàêàðà çà òàêèì
ïëàíîì:
à) Õòî òàêèé äiä Ìàêàð?
á) Éîãî ïîðòðåò.
â) Äiä Ìàêàð – ñóìëiííèé òðóäiâíèê.
ã) Ñòàâëåííÿ Ìàêàðà äî iíøèõ äiéîâèõ îñiá.
μ) Áëàãîðîäíèé â÷èíîê óáîãîãî ñòàðöÿ.
ä) ßê ñòàâëÿòüñÿ äî Ìàêàðà iíøi äiéîâi îñîáè i ñàì àâòîð?
• Ðîçêàæiòü ïðî ñâî¿ âðàæåííÿ âiä â÷èíêiâ i ïîâåäiíêè äiäà.
262
ÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ
ËIÒÅÐÀÒÓÐÀ
XX ÑÒÎË²ÒÒß
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ
ÎËÅÑÜ
(1878–1944)
Îëåêñàíäð ²âàíîâè÷ Êàíäèáà íàðîäèâñÿ 5 ãðóäíÿ 1878 ðîêó ó ì³ñò³ Á³ëîï³ëëÿ

(òåïåð ðàéöåíòð Ñóìñüêî¿ îáëàñò³). Ìàëåíüêèé Îëåêñàíäð äóæå ðàíî çàëèøèâ-
ñÿ áåç áàòüêà. Âçèìêó 1881 ðîêó ²âàí Êàíäèáà âïàâ ó êðèæàíó âîäó ç ïàðîïëàâà,
ÿêèé çàòåðëî ó ëüîäàõ, ³ çàãèíóâ. Âë³òêó õëîï÷èê ðàçîì ç ìàò³ð’þ â³äïî÷èâàâ
ó ä³äóñÿ. Òàì õëîï÷èê ó 9 ðîê³â íàïèñàâ ñâ³é ïåðøèé â³ðø, ïðèñâÿòèâ éîãî
äâîþð³äí³é ñåñòðè÷ö³ Òåòÿí³. Îëåêñàíäð ëþáèâ ïðèðîäó, ïîäîðîæ³, òÿãíóâñÿ
äî íàóê. Âàæêèì ³ òåðíèñòèì áóâ øëÿõ ïîåòà. Ðàíî ïîìåðëà ìàòè. Ï’ÿòíàäöÿòè-
ë³òí³é Ñàøêî íàâ÷àºòüñÿ ó õë³áîðîáñüê³é øêîë³ ³ ï³äðîáëÿº ñîá³ íà æèòòÿ
ïðèâàò-íèìè ëåêö³ÿìè.
Ó 1907 ðîö³ âèõîäèòü ïåðøà çá³ðêà ïîåç³é «Ç æóðáîþ ðàä³ñòü îáíÿëàñü».
Äðóãà çá³ðêà Îëåêñàíäðà Îëåñÿ âèéøëà ó 1909 ðîö³ ï³ä íàçâîþ «Ïîåç³¿. Êíè-
ãà II», à ÷åðåç äåÿêèé ÷àñ áóëî âèäàíî «Êíèæêó òðåòþ». Ó ð³çíèé ÷àñ âèéøëî
â ñâ³ò ïîíàä äâà äåñÿòêè éîãî çá³ðîê. Ïèñàâ ïîåò ³ äëÿ ä³òåé: áàãàòî â³ðø³â
ñêëàâ äëÿ ñâîãî ñèíà Îëåãà, ³íñöåí³çóâàâ íàðîäí³ êàçêè «²âàñèê – Òåëåñèê»,
«Ë³ñîâèé öàð Îõ», «Çëèäí³» òîùî.
Ó 1944 ðîö³ Îëåêñàíäð Îëåñü âàæíî çàõâîð³â ³ 22 ëèïíÿ 1944 ðîêó ïîìåð.
Ð²ÄÍÀ ÌÎÂÀ Â Ð²ÄÍ²É ØÊÎË²!

Ð³äíà ìîâà â ð³äí³é øêîë³! ßê ðîçëó÷èìîñü ç òîáîþ,
Ùî áðèíèòü íàì ÷àð³âí³ø? ßê çàáóäåì ãîëîñ òâ³é,
Ùî íàì áëèæ÷å, ³ ìèë³ø, ² â â³ò÷èçí³ äîðîã³é,
² äîðîæ÷å â ÷àñ íåäîë³?! Ãîâîðèòèìåì ÷óæîþ?!
Ð³äíà ìîâà! Ð³äíà ìîâà! Êðàùå íàì í³ìèìè ñòàòè,

Ùî â ºäèíå íàñ çëèâà, – Ëåãøå ãîðè íàì íåñòè,
Ïåðø³ ìàòåð³ ñëîâà, Í³æ òåáå ðîç³ï’ÿñòè,
Ïåðøà ï³ñíÿ êîëèñêîâà. Íàøà ìîâà, íàøà ìàòè!
263
Í³! â ê³ì äóìêà ïðàãíå ñëîâà, ² ñïàñå òîãî â íåäîë³
Õòî â ìàéáóòí³ì õî÷å æèòü, Íàøà ìð³ÿ çîëîòà,
Òîé âñ³ì ñåðöåì çàêðè÷èòü: Íàøå ãàñëî ³ ìåòà:
«Â ð³äí³é øêîë³ ð³äíà ìîâà!» Ð³äíà ìîâà â ð³äí³é øêîë³.
• ßê³ ïî÷óòòÿ âèêëèêàâ ó âàñ â³ðø Î.Îëåñÿ?
• ßê³ ñïîä³âàííÿ ³ ìð³¿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó âèñëîâèâ ïîåò? Äî ÷îãî
â³í çàêëèêàº â öüîìó â³ðø³?
• Çíàéä³òü ó â³ðø³ åï³òåòè òà ðèòîðè÷í³ ô³ãóðè. ßêå çíà÷åííÿ âîíè
ìàþòü?
• Çàì³í³òü ïîäàí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ âèðàçàìè ç â³ðøà: ð³äíà ìîâà íàì
íàéäîðîæ÷à ³ íàéìèë³éøà; íàñ îá’ºäíóþòü ïåðøà ï³ñíÿ êîëèñêîâà ³
ïåðø³ ìàòåðèíñüê³ ñëîâà; ð³äíó ìîâó íå ìîæíà çàáóâàòè ³ â ÷óæîìó
êðàþ; ìîâà âðÿòóº ëþäåé ó ñêðóòí³ ÷àñè.
• ×îìó, íà âàøó äóìêó, âàæëèâî îáåð³ãàòè ³ âèâ÷àòè ð³äíó ìîâó? ßê ¿¿
ìîæíà ïîøèðèòè ñåðåä óñüîãî óêðà¿íñüêîãî íàñåëåííÿ Ìîëäîâè?
ÏÀÂËÎ
ÃÐÈÃÎÐÎÂÈ×
ÒÈ×ÈÍÀ
(1891–1967)
Ïàâëî Ãðèãîðîâè÷ Òè÷èíà íàðîäèâñÿ 21 ñ³÷íÿ 1891 ðîêó â áàãàòîä³òí³é ñ³ì’¿

äÿêà ó ñåë³ Ï³ñêè Áîáðîâèöüêîãî ðàéîíó íà ×åðí³ã³âùèí³. Áàòüêî ìàéáóòíüî-ãî
ïîåòà ìàâ äóæå òîíêèé ìóçè÷íèé ñëóõ ³ ïðèùåïèâ ñèíîâ³ ëþáîâ äî ï³ñí³. Ç 9
ðîê³â Ïàâëî ñï³âàâ ó ìîíàñòèðñüêîìó õîð³, à ïîò³ì ó õîð³ ×åðí³ã³âñüêî¿ äóõîâíî¿
ñåì³íàð³¿. Ïåðøó ïðîáó ïåðà ìàéáóòí³é ïîåò çä³éñíèâ ï³ä ÷àñ íàâ÷àííÿ â ïåðøèõ
êëàñàõ ñåì³íàð³¿. Ïåðøà çá³ðêà ïîåç³é âèéøëà ç äðóêó 1918 ðîêó ï³ä íàçâîþ
«Ñîíÿ÷í³ êëàðíåòè».
Ó âåëèêîìó ñåðö³ ïîåòà çàâæäè æèëà áåçìåæíà ëþáîâ ³ òðåïåòíà í³æí³ñòü
äî Áàòüê³âùèíè. Éîãî ïîåç³¿ – öå ã³ìí ïðèðîä³ ³ ëþäèí³. Óñ³, õòî îñîáèñòî çíàâ
Ïàâëà Ãðèãîðîâè÷à, ñâ³ä÷àòü, ùî â³í áóâ äóæå ÷óéíèì äî ëþäåé, çàâæäè
ïðèâ³òíèì, áàãàòüîì äîïîìàãàâ. Â³í áóâ ùåäðî îáäàðîâàíîþ ëþäèíîþ: ãàðíî
ìàëþâàâ, äîáðå çíàâñÿ íà ìóçèö³, ÷óäîâî ñï³âàâ. Ìàáóòü, òîìó ó â³ðøàõ òàê
áàãàòî ñâ³òëà, òåïëà, ÿñêðàâèõ áàðâ. Ïîåòó íàëåæàòü ÷óäîâ³ çá³ðêè: «Çàì³ñòü
ñîíåò³â ³ îêòàâ» (1920), «Çîëîòèé ãîì³í» (1922), «Ïåðåìàãàòü ³ æèòü» (1944),
«² ðîñòè, ³ ä³ÿòè» (1949) òîùî. Îá³éìàþ÷è â 1943–1948 ðð. ïîñàäó ì³í³ñòðà
îñâ³òè Óêðà¿íè, Òè÷èíà äáàâ ïðî ðîçâèòîê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè â øêîëàõ. Ïîåò
áóâ çàâæäè ç íàðîäîì ³ òâîðèâ äëÿ íàðîäó.
Ïîìåð Ï.Ã. Òè÷èíà 16 âåðåñíÿ 1967 ðîêó.
264
ÄÅ ÒÎÏÎËß ÐÎÑÒÅ...
Äå òîïîëÿ ðîñòå, Ãåé, ïðîñòîðè ÿê³,

Ñåðåä ïîëÿ ñòîþ. Ëþáî-ìèëî çåìë³:
² øóìèòü, ³ ñï³âà Äå íå ãëÿíü – êîëîñêè
Æèòî äóìêó ñâîþ. Òà âñ³ â çëîò³-ñð³áë³.
Øóìèòü æèòî, ñï³âà, Äå íå ãëÿíü – êîëîñêè
Çàîõî÷óº æèòü, Ïðîòè ñîíöÿ áëèñü-áëèñü...
Â³òåðåöü ïîâ³âà, Ëèø ãåí ç êðàþ ë³ñêè,
Æèòî õèëèòü, ï’ÿíèòü... Í³áè äèì, ïðîñòÿãëèñü...
Æèòî øåï÷å ìåí³, Ëèøå ñêðàþ ë³ñêè,
ßê ïðèâ³ëüíî íàâêðóã, À òî âñå, âñå æèòà,
² òðåìòèòü âäàëèí³ Êîëîñêè, êîëîñêè,
É ïîòîïà âèäíîêðóã... Òèõà äóìà ñâÿòà.
• ßêà ïîðà ðîêó çîáðàæåíà â öüîìó â³ðø³? Äîâåä³òü

ñâîþ äóìêó ïîñèëàííÿì íà òåêñò.
• Âèä³ë³òü ó â³ðø³ îáðàçí³ âèñëîâè òàêîãî çì³ñòó:
à) òèõî øåëåñòèòü æèòî ï³ä ëåãåíüêèì â³òðîì;
á) â øóì³ íèâè â÷óâàºòüñÿ ðîçïîâ³äü ïðî ñòåïîâ³
ïðîñòî-ðè; â) êîëîñêè âæå äîñòèãàþòü; ã) ë³ñêè íà
îáð³¿ çäàþòüñÿ çàòÿãíåíèìè ð³äåíüêèì òóìàíöåì.
• Âèä³ë³òü õóäîæí³ äåòàë³, ñòâîðåí³ çàñîáîì óîñîáëåí-íÿ. Çíàéä³òü ïîâ-
òîðè; ïîÿñí³òü, ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè âèêîðèñòàí³ ó â³ðø³.
• Ðîçêàæ³òü, ùî âè «áà÷èëè», «÷óëè», â³ä÷óâàëè, ÷èòàþ÷è â³ðø Ï. Òè÷èíè.
• ßêèé íàñòð³é âèêëèêàâ ó ïîåòà âèãëÿä ïîëÿ? Ìóçèêîþ ÿêîãî õàðàêòåðó
ìîæíà âèðàçèòè öåé íàñòð³é?
• Äîâåä³òü, ùî òâ³ð «Äå òîïîëÿ ðîñòå...» º â³ðøåì. Äî ÿêèõ ÷àñòèí
ìîâè íàëåæàòü ñëîâà, ùî ðèìóþòüñÿ?
• Ïðèãàäàéòå îñîáëèâîñò³ ÷èòàííÿ â³ðø³â. Ïðî÷èòàéòå â³ðø Òè÷èíè,
çàñòîñîâóþ÷è âñ³ â³äîì³ âàì çàñîáè âèðàçíîñò³.
ÃÀ¯ ØÓÌËßÒÜ...
Ãà¿ øóìëÿòü – ß éäó, ³äó –
ß ñëóõàþ. Çâîðóøåíèé.
Õìàðêè á³æàòü – Êîãîñü âñå æäó –
Ìèëóþñÿ. Ñï³âàþ÷è.
Ìèëóþñÿ-äèâóþñÿ, Ñï³âàþ÷è-êîõàþ÷è
×îãî äóø³ ìî¿é Ï³ä òèõèé øåï³ò òðàâ
òàê âåñåëî. ãîëáëÿ÷èé.
Ãåé, äçâ³í ãóäå – Ùîñü ìð³º ãàé –
²çäàëåêó. Íàä ð³÷êîþ.
Äóìêè ïðÿäå – Ãåí íåáà êðàé –
Íàä íèâàìè, ßê çîëîòî.
Íàä íèâàìè-ïðèëèâàìè, Ìîâ çîëîòî – ïîêîëîòî,
Êóïàþ÷è ìåíå, Ãîðèòü-òðåìòèòü ð³êà,
ìîâ ëàñò³âêó. ÿê ìóçèêà.
265
• Âèçíà÷òå, ÿêà ïîðà ðîêó çîáðàæåíà ó â³ðø³. ßêèé ÷àñ äîáè? Äîâåä³òü
ñâîþ äóìêó, ñïèðàþ÷èñü íà õóäîæí³ äåòàë³ â³ðøà.
• Ó ïåðøèõ äâîõ ðÿäêàõ äðóãî¿ ñòðîôè â äåÿêèõ ñëîâàõ º çâóêè, ÿê³
â÷óâàº ëþäñüêå âóõî â ãóä³íí³ äçâîíà (äç – ãó – çä). Çíàéä³òü ðÿäêè,
äå ãîâîðèòüñÿ ïðî øóì ãàþ é øåëåñò òðàâ. Âèä³ë³òü ó ñëîâàõ çâóêè,
ùî äîïîìàãàþòü ïåðåäàòè ö³ ÿâèùà ïðèðîäè. Çàïàì’ÿòàéòå, ùî òàêèé
õóäîæí³é çàñ³á íàçèâàºòüñÿ ïîâòîðåííÿì çâóê³â.
• Ïåðå÷èòàéòå äðóãó ñòðîôó. Óÿâ³òü ëåäü ïîì³òíå òðåìò³ííÿ ïîâ³òðÿ â
ñïåêó. Öå ÿâèùå ïîåò ïåðåäàâ îáðàçíèì âèñëîâîì: «Äóìêè ïðÿäå
– íàä íèâàìè».
• ×è äîâîäèëîñÿ âàì áà÷èòè õâèëþâàííÿ íèâè ï³ä â³òðîì? Ùî âîíà
íàãàäóº? ßê âè ðîçóì³ºòå âèñë³â «íèâàìè-ïðèëèâàìè»?
• Çíàéä³òü ó â³ðø³ ïîð³âíÿííÿ.
• Çíàéä³òü ñëîâà é âèñëîâè, ÿêèìè âèðàæåíî ïî÷óòòÿ ïîåòà, éîãî íàñòð³é.
• Âèä³ë³òü ó â³ðø³ ðèìè. ßêà îñîáëèâ³ñòü ðèìóâàííÿ â öüîìó òâîð³?
ÌÀÊÑÈÌ
ÒÀÄÅÉÎÂÈ×
ÐÈËÜÑÜÊÈÉ
(1895–1964)
Ìàêñèì Òàäåéîâè÷ Ðèëüñüêèé íàðîäèâñÿ 19 áåðåçíÿ 1895 ð. ó Êèºâ³, àëå äèòèíñòâî

ïðîìàéíóëî ó ñ. Ðîìàí³âêè (òåïåð Ïîï³ëÿíñüêèé ðàéîí Æèòîìèðñüêî¿ îáëàñò³).
Îäèí ³ç ïåðøèõ â³ðø³â íàïèñàâ äåâ’ÿòèð³÷íèì õëîï÷èêîì (1904 ð.). Óæå â
15 ðîê³â âèéøëà éîãî ïåðøà çá³ðêà «Íà á³ëèõ îñòðîâàõ» (1910). Â³í áóâ
ëþäèíîþ, ùî íà âñå äèâèëàñÿ âëàñíèìè î÷èìà. Ïîåò-³íòåëåêòóàë, ó÷åíèé,
ïåðåêëàäà÷, Ì. Ðèëüñüêèé áóâ ëþäèíîþ ùèðîãî ñåðöÿ, ÷èñòèõ ïîìèñë³â ³
íàäçâè÷àéíî¿ äîáðîòè.
Íàâ³òü ïðèðîäà ó Ðèëüñüêîãî çàâæäè ïåðåáóâàº ó ãàðìîí³¿ ç ëþäèíîþ.
Ç þíàöüêèõ ðîê³â ïîåòà õâèëþâàëè ñòîñóíêè ëþäèíè ³ ïðèðîäè:
Ëþáè ïðèðîäó íå ÿê ñèìâîë Ëþáè ïðèðîäó íå äëÿ ñåáå,
Äóø³ ñâîº¿, Ëþáè äëÿ íå¿.
Íàéïîâí³øå âèäàííÿ òâîð³â Ì. Ðèëüñüêîãî – äâàäöÿòü òîì³â, àëå öå ëèøå
÷àñòî÷êà òîãî, ùî â³í ñòâîðèâ. Éîãî çá³ðêè ïîåç³é «Ï³ä îñ³íí³ìè çîðÿìè»
(1918), «Ãîì³í ³ â³äãîì³í» (1929) òîùî ñâ³ä÷àòü ïðî âåëè÷åçíèé òàëàíò àâòîðà.
Â ðîêè â³éíè ïðîòè ôàøèñòñüêî¿ íàâàëè âèõîäÿòü ïîåòè÷í³ êíèæêè «Ñëîâî
ïðî ð³äíó ìàò³ð» (1942), «Íåîïàëèìà êóïèíà» (1944) òà ³íø³.
Çà âèäàòí³ çàñëóãè â ðîçâèòêó íàóêè ³ êóëüòóðè Ì. Ðèëüñüêèé áóâ îáðàíèé
àêàäåì³êîì ÀÍ ÓÐÑÐ, ÀÍ ÑÐÑÐ. Òâîðè ïîåòà ïåðåêëàäåí³ áàãàòüìà ìîâàìè ñâ³òó.
Íå ñòàëî Ì.Ò. Ðèëüñüêîãî 24 ëèïíÿ 1964 ðîêó. Ïîõîâàíî éîãî íà Áàéêîâîìó
êëàäîâèù³ ó Êèºâ³.
266
ÑÈÍÎÂ²
Òè áóâ ³ùå ìàëèé êîòèãîðîøîê, ² â³äïîâ³â: ë þ ä è í î þ . – Äèòÿ!
Òàêà ñîá³ îäíà ³ç ëþäñüêèõ ìîøîê, Áëàãîñëîâëÿþ÷è òâîº æèòòÿ,
Ùî âèïîâçëè íà ñîíöå, áî âåñíà Ó òðóäíó âèðÿäæàþ÷è äîðîãó,
Òåïëî ëèëà iç êåëèõà áåç äíà, ßêó ïîðàäó ÷è ïåðåñòîðîãó
² ùîñü ñîá³ áëàæåííî ëåïåòàëè, – ß êðàùó äàì, í³æ äàâ ñîá³ òè ñàì?
² îò òåáå ðîçóìíèêè ñïèòàëè
(Ìîæëèâî, é ñàì ñëîâà ñêàçàâ ÿ ò³): Áóäü â³ðíèé ñëîâó, ùî óñ³ì ñëîâàì
×èì õî÷åø áóòè, õëîï÷èêó, â ²ç íèì îäíèì í³êîëè íå çð³âíÿòüñÿ!
æèòò³? Õàé âåñåëèòü òåáå ëþáîâ ³ ïðàöÿ,
Õàé äðóæáè íåïîãàñëî¿ êðèëî
Ñåðéîçíèé, ÿê óñ³ êîòèãîðîøêè, Ã³ðêå â³ä òåáå â³äãàíÿº çëî,
Òè íà ïèòàííÿ öå ïîäóìàâ òðîøêè ² õàé ó ÷àñ îñòàíí³é ñâ³é ïðî ñèíà
Ñïîê³éíî ÿ ïîäóìàþ: ë þ ä è í à !
• Çíàéä³òü â òåêñò³ ñëîâà, ÿê³ ñâ³ä÷àòü ïðî ëþáîâ áàòüêà äî ñèíà.
• Ïîÿñí³òü, ùî îçíà÷àº äëÿ âàñ áóòè ñïðàâæíüîþ ëþäèíîþ.
• Îïèø³òü, ÿê âè óÿâëÿºòå ìàëîãî õëîï÷èêà, êîòðèé ðîçóì³º, ùî
ãîëîâíå – öå áóòè ëþäèíîþ.
• ßêó íàñòàíîâó äàâ áàòüêî ñèíîâ³?
• Ïðèãàäàéòå ïðèñë³â’ÿ, â ÿêèõ éäå ìîâà ïðî ðèñè õàðàêòåðó ëþäèíè.
• Íàïèø³òü òâ³ð: «Ëþäèíà, ÿêó ÿ ïîâàæàþ».
Ï²ÑÍ²
Êîëè ï³ñí³ ìîéîãî êðàþ Íåìàº ëþäíîñò³ òàêî¿,
Ïëèâóòü ó ð³äíèõ ãîëîñàõ, Ãðîìàäè æîäíî¿ íåìà,
Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî çáèðàþ ßêà á ³ç äàâíèíè ãëóõî¿
Ö³ëþù³ òðàâè ÿ â ëóãàõ. ²øëà ïî âñåñâ³òó í³ìà.
Â ï³ñíÿõ ³ òðóä, ³ äàëü ïîõîäó, Áàãàòî ãîëîñ³â íà ñâ³ò³,
² æàëü, ³ óñì³õ, ³ ëþáîâ, ßê áàðâ íà ïîâåðõí³ çåìí³é,
² ãí³â âåëèêîãî íàðîäó, Òà âñ³ âîíè â ºäèíå çëèò³
² çà íàðîä ïðîëèòà êðîâ. Ó ìð³¿ ëþäñòâà â³êîâ³é.
Â ï³ñíÿõ – ä³âî÷à ñâ³òëà òóãà Öå – ðóê ñòèñêàííÿ ïðàöüîâèòå,
² â³ëüíèé ïîìàõ êîñàðÿ, Öå – ñåðöü áðàòàííÿ ó áîþ...
Â íèõ þí³ñòü âèíèêàº äðóãà, Æàãó ï³ñåíü, â òðóä³ îìèòèõ,
Âèñîêà ñâ³òèòüñÿ çîðÿ. Ëþáè, ÿê áðàò ñåñòðó ñâîþ.
Ëþáëþ ï³ñí³ ìîéîãî êðàþ, Ó êîæí³é ìîâ³, â êîæí³ì ñëîâ³
Òà íå ñïèíþñü íà ò³ì ëèøåíü: Êðàñè ìàéáóòíüîãî øóêàé,
Ç ëþáîâ’þ âóõî ïðèâåðòàþ Äå â íåîõìàðåí³é ëþáîâ³
Äî áðàòí³õ íà çåìë³ ï³ñåíü. Ðîçêâ³òíå ñâ³òó íåáîêðàé.
• Ïîÿñí³òü íàçâó â³ðøà.
• Ùî âáà÷àº ïîåò ó íàðîäíèõ ï³ñíÿõ?
• ßê ïîåò ñòàâèòüñÿ äî ï³ñåíü?
• Ïðèãàäàéòå, ÿê³ ï³ñí³ âè ÷óëè â³ä ñâî¿õ ð³äíèõ. ×è ñïîäîáàëàñü âàì
õî÷ îäíà ï³ñíÿ?
• Âèçíà÷òå ãîëîâíó äóìêó â³ðøà «Ï³ñí³».
267
ÂÎËÎÄÈÌÈÐ
ÌÈÊÎËÀÉÎÂÈ×
ÑÎÑÞÐÀ
(1898–1965)
Âîëîäèìèð Ìèêîëàéîâè÷ Ñîñþðà íàðîäèâñÿ 6 ñ³÷íÿ 1898 ðîêó íà çàë³çíè÷í³é

ñòàíö³¿ Äåáàëüöåâå Äîíåöüêî¿ îáëàñò³. Áàòüêî áóâ áóä³âåëüíèêîì, çåìëåì³ðîì,
ïðàöþâàâ ó÷èòåëåì. Ìàòè âèõîâóâàëà âîñüìåðî ä³òåé. Ç îäèíàäöÿòè ðîê³â
Âîëîäÿ, ÿê ñòàðøèé ñåðåä ä³òåé, ïîâèíåí áóâ ïðàöþâàòè íà çàâîä³, à ç ñ³ìíàäöÿòè
ðîê³â – íà øàõò³. Ó÷èâñÿ ó øêîë³ äëÿ á³äíîòè, çàê³í÷èâ ³íñòèòóò.
Ó 1921 ðîö³ âèéøëà ïåðøà çá³ðêà «Ïîåç³¿», äî ÿêî¿ óâ³éøëè òâîðè, ñêëàäåí³
íà ôðîíòàõ ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè. Ó ìèðíèé ÷àñ ñâî¿ â³ðø³ Ñîñþðà ïèñàâ íå çà
ïèñüìîâèì ñòîëîì, à éäó÷è øóìíèìè âóëèöÿìè ì³ñòà, â êóïå âàãîíà. Éîãî
òâîðè ïðîéíÿò³ ëþáîâ’þ äî ð³äíîãî êðàþ: «Ëþá³òü Óêðà¿íó», «Âàñèëüêè», «Äâà
Âîëîäüêè» òîùî.
Çà ÷àñ ë³òåðàòóðíî¿ ä³ÿëüíîñò³, ùî òðèâàëà áëèçüêî ï’ÿòäåñÿòè ðîê³â, ïîåò
íàïèñàâ ïîíàä äâàäöÿòü ïîåì ³ ñîòí³ â³ðø³â.
Òâîðàìè Âîëîäèìèðà Ñîñþðè çàõîïëþþòüñÿ ì³ëüéîíè ëþäåé íå ò³ëüêè
â Óêðà¿í³, àëå ³ çà ¿¿ ìåæàìè.
Ïîìåð Â.Ì. Ñîñþðà 8 ñ³÷íÿ 1965 ðîêó.
ÂÅÑÍßÍÈÉ ÑÀÄ, ÊÂ²ÒÊÈ ÁÀÐÂÈÑÒ²...

Âåñíÿíèé ñàä, êâ³òêè áàðâèñò³, Îãí³ ïîìåðêíóëè ëàñêàâ³
ï³ñí³ ïòàøèí³ â âèøèí³, â òâî¿õ î÷àõ. Êðóãîì øòèêè.
³ òè ó ñÿºâ³ é íàìèñò³ Âòîïòàëè ÷îáîòè êðèâàâ³
ïîä³áíà ñîíöþ ³ âåñí³. òâîº íàìèñòî ³ êâ³òêè.
À â íåá³ ðàä³ñòü æóðàâëèíà, Òà óïàäå óäàð îãíèñòèé,
³ äàëü ñòåï³â, ìîâ êðèë ðîçìàõ. ó ïðàõ ðîçñèïëþòüñÿ øòèêè.
Ìîÿ êîõàíà Óêðà¿íî, Ìè ï³äáåðåì òâîº íàìèñòî,
òàêîþ òè â ìî¿õ î÷àõ. çíîâ ðîçöâ³òóòü òâî¿ êâ³òêè.
Ãâ³çäêè òâî¿ ïðîáèëè ðóêè, Ëóíà ï³ñåíü êðóãîì ïîëèíå,
íà â³òð³ êîñè çîëîò³, òåáå ìè çí³ìåìî ç õðåñòà,
à â ÷îðí³ì íåá³ – êðóêè, êðóêè... ³ òè âîñêðåñíåø, Óêðà¿íî,
Òî òè ðîçï’ÿòà íà õðåñò³. ìîÿ òè ñòðàäíèöå ñâÿòà!
• Â³ðø «Âåñíÿíèé ñàä, êâ³òêè áàðâèñò³» íàïèñàíèé ó 1941 ðîö³. Ïðèãàäàéòå,

ÿê³ ïîä³¿ â³äáóâàëèñÿ òîä³ â Óêðà¿í³.
• Ïåðå÷èòàéòå äâ³ ïåðø³ ñòðîôè. Íàìàëþéòå ñëîâàìè îáðàç Óêðà¿íè,
ùî óÿâëÿâñÿ Ñîñþð³, êîëè â³í ïðàöþâàâ â³éñüêîâèì êîðåñïîíäåíòîì
ôðîíòîâî¿ ãàçåòè.
• Çíàéä³òü â òåêñò³ åï³òåòè, ïîâòîðè. Ç ÿêîþ ìåòîþ àâòîð âæèâàº ¿õ ó â³ðø³?
• Â ÿêèõ ðÿäêàõ âèñëîâëþºòüñÿ âïåâíåí³ñòü ó ïåðåìîç³?
268
ÕÒÎ Â Ð²ÄÍÎÌÓ ÊÐÀ¯...
Õòî â ð³äíîìó êðà¿ òåïëî çäîáóâàº
ç ïëàñò³â ó ï³äçåìí³ì áîþ,
õòî â ïîë³ ðîñòèòü âñå íîâ³ óðîæà¿,
òîé ëþáèòü Â³ò÷èçíó ñâîþ.
Õòî ìîëîä³ñòü íàøó ³ ñâ³ò ÿñíîâèäèé
ëåë³º ó ð³äí³ì êðàþ,
õòî âîðîãà ñåðöåì óñ³ì íåíàâèäèòü,
òîé ëþáèòü Â³ò÷èçíó ñâîþ.
Òîìó âîíà ð³äíà, òîìó âîíà ìèëà
é ìèë³øà çà ³íø³ êðà¿.
ßê ìàòè, âîíà íàñ äëÿ ùàñòÿ çðîñòèëà,
òîæ áóäåì ëþáèòè ¿³!
Êâ³òó÷èõ ñàä³â íàõèëÿþòüñÿ â³òè...
Âîíà æ, ÿê âåñíà, ìîëîäà!
Äëÿ íå¿, äëÿ íå¿ ³ æèòè, é òâîðèòè
ï³ä ïðàïîðîì ìèðó é òðóäà!
• ×è ñïîäîáàâñÿ âàì öåé â³ðø? ×èì ñàìå?
• ×îìó, íà âàøó äóìêó, âèäîáóòîê âóã³ëëÿ àâòîð íàçèâàº ï³äçåìíèì áîºì?
• ßêèì ñëîâîì (÷è ñëîâîñïîëó÷åííÿì) ìîæíà çàì³íèòè âèñë³â: «õòî â
ïîë³ ðîñòèòü âñå íîâ³ óðîæà¿»?
• ßê âè ðîçóì³ºòå ðÿäêè:
Õòî ìîëîä³ñòü íàøó ³ ñâ³ò ÿñíîâèäèé
ëåë³º ó ð³äí³ì êðàþ?
Ëþäè ÿêèõ ïðîôåñ³é íàâ÷àþòü ³ âèõîâóþòü ìîëîäü òà ä³òåé? Õòî ëåë³º
(äîãëÿäàº, çàõèùàº) íàø «ñâ³ò ÿñíîâèäèé»?
• Ïåðå÷èòàéòå ìîâ÷êè òðè ïåðø³ ñòðîôè â³ðøà. Ïîÿñí³ñòü çì³ñò.
ÎÑÒÀÏ
ÂÈØÍß
(1889–1956)
Íàðîäèâñÿ Îñòàï Âèøíÿ (Ïàâëî Ìèõàéëîâè÷ Ãóáåíêî) 13 ëèñòîïàäà 1889

ðîêó íà õóòîð³ ×å÷âà íà Ïîëòàâùèí³. Áàòüêè ìàéáóòíüîãî ïèñüìåííèêà áóëè
ãðàìîòíèìè, ëþáèëè ÷èòàòè, çíàëè áàãàòî ï³ñåíü, êàçîê, à ãóìîð ³ñêðèâñÿ ó
êîæíîìó ¿õíüîìó ñëîâ³. Áàòüêè ïðàãíóëè äàòè ñâî¿ì ä³òÿì îñâ³òó. Òîìó Ïàâëî
íàâ÷àâñÿ ñïî÷àòêó â äâîêëàñí³é øêîë³, ïîò³ì ó â³éñüêîâî-ôåëüäøåðñüê³é øêîë³
ó Êèºâ³, à ó 1917 ðîö³ âñòóïèâ äî ³ñòîðèêî-ô³ëîëîã³÷íîãî ôàêóëüòåòó Êè¿âñüêîãî
óí³âåðñèòåòó.
269
Ó ëèïí³ 1921 ðîêó â ãàçåò³ «Ñåëÿíñüêà ïðàâäà» áóëà íàäðóêîâàíà ïåðøà
ãóìîðåñêà «×óäàêà, ¿é-áîãó!» Ï³ä íåþ âïåðøå ç’ÿâèâñÿ ï³äïèñ «Âèøíÿ Îñòàï».
Ïèñüìåííèê ïåðåêëàäàâ òâîðè Ì. Ãîãîëÿ, À. ×åõîâà, Ìàðêà Òâåíà òîùî.
Ç Âèøí³ áóâ áåçäîãàííî â³ðíèé äðóã ³ òîâàðèø. Ñàì, ïðîâ³âøè ó òþðì³
äåñÿòîê ðîê³â, ðÿòóâàâ îäíîäóìö³â ³ ìàòåð³àëüíî, ³ ãóìîðîì.
Ïèñüìåííèê ëþáèâ ëþäåé. Ó ñâîºìó ùîäåííèêó â³í ïèñàâ: «Òðåáà ëþáèòè
ëþäèíó. Á³ëüøå í³æ ñàìîãî ñåáå... Ëþáèòè, ì³æ ³íøèì, öå äóæå òÿæêà
ðîáîòà».
À ùå á³ëüøå ñëàâíèé ãóìîðèñò õîò³â, ùîá íàðîä «ó ñâî¿õ ïå÷àëÿõ, ãîðåñòÿõ,
ðîçäóìàõ» óñì³õíóâñÿ, «ùîá õî÷ îäíà çìîðøêà éîãî òðóäîâîãî, çàäóìëèâîãî
ëèöÿ... ðîçãëàäèëàñÿ».
Íå ñòàëî âåëèêîãî ïàòð³îòà, íàðîäíîãî óëþáëåíöÿ 28 âåðåñíÿ 1956 ðîêó.
ÏÅÐØÈÉ ÄÈÊÒÀÍÒ
I.
Äàâíî-äàâíî öå áóëî. Áóëî öå çà òèõ ÷àñ³â, ïðî ÿê³ íàø³ ëþäè, æàð-
òóâàâøè, êàçàëè: «Áóëî öå çà öàðÿ Îïåíüêà, ÿê áóëà çåìëÿ òîíåíüêà!»
À òîä³ òàêè ñïðàâä³ áóâ öàð, õî÷ ³ çâàâñÿ â³í íå Îïåíüêîì, à Ìèêîëîþ,
³ áóëè íà íàø³é çåìë³ ïàíè, ïîì³ùèêè òà êàï³òàë³ñòè.
À æèëè ìè íà õóòîð³, ³ â³ä õóòîðà äî ñåëà áóëî òîä³ âåðñòîâ çî òðè,
à òåïåð, çíà÷èòü, ê³ëîìåòð³â òðè ç ãàêîì.
Íà õóòîð³ áóëî ç äåñÿòîê õàò³â, à íàâêðóãè – ë³ñ, äå ðîñëè âèñîê³
ÿëèíêè, ðîçëîæèñò³ êëåíè ³ ìîãóòí³ ó òðè-÷îòèðè îáõâàòè äóáè...
À ë³ùèíè òî¿, ë³ùèíè! ßê ï³øëà çåëåíèìè êóùàìè ë³ùèíà ïîíàä
õóòîðîì ïî óçë³ññþ, òî àæ äî îõòèðñüêîãî øëÿõó ïðîñëàëàñÿ, à ïîò³ì
ïîâåðíóëà íà Ðóáàíè, ç Ðóáàí³â íà Øàïîâàë³âêó, ³ àæ äî ñàì³ñ³íüêîãî
Ðèáàëüñüêîãî õóòîðà âñå ë³ùèíà òà é ë³ùèíà...
À ÿê óðîäèòü áóëî ãîð³õ³â! Ùîäíÿ ìè òèõ ãîð³õ³â ïîâí³ñ³íüê³ ïàçóõè
áóëî ïðèíîñèëè, à ìàòè ¿õ ïîñóøàòü, ³ âçèìêó òàê³ áóëè ëàñîù³ â íåä³ëþ:
³ ñîíÿõè, ³ ãàðáóçö³1, ³ ãîð³õè...
Ëóñêàºìî áóëî, ëóñêàºìî ò³ ñîíÿõè ç ãàðáóçöÿìè òà ç ãîð³õàìè, àæ
ÿçèêè ïîäóá³þòü, ìàòè äèâëÿòüñÿ òà ò³ëüêè ïîêðèêóþòü:
– Çà¿äè, çà¿äè ïîâèòèðàéòå!
Òîãî ÷àñó áóëî íàñ ó áàòüêà ç ìàò³ð’þ ï’ÿò³ðêî: íàéñòàðøåíüêà
ñåñòðèöÿ Ïàðàñÿ, à ï³ä íåþ áóâ ÿ, à ï³ñëÿ ìåíå çíàéøîâñÿ â êàïóñò³
áðàòèê ²âàñèê, à ï³ñëÿ ²âàñèêà ëåëåêà ïðèí³ñ ñåñòðè÷êó Ïèñòèíêó – ïîò³ì
³ùå, íå ïàì’ÿòàþ âæå äå, çíàéøëèñÿ äâ³ ñåñòðóí³.
Öå íàñ áóëî íà òîé ÷àñ, ùî ïðî íüîãî îöå ðîçïîâ³äàºìî.
À ï³çí³øå ïðèíîñèëè íàì áðàòèê³â ³ ñåñòðè÷îê ³ ëåëåêè, ³ â êàïóñò³
¿õ çíàõîäèëè, ³ ç êîëîäÿçÿ âèòÿãàëè.
Äâàíàäöÿòêî âñüîãî â áàòüêà ç ìàò³ð’þ áóëî íàñ áðàòèê³â òà ñåñòðè÷îê.
Íàéìåíøåíüêó ñåñòðè÷êó Îðèñþ áàáà Ñåêëåòà íà âãîðîä³ ï³ä
êàëèíîâèì êóùåì ³çíàéøëà.
Îõ ³ ïëàêñèâà áóëà ñåñòðè÷êà Îðèñÿ, ³ ïåðåä òèì ÿê çàãîëîñèòè,
ñêðèâèòüñÿ áóëî, ñêðèâèòüñÿ, í³áè êàëèíîâó ÿãîäó ðîçêóñèëà.
Ìàòè, ãîéäàþ÷è ¿¿, âñå áóëî ïðèêàçóâàëà:
1
Ãàðáóçö³ – ãàðáóçîâå íàñ³ííÿ.
270
– Íåäàðìà òåáå, òàêó ïëàêñèâó, áàáà Ñåêëåòà ï³ä êàëèíîâèì êóùåì
³çíàéøëà! Óñå òîá³ êèñëî!
À òåïåð ñåñòðè÷êà Îðèñÿ – ë³êàð, çàâ³äóº â ðàéîí³ ðîäèëüíèì äîìîì,
ä³òî÷îê âîíà ë³êóº, ùîá çäîðîâ³ áóëè ³ íå ñêèãëèëè.
II
Íà õóòîð³ øêîëè íå áóëî, íå áóëî íà õóòîð³ é öåðêâè ç öåðêîâíî-
ïðèõîäñüêèì «â÷èëèùåì»1, ³ çðîñòàëè õóòîðÿíè çäåá³ëüøå íåïèñü-
ìåííèìè, áî íàâ³òü ³ äî âáîãîãî äÿêîâîãî «ïèñüìåíñòâà» ãîä³ áóëî
ïðèëó÷àòèñÿ, – äÿêà íà õóòîð³ íå áóëî.
À ÿê íàøèì áàòüêàì êîðò³ëî, – äî áîëþ! – ùîá ìè, ¿õí³ ä³òè, âèâ-
÷èëèñÿ ÷èòàòè é ïèñàòè, áî ÿê çàëåòèòü ó õóò³ð ÿêèéñü ëèñò ³ç äàëåêî¿
ñîëäàò÷èíè, òî é òîãî íå áóëî êîìó âè÷èòàòè, – çàãîðòàëîñÿ òîãî ëèñòà
â á³ëåíüêó õóñòèíêó ³ ÷èì÷èêóâàëîñÿ ç íèì àæ äî ñåëà, äî â÷èòåëüêè
àáî äÿêà ÷è äî «ñèäºëüöÿ» â ìàðíîïîëüö³2.
– Ïðî÷èòàéòå, ïðîøó ÿ âàñ! ß âàì îñü ³ êðàøàíîê ïðèíåñëà!
Ó÷èòåëüêà â ñåë³ áóëà äóæå ñòàðåíüêà é êâîëåíüêà, – ¿é ç ëèñòàìè
ñîðîìèëèñÿ íàäîêó÷àòè, îòæå, âè÷èòóâàëè ëèñòè äÿê ³ç «ñèäºëüöåì» – ³
ñêëàäàëè äî ñâî¿õ êîì³ð÷èí õóòîðñüê³ êðàøàíêè.
Â÷èòè ä³òåé! Òî í³÷îãî, ùî øêîëà äàëåêî, ùî ä³òÿì ³ â îñ³íí³ äîù³,
³ â çèìîâ³ õóðòîâèíè äîâîäèëîñÿ õîäèòè äåñÿòêè ê³ëîìåòð³â òóäè é ñþäè!
Ï³øêè – öå ï³âëèõà, íàéá³ëüøå ëèõî, íåïåðåáîðíå äëÿ á³ëüøîñò³ áàòü-
ê³â, – ÷îáîòè!
– Îò óæå íà òó çèìó Ïàðàñ³ é äî øêîëè ÷àñ, à äå æ òèõ ÷îá³ò óçÿòè?
Ïàðàñ³ ÷îáîòè òàêè ñïðàâèëè. Ïîìåðëà íàâåñí³ áàáóñÿ, ç ¿õí³õ ñòàðèõ
øêàðáàí³â ïåðåòÿãëè íà Ïàðàñþ. Õî÷ ³ íåïîêàçí³, à ïðîòå ÷îá³òêè, à ÿê
äüîãòåì âèøìàðóâàëè, ùå é áëèñòÿòü.
Ïî÷àëà Ïàðàñÿ äî øêîëè õîäèòè, à âå÷îðàìè ñòî¿òü áóëî á³ëÿ êàãàíöÿ
òà âñå: «à-à-à», «áè-áè-áè»...
² ìè, ìåíüøåíüê³, îáñÿäåìî ¿¿ òà é ñîá³ çà íåþ: «à-à-à», «áè-áè-áè»...
Àæ äîêè áóëî ìàòè:
– À íó, ãðàìîò³¿, ñïàòè!
Íàñòóïíî¿ çèìè ³ ìåí³ òåæ âèïàëî éòè äî øêîëè.
– À ÷îáîòè?! Äå æ òèõ ÷îá³ò íàñïðàâëÿòèñÿ? – á³äêàëàñÿ ìàòè, áî
áàòüêà ìè âäîìà áà÷èëè êîëè-íå-êîëè, – â³í íàéìèòóâàâ ó ïàíñüê³é
åêîíîì³¿, áóâ á³ëÿ ïàíñüêèõ êîíåé çà êîíþõà.
ßêîñü ó íåä³ëþ ïðèéøîâ ç åêîíîì³¿ äîäîìó áàòüêî, äîâãî âîíè ç
ìàò³ð’þ ì³ðêóâàëè, äå âçÿòè äëÿ ìåíå ÷îáîòè äî øêîëè õîäèòè. Òàê-òàêè
âîíè ÷îá³ò äëÿ ìåíå ³ íå âèãàäàëè, à âèð³øèëè, ùî ìè ç Ïàðàñåþ
õîäèòèìåìî äî øêîëè ïî ÷åðç³ – îäèí äåíü âîíà, à îäèí äåíü ÿ.
Ïî÷àâ, îòæå, õîäèòè ³ ÿ äî øêîëè.
Â÷èëà íàñ äîáðî¿ äóø³ ñòàðåíüêà â÷èòåëüêà Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà, ìà-
ëåíüêà, ðîêàìè âæå çãîðáëåíà áàáóñÿ, ùî âåñü ÷àñ çàêóòóâàëàñÿ â òåïëó
õóñòêó ³ âñå – êàõè! êàõè! Óñå êàõèêàëà.
1
Öåðêîâíîïðèõîäñüê ó÷èëèùå – â öàðñüê³é Ðîñ³¿ ïðè öåðêâàõ áóëè ïî÷àòêîâ³
øêîëè, â ÿêèõ íàâ÷àëèñÿ ä³òè á³äíÿê³â.
2
Ìàðíîïëüêà – ïåðåêðó÷åíå «монополька» (êîð÷ìà, øèíîê) – òàê íàçèâàëèñÿ
äî ðåâîëþö³¿ êðàìíèö³, â ÿêèõ ïðîäàâàëàñÿ ãîð³ëêà; «ñèäºëåöü» – âëàñíèê
ìîíîïîëüêè.
271
À äîáðà, äîáðà áóëà, ëàñêàâà òà ëàã³äíà.
ßê çàêðóòèòü áóëî âçèìêó õóðòîâèíà, í³êîëè âîíà íàñ, õóò³ðñüêèõ
øêîëÿð³â, íå ïóñòèòü áóëî äîäîìó íà õóò³ð, çàëèøèòü ó øêîë³ íà í³÷,
äàñòü êóëåøèêó ÷è ÿº÷í³ íàñìàæèòü, ÷àéêîì íàïî¿òü, òà ùå é ç öóêåðêà-
ìè, á³ëÿ ãðóáè íà ï³äëîç³ ðÿäíî ïðîñòåëå, à íà ðÿäíî êîæóøèíó, ïîäóøêó
ïîêëàäå, ïîäèâèòüñÿ, ÿê ïîðîççóâàºìîñÿ ³ ÷è íå ìîêð³ â íàñ íîæåíÿòà,
– ÿê âîãê³, íàêàæå íàñóõî ïîâèòèðàòè, îíó÷³ íà ëåæàíö³ ïîðîçãîðòàòè,
÷îá³òêè ï³ä ãðóáêó ïîñòàâèòè, òîä³ ÷èìîñü òåïëèì ïîâêðèâàº íàñ:
– Ñï³òü, ä³òêè!
À ñàìà ñèäèòü á³ëÿ ñòîëó òà âñå ÷èòàº, âñå ÷èòàº òà êàõèêàº...
À âðàíö³ ïîáóäèòü íàñ ³ ïîñí³äàòè äàñòü.
² êîëè âîíà, ñòàðåíüêà, ñïàëà, õòî çíà!
Ëþáèëè ìè ñòàðåíüêó íàøó â÷èòåëüêó Ìàð³þ Àíä³¿âíó – äóæå! ²
ëþáèëè, ³ ñëóõàëè ¿¿, áî ìàòè áóëî ³ Ïàðàñ³, é ìåí³ çàâæäè íàêàçóâàëà:
– Ñëóõàéòåñü Ìàð³¿ Àíäð³¿âíè ³ íå äðàòóéòå ¿¿! Òàê³é ó÷èòåëüö³, ÿê
íàøà, íèçåíüêî âêëîíÿòèñÿ òðåáà!
Îé, ÿê äàâíî öå áóëî, à é äîñ³ â íàñ ñòàð³ ëþäè çãàäóþòü ÷óäåñíî¿
äóø³ ëþäèíó, íàðîäíó â÷èòåëüêó Ìàð³þ Àíäð³¿âíó, ³ ¿¿ ìîãèëà âë³òêó
çàâæäè êâ³òàìè óêâ³ò÷àíà: êîëèøí³ ó÷í³ ¿¿ ïàì’ÿòàþòü ïðî íå¿.
Ó÷èëèñÿ ìè...
III
Âæå òðåòþ çèìó õîäèâ ÿ äî øêîëè. Ïàðàñÿ ïîõîäèëà äî øêîëè ò³ëüêè
äâ³ çèìè ³ íà òîìó çàê³í÷èëà ñâîþ îñâ³òó, áî â íàñ ³ùå äîáàâèëîñü òðîº
áðàòèê³â ³ ñåñòðè÷îê, ³ ìàòåð³ ñàì³é ãîä³ áóëî ç òàêîþ îðàâîþ
âïîðàòèñÿ.
×îá³òüìè ìè ÷åðãóâàëèñÿ âæå ç áðàòèêîì ²âàñèêîì. ² îò îäíîãî äíÿ
ï³ñëÿ ð³çäâÿíèõ êàí³êóë óâ³õîäèòü äî êëàñó Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà òà ³
çâåðòàºòüñÿ äî íàñ, ùî õîäèëè äî øêîëè òðåòþ çèìó, áóëè, çíà÷èòü, óæå
â òðåò³é ãðóï³.
– Îò ùî, ä³òè! Ïî÷íåìî ìè ç âàìè òåïåð ùîòèæíÿ äèêòîâêó ïèñàòè.
ß ïðîêàçóâàòèìó, äèêòóâàòèìó, à âè ïèëüíåíüêî ñëóõàéòåñÿ ³ ïèø³òü
ó ñâî¿õ çîøèòàõ òå, ùî ÿ âàì äèêòóâàòèìó! Âèéì³òü çîøèòè!
– ² â êíèæå÷êó íå äèâèòèñÿ? – çàëóíàëî ç óñ³õ ïàðò.
– Íå äèâèòèñÿ! Íà òå é äèêòàíò? Îò ³ ä³çíàºìîñÿ, ÿê âè âèâ÷èëèñÿ
ïèñàòè! Âè æ ³ç êíèæîê ñïèñóâàëè? Ïðèãàäóéòå, ÿê ó êíèç³ ñëîâà
íàïå÷àòàí³, áî òðàïëÿòèìåòüñÿ áàãàöüêî òàêèõ ñë³â, ùî âè ¿õ ³ç êíèã
ñïèñóâàëè... Íå ñï³ø³òü, äóìàéòå... Íó, ïî÷èíàþ... Ìàéòå íà óâàç³, ùî
íàâåñí³ áóäóòü äëÿ âàñ âèïóñêí³ ³ñïèòè (ÿê ìè íàçèâàëè – «çäàìåíòè»),
à íà ³ñïèòàõ îáîâ’ÿçêîâî áóäå äèêòîâêà, äèêòàíò.
Ïî÷àëà Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà äèêòóâàòè.
Âñüîãî ïåðøîãî äèêòàíòà ÿ âæå íå ïðèãàäóþ, àëå ïàì’ÿòàþ îäíó éîãî
ôðàçó äóæå äîáðå.
Äèêòóâàëîñÿ ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ, áî øê³ë íà ð³äí³é óêðà¿íñüê³é ìîâ³
çà öàðÿ íà Óêðà¿í³ íå áóëî.
Îñü ïðîêàçàëà Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà:
– «Ïî ïîëþ åõàëà ñ ãîñïîäàìè êîëÿñêà, çàïðÿæåííàÿ ÷åòâåðèêîì
âåëèêîëåïíûõ ëîøàäåé. Çà êîëÿñêîé áåæàëà è ëàÿëà ñîáà÷êà èñïàíñêîé
ïîðîäû».
272
Ïðî÷èòàëà Ìàð³ÿ Àíä³¿âíà öå ñàìå ³ âäðóãå... Ìè çàøåëåñò³ëè
çîøèòàìè, çàøàðóä³ëè ïåðàìè.
Íà äðóãèé äåíü Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà ïðèíåñëà ïåðåâ³ðåí³ íàø³ çîøèòè ç
äèêòàíòîì.
Ïî÷àëà âîíà ãîâîðèòè ïðî òå, ùî íàïèñàëè ìè ïåðøèé äèêòàíò íå
äóæå, ñêàçàòü, óäàëî, ïîìèëîê áàãàòåíüêî, à êîëè çãàäàëà ïðî òó êîëÿñêó
ç ãîñïîäàìè òà ç ñîáà÷êîé «èñïàíñêîé» ïîðîäè, íå âèòðèìàëà, çàéøëàñÿ
âåñåëèì ñì³õîì, ñì³õ ïåðåéøîâ ó êàøåëü, ç î÷åé ïîëèëèñÿ ñëüîçè, ³ âîíà
âæå ïðîñòî âïàëà â êð³ñëî, âèòèðàëà ñëüîçè, ðåãîòàëà é êàøëÿëà...
– Íó ùî âè ïîíàïèñóâàëè?! Î Ãîñïîäè! ² äå âè òàêå ÷óëè? Ìè
ïîíà¿æà÷óâàëèñÿ...
– Âàñ ø³ñòíàäöÿòü ó÷í³â, ³ ï’ÿòíàäöÿòü ³ç âàñ ïîíàïèñóâàëî: «...Çà
êîëÿñêîé áåæàëà è ëàÿëàñÿ ñîáà÷êà èç ïàíñêîé ïîðîäû»... Äå âè ÷óëè,
ùî º íà ñâ³ò³ ñîáàêè ïàíñüêî¿ ÷è íå ïàíñüêî¿ ïîðîäè ³ ùîá âîíè ëàÿëèñÿ?
Ïîðîäà «èñïàíñêàÿ», º òàêå ãîñóäàðñòâî – ²ñïàí³ÿ, à ñîáàêè íå ëàþòüñÿ,
à «ëàþò», ïî-íàøîìó «ãàâêàþòü». Çðîçóì³â? – çàïèòàëà âîíà ìåíå.
– Òà íå äóæå, Ìàð³º Àíäð³¿âíî! ß ñîá³ äóìàâ, ïàíè ¿äóòü, òî é ñîáàêà
â íèõ ïàíñüêî¿ ïîðîäè, áàòüêî ÷àñòî ãîâîðÿòü, ùî ¿õ ïàí òà áàðèíÿ ëà-
þòü, ÿ é äóìàâ, ùî êîëè ïàíè ëàþòüñÿ, òî é ñîáàêè ¿õí³ íå êðàù³ ³ç íèõ
³ òåæ ëàþòüñÿ...
– À âîíî, áà÷, ³ íå òàê! – çàñì³ÿëàñÿ Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà.– Òà â òåáå ùå
é áåç òîãî áàãàòî ïîìèëîê. Ïîñòàâèëà ÿ òîá³ äâ³éêó! Ï³äòÿãàòèñü òðåáà!
Ñ³äàé!
ß ñ³â ³ ëåäâå íå çàïëàêàâ:
– Çäîõëà á âîíà éîìó, òà ñîáà÷êà, ðàçîì ³ç ïàíàìè!...
• ßêèì áóëî æèòòÿ ñ³ëüñüêî¿ á³äíîòè, çîáðàæåíå ó öüîìó òâîð³?
• Ùî âè ìîæåòå ðîçïîâ³ñòè ïðî Ìàð³þ Àíäð³¿âíó?
• ßêèì, íà âàøó äóìêó, áóâ õëîï÷èê â³ä ³ìåí³ ÿêîãî âåäåòüñÿ ðîçïîâ³äü?
(â³ê, çîâí³øí³ñòü, ñòàâëåííÿ äî ð³çíèõ ëþäåé, ç ÿêî¿ â³í ñ³ì’¿)?
• Íàä ÿêèìè ì³ñöÿìè òâîðó «Ïåðøèé äèêòàíò» âè ñì³ÿëèñÿ? ×îìó?
Ãóìîð. Ãóìîðåñêà
×èòàþ÷è òâ³ð Îñòàïà Âèøí³ «Ïåðøèé äèêòàíò», ìè ñì³ºìîñü. ×îìó æ íàì
ñì³øíî? Áî òå, ïðî ùî ðîçïîâ³äàºòüñÿ â òâîð³, íàì çäàºòüñÿ ÷óäíèì, ÷àñîì
íàâ³òü íåäîðå÷íèì, à âñå íåäîðå÷íå – êîì³÷íå, ñì³øíå.
Êîì³÷íèì çäàºòüñÿ âñå òå, ùî º íå òàêèì, ÿêèì, íà íàøó äóìêó, ìàº áóòè.
Ïðîòå ñì³õ, ÿêèé âèêëèêàº çîáðàæåíå â òâîð³ Îñòàïà Âèøí³, íå çëèé, íå
ãëóçëèâèé, à äîáðîçè÷ëèâèé.
Ñï³â÷óòëèâå, äîáðîçè÷ëèâå çîáðàæåííÿ êîì³÷íîãî íàçèâàºòüñÿ ãóìîðîì.
Ïðî çëèäåííå æèòòÿ ñåëÿíñüêèõ ä³òåé, ¿õíº ñëàáêå çíàííÿ ðîñ³éñüêî¿ ìîâè
àâòîð ðîçïîâ³äàº â æàðò³âëèâîìó òîí³. ² öå ùå á³ëüøå ñì³øèòü ÷èòà÷à.
Íåâåëèêèé îáñÿãîì õóäîæí³é òâ³ð, â ÿêîìó çîáðàæåíî ïåðñîíàæ³â òà
êîì³÷í³ ïîä³¿ â æàðò³âëèâîìó òîí³, íàçèâàºòüñÿ ãóìîðåñêîþ.
Ùå ìåíø³ çà îáñÿãîì ñì³øí³ òâîðè ñàì Îñòàï Âèøíÿ íàçâàâ óñì³øêàìè.
Ïðîçîâ³ ãóìîðåñêè òà óñì³øêè º ð³çíîâèäîì îïîâ³äàííÿ. ßê ³ â îïîâ³äàíí³,
273
â íèõ çîáðàæóºòüñÿ îäíà ïîä³ÿ ç æèòòÿ ãîëîâíîãî ãåðîÿ. Îñíîâíèõ ä³éîâèõ
îñ³á íåáàãàòî – äâîº-òðîº, ïðè÷îìó îäèí àáî äâîº ç íèõ ìàþòü ÿêóñü
ñì³øíó ðèñó ñâîº¿ âäà÷³.
Çàñîá³â òâîðåííÿ êîì³÷íîãî äóæå áàãàòî. Îñòàï Âèøíÿ âèêîðèñòîâóº äåÿê³
ç íèõ. Òàê, ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî ìîëîäøèõ áðàòèê³â ³ ñåñòðè÷îê, àâòîð âäàºòüñÿ
äî òàêîãî çàñîáó, ÿê íåïðàâèëüíå òëóìà÷åííÿ ÿêîãîñü ÿâèùà, ïîä³¿,
ïðåäìåòà. Ó äàíîìó ðàç³ – ïîÿâè íîâèõ ä³òåé ó ñ³ì’¿.
Âè çíàºòå, ùî â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ º îìîí³ìè – ñëîâà, ÿê³ âèìîâëÿþòüñÿ,
íåð³äêî é ïèøóòüñÿ, îäíàêîâî, à çíà÷åííÿ ìàþòü ð³çíå. ª ³ òàê³ ñëîâà, ùî
â ð³çíèõ ìîâàõ âèìîâëÿþòüñÿ îäíàêîâî, à çì³ñò ¿õ òàêîæ ð³çíèé. Ñëîâî
ëàÿòè â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ îçíà÷àº ñâàðèòè êîãîñü, ãàíèòè (ðóãàòü), à â ðîñ³é-
ñüê³é – ñîáà÷å ãàâêàííÿ. Â³çüìåìî äðóãèé ïðèêëàä: ñëîâî êà÷êà â óêðà¿íñüê³é
ìîâ³ º íàçâîþ ïòàõà (óòêà), à â ðîñ³éñüê³é îçíà÷àº ñèëüíå õâèëþâàííÿ âîäè
â ìîð³, îçåð³ ÷è íà ð³÷ö³ (õèòàâèöÿ). Òàê³ ñëîâà íàçèâàþòüñÿ ì³æìîâíèìè
àáî ì³æíàö³îíàëüíèìè îìîí³ìàìè. Íåïðàâèëüíå âæèâàííÿ ¿õ º íåäîðå÷íèì,
÷àñîì ïðèçâîäèòü äî íåïîðîçóì³íü, à òîìó â õóäîæí³õ òâîðàõ âèêîðèñòîâó-
ºòüñÿ ÿê îäèí ³ç çàñîá³â òâîðåííÿ êîì³÷íîãî.
Ó ãóìîðåñö³ «Ïåðøèé äèêòàíò» áàãàòî ñë³â, âèñëîâ³â, ïîð³âíÿíü æàðò³âëèâîãî
õàðàêòåðó. Íàïðèêëàä: «ìàðíîïîëüêà»; «Öå áóëî çà öàðÿ Îïåíüêà, ÿê áóëà
çåìëÿ òîíåíüêà»; «àæ ÿçèêè ïîäóá³þòü»; «ñêðèâèòüñÿ, í³áè êàëèíîâó ÿãîäó
ðîçêóñèëà» òîùî. Æàðò³âëèâ³ ñëîâà é âèñëîâè íàäàþòü óñ³é ðîçïîâ³ä³
êîì³÷íîãî õàðàêòåðó.
Ïèñüìåííèêè âèêîðèñòîâóþòü ³ òàêèé çàñ³á òâîðåííÿ êîì³÷íîãî, ÿê íàìàãàííÿ
ïåðñîíàæà âäàâàòè ç ñåáå íå òîãî, êèì â³í º íàñïðàâä³. Òàê, Ëèñ Ìèêèòà
îãîëîñèâ ñåáå ïîñëàíöåì íåáà, ÿêèé í³áèòî çà Áîæèì âåë³ííÿì ìàâ óñòàíî-
âèòè ñïðàâåäëèâ³ñòü ó ë³ñ³ («Ôàðáîâàíèé ëèñ» ².Ôðàíêà).
Çàñîáàìè òâîðåííÿ êîì³÷íîãî ìîæóòü áóòè òàêîæ ïåñòëèâ³ ñëîâà é ã³ïåð-
áîëà. Âèâ÷àþ÷è áàéêè Ë.Ãë³áîâà, âè ä³çíàëèñÿ, ùî çà äîïîìîãîþ ïåñòëèâèõ
ñë³â ìîæíà âèñëîâëþâàòè íå ò³ëüêè í³æí³ñòü, çàìèëóâàííÿ, à é îñóä, âèñì³þ-
âàòè ïåðñîíàæ³â, ÿâèùà ÷è ïîä³¿.
Ïîä³áíó îñîáëèâ³ñòü ìàº é ã³ïåðáîëà. Çîáðàæóþ÷è óðî÷èñò³ ïîä³¿, âèçíà÷íèõ
ëþäåé, âàæëèâ³ ÿâèùà, ïèñüìåííèêè âäàþòüñÿ äî ã³ïåðáîëè. Êîëè æ ã³ïåðáî-
ëà âèêîðèñòîâóºòüñÿ äëÿ çîáðàæåííÿ íåãàòèâíîãî, ïîòâîðíîãî, âîíà ñïðèÿº
ùå á³ëüøîìó éîãî âèñì³þâàííþ, çãàíüáëåííþ. Íàïðèêëàä: «Ç’¿ñòü çà âîëà,
à çðîáèòü çà êîìàðà».
• ×èì ïîä³áí³ é ÷èì â³äð³çíÿþòüñÿ ãóìîðåñêà òà àíåêäîò?
• Íàçâ³òü çàñîáè òâîðåííÿ êîì³÷íîãî.
Âèðàçíå ÷èòàííÿ ãóìîðåñêè

Îñê³ëüêè ãóìîðåñêà º ð³çíîâèäîì îïîâ³äàííÿ, ó âèðàçíîìó ÷èòàíí³ ¿õ º
áàãàòî ñï³ëüíîãî. Ò³ ì³ñöÿ ãóìîðåñêè, äå òîí âèêëàäó ñåðéîçíèé, ÷èòàþòüñÿ,
ÿê ³ â îïîâ³äàíí³, – ç â³äïîâ³äíîþ ³íòîíàö³ºþ ³ òåìïîì, ³ç ñåðéîçíèì âèðàçîì
îáëè÷÷ÿ. ßêùî æ çîáðàæóºòüñÿ êîì³÷íå, ³íòîíàö³ÿ áóäå æàðò³âëèâîþ, âèðàç
îáëè÷÷ÿ – òðîõè íàñì³øêóâàòèì àáî ëóêàâèì.
Êîëè áóäåòå ïðàêòèêóâàòèñü ó ÷èòàíí³ ð³çíèõ ÷àñòèí ãóìîðåñêè, ñïî÷àòêó
âèçíà÷òå âèêîíàâñüêå çàâäàííÿ: öå äîïîìîæå âàì çíàéòè â³äïîâ³äí³ ³íòîíàö³¿
³ òåìï ÷èòàííÿ, à òàêîæ ³íø³ çàñîáè âèðàçíîñò³.
• Ïðî÷èòàéòå ïåðøèé àáçàö ãóìîðåñêè «Ïåðøèé äèêòàíò» òàê, ùîá
ïåðåäàòè àâòîðñüêå (é ñâîº) ñòàâëåííÿ äî çîáðàæåíîãî.
274
• Óðèâîê â³ä ñë³â: «À æèëè ìè òîä³ íà õóòîð³...» – äî ñë³â: «Ëóñêàºìî
áóëî...» ïîòð³áíî ÷èòàòè, ÿê ïåéçàæ â îïîâ³äàíí³. Âèçíà÷òå ³íòîíàö³þ
³ òåìï, ëîã³÷í³ íàãîëîñè, ïàóçè, à òàêîæ â³äïîâ³äí³ æåñòè é ì³ì³êó;
ïåðåäàéòå íàñòð³é óðèâêà (çàìèëóâàííÿ êðàñîþ ð³äíîãî êðàþ).
• Ïî÷àòîê äðóãîãî ðîçä³ëó äî ñë³â: «Â÷èòè ä³òåé!» – ïîòð³áíî ÷èòàòè,
ì³íÿþ÷è ³íòîíàö³þ ç ðîçïîâ³äíî¿ íà ãóìîðèñòè÷íó é íàâïàêè. Âèçíà÷òå
ö³ ïåðåõîäè ³íòîíàö³¿ â òåêñò³.
• Ðîçïîâ³äü ïðî Ìàð³þ Àíäð³¿âíó ïðî÷èòàéòå òàê, ùîá âèðàçèòè ëþáîâ
³ ïîâàãó øêîëÿð³â òà ñåëÿí äî ñòàðåíüêî¿ â÷èòåëüêè.
• Äîáåð³òü ³ç ãóìîðåñêè «Ïåðøèé äèêòàíò» ÿêèéñü óðèâîê, ï³äãîòóéòå
äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ. Ñïî÷àòêó ïðî÷èòàéòå â ñ³ì’¿, à ïîò³ì – ó êëàñ³.
Õóäîæí³é òâ³ð
Âèâ÷àþ÷è ð³çí³ ë³òåðàòóðí³ òâîðè, âè ùîðàçó âèçíà÷àëè ãîëîâíèõ ³ äðóãîðÿäíèõ
ä³éîâèõ îñ³á, âèÿâëÿëè ¿õí³ â÷èíêè, çàìèñëþâàëèñÿ íàä ¿õí³ìè ðîçäóìàìè,
ïåðåéìàëèñÿ ¿õí³ìè íàñòðîÿìè òà ïåðåæèâàííÿìè. Âè ñë³äêóâàëè çà ðîçâèòêîì
ïîä³é, ñïîñòåð³ãàëè, ÿê îäíà ïîä³ÿ çóìîâëþº ³íøó, ÿê íàïðóæåííÿ ä³¿ ó òâîð³
ïîñòóïîâî çðîñòàº, äîñÿãàº ñâîº¿ íàéâèùî¿ òî÷êè, à ïîò³ì ñïàäàº. Âèä³ëÿëè
â òåêñò³ îïèñè ïðèðîäè (ïåéçàæ³) ³ çîâí³øíîñò³ ïåðñîíàæ³â (ïîðòðåòè), à òàêîæ
âèñëîâëþâàííÿ ä³éîâèõ îñ³á (ä³àëîãè é ìîíîëîãè).
Ä³éîâ³ îñîáè, ¿õí³ â÷èíêè, ðîçäóìè é ïåðåæèâàííÿ, ð³çí³ ïîä³¿, îïèñè, ä³àëîãè,
ìîíîëîãè º ñêëàäîâèìè ÷àñòèíàìè (êîìïîíåíòàìè) õóäîæí³õ òâîð³â. Âîíè
ðîçì³ùóþòüñÿ ó òâîð³ ñòðîãî âïîðÿäêîâàíî, ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ.
Òàêèì ÷èíîì, ðîçïîâ³äü ïðî ïîä³¿, ð³çí³ îïèñè, âèñëîâëþâàííÿ ïåðñîíàæ³â,
â³äòâîðåííÿ ¿õí³õ â÷èíê³â, ïåðåæèâàíü, ðîçäóì³â ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ, ÷àñòî
âçàºìîïåðåõîäÿòü, çëèâàþòüñÿ, ñòàíîâëÿòü ºäèíå ö³ëå – ë³òåðàòóðíèé òâ³ð.
• Íàçâ³òü ñêëàäîâ³ ÷àñòèíè ë³òåðàòóðíîãî òâîðó.
• Ïåðå÷èòàéòå ïî÷àòîê îïîâ³äàííÿ Á. Ãð³í÷åíêà «Ãðèöüêî» äî ñë³â:
«Ãðèöüêî ïîáà÷èâ, ùî Ñåìåí ðâå ÿãîäè...»; âèçíà÷òå éîãî ñêëàäîâ³
÷àñòèíè; ïîÿñí³òü, ÿê âîíè ðîçì³ùåí³ â òåêñò³, ÿê ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ.
ÏËÀÒÎÍ
ÌÈÊÈÒÎÂÈ×
ÂÎÐÎÍÜÊÎ
(1913–1988)
Íàðîäèâñÿ Ïëàòîí Ìèêèòîâè÷ Âîðîíüêî 1 ãðóäíÿ 1913 ðîêó â ñåë³ ×åðíå÷-

÷èíà Îõòèðñüêîãî ðàéîíó íà Ñóìùèí³ â ñ³ì’¿ êîâàëÿ.
Ç 1937 ðîêó íàâ÷àâñÿ â Ë³òåðàòóðíîìó ³íñòèòóò³ ³ì. Ì. Ãîðüêîãî ó Ìîñêâ³.
Ç ïåðøèõ äí³â Âåëèêî¿ Â³ò÷èçíÿíî¿ â³éíè áóâ íà ôðîíò³, çãîäîì êîìàíäóâàâ
275
ï³äðîçä³ëîì ó ïàðòèçàíñüêîìó ç’ºäíàíí³ Ñ.À. Êîâïàêà. Çà ðîêè â³éíè ñòâîðèâ
áàãàòî ï³ñåíü ³ â³ðø³â, ÿê³ ïîøèðþâàëèñÿ ó âèãëÿä³ ëèñò³âîê.
Ó 1944 ðîö³ âèéøëà äðóêîì ïåðøà çá³ðêà ïîåòà – «Êàðïàòñüêèé ðåéä».
Ïëàòîí Âîðîíüêî – àâòîð áàãàòüîõ êíèæîê äëÿ ä³òåé: «Òðè ïîêîë³ííÿ» (1950),
«Îíèñÿ» (1954), «Ë³ñîâèé ãîì³í» (1956), «Êàçêà ïðî ×óãàéñòðà» (1957), «Îáë³òàâ
æóðàâåëü» (1974) òà áàãàòî ³íøèõ.
Òâîðè Âîðîíüêà âèäàâàëèñÿ ðîñ³éñüêîþ, á³ëîðóñüêîþ, ïîëüñüêîþ òà ÷åñü-
êîþ ìîâàìè. Ï.Ì. Âîðîíüêî – ëàóðåàò Íàö³îíàëüíî¿ ïðåì³¿ ³ìåí³
Ò.Ã. Øåâ÷åíêà, ïðåì³é ³ìåí³ Ëåñ³ Óêðà¿íêè òà Ìèêîëè Îñòðîâñüêîãî.
Ïîìåð ïîåò ó ëèïí³ 1988 ðîêó.
ËÞÁËÞ ß Ë²Ñ!
Ëþáëþ ÿ ë³ñ! Ñâîºþ êðîâ’þ ìîëîäîþ,
Äð³ìîòíèé ë³ñ. Òåïåð ñïîê³éíîþ õîäîþ
Â³í ïàðòèçàíîâ³ ïðèí³ñ Ïðîõîäæó ë³ñîì.
Æàäàíèé çàõèñò ³ ñïî÷èíîê. Òèõèé øóì
² íå îäèí çâèòÿæíèé â÷èíîê Ìåí³ íàâ³ÿâ áåçë³÷ äóì
ß ïî ñòåæêàõ éîãî ïðîí³ñ Ïðî äàâí³ ðîêè íåçàáóòí³
Çà íàøó ð³äíó Áàòüê³âùèíó. ² ïðî îìð³ÿí³ ìàéáóòí³,
Áåðåçó, â³ëüõó ³ ë³ùèíó, Â ÿê³ ðîñòèìóòü
Äóá³â ìîãóòí³ñòü âåëè÷àâó ² öâ³ñòèìóòü
² íàâ³òü òèõèé âåðáîë³ç – Îö³ íåçàéìàí³ ë³ñè,
Ëþáëþ ÿ ë³ñ. Êðàñó íîâ³é çåìë³ íåñòèìóòü
Éîãî ïî ïðàâó Ó â³ê íàéâèùî¿ êðàñè,
ß ³ øàíóþ, ³ ëþáëþ, Ó â³ê áåç â³éí,
Âêëîíÿþñü ïèøíîìó ã³ëëþ, Áåç êðîâ³,
Áî òðè÷³ ùèðî íàïî¿â Ñë³ç.
Êîð³ííÿ áóê³â ³ äóá³â Ëþáëþ ÿ ë³ñ.
• Çíàéä³òü ó â³ðø³ ïîâòîðè. ×îìó, íà âàøó äóìêó, ïîåò çâåðíóâñÿ äî

öüîãî çàñîáó?
• Ïåðå÷èòàéòå â³ðø ìîâ÷êè. Âèä³ë³òü ðÿäêè, äå îïèñàíî ë³ñ. Ïîÿñí³òü,
ÿê³ õóäîæí³ çàñîáè òà ÿê ñàìå äîïîìàãàþòü àâòîðîâ³ çìàëþâàòè
ÿñêðàâèé, çðèìèé îáðàç âåëè÷íîãî ïðàë³ñó. Óÿâ³òü, ùî âè ðàçîì ç
ïîåòîì çàéøëè â ë³ñ; ùî âè ïîáà÷èëè, ïî÷óëè, ïåðåæèëè?
• Çâåðí³òü óâàãó íà òå, ùî ïåðøå ðå÷åííÿ â³ðøà – îêëè÷íå, íàñòóïíå –
ðîçïîâ³äíå. Ïðî÷èòàéòå ¿õ ³ç íàëåæíîþ ³íòîíàö³ºþ.
• ßê âè ðîçóì³ºòå ðÿäêè:
² íå îäèí çâèòÿæíèé â÷èíîê
ß ïî ñòåæêàõ éîãî ïðîí³ñ
Çà íàøó ð³äíó Áàòüê³âùèíó?
Ðîçêàæ³òü, ÿê³ ñïîãàäè íàâ³ÿâ ïîåòîâ³ ïðàäàâí³é ë³ñ.
• ×îìó ìèðí³ ðîêè ïîåò íàçèâàº «â³êîì íàéâèùî¿ êðàñè»?
• Ðîçêàæ³òü, ÿêèì âè óÿâëÿºòå àâòîðà (éîãî ñòàâëåííÿ äî Áàòüê³âùèíè,
ëþäåé, ïðàö³, ïðèðîäè). Ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ ï³äòâåðäæóéòå ïîñèëàííÿì
íà òåêñò.
276
Õóäîæí³ çàñîáè ìîâè
Âè âæå çàñâî¿ëè ð³çí³ õóäîæí³ çàñîáè ìîâè. Âèâ÷àþ÷è ë³òåðàòóðó, ä³çíàëèñÿ
ïðî âæèâàííÿ ñë³â ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³ – öå òðîïè (åï³òåò, ïîð³âíÿííÿ,
óîñîáëåííÿ, àëåãîð³ÿ, ã³ïåðáîëà).
Íà óðîêàõ ìîâè ó ï’ÿòîìó êëàñ³ âè îçíàéîìèëèñÿ ç ñèíîí³ìàìè, àíòîí³ìàìè,
ïåñòëèâèìè ñëîâàìè. Ó øîñòîìó êëàñ³ äîâ³äàëèñÿ ïðî íåîëîã³çìè, àðõà¿çìè,
ä³àëåêòèçìè, ïðîôåñ³îíàë³çìè òà ³íøîìîâí³ ñëîâà.
Äî öèõ îáðàçîòâîð÷èõ çàñîá³â ïèñüìåííèêè âäàþòüñÿ ó ñâî¿õ òâîðàõ äëÿ òî-
ãî, ùîá ïðàâäèâî, òî÷íî, âèðàçíî çîáðàçèòè ïîä³¿ òà ïåðñîíàæ³â, âèñëîâèòè
ñâîº ñòàâëåííÿ äî çîáðàæåíîãî, äàòè éîìó îö³íêó; íàäàòè ìîâ³ á³ëüøî¿
ïîåòè÷íîñò³, æâàâîñò³. Çàâäÿêè öüîìó õóäîæí³ òâîðè âèêëèêàþòü ó ÷èòà÷à
ïî÷óòòÿ ðàäîñò³, çàõîïëåííÿ, çìóøóþòü çàìèñëèòèñü íàä çîáðàæåíèì.
Íàïðèêëàä, ñâîþ ãëèáîêó âäÿ÷í³ñòü ë³ñîâ³, ïîøàíó äî íüîãî Ï.Âîðîíüêî
âèðàæàº îêëèêîì («Ëþáëþ ÿ ë³ñ!»). Çàìèëóâàííÿ ë³ñîì, çàõîïëåííÿ éîãî
âåëè÷÷þ àâòîð âèñëîâëþº ÿñêðàâèìè åï³òåòàìè – äð³ìîòíèé, íåçàéìàíèé.
Ïðèãàäóþ÷è ñâîº ïàðòèçàíñüêå ìèíóëå, Ï.Âîðîíüêî çíîâó çâåðòàºòüñÿ äî
åï³òåò³â, ÿê³ äîïîìàãàþòü ïåðåäàòè éîãî ãëèáîêå çâîðóøåííÿ, ãîðä³ñòü çà
ïîäâèãè íàðîäíèõ ìåñíèê³â ³ âèêëèêàþòü ó íàñ ò³ æ äóìêè: «çâèòÿæíèé
â÷èíîê», «ð³äíà Áàòüê³âùèíà», «äàâí³ ðîêè íåçàáóòí³», Ó ðÿäêàõ:
...òðè÷³ ùåäðî íàïî¿â
Êîð³ííÿ áóê³â ³ äóá³â
Ñâîºþ êðîâ’þ ìîëîäîþ, –
êð³ì åï³òåò³â (ùåäðî, ìîëîäîþ), âæèòî é óîñîáëåííÿ (íàïî¿â). Ó
ìàéáóòíüîìó ïîåò õî÷å áà÷èòè ìèð ì³æ íàðîäàìè, ÿêèé íàçèâàº «â³êîì
íàéâèùî¿ êðàñè».
×èòàþ÷è ë³òåðàòóðí³ òâîðè, âè âæå ïåðåêîíàëèñÿ, ùî ïèñüìåííèêè íåð³äêî
âæèâàþòü îäíî÷àñíî ê³ëüêà õóäîæí³õ çàñîá³â. Ï³äñèëþþ÷è é äîïîâíþþ÷è
îäèí îäíîãî, âîíè äàþòü ìîæëèâ³ñòü ïðàâäèâî, âèðàçíî, ïîåòè÷íî
çìàëþâàòè ïîä³¿, ëþäåé, ÿâèùà, ïðåäìåòè.
Âè çíàºòå, ùî, ìàëþþ÷è êàðòèíó, õóäîæíèê äîáèðàº ôàðáè ð³çíèõ êîëüî-
ð³â, òîí³â, ï³âòîí³â, ùîá ïðàâèëüíî, ÷³òêî âèìàëþâàòè êîæíó äåòàëü,
â³äòâîðèòè ïðàâäèâî, ÿñêðàâî ÿêóñü ïîä³þ, çîâí³øí³ñòü ëþäèíè ÷è ïåéçàæ.
Òàê ³ ïèñüìåííèê äîáèðàº, íàéòî÷í³ø³, íàéâëó÷í³ø³ ñëîâà é âèñëîâè, âæèâàº
íàéâ³äïîâ³äí³ø³ â êîæíîìó âèïàäêó õóäîæí³ çàñîáè ìîâè, ùîá ñòâîðèòè
ñëîâåñíó êàðòèíó æèòòÿ – ïðàâäèâó, âèðàçíó, õâèëþþ÷ó.
• ßê³ âèäè òðîï³â âè çíàºòå? Ïîÿñí³òü, ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè âæèâàþòüñÿ

â òâîðàõ. Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
• ßêå çíà÷åííÿ â õóäîæí³õ òâîðàõ ìàþòü íåîëîã³çìè, àðõà¿çìè, ä³àëåê-
òèçìè, ïðîôåñ³îíàë³çìè? Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
• Ðîçêàæ³òü, ç ÿêîþ ìåòîþ ïèñüìåííèêè âèêîðèñòîâóþòü ó òâîðàõ
ñèíîí³ìè é àíòîí³ìè. Íàâåä³òü ïðèêëàäè.
ÏÀÕÍÅ ÕË²Á
Ïàõíå õë³á, ² ñîíöåì, ùî âñì³õàºòüñÿ âåñíîþ,
ßê òåïëî ïàõíå õë³á! ² ùàñòÿì íàøèõ íåïîâòîðíèõ ä³á –
Ëþáîâ’þ òðóäàð³â Äóõìÿíî ïàõíå õë³á!
² ðàä³ñòþ çåìíîþ,
277
• Ç ÷èì ïîâ’ÿçóºòüñÿ â óÿâ³ ïîåòà çàïàõ õë³áà? ×îìó? Äî ÿêèõ îáðàçî-
òâîð÷èõ çàñîá³â â³í òóò âäàºòüñÿ?
• ×îìó ïîåò ç òàêîþ ëþáîâ’þ ³ í³æí³ñòþ ãîâîðèòü ïðî õë³á? À ÿê âè
ñòàâèòåñü äî õë³áà, âèðîùåíîãî òðóä³âíèêàìè ïîë³â?
• Âè âæå çíàºòå, ùî åï³òåòè, ÿê³ âæèâàþòüñÿ äëÿ çîáðàæåííÿ ä³éîâèõ
îñ³á, ïðåäìåò³â òà ÿâèù, çàâæäè º ïðèêìåòíèêàìè. Ïðîòå åï³òåòè
ìîæóòü äîïîìàãàòè òî÷íî, âèðàçíî, ïîåòè÷íî çîáðàæóâàòè é ä³þ;
ó òàêîìó âèïàäêó âîíè áóäóòü âèðàæåí³ ïðèñë³âíèêàìè. Íàïðèêëàä:
«Áî òðè÷³ ùèðî íàïî¿â êîð³ííÿ áóê³â ³ äóá³â ñâîºþ êðîâ’þ ìîëîäîþ»
(«Ëþáëþ ÿ ë³ñ» Ï.Âîðîíüêà). Çíàéä³òü ó â³ðø³ «Ïàõíå õë³á» åï³òåòè,
âèðàæåí³ ïðèñë³âíèêîì, ³ ïîÿñí³òü, ç ÿêîþ ìåòîþ âîíè òóò âæèò³.
ÌÈÊÎËÀ
ÑÒÅÏÀÍÎÂÈ×
Â²ÍÃÐÀÍÎÂÑÜÊÈÉ
(1936)
Íàðîäèâñÿ Ìèêîëà Ñòåïàíîâè÷ Â³íãðàíîâñüêèé 7 ëèñòîïàäà 1936 ðîêó â ì³ñò³

Ïåðâîìàéñüêó íà Ìèêîëà¿âùèí³. Íà éîãî äîëþ âèïàëè òÿæê³ âèïðîáóâàííÿ
âîºííîãî ëèõîë³òòÿ. Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé, ÿê ³ éîãî ðîâåñíèêè – äèòèíà â³éíè.
Âîíè ÷èòàëè ïðè êàãàíö³, ïèñàëè ì³æ ðÿäêàìè ñòàðèõ óö³ë³ëèõ êíèæîê, áî çîøèò³â
íå áóëî, àëå ìð³ÿëè ñòàòè íåîäì³ííî ëüîò÷èêàìè, ìîðÿêàìè, â÷åíèìè.
Ó 1960 ðîö³ Â³íãðàíîâñüêèé çàê³í÷èâ Âñåñîþçíèé ³íñòèòóò ê³íåìàòîãðàô³¿
â Ìîñêâ³. Ïåðøèé ñåðéîçíèé äåáþò ïîåòà ñòàâñÿ 7 êâ³òíÿ 1961 ðîêó:
«Ë³òåðàòóðíà ãàçåòà» íàäðóêóâàëà 15 â³ðø³â. Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé – àâòîð
ïîåòè÷íèõ çá³ðîê ³ äîáðîãî äåñÿòêà ïðîçîâèõ êíèã äëÿ ä³òåé: «Ñòî ïîåç³é»,
«Ê³íü íà âå÷³ðí³é çîð³», «Ë³òí³é âå÷³ð», «Ïåðâ³íêà», «Ñ³ðîìàíåöü».
Ó ïîâ³ñòÿõ ³ îïîâ³äàííÿõ îñòàííüîãî ÷àñó ïèñüìåííèê ïîºäíóº ñâ³ò ëþäèíè
³ ñâ³ò ïòàõ³â, ðîñëèí, æèòòÿ âñüîãî æèâîãî é «íåæèâîãî». Ä³òè – öå îñîáëèâà
òåìà ó òâîð÷îñò³ ìèòöÿ. Éîãî «äèòÿ÷³» òâîðè äëÿ âñ³õ ³ ïðî âñ³õ. Ïîåç³¿ òà
îïîâ³äàííÿ Â³íãðàíîâñüêîãî ïåðåêëàäåíî ðîñ³éñüêîþ, ëèòîâñüêîþ, åñòîíñüêîþ,
ïîëüñüêîþ, ðóìóíñüêîþ òà áàãàòüìà ³íøèìè ìîâàìè ñâ³òó.
Ìèêîëà Â³íãðàíîâñüêèé – ëàóðåàò Íàö³îíàëüíî¿ ïðåì³¿ Óêðà¿íè ³ìåí³
Ò.Ã. Øåâ÷åíêà.
ÏÅÐÂ²ÍÊÀ
²øîâ îñòàíí³é ð³ê â³éíè. Ó íàï³âçãîð³ë³é õàò³ æèëà ñåëÿíñüêà ðîäèíà: æ³íêà Ìàð³ÿ
òà ¿¿ òðîº ä³òåé. Íàéñòàðøèé ç íèõ – Ìèêîëêà – ìàâ óñüîãî ðîê³â äâàíàäöÿòü.
Ãîëîäíî áóëî â ¿õí³é îñåë³, ïðîòå Ìàð³ÿ ò³ ãðîø³, ùî ïðèñèëàâ ç ôðîíòó ¿¿
÷îëîâ³ê Ìàêñèì Ìèêîëàéîâè÷, íå âèòðà÷àëà, ñïîä³âàþ÷èñü êóïèòè êîðîâó. Íàçáè-
ðàëà âæå äâ³ñò³ òèñÿ÷, àëå íàïðèê³íö³ â³éíè ãðîø³ áóëè äóæå çíåö³íåí³: áóõàíåöü
õë³áà íà áàçàð³ êîøòóâàâ â³ä òðèäöÿòè äî ï’ÿòäåñÿòè êàðáîâàíö³â.
278
Ìàð³ÿ õâîð³ëà ³ íå ìîãëà ñàìà ï³òè íà áàçàð, òîìó êóïèòè êîðîâó ìóñèëà
äîðó÷èòè Ìèêîëö³. Ç³ ñõîâàíèìè çà ïàçóõîþ ãðîøèìà õëîïåöü ïðèéøîâ ó
íàï³âçðóéíîâàíå ì³ñòå÷êî. Áóëà ïðîâåñíà.
Òèì ÷àñîì ³øëîñÿ íà ï³ñëÿîá³ääÿ, áàçàð çíåëþäí³â, ³ êîð³â ëèøèëîñÿ

³ùå ìåíøå, í³æ áóëî.
Ìèêîëêà ïîë³÷èâ – ÷îòèðè êîðîâè.
Â³í ï³ä³éøîâ ïîáëèæ÷å äî îäí³º¿ ç íèõ ³, íà÷åáòî í³÷îãî é íå ìàâ,
ïî÷àâ íàñëóõàòè – ñê³ëüêè çà íå¿ ïðàâëÿòü ³ ñê³ëüêè äàþòü...
Òðîõè ïåðåãîäÿ äî êîðîâè ï³ä³éøëè ÿêèéñü ÷îëîâ³ê ³ç æ³íêîþ.
×îëîâ³ê îäðàçó ïî÷àâ îáìàöóâàòè òà ì’ÿòè êîðîâ’ÿ÷å âèì’ÿ, áîêè, øèþ.
– ² ñê³ëüêè æ äàº âàøà á³ëåíüêà? – çàïèòàâ ÷îëîâ³ê âëàñíèêà êîðîâè.
– Òàê ÿê íà äîáðó ïàøó, òî äî äâîõ â³äåð.
– À ñê³ëüêè æ âè çà íå¿? –ïîñïèòàëà æ³íêà.
– Òà òàê, çà ÷îòèðèñòà – òî ìîæíà áóëî á ³ â³ääàòè...
×îòèðèñòà òèñÿ÷! Ìèêîëêà â³ä÷óâ, ÿê éîãî äâ³ñò³ òèñÿ÷ çà ïàçóõîþ
ïî÷àëè õîëîäíî âîðóøèòèñü, ÿê æèâ³...
Ëèøèëîñÿ òðè êîðîâè, ³ Ìèêîëêà ïî÷àëàïàâ ñâî¿ìè æîâòèìè ÷óíÿìè1
äî íèõ.
Àëå äâ³ êîðîâè áóëè ïðîäàí³, à òðåòÿ ñòîÿëà çà âîçàìè òàêà, ùî äî
íå¿ í³õòî ³ íå ï³äõîäèâ. Òå, ùî âîíà áóëà ãåòü-÷èñòî ÷îðíåíüêà, – ï³âá³äè.
Ìèêîëö³ íàâ³òü ñïîäîáàëîñÿ, ùî âîíà âñÿ ÷îðíåíüêà ³ ð³æêè â³íî÷êîì.
Àëå âîíà õèòàëàñÿ îä â³òðó ³ ñâ³òèëà ðåáðàìè, ³ âèì’ÿ ï³ä íåþ áóëî ÿê
ìàëåíüêå ÿáëó÷êî, – íó ïðîñòî òîá³ ³ íå êîðîâà, ³ íå êîçà! Ïðîäàâàëà
êîðîâó òàêà ñàìà é ò³òî÷êà: íà í³é íå áóëî íàâ³òü êóôàéêè, à ëèøå ñ³ðèé
ï³äæà÷îê ç ðóêàâàìè ïî ë³êò³, òà íà íîãàõ – îäíà ÷óíÿ, à äðóãà êàëîøà,
ïðèâ’ÿçàíà äî íîãè êàáåëåì. Í³ñ ¿¿ ïîñèí³â â³ä áåðåçíåâîãî â³òðó, ëàòàíà-
ïåðåëàòàíà õóñòèíà ñòîâáóð÷èëàñü íà ãîëîâ³, ÿê øïàê³âíÿ. Ï³ä ïàõâîþ
ò³òî÷êà òðèìàëà â³õîòü òîð³øíüî¿ òðàâè, íàëèãà÷ ³ õâîðîñòèíó.
Òàê âîíè é òðóñèëèñÿ óäâîõ ç êîð³âêîþ íà ñïîðîæí³ëîìó áàçàð³, íà
ñ³ð³é çåìë³ ï³ä ñ³ðèì íåáîì.
Ìèêîëêà îá³éøîâ êîð³âêó ðàç ³ âäðóãå ³, îãëÿíóâøèñü, ÷è íåìà
ïîáëèçó ëþäåé, øâèäêî ïðîøåïîò³â:
– Òüîòþ, à ñê³ëüêè âè çà íå¿ ïðîñèòå, ³ òàê, ùîá îääàòè?
Ó ò³òî÷êè òåêëè ç î÷åé ñëüîçè – ÷è òî â³ä â³òðó, ÷è õòîçíà â³ä ÷îãî.
Íå äèâëÿ÷èñü íà Ìèêîëêó, äåðêì â³ä çàñòóäè ãîëîñîì âîíà ïðîãî-
âîðèëà:
– Â³ääàþ çà ñòî ï’ÿòäåñÿò...
– À âîíà õî÷ äî¿òüñÿ?
– Äî¿òüñÿ, òðè ñòàêàíè äàº íà äåíü, àëå ïðè äîáð³é ïàø³... – Àæ òåïåð
ò³òî÷êà ïîâåðíóëà ãîëîâó â Ìèêîë÷èí á³ê – õòî æ öå ¿¿ âñå-òàêè
ïèòàº?
Ìèêîëêà ñòîÿâ â³ä ò³òî÷êè ïî òîé á³ê êîð³âêè, òàê ùî âîíà Ìèêîëêè
íå ïîì³òèëà ³ çäèâîâàíî îãëÿíóëàñÿ íàâêîëî.
– Òüîòþ, – Ìèêîëêà âèñòóïèâ ³ç-çà êîðîâè, – ìåí³ ùå äàëåêî éòè, òî
÷è áåð³òü ñâî¿ ãðîø³, áî íå ðàíî æ...
1
×í³ – ñàìîðîáí³ êàëîø³ ç ãóìè ÷è øê³ðè.
279
² íå âñòèãëà ò³òî÷êà íàäèâóâàòèñü, ÿê Ìèêîëêà ïðèñ³â ³ äî êîë³íà
÷åðâîíèìè òðèäöÿòêàìè1 â³äë³÷èâ óñ³ ñòî ï’ÿòüäåñÿò òèñÿ÷ – êîæí³
ï’ÿòäåñÿò òèñÿ÷ ìàòè ïåðåâ’ÿçàëà éîìó ìîòóçî÷êîì, òàê ùî òðè ðàçè ïî
ï’ÿòäåñÿò – ³ êîðîâà òâîÿ! Ùå é ï’ÿòäåñÿò ó çàïàñ³!
– Íàòå!
– À çâ³äêè òè áóäåø, ùî òåáå ñàìîãî îöå ïîñëàëè?
– Òà ÿ òóò íåäàëåêî, ³ç Êóìàð³â, ìîæå ÷óëè, äâàíàäöÿòü ê³ëîìåòð³â,
à ìàòè õâîðà íà ïå÷³ òà äâîº ìàëèõ, à áàòüêà ÷åêàºìî ç äíÿ íà äåíü ³ç
â³éíè. Áåð³òü! Áåð³òü ³ ïåðåë³÷³òü ñàì³!
Äîêè ò³òî÷êà ñêîöþðáëåíèìè ïàëüöÿìè ³ ñóõèìè ãóáàìè ïåðåë³÷óâàëà
ãðîø³, Ìèêîëêà ùå ðàç îãëÿíóâ êîð³âêó.
Òåïåð âîíà áóëà éîãî, ¿õíÿ, äîìàøíÿ, ³ ç ö³º³ õâèëèíè êîð³âêà
ñïîäîáàëàñÿ éîìó íà âñå æèòòÿ...
Ìèêîëêà ãëÿíóâ ó òåìíî-ãîëóá³ êîð³â÷èí³ î÷³ ³ ñïèòàâ:
– À ÿê òåáå çâàòè?
Êîð³âêà êë³ïíóëà, ³ â ¿¿ î÷àõ íà ìèòü ïðîìàéíóëî ùîñü...
–Íó, ñèíî÷êó, áåðè ¿¿ òà âåäè, òà ãëÿäè æ òè ¿¿ òàì óäîìà, áî âîíà
áóëà ó ìåíå ñìèðíåíüêà, íå áèëàñü, íå ïåðåáèðàëà. – ² ò³òî÷êà â³ääàëà
Ìèêîëö³ íàëèãà÷à, õâîðîñòèíó òà â³õîòü ñ³ðî¿ òîð³øíüî¿ òðàâè.
– Áóäó éòè, áî ìåí³ ç íåþ ³ ñìåðêíå... – ², ÿê ò³ëüêè Ìèêîëêà âçÿâ
íàëèãà÷à, êîð³âêà ñëóõíÿíî ïîòîïàëà çà íèì ïî ñ³ð³é áàçàðí³é çåìë³ ó
Ìèêîë÷èíå ñåëî, äîäîìó.
Âîíè â³ä³éøëè äàëå÷åíüêî é âæå çäàëå÷åíüêà îãëÿíóëèñü: ò³òî÷êà
ñòîÿëà íà òîìó ñàìîìó ì³ñö³ ³ ïîñèí³ëîþ ðóêîþ âèòèðàëà íà î÷àõ ñëüîçè.
– Òüîòþ! – ãóêíóâ Ìèêîëêà. – À ÿê æå çâàòè ¿¿?
– Ïåðâ³íêîþ çâàòè ¿¿, ñèíî÷êó! Ïåðâ³íêîþ...
Ì³ñòå÷êî ïðîéøëè ñïîê³éíî. Äàðåìíî Ìèêîëêà ïîíàáèðàâ ïîâí³
êèøåí³ êàì³ííÿ â³ä ñîáàê. Ìàéæå âñ³õ ñîáàê ó ì³ñòå÷êó ïåðåñòð³ëÿëè
í³ìö³, ³íø³ äåñü ïîðîçá³ãàëèñÿ ç ïåðåëÿêó ïî ë³ñîñìóãàõ òà ÿðóãàõ, ³
êîëè âèéøëè ç Ïåðâ³íêîþ çà ì³ñòå÷êî íà øëÿõ, Ìèêîëêà ïîâèêèäàâ
êàì³ííÿ ó áîëîòî, ùîá ëåãøå áóëî ³òè.
Çî äâà ê³ëîìåòðè â³ä ì³ñòå÷êà äîðîãà áóëà âèìîùåíà, ³ éòè áóëî ùå
òàê-ñÿê. Àëå ÿê ò³ëüêè áðóê³âêà çàê³í÷èëàñü, ïî÷àëîñÿ íåïðîõîäèìå
öàðñòâî áîëîòà. Ò³êàþ÷è, í³ìåöüêi òàíêè ³ ìàøèíè òàê ïîãðèçëè,
ïîãîðáèëè, ïîì’ÿëè, ïîäóøèëè çåìëþ, ùî éòè áóëî íåìîæëèâî.
Ìèêîëêà ñòóïàâ êðîê, ÷óíÿ ëèøàëàñÿ â áîëîò³, ³ äîêè â³í âèñìèêóâàâ
öþ, çàñìîêòóâàëî äðóãó ÷óíþ – õî÷ ñòàíü òà é ïëà÷.
À òóò çâå÷îð³ëî ïðîñòî íà î÷àõ, ³ ïî÷àëî ââèæàòèñÿ, íà÷å ó ïîêèíóòèõ
í³ìöÿìè òàíêàõ ³ ìàøèíàõ õòîñü º.
Ïåðâ³íêà òóëèëàñü äî Ìèêîëêè ³ äð³áíî òðåìò³ëà, êîëè âîíè ïîìèíàëè
ïîñòð³ëÿíèõ êîð³â, ÷è êîíåé, ÷è íàâ³òü âåðáëþä³â. Í³ìö³ ò³êàëè íà ÷îìó
ìîãëè, ³ êîí³ ÷è êîðîâè íå â ñèë³ áóëè ï³ä íèìè éòè ³ ïàäàëè ó áàãíþêó,
òîä³ í³ìö³ ¿õ óáèâàëè...
Ïàõëî ÷èìîñü íåïðèºìíî-ñîëîäêèì. Ìèêîëö³ õîò³ëîñü çàòóëèòè
íîñà – ðóêè íå â³ëüí³: îäí³ºþ ðóêîþ â³í â³â Ïåðâ³íêó, à äðóãîþ ðàç ïî
ðàç âèòÿãàâ ÷óí³ ç áîëîòà.
1
Äî ãðîøîâî¿ ðåôîðìè 1947 ðîêó áóëè êóïþðè ÷åðâîíîãî êîëüîðó âàðò³ñòþ
òðèäöÿòü êàðáîâàíö³â.
280
Òàê âîíè ³ ïîñóâàëèñÿ âäâîõ ï³ä æåðëàìè òàíê³â òà ãàðìàò, ïîì³æ
ïåðåêèíóòèìè ìàøèíàìè, ïîãîð³ëèìè ãàðáàìè ³ âîçàìè.
² òèõî òà ïîðîæíüî íà øëÿõó ³ â ñòåïó, õî÷ âèé.
Á³ëÿ ìàøèí âàëÿëèñÿ ïîòðîùåí³ ì³äí³ ñêðèí³ ç óñ³ëÿêèì äîáðîì, ç
ïîëîòíîì, ç êâ³ò÷àñòèìè ðóøíèêàìè, ç õðîìîâèìè ÷îá³òüìè, àëå Ìèêîëêà
çíàâ, ùî í³÷îãî öüîãî ÷³ïàòè íå ìîæíà, áî âîíî çàì³íîâàíå.
Ïàõëî ÿêèìèñü ë³êàìè òà ãîð³ëîþ øåðñòþ.
Ñìåðêàëî. Ñìåðêàëî é ñìåðêàëî.
Ïåðâ³íêà ëåäü òÿãëà íîãè, à Ìèêîëêà í³ñ óæå ÷óí³ â ðóö³ ³ éøîâ ó
âàëÿíêàõ ïî áîëîò³. Ïîïåðåäó çàìàÿ÷èâ ãîðá ³ç êàì’ÿíèì äàâí³ì õðåñòîì.
Öåé ãîðá ³ç êàì’ÿíèì õðåñòîì ìàâ îçíà÷àòè Ìèêîëö³ ïîëîâèíó äîðîãè.
Íà íåáî âèéøëè çîð³, ï³ä íîãàìè òðîõè ï³äìåðçëî.
Âèéøîâ ÷åðâîíèé ì³ñÿöü, ³ òàíêè â³äðàçó æ ñòàëè á³ëüøèìè, îñü-îñü
íà÷å çàãóðêî÷óòü ³ çàñòð³ëÿþòü.
Ìèêîëêà óæå á ³ äîá³ã äîäîìó, ÿêáè íå ïóäîâ³ íîãè íàáðÿêë³, – ìàòè
æ óäîìà íå ñïèòü ³ äóìàº: äå æ öå â³í?
Àëå îñü ³ ïîëîâèíà äîðîãè.
Íàâ³òü ïðè ì³ñÿö³ âèäíî ó êàì’ÿíîìó õðåñò³ ä³ðêè â³ä êóëü, àëå ùî
ñå? Ï³ä õðåñòîì á³ëÿ çãîð³ëî¿ ìàøèíè ñòî¿òü ë³æêî! Òåìíå øèðîêå ë³æêî
ç çîëîòèìè áèëüöÿìè ñòî¿òü ï³ä õðåñòîì ïðè äîðîç³!
Ïî Ìèêîë÷èí³é ñïèí³ ñèïíóëî ìîðîçîì: ³øîâ óðàíö³ íà áàçàð – ë³æêà
íå áóëî. Õòî æ öå éîãî ïîñòàâèâ çà äåíü?
Ìèêîëêà ïèëüíî ïî÷àâ ïðèäèâëÿòèñÿ äî ìàøèí, äî «òèãðà», ùî
÷îðí³â çà õðåñòîì ó êþâåò³, ³ äî ñàìîãî ë³æêà – í³äå í³êîãî.
×åðâîíî ñâ³òèòü ì³ñÿöü íàä ãîðáîì, ³ òèøà òàêà òèõà, ùî àæ õîëîäíà.
Íàâøïèíüêàõ Ìèêîëêà ï³ä³éøîâ äî ë³æêà – ë³æêî ïîðîæíº, í³
ïîäóøêè íà íüîìó, í³ êîâäðè, ñàì³ ëèøå äîøêè, äå-íå-äå ïîñ³÷åí³ êóëÿìè
òà îñêîëêàìè, òà çîëîò³ áèëüöÿ áëèùàòü ïðè ì³ñÿö³...
«Äàé, – ïîäóìàâ Ìèêîëêà, – ñÿäó òà â³äïî÷èíó, áî íå ìàþ âæå ñèë
îòàê òåë³ïàòèñÿ, òà é Ïåðâ³íö³ ùîñü òðåáà äàòè».
Ìèêîëêà ïîõóêàâ ó ðóêè, ïðèâ’ÿçàâ Ïåðâ³íêó äî ë³æêà ³ ï³øîâ äî
«òèãðà», áî ÿêðàç ñàìå òàì ðîñëè íàéâèù³ áóäÿêè: òðåáà æ áóëî öüîìó
«òèãðîâ³» óâ³ãíàòèñÿ â òàê³ äîáðÿ÷³ áóäÿêè!
Ìèêîëêà íàãíóâñÿ ³ çàøàðóä³â ì³æ ëàïàòèìè áóäÿêàìè: ï³ä áóäÿêàìè
ùîñü ðîñëî. Ïèð³é ÷è êîâèëà – ïðîòè ì³ñÿöÿ íå âèäíî...
Ìèêîëêà âèí³ñ ³ç áóäÿê³â îáåðåìîê ïèð³þ, êèíóâ éîãî ïåðåä Ïåðâ³í-
êîþ íà ë³æêî.
– Îöå ç’¿ñè, Ïåðâ³íêî, òà é ï³äåìî äàë³, à ÿ á³ëÿ òåáå ïîñèäæó, –
ñêàçàâ Ìèêîëêà ³ ñ³â íà ë³æêî.
Ïåðâ³íêà çàøåëåñò³ëà ïèð³ºì, à Ìèêîëö³ òèì ÷àñîì õòîñü ïî÷àâ
ìàñòèòè î÷³ ìåäîì. Ãîëîâà éîãî õèëèëàñÿ íà ë³æêî, çãîäîì â³í ï³ä³ãíóâ
ï³ä ñåáå íîãè ³ çàñíóâ.
Êîëè Ìèêîëêà ïðîêèíóâñÿ, áóâ óæå á³ëèé äåíü. Õëîï÷èê ç êîðîâîþ ïîñï³øàâ
äîäîìó, àëå òóò ç’ÿâèëèñÿ íàø³ ³ í³ìåöüê³ ë³òàêè. Ñïàëàõíóâ ïîâ³òðÿíèé á³é. Ìèêîëêà
ç Ïåðâ³íêîþ ñõîâàëèñÿ ó âåëèê³é âîðîíö³ â³ä áîìáè. ßê ò³ëüêè á³é çàê³í÷èâñÿ ³ ë³òàêè
ùåçëè, íàø³ ïîäîðîæí³ ïîïðÿìóâàëè äîäîìó. Ç-ï³ä çåìë³ âæå ïðîáèâàâñÿ ùàâåëü.
Ãîëîäíèé Ìèêîëêà ïî¿â éîãî ñàì, ïîãîäóâàâ íèì Ïåðâ³íêó é íàáðàâ ïîâíó ïàçóõó.
Äî íèõ ïðèñòàâ çäîðîâåííèé áåçäîìíèé ïåñ, ÿêèé ñóïðîâîäæóâàâ ¿õ äî ñàìîãî
äîìó. Îñê³ëüêè â³í áóâ óæå íå ìîëîäèé, Ìèêîëêà äàâ éîìó ³ì’ÿ – Ñîáàêà.
281
Äîðîãîþ â³ä ñåëà éøîâ ÿêèéñü ÷îëîâ³ê. Â³í áóâ ùå äàëåêî, àëå ïî
òîìó, ÿê â³í ³øîâ, ïðèïàäàþ÷è íà ë³âó íîãó, Ìèêîëêà ï³çíàâ éîãî: öå
áóâ ¿õí³é ñóñ³ä ä³ä Ðàòóøíÿê...
– Ä³äó! – êðèêíóâ Ìèêîëêà. – Öå ÿ ! Öå ìè ç Ïåðâ³íêîþ äîäîìó
éäåìî!
– Äå æ òè áóâ ö³ëèé Áîæèé äåíü ³ í³÷?
– Òà âè æ áà÷èòå – äîðîãà ÿêà? À òóò ùå Ïåðâ³íêà éòè íå ìîæå.
Ãëÿíüòå, ÿêà òåïåð áóäå Ïåðâ³íêà ó íàñ!
Ä³ä Ðàòóøíÿê ïî÷óõàâ Ïåðâ³íö³ çà âóõîì, ïðèñ³â, ïîäèâèâñÿ çà âèì’ÿ,
í³÷îãî Ìèêîëö³ íå ñêàçàâ, à ò³ëüêè ñïèòàâ:
– ² ñê³ëüêè æ òè çà íå¿ äàâ?
– Ñòî ï’ÿòäåñÿò òèñÿ÷... À áóëè é ïî ÷îòèðèñòà!
– Íó, òî ÷îãî æ, – ñêàçàâ ä³ä. – Òîä³ âîíà, ìîæå, öèõ ãðîøåé ³ ñòî¿òü...
Õîä³ì äîäîìó, òàì ìàòè ì³ñöÿ ñîá³ íå çíàéäå.
– Áàòüêà ÷àñîì íåìà?
– Áàòüêà íåìà, àëå Ïåòðî Ðàäç³ºâñüêèé ó÷îðà íà ñòàíö³¿ áóâ, òî
êàæå, ùî âæå ¿äóòü åøåëîíè ³ âñå ç òàêèìè, ÿêèõ ïîâ³äïóñêàëè äîäîìó, –
ñêàçàâ ä³ä.
– Ä³äó, à ìîæå, áàòüêî äîäîìó ³ íå ïðèéäå?
– ßê-òî íå ïðèéäå?
– Âá’þòü éîãî í³ìö³, òà é óñå.
– Íó âá’þòü... Î, à çâ³äêè îöåé êîçàðëþãà? – ä³ä ïîáà÷èâ ñîáàêó.
– Òà ïðè÷åïèâñÿ ïî äîðîç³ âíî÷³... Ãëÿíüòå, ä³äó, ÿêîãî ÿ ùàâëþ
íàðâàâ!
Ä³ä óçÿâ ëèñòî÷îê, ïîæóâàâ ³ ñïèòàâ:
– Äå?
– À îñü ó ÿðêó.
– Ó ÿêîìó? Ó öüîìó ÿðêó?
– Ò³ëüêè îòàì îíî ï³ä òèì áîêîì.
– Çàâåäåìî êîðîâó òà ïðèéäåìî. Ùîñü ðàíî ùàâåëü ï³øîâ, àëå, ìîæå,
âîíî é íà êðàùå...
Ï³äõîäèëè äî Ìèêîë÷èíî¿ íàï³âçãîð³ëî¿ õàòè...
– Ä³äó, âåä³òü Ïåðâ³íêó ó ñàðàé, à ÿ çàðàç! – ïðîøåïîò³â Ìèêîëêà ³
íàâøïèíüêàõ â³ä÷èíèâ äâåð³ ñ³íåøí³, äâåð³ õàòí³, òèõî ï³ä³éøîâ äî ïå÷³.
Âêðèòà áàòüêîâèì äàâí³ì ï³äæàêîì, ìàòè ëåæàëà ñêðàþ ïå÷³ ³
äèâèëàñÿ â ñòåëþ.
– Ìàìî! – êðèêíóâ Ìèêîëêà.
Àëå éîìó ëèøå çäàëîñÿ, ùî â³í êðèêíóâ. Â³í íå êðèêíóâ, ÿê òîãî
éîìó õîò³ëîñÿ, à ÿêîñü ïðîøåëåñò³â ñóõèì ÿçèêîì, áî ñëîâà íåíà÷å ï³ñêîì
ïåðåñèïàëèñÿ.
– Ìàìî, ÿ êóïèâ êîðîâó! Ä³ä Ðÿòóøíÿê ó ñàðàé ïîâ³â! Ïåðâ³íêîþ çâàòè.
Ìàòè çäðèãíóëàñÿ ³ ïîâ³ëüíî ïîâåðíóëà äî Ìèêîëêè ñâîº õâîðå
îáëè÷÷ÿ.
Â³ä ñò³íè âèï³ðíóëè ãîë³âêè Ìèêîë÷èíèõ áðàòà ³ ñåñòðè÷êè ³ â îäèí
ãîëîñ çàëåïåòàëè:
– Íàø Ìèêîëêà êîðîâó êóïèâ! Íàø Ìèêîëêà êîðîâó êóïèâ!
– ß ¿¿ ùå â÷îðà êóïèâ, àëå æ òè çíàºø, ìàìî, äîðîãà ÿêà, ³ ÷óí³
ðîçêëå¿ëèñÿ, à òóò ùå í³÷...
282
– Òàê òè ùî – ³ íî÷óâàâ ó ñòåïó?
– Íî÷óâàâ. Òðîõè áóâ çìåðç, àëå íà ðàíîê ñîíöå ç³éøëî, ³ òóò, áà÷ó,
ä³ä Ðÿòóøíÿê ³äå. ² ùå, ìàìî, äèâèñü, ï’ÿòäåñÿò òèñÿ÷ çàéâèõ ëèøèëîñÿ,
³ äèâèñü, ÿêîãî ÿ ùàâëþ íàðâàâ! Ó ÿðêó, ÿê äî íàñ îòî íà ïîëîâèí³ äîðîãè!
Ìè ç ä³äîì Ðÿòóøíÿêîì òåïåð áóäåìî êîðçèíàìè íîñèòè éîãî!
– À òè æ õî÷ ¿â ùî-íåáóäü?
– ¯â. Ùàâåëü ¿â. Ïåðâ³íêà ¿ëà. Òåïåð ìè áóäåìî êîðçèíàìè íîñèòè éîãî.
À ÿê ïðèéäå áàòüêî, òî é ç áàòüêîì! Ç ùàâëåì ìè æå íå ïðîïàäåìî!
– À ÿêà æ âîíà ç ñåáå? – òèõî ñïèòàëà â Ìèêîëè ìàòè.
– ×îðíåíüêà. Íà âåñü áàçàð âîíà îäíà òàêà ò³ëüêè ³ áóëà. ² ðîãà
â³íî÷êîì. Òðè ñòàêàíè íà äåíü äàº. ² íå á’ºòüñÿ.
Ìèêîëêà âèòðóñèâ íà ëåæàíêó ùàâåëü, âèêëàâ ãðîø³...
...Çàéøîâ ä³ä Ðÿòóøíÿê.
– Ç ìîëîêîì âàñ, Ìàð³º, ó âàø³é õàò³!
– Òàê ï³øëè çäî¿ìî! – ñïëèãíóâ Ìèêîëêà ç ëåæàíêè.
– Çäî¿ìî-òî, çäî¿ìî, à ÷èì ãîäóâàòè áóäåìî? ×èì æå, Ìàð³º, ìè
ãîäóâàòè áóäåìî?
– Òàê òðàâà æ ñêîðî áóäå, ä³äó! – âèãóêíóâ Ìèêîëêà.
– Äîêè äî ò³º¿ òðàâè – ùå íå îäèí ðàç ìîæíà áóäå íîãè âèòÿãíóòè,
– ñêàçàâ ä³ä ³ çíîâó çâåðíóâñÿ äî ìàòåð³: – Ó ìåíå, Ìàð³º, º òàêà äóìêà:
ïîêè íà ìî¿é õàò³ ëèøèëîñÿ ùå òðîõè ñòð³õè, òî íåõàé âîíà öþ ñòð³õó
ïîêè ùî ¿ñòü – âè êîëèñü â³ääàñòå.
– À ÷è æ áóäå âîíà òóþ ñòð³õó ¿ñòè? – çàïèòàëà ñòèõà ìàòè.
– Áóäå ¿ñòè, ùå é äÿêóâàòèìå. Ñîêèðîþ ïîñ³÷ó, òåïëîþ âîäîþ
ñêðîïëþ, – ùå é äÿêóâàòèìå, ÿê íà Âåëèêäåíü...
Ìèíàëè äí³, ³ Ïåðâ³íêà ç’¿ëà âñþ âóëèöþ çà ÿêèéñü òàì òèæäåíü,
÷åñíî â³ääàþ÷è ñâî¿ òðè ñòàêàíè ìîëîêà.
Õàòó ä³äà Ðÿòóøíÿêà Ïåðâ³íêà ç’¿ëà çà äâà äí³. Áî òî¿ õàòè íå áóëî
ùî ¿ñòè – ëèøå íà ïðè÷³ëêó âèñ³ëà æìåíÿ æèòíüî¿ ñîëîìè, ³ òî òàêî¿
ñòàðî¿, ùå ñòàð³øî¿ çà ä³äà.
¯¿ íàâ³òü íå õîò³ëè âæå é ìèø³.
Àëå ä³ä àêóðàòíî òó ñîëîìó ïîñ³ê, ïîëèâ òåïëîþ âîäîþ ³ ñêàçàâ
Ïåðâ³íö³:
– Äèâèñü, ùå é âèñ³âêàìè òðóøó! – Ä³ä âèñèïàâ ó òàçèê æìåíþ
âèñ³âîê. –¯æ íà çäîðîâ’ÿ. À ïàõíå ÿê, ñàì áè ¿â!
Ïåðâ³íêà ç çàäîâîëåííÿì ñõèëèëàñÿ íàä òàçèêîì, à ä³ä óçÿâ á³ëó
í³ìåöüêó àëþì³í³ºâó ë³òðîâó êðóæêó ³ çàõîäèâñÿ äî¿òè.
Ìèêîëêà ñ³â íàïðîòè Ïåðâ³íêè ³ ñëóõàâ ãîëîñ ìîëîêà.
Òàêèì ùàñëèâèì Ìèêîëêà ùå íå áóâ í³êîëè – òîíêå äçþðêîò³ííÿ
ìîëîêà ñïîâíÿëî éîãî äóøó íåáåñíîþ ìåëîä³ºþ.
Ç ïîðîãà ñàðàÿ Ñîáàêà, ³ òîé äèâèâñÿ íà Ìèêîëêó òàêèìè ðàä³ñíèìè
î÷èìà, ùî íå ì³ã âòåðï³òè: âñòàâ ³ ïî÷àâ ãàíÿòè ÷îãîñü ïî ïîäâ³ð’þ.
– Ä³äó, áóäó ÿ ö³º¿ íî÷³ òà íî÷óâàòè á³ëÿ Ïåðâ³íêè. Áî òî¿ íî÷³ ââåñü
÷àñ ùîñü õîäèëî òà ãóïàëî êîëî ñàðàÿ. ß âæå íàñëóõâ-íàñëóõâ, à âîíî
õîäèòü òà ãóïàº! À çàìîê æå ó íàñ í³êóäèøí³é!
– À Ñîáàêà!
– À õòî éîãî çíàº, äå â³í áóâ. Äåñü, âèäíî, õîäèâ ïî çàéö³â, ìàáóòü.
Òðåáà æ ³ éîìó ÷èìîñü òà õàð÷óâàòèñÿ... Ä³äó... ÿ ï³øîâ ó ñòåï. Ïîøóêàþ
ìèøà÷³ êóïêè.
283
– Òè äóìàºø, ìèø³ òåáå æäóòü? Òà ïî¿ëè âîíè çà çèìó âñå, ÷èì
çàïàñëèñÿ.
– Ïî¿ëè? À ìîæå, é íå ïî¿ëè... Ï³äó òóäè, çà Ðîçêîïàíó Ìîãèëó, äå
òîð³ê ïðîñî áóëî.
– ²äè, ò³ëüêè íà ì³í³ íå ï³ä³ðâèñü.
– Íå ï³ä³ðâóñü! – Ìèêîëêà âçÿâ ì³øå÷îê ³ ïîêëèêàâ Ñîáàêó...
Ïîðîæíº çàïóùåíå ïîëå ñóìíî ëåæàëî áåç í³÷îãî, – í³ ñîíÿøíèê, í³
êîëîñîê íå õâèëþâàëè éîãî â óñ³ ðîêè â³éíè. Ïîñ³ÿâ òóò, ïðàâäà, õîòü
òðîõè ïðîñà, ³ òå ìèø³ ç’¿ëè.
Ìèêîëêà ðîçãîðíóâ ìèøà÷ó êóïó, äðóãó. Êóïè áóëè ïîðîæí³, çà çèìó
ìèø³ ïåðåòðóáèëè âñ³ ñâî¿ çàïàñè ³ çàðàç æèâèëèñü, ÿê ìîãëè, êîð³ííÿì,
ëèñòî÷êàìè òîð³øíüî¿ òðàâè, ñòåáëàìè.
Â îäí³é êóï³ Ìèêîëêà çíàéøîâ òðîõè ìàãàðó1...
Äîäîìó ïðèéøëè íàäâå÷³ð. Íà ïîäâ³ð’¿, á³ëÿ êðèíèö³ áóëî òèõî.
Ìèêîëêà çàéøîâ ó ñ³íè, ïîñòàâèâ ì³øå÷êà ç ìàãàðîì ³ çàéøîâ äî õàòè.
– Ìàìî, öå ÿ. ß ìàãàðó ç ïîëÿ ïðèí³ñ! Çàâòðà ïðîìèþ éîãî âîäîþ,
ï³äñóøó, ïîòîâ÷ó â ñòóï³ – îñü âàì ³ êàøà!
– Äîáðå, – òèõî ïðîêàçàëà ìàòè. – Òàì ä³ä Ðÿòóøíÿê êàðòîïë³ ïðèí³ñ.
Òî òè çâàðè...
Ùîðàíêó Ìèêîëêà âèá³ãàâ ó ñàäîê ïîäèâèòèñü, ÿê òàì ðîñòå òðàâà.
Òðàâà ðîñòè íå ïîñï³øàëà, áî îäèí äåíü ïîïóñêàëî íà òåïëî, à äðóãîãî
äíÿ ìîðîç õàïàâ çóáàìè êàëþæ³ ³ çåìëþ ³ òàê òðèìàâ ¿õ, äîêè ì³ã...
Ãîðîä êîïàòè áóëî ùå ðàíî, àëå Ìèêîëêà íàòî÷èâ ðàøï³ëåì ëîïàòó,
íàáèâ íà ãðàáë³ íîâîãî äåðæàêà ç àêàö³¿ òà é ï³øîâ çãð³áàòè ï³ä ÿáëóíÿìè
òîð³øíå ëèñòÿ. Ï³ä ëèñòÿì á³ëåíüêèìè ãóáêàìè äèõàëà òðàâà ³ ð³çíîá³÷
ðîçá³ãàëèñÿ ìèøà÷³ îêîï÷èêè...
Ãëÿäü – Ñîáàöþðà éäå â³ä ñòåïó ñàäîì äîäîìó. Àëå éäå ãîëîâîþ íå
âïåðåä, à íàçàä, çàäîì ³äå ³ ùîñü òÿãíå çóáàìè, òÿãíå, àæ ñòîãíå.
– Òè ùî? Äå öå òè áóâ? Ùî öå òè öóïèø?
Ñîáàêà â³äðàçó æ ïîêèíóâ ñâ³é òÿãàð, áàõíóâ îá çåìëþ õâîñòîì ³ ñ³â
ïåðåä Ìèêîëêîþ, ÿê ñâÿòèé.
Ìèêîëêà ï³ä³éøîâ áëèæ÷å ³ ïîáà÷èâ ãðóáåçíèé ñóâ³é ÷îðíîãî ñóêíà.
Ñóêíî íà÷³ïëÿëî íà ñåáå ðåï’ÿõ³â òà áîëîòà ³ âèäàâàëîñÿ ÿêèìîñü ìîãóòí³ì
çâ³ðîì áåç ãîëîâè.
– Äå òè éîãî âçÿâ? Îòàì ó ÿðó ³ç ìàøèíè ïîöóïèâ? Òàê òàì æå æ
ì³íè, ñîáà÷à òâîÿ äóøà! À ÿêáè ï³ä³ðâàâñÿ? Îõ, äàì æå ÿ òîá³ ëóïêè
öèìè ãðàáëÿìè, ùîá çíàâ!
Ñîáàêà ïîõèëèâ ãîëîâó ³, âòîìëåíî õåêàþ÷è, ò³ëüêè òå é ðîáèâ, ùî
ìîâ÷àâ...
Ðàïòîì Ñîáàêà ï³äíÿâ ãîëîâó, ïîòÿãíóâ ïîâ³òðÿ, òèõî çàñê³ìëèâ,
çàâèùàâ ³ ç óñ³õ ñâî¿õ ÷îòèðüîõ í³ã êèíóâñÿ ñàäîì äî õàòè, â³ä õàòè ÷åðåç
ïîäâ³ð’ÿ íà âèã³í.
Âèãîíîì, ùå äàëåêî â³ä õàòè, éøîâ ÿêèéñü ÷îëîâ³ê... Òî éøîâ
Ìèêîë÷èí òàòî... ² õî÷à Ñîáàêà í³êîëè é íå áà÷èâ Ìèêîë÷èíîãî òàòà,
àëå ðàïòîì â³í îãîëîñèâ ³ ìàì³, ³ Ìèêîëö³, ³ âñ³ì ó ñåë³, ùî éäå ãîñïîäàð
ç â³éíè, òà ùå é á³ëîãî êîíèêà âåäå çà ñîáîþ, ùîá îðàòü! Ñîáàêà âèñêî÷èâ
íàçóñòð³÷ Ìèêîë÷èíîìó òàòîâ³, Ìèêîëêà çà Ñîáàêîþ, êîíèê çëÿêàâñÿ,
1
Ìàãð – ð³çíîâèä ïðîñà.
284
à Ñîáàêà óæå áóâ íà òàòîâèõ ìåäàëÿõ ³ ãîëîñíî ïëàêàâ òàòîâ³ â ïîðàíåíå
îáëè÷÷ÿ.
Âèá³ãëà ìàòè, ãîðîäîì êóëüãàâ ä³ä Ðÿòóøíÿê, çäàëÿ ùîñü êðè÷àâ ³
ñîá³ ïëàêàâ, ïëàêàëè é á³ãëè æ³íêè, äî ÿêèõ ùå íå ïðèéøëè ÷îëîâ³êè,
à Ñîáàêà âæå ïîâç íà æèâîò³ ïîïåðåäó òàòà äî ìàìè ³ ìîëîòèâ õâîñòîì
ïî çåìë³, ÿê ö³ïîì.
² êîëè òàòî âçÿâ íà ðóêè Ìèêîë÷èíîãî áðàòèêà ³ ñåñòðè÷êó, ïðèãîðíóâ
äî ñåáå Ìèêîëêó, ³ êîëè ìàòè ïðèòóëèëàñü äî òàòîâî¿ ñïèíè, Ñîáàêà ë³ã
³ ïî÷àâ ðîçãëÿäàòè ñâî¿ çàëüîïàí³, â ðåï’ÿõàõ ëàïè...
À êð³çü â³ä÷èíåí³ äâåð³ ñàðàÿ äèâèëàñÿ Ïåðâ³íêà. Ïî ¿¿ ÷îðíåíüêîìó
îáëè÷÷þ ç òåìíî-ãîëóáîãî, ÿê ñëèâà, îêà òåæ êîòèëàñü òåìíî-ãîëóáà, ÿê
ñëèâà, ñëüîçà.
– Ñèíî÷êó, ïðèâ’ÿæè êîíÿ... Íó, ùî òàì, äÿäüêó? – ÿêîñü äóæå òèõî
ñïèòàâ Ìèêîë÷èí òàòî ä³äà Ðÿòóøíÿêà. Ñïèòàâ òàê, íåíà÷å äëÿ íüîãî
íå áóëî í³ â³éíè, í³ îáãîð³ëîãî ñí³ãó, í³ íàï³âçðóéíîâàíî¿ õàòè...
– Ëîïàòà äå? – êðèêíóâ çàñëüîçåíèé ä³ä ³ ïîá³ã äî Ïåðâ³íêè â ñàðàé
ïî ëîïàòó...
Ìèêîë÷èí òàòî ç ëîïàòîþ ³ ä³ä Ðÿòóøíÿê ³ç êèðêîþ âèéøëè ³ç ñàðàÿ
³ ñàäîì, ñòóðáîâàí³ ÷èìîñü âêðàé, íå êàæó÷è í³êîìó í³ ñëîâà, øâèäêî
ï³øëè ïîâç êëàäîâèùå â ñòåï... ïðîñòî íà Ðîçêîïàíó Ìîãèëó. Éøëè
âîíè, íå ðîçìîâëÿþ÷è ì³æ ñîáîþ, áàòüêî ÿêîñü àæ ïîòåìí³â ç ëèöÿ. à
ä³ä Ðÿòóøíÿê ùå âàæ÷å ñòàâ ïðèïàäàòè íà íîãó.
Á³ëÿ Ìîãèëè ä³ä çóïèíèâñÿ, âèòåð øàïêîþ ëîáà ³ çàêàøëÿâñÿ. Áàòüêî
òåæ ïðèñòîÿâ, ðîçäèâëÿþ÷èñü íà ï³äí³ææÿ Ìîãèëè.
– Íåíà÷å íå áóëî í³êîãî, äÿäüêó?
– Ðó÷àþñü, ùî íå áóëî. ß, Ìàêñèìå Ìèêîëàéîâè÷ó, âñ³ ö³ ðîêè íå
çâîäèâ ç íå¿ îêà, ÿê âè é âåë³ëè. Îäèí ðàç, ïðàâäà, ò³º¿ çèìè íî÷óâàâ
á³ëÿ íå¿ ï³ä ãðóøêîþ òàíêàìè í³ìåöü, àëå íà âåðõ íå âèëàçèâ – áóëî
õîëîäíî, ñí³ã, â³òåð.
– À ùî, ÿê âîíî çàäèõíóëîñü? – çíîâó òèõî ñïèòàâ Ìèêîë÷èí òàòî...
Íó äîáðå... Ï³øëè... Äàéòå, äÿäüêó, ðóêó, áî ñëèçüêî.
Ä³ä Ðÿòóøíÿê ïîäàâ ðóêó, ³ Ìèêîë÷èí áàòüêî ïîâ³â ä³äà íà Ìîãèëó
çà ðóêó. Âåðõ Ìîãèëè áóâ ââåñü ÷èñòî ðîçêîïàíèé, çíåñåíèé êèìîñü
äàâíî, ùî íà òîìó âåðñ³ áóëà àæ íà÷å ÿìà ó ãëóáèíó ìîãèëó.
Ðîñëè òàì áóäÿêè ³ ùå ÿê³ñü áóð’ÿíè, âèù³ çà Ìèêîëêó. Áàòüêî çà÷àâ
ëîïàòîþ âèðóáóâàòè ï³ä êîð³íü áóäÿêè, à ä³ä Ðÿòóøíÿê âèðèâàòè ëîáîäó,
áëåêîòó òà ð³çíèé íåïîòð³á.
Ìèêîëêà é ñîá³ óõîïèâñÿ çà ëîáîäó á³ëÿ ä³äà...
Ä³ä çàõîäèâñÿ êèðêîþ äîâáàòè çåìëþ íà ñâîºìó ì³ñö³...
– Äÿäüêó! ²ä³òü ñþäè! – ãóêíóâ Ìèêîë÷èí áàòüêî. – ²ä³òü ñþäè,
ïîìîæ³òü!
Ä³ä Ðÿòóøíÿê ñïóñòèâñÿ â ÿìó äî áàòüêà, ùîñü äîâãî âîíè êðåêòàëè,
àæ ïîêè íà ðóêàõ íå ï³äíÿëè íàä ñîáîþ ïëóãà. Âîíè ïîêëàëè éîãî íà
çðóáàíå áóäÿ÷èííÿ, à ÷åðåç õâèëèíó ïîðó÷ ç íèì ïîêëàëè ùå îäíîãî.
Ïîò³ì ³ç ÿìè ðàçîì ³ç çåìëåþ ïîëåò³ëà ïð³ëà ñîëîìà. Áàòüêî ïåðåñòàâ
êîïàòè, ñòàâ íà êîë³íà ³ çà÷àâ ðîçãð³áàòè ñîëîìó ðóêàìè, çàíóðþþ÷è ¿õ
óñå ãëèáøå ³ ãëèáøå, ³ ðàïòîì çàòèõ, í³áè ïåðåñòàâ äèõàòè, í³áè â³í òàì
ùîñü çëîâèâ ï³ä ñîëîìîþ äóæå äîðîãå é âàæëèâå.
285
Ó ä³äà Ðÿòóøíÿêà â³ä õâèëþâàííÿ äð³áíî òðåìò³ëè âóñà. Áàòüêî
âèïðîñòàâñÿ ³ ï³äí³ñ äî î÷åé ïðèãîðùó ïøåíèö³. Ðîçäèâèâñÿ, ïîíþõàâ,
äàâ ïîíþõàòè ä³äîâ³, à ä³ä ùå é óçÿâ çåðíèíó íà çóá – ³ âîíè îáíÿëèñÿ:
Ìèêîë÷èí òàòî ³ç ä³äîì Ðÿòóøíÿêîì...
– ²ä³òü, ä³äó, â ñåëî òà êëè÷òå âñ³õ, õàé áåðóòü, ó êîãî ùî º: â³äðà,
ì³øêè, âñå ùî º! Ïîøë³òü êîãî-íåáóäü äî øêîëè, ùîá ï³äìåëè êëàñè.
Áóäåìî çñèïàòè òàì.
– Á³æó! – ÷îìóñü ðàïòîì äóæå ãîëîñíî, íà âåñü ñòåï êðèêíóâ ä³ä
Ðÿòóøíÿê ³ , ÿê ìîëîäèé, ïîá³ã äî ñåëà.
– À òè, ñèíêó, ïîâ³äòÿãóé áóäÿêè, ò³ëüêè íå ïîêîëèñü, íà êóïó, òà
í òîá³ ñ³ðíèêè òà ïîïàëè ¿õ. À ÿ áóäó êîïàòè!..
Ñê³ëüêè ïðîæèâ Ìèêîëêà íà ñâ³ò³, àëå òàêîãî ùå íå áà÷èâ! Â³ä ñåëà
äî Ðîçêîïàíî¿ Ìîãèëè ³ â³ä Ðîçêîïàíî¿ Ìîãèëè äî ñåëà çàñíîâèãàëè ëþäè.
Ó ì³øêàõ, â òîðáèíàõ, íà êîðîìèñëàõ ó â³äðàõ, â ä³æêàõ íà òà÷êàõ ëþäè
íîñèëè ³ âåçëè êîëãîñïíó ïøåíèöþ, ÿêó áàòüêî çàêîïàâ ³ç ä³äîì
Ðÿòóøíÿêîì íà ïî÷àòêó â³éíè òàºìíî â³ä óñ³õ.
Íîñèëè äî ê³íöÿ äíÿ ³ íîñèëè âñþ í³÷. Á³ëèé ì³ñÿöü ñâ³òèâ ç óñ³º¿
ñèëè, ³ Ìèêîëêà äëÿ ñåáå ïîì³òèâ: ³ùå äî â÷îðà óñ³ ò³òêè ç ¿õíüîãî êóòêà
áóëè ìîâ÷àçí³, ïå÷àëüí³, çãîðáëåí³. Àëå äîñèòü ¿ì áóëî ïî÷óòè, ïîáà÷èòè
³ çàíñèòè ïøåíèöþ, ÿê äå âçÿëèñÿ ó íèõ ñèëè ³ íîãè: çàá³ãàëè, çàãîâî-
ðèëè, çàñì³ÿëèñÿ ä³â÷àòêà, çäàâàëîñÿ íàâ³òü, ùî é ãîðå ïîâåñåë³øàëî íà
îáëè÷÷ÿõ óä³â.
Ðîçâèäíÿëîñÿ. Â³ä Ðîçêîïàíî¿ Ìîãèëè éøëà âàëêà æ³íîê ç îñòàíí³ì
óæå çåðíîì, ÿê â³ä ÿðó âèêîòèëàñü äîâæåëåçíà êîëîíà íàøèõ òàíê³â.
Ãí³âíî òà íåòåðïëÿ÷å âîíè ãóðêîò³ëè íà çàõ³ä, ³ ñ³ð³ â³ä áîëîòà
«áîáèêè» ìåòóøèëèñÿ á³ëÿ íèõ, ÿê ñ³ð³ æóêè.
Îäèí ç òàêèõ «áîáèê³â» ðàïòîâî ðîçâåðíóâ ³ ïîêîòèâ äî ïåðåëÿêàíèõ
æ³íîê ³ç ïøåíèöåþ íà ïëå÷àõ.
Ç «áîáèêà» âèïëèãíóâ ìîëîäèé ëåéòåíàíò ç öèãàðêîþ çà âóõîì.
– Õòî òàê³ ³ ÷îìó âè òóò?
Æ³íêè âòîìëåíî çíÿëè ç ïëå÷åé òîðáè ³ ì³øêè ³ ìîâ÷êè ïåðåäè-
õóâàëè.
Ëåéòåíàíò ïîêîïèðñàâñÿ â îäíîìó ì³øêó, â äðóãîìó, âçÿâ æìåíþ
çåðíà ³ ñïàëåí³â:
– Äå âçÿëè?
Æ³íêè êë³ïàëè íà ëåéòåíàíòà í³ â òèõ í³ â ñèõ.
Äîáðå, ùî ï³ä³éøîâ Ìèêîë÷èí òàòî ç ä³äîì Ðÿòóøíÿêîì. Ñêèíóâøè
íà çåìëþ ïëóãà, Ìèêîë÷èí òàòî ï³ä³éøîâ äî ëåéòåíàíòà.
Ëåéòåíàíò, çàáà÷èâøè ìíîæåñòâî îðäåí³â òà ìåäàëåé íà áàòüêîâèõ
ãðóäÿõ, â³äðàçó æ ïðèñìèðí³â.
À òóò ï³ä’¿õàâ ùå îäèí «áîáèê», ³ ç íüîãî âèéøîâ ñïðàâæí³é ãåíåðàë.
Ìèêîëêà àæ óïð³â â³ä çäèâóâàííÿ, áî í³êîëè ùå íå áà÷èâ æèâèõ
ãåíåðàë³â.
Ãåíåðàë ñêàçàâ:
– Äîáðîãî çäîðîâ’ÿ, ëþäè äîáð³!
– Çäðàñòóéòå, – ñêàçàëè æ³íêè, à ëåéòåíàíò óçÿâ ï³ä êîçèðîê. Áàòüêî
íå âçÿâ, áî áóâ áåç øàïêè, ³ ñòðóíêî ÷îìóñü íå ñòàâ, à ï³ä³éøîâ äî ãåíåðàëà
ÿêîñü ïî-äîìàøíüîìó, íå ïî-âîºííîìó:
– Ïøåíèöþ íåñåìî, îí ³ç ò³º¿ Ìîãèëè. ß – ãîëîâà êîëãîñïó.
286
– Äóæå ïðèºìíî... – ì’ÿêî ñêàçàâ ãåíåðàë ³ ïîäàâ òàòîâ³ ðóêó.
– Ó ñîðîê ïåðøîìó çàêîïàâ, êîëè â³äñòóïàëè, äóìàâ, ïðîïàäå, – íå
ïðîïàëî!
– Íå çàäèõíóëîñü?
– Óÿâ³òü ñîá³ – í³! Òàê ùî áóäåìî ñ³ÿòè..
Ãåíåðàë íàáðàâ ïðèãîðùó ïøåíèö³, äîâãî íà íå¿ äèâèâñÿ, ãëÿíóâ íà
áàòüêà, íà æ³íîê, îãëÿíóâñÿ íà òàíêè, íà íåáî ç ë³òàêàìè, îáåðåæíî
âèñèïàâ çåðíî ÷îìóñü ñîá³ ó êèøåíþ...
– Áîíäàðåíêî! – ãóêíóâ ãåíåðàë êàï³òàíà. – Ëèøè... â öüîìó ñåë³
ïàðó áî÷îê ïàëüíîãî... Á³ëüøèì... íå çìîæó âàì äîïîìîãòè. Ùàñòè âàì!
Ãåíåðàë âçÿâ – áàòüêîâ³, ä³äîâ³, æ³íêàì – ï³ä êîçèðîê, ñ³â ó ìàøèíó
³ ïî¿õàâ...
Íå âñòèãëè äåðåâ’ÿíèìè ëîïàòàìè ïåðåãîðíóòè ïøåíèöþ â øêîë³,
ÿê íà âèãîí³ ñ³â ë³òàê ç ÷åðâîíîþ ç³ðêîþ íà áîö³.
– Îé, – îéêíóâ ä³ä Ðÿòóøíÿê ³ âèá³ã ç³ øêîëè.
Ä³ä íà÷å çíàâ. À çíàâ – áî ç ë³òàêà çëàçèâ éîãî ñèí Ïåòðî.
Ïåòðî êèíóâñÿ á³ãòè äî õàòè, àëå ä³ä çàãóêàâ äî íüîãî â³ä øêîëè, ç
äåðåâ’ÿíîþ ëîïàòîþ â ðóö³:
– Ïåòðå, ÿ îñüäå÷êè, òóò, ó øêîë³, çåðíî ïåðåãîðòàþ! – ³ âäàðèâ ñåáå
ðóêàìè îá ïîëè, òà òàê ³ ñòàâ, ³ ñàì íå çì³ã âæå á³ãòè äî Ïåòðà.
– Òàòó! – êðèêíóâ Ïåòðî äî ñâîãî òàòêà – ä³äà Ðÿòóøíÿêà – ³ â
õðîìîâèõ ÷îáîòÿõ ïîâç Ìèêîëêó ³ æ³íîê ïðîòóïîò³â äî ñâîãî áàòüêà òà
îá³éíÿâ éîãî.
– Çäðàñòóéòå, òàòó! ß – íà äâà äí³! Â³äïóñòêó äàëè!
– Çäðàñòóéòå! – ñêàçàâ Ïåòðî ëþäÿì ³ ïåðåñòàâ ñì³ÿòèñÿ òà ðàä³òè. –
Çäðàñòóéòå...
Ìèêîëêà àæ ïðèñ³â: íà ãðóäÿõ ó Ïåòðà áëèùàëà «Çîëîòà ç³ðêà» Ãåðîÿ,
õî÷à ïîãîí³â íà ïëå÷àõ ó íüîãî é íå áóëî!
Ä³ä Ðÿòóøíÿê, çàáà÷èâøè öþ ç³ðêó, ÿêîñü çí³ÿêîâ³â, îãëÿíóâñÿ íà
ëþäåé, à ïîò³ì òèõî ñàì ïðèõèëèâñÿ äî íå¿ ãîëîâîþ ³ – çíîâó
çàïëàêàâ...
– Ìàêñèìå Ìèêîëàéîâè÷ó, – çàñâ³òèâñÿ Ïåòðî äî Ìèêîë÷èíîãî òàòà,–
äàâíî?
– Ó÷îðà. Çäðàñòóé.
– À ÿ ëå÷ó òà äóìàþ...
– Íàäîâãî?
– Íà äâà äí³!... Òàòó, íå ïëà÷òå...
– À îöå â òåáå ùî? – ïàëüöåì äîòîðêíóâñÿ ä³ä Ðÿòóøíÿê äî Ïåòðîâî¿
çîëîòî¿ ìåäàë³.
– ßê – ùî? Äèâ³òüñÿ, òàòó.
– Áà÷ó... À îí Ìèêîëà Ïåðâ³íêó êóïèâ íà áàçàð³... Òðè ñòàêàíè íà äåíü
äàº, – ïîõâàëèâñÿ ä³ä Ðÿòóøíÿê. – À ÿ âæå äóìàâ, äå òàì òè º ³ ùî...
– Âîþºìî, òàòó! Íå æóð³òüñÿ!
...Ìèêîë÷èí áàòüêî ñêàçàâ Ïåòðîâ³:
– Ïåòðå, í³ òðàêòîðà, í³ êîíåé. Ëîïàòîþ ñòåïó íå íàêîïàºø. Ìàºìî
ñ³ì ïëóã³â.
– Çàïðÿæåì?
– À òè ÿê äóìàºø?
287
– Äóìàþ, ùî çàïðÿæåì.
Ñåìåðî ïëóã³â, çàïðÿæåíèõ â ... Ïåòð³â ë³òàê, ñòîÿëè íà áåðåçíåâîìó,
äàâíî íå îðàíîìó ïîë³. Äàë³ ñòîÿëè æ³íêè, ³ ðóêè ¿õí³ áóëè â òîðáèíàõ,
ó çåðí³.
Äÿäüêî Ïåòðî çàâ³â ë³òàê. Ë³òàê çàâ³âñÿ. Ïîõèòíóâñÿ òðîõè ìîòîðîì,
àëå çàâ³âñÿ íà î÷àõ Ìèêîë÷èíîãî òàòà ³ âñ³õ ëþäåé.
Éîãî êîëåñà â³äðàçó æ íàìàöàëè çåìëþ ³ ï³øëè ïî í³é, à çà íèìè
ï³øëè é ïëóãè.
Çà ïëóãàìè éøëè ñòàð³ ÷îëîâ³êè, ¿õí³ ðóêè íà ÷åï³ãàõ áóëè òâåðä³,
ìîâ êàì³ííÿ.
Ë³òàê îðàâ çåìëþ ïëóãàìè, à çà íèìè íà ñâ³æó ð³ëëþ íàêèíóëèñÿ
æ³íêè, ùîá çàñ³âàòè.
Âîíè ñ³ÿëè ç ðóê ëåãêî ³ ðàä³ñíî, íàâ³òü óäîâè.
Ìèêîë÷èí òàòî éøîâ çà ïëóãàìè, ³ ÷îðíà çåìëÿ ÷îðíîþ õâèëåþ
õëþïàëà éîìó íà ÷îáîòè.
Ïåòðî, âåñü ÷àñ îãëÿäàþ÷èñü íà ïëóãè òà íà ñ³âà÷³â, â³â ë³òàê, ÿê í³
â æîäí³é áèòâ³, í³ â æîäíîìó áîþ: â³í àæ ñï³òí³â ³ íå áà÷èâ áè öüîãî
ïîòó, ÿêáè íå çàïàäàâ öåé éîãî ï³ò íà «Çîëîòó ç³ðêó» Ãåðîÿ ìàëèìè
êðàïëèíàìè.
À ïîçàä óñ³õ – çà ë³òàêîì, ïëóãàìè, ñ³âà÷àìè – áð³â Ìèêîëêà ç
Ïåðâ³íêîþ.
Çàïðÿæåíà â áîðîíó, âîíà éøëà ïîðó÷ ç íèì íà íàëèãà÷³... ³ ð³æêè
â íå¿ áóëè â³íî÷êîì.
• Ïðî ÿê³ ÷àñè ðîçïîâ³äàºòüñÿ ó òâîð³ «Ïåðâ³íêà»? Ùî íîâîãî äëÿ ñåáå
âè ä³çíàëèñÿ ç íüîãî?
• ×îìó, íà âàøó äóìêó, Ìàð³ÿ íå ïîáîÿëàñÿ äîðó÷èòè êóï³âëþ êîðîâè
Ìèêîëö³? ßê öå õàðàêòåðèçóº õëîï÷èêà?
• Îïèø³òü óñíî äîðîãó, ÿêîþ âíî÷³ ïîâåðòàâñÿ Ìèêîëêà ç áàçàðó.
Óÿâ³òü, ùî âè éäåòå íåþ ñàì³. ßê³ ïî÷óòòÿ âè ïåðåæèëè á?
• Ïðî ÿê³ ðèñè âäà÷³ Ìèêîëêè ñâ³ä÷èòü òå, ùî â³í âíî÷³ øóêàº ï³ä
ñòðàøíèì «òèãðîì» òðàâó äëÿ êîðîâè.
• Ïðî÷èòàéòå çà ä³éîâèìè îñîáàìè îäèí ³ç ä³àëîã³â ì³æ Ìèêîëêîþ
òà ä³äîì Ðÿòóøíÿêîì. Ùî âè ìîæåòå ñêàçàòè ïðî âçàºìèíè öèõ
ïåðñîíàæ³â?
• Ùî ïåðåæèëà ³ ïåðåäóìàëà Ìàð³ÿ, ÷åêàþ÷è ñèíà ç áàçàðó? ×îìó ä³ä
Ðÿòóøíÿê ï³øîâ éîãî çóñòð³÷àòè?
• ×èì ìîæíà ïîÿñíèòè, ùî Ñîáàêà âï³çíàâ ãîñïîäàðÿ, ÿêîãî í³êîëè íå
áà÷èâ?
• ßêà äóìêà òóðáóâàëà Ìàêñèìà Ìèêîëàéîâè÷à òà ä³äà Ðÿòóøíÿêà? Äî
ÿêèõ ä³é âîíà ¿õ ñïîíóêàëà?
• ×èì âè ïîÿñíèòå çì³íó â íàñòðîÿõ ñåëÿí?
• Ó ÷îìó ïîëÿãàëà äîïîìîãà Ìèêîëêè õâîð³é ìàì³?
• Â óðèâêó â³ä ñë³â: «Ìèêîëêà àæ ïðèñ³â...» – äî ñë³â: «– Ó÷îðà. Çäðàñòóé»
âèä³ë³òü ñëîâà, ùî îçíà÷àþòü æåñòè, ³ íà îñíîâ³ ¿õ âèçíà÷òå, ÿê³
ïî÷óòòÿ ïåðåæèâàþòü ïåðñîíàæ³.
• Ðîçêàæ³òü, ÿê âè óÿâëÿºòå îðàíêó çà äîïîìîãîþ ë³òàêà (óñíå ìàëþâàííÿ).
• Äàéòå ñòèñëó õàðàêòåðèñòèêó Ìèêîëêè, éîãî áàòüêà òà ä³äà Ðÿòóøíÿêà.
288
ÄÌÈÒÐÎ
ÂÀÑÈËÜÎÂÈ×
ÏÀÂËÈ×ÊÎ
(1929)
Íàðîäèâñÿ Äìèòðî Âàñèëüîâè÷ Ïàâëè÷êî 28 âåðåñíÿ 1929 ðîêó â ñåë³ Ñòîï÷àòîâ³

ßáëóí³âñüêîãî ðàéîíó íà ²âàíî-Ôðàíê³âùèí³ â ñåëÿíñüê³é ñ³ì’¿. Áàòüêî – Âàñèëü
Ïàâëè÷êî – ë³ñîðóá ³ êàìåíîòåñ. Ìàòè õî÷ ³ áóëà íåãðàìîòíîþ, ñàìà ñêëàäàëà
ï³ñí³. Ùîá íàâ÷èòèñÿ ÷èòàòè ³ ïèñàòè, ìàëèé Äìèòðî õîäèâ çà ÷îòèðè ê³ëîìåòðè
äî ì³ñòå÷êà ßáëóí³â ó ïî÷àòêîâó ïîëüñüêó øêîëó. Ïîò³ì çàê³í÷èâ Êîëîìèéñüêó
ñåðåäíþ øêîëó. Â ðîêè íàâ÷àííÿ â÷èòåë³ êàðàëè Äìèòðèêà çà òå, ùî ðîçìîâëÿâ
ð³äíîþ ìîâîþ: áèëè ë³í³éêîþ ïî äîëîíÿõ, ñòàâèëè ãîëèìè êîë³íàìè íà êîëþ÷ó
ãàëüêó. Àëå íåçâàæàþ÷è í³ íà ùî, õëîï÷èê â÷èâñÿ äóæå äîáðå.
Âëàñí³ â³ðø³ ìàéáóòí³é ïîåò ïî÷àâ ñêëàäàòè ùå â ðàííüîìó äèòèíñòâ³. Ïåðøà
çá³ðêà Ïàâëè÷êà ï³ä íàçâîþ «Ëþáîâ ³ íåíàâèñòü» âèéøëà ó 1953 ðîö³.
Ïðîòÿãîì ñîðîêà ðîê³â ë³òåðàòóðíî¿ ä³ÿëüíîñò³ ïîåòà ó ñâ³ò âèéøëî á³ëüøå
ï³âòîðà äåñÿòêà ïîåòè÷íèõ çá³ðîê. Äìèòðî Ïàâëè÷êî – àâòîð êíèã äëÿ ä³òåé:
«Çîëîòîðîãèé îëåíü», «Äÿäüêî äîù», «Äå íàéêðàùå ì³ñöå íà çåìë³?». Áàãàòî
â³ðø³â ìèòöÿ ïîêëàäåíî íà ìóçèêó. Ö³ òâîðè óæå ñòàëè íàðîäíèìè: «Äâà
êîëüîðè», «Ëåëå÷åíüêè», «Âïàëè ðîñè íà ïîêîñè». Â³äîìèé ïîåò ³ ÿê ïåðåêëà-
äà÷ òâîð÷îñò³ Øåêñï³ðà, Õîñå Ìàðò³.
Äìèòðî Ïàâëè÷êî – ëàóðåàò Íàö³îíàëüíî¿ ïðåì³¿ ³ìåí³ Ò.Ã. Øåâ÷åíêà,
ïðåì³é ³ìåí³ Ìèêîëè Îñòðîâñüêîãî òà Ìàêñèìà Ðèëüñüêîãî.
ÄÎÁÐÈÉ ÄÅÍÜ
Õòî á íå éøîâ ³ õòî á íå ¿õàâ
Ïî äîðîãàõ êðåìåíèñòèõ
×åðåç ïðèêàðïàòñüê³ ñåëà,–
Âñ³õ â³òàþòü ñëîâîì òóò.
Âàì ïîêëîíèòüñÿ äèòèíà,
² ä³äóñü ñèâîãîëîâèé
Ñêèíå øàïêó ïåðåä âàìè –
×è çíàéîì³ âè, ÷è í³.
Îñü ìåíå ñòð³÷àº æ³íêà –
Ñèâ³, ÿê ïîâ³ñìî1, êîñè
Ç-ï³ä õóñòèíè âèãëÿäàþòü,–
Êàæå «ñëàâà Éñó» ìåí³.
Íå äèâóþñü – ÿ òàê ñàìî
òåæ â³òàâ óñ³õ ïðîõîæèõ.
Ïåðøèé ðàç â ï’ÿòíàäöÿòü ðîê³â
Ëþäÿì «äîáðèé äåíü» ñêàçàâ.
1
Ïîâñìî, êæ³ëü – çâ’ÿçêà ÷åñàíîãî ëüîíó àáî êîíîïåëü, ïðèãîòîâëåíèõ äëÿ
ïðÿä³ííÿ.
289
Ó êåïòàðèêàõ á³ëåíüêèõ
Øêîëÿð³ ³äóòü ç³ øêîëè,
Ä³òè éäóòü ìåí³ íàçóñòð³÷,
Êàæóòü “äîáðèé äåíü” ìåí³.
Íå äèâóþñü ÿ, ðàä³þ,
Ñëüîçè ðàäîñò³ âòèðàþ.
– Äîáðèé äåíü, ì³é ð³äíèé êðàþ,
Âîëüíèé, äîáðèé äåíü òîá³!
• ßêèé ñòàðîäàâí³é çâè÷àé â óêðà¿íñüêèõ ñåëàõ ñâ³ä÷èòü ïðî
äîáðîçè÷ëèâå ñòàâëåííÿ ëþäèíè äî ëþäèíè? Âèðàçíî ïðî÷èòàéòå
ðÿäêè, â ÿêèõ ïðî öå ìîâèòüñÿ.
• Ùî äî ñë³ç çâîðóøèëî ïîåòà? Äî êîãî â³í â³òàºòüñÿ? Ïðî÷èòàéòå
â³äïîâ³äíó ñòðîôó.
• Ó ÷îìó ïðîÿâëÿºòüñÿ ïîâàãà ëþäèíè äî ëþäèíè?
• Â³ðø «Äîáðèé äåíü» ðèìîâàíèé ÷è á³ëèé? Îáμðóíòóéòå ñâîº
òâåðäæåííÿ.
• Ïîäóìàéòå ³ ñêàæ³òü, ÿêèé çâè÷àé âòðà÷åíèé ó ì³ñòi. ×îìó?
Ó ÄÈÒß×ÎÌÓ ÑÅÐÖ² ÆÈËÀ ÓÊÐÀ¯ÍÀ

Ó äèòÿ÷îìó ñåðö³ æèëà Óêðà¿íà –
Ìàòåðèíñüê³ âåñåë³ ³ æóðí³ ï³ñí³,
Òà çà ìîâó ìóæèöüêó íå ðàç íà êîë³íà
Äîâåëîñÿ ó øêîë³ ñòàâàòè ìåí³.
Íåïîêðèâëåíó äóøó õîò³ëè çëàìàòè,
Òà ëàìàëèñÿ ò³ëüêè áîëþ÷³ êè¿,
Íàä³ ìíîþ íî÷àìè â³äïëàêàëà ìàòè,
ß íå çð³êñÿ í³ ìîâè, í³ ï³ñí³ ¿¿.
² ïîìåðëà â ãðèçîò³ âîíà ìîëîäîþ,
Çàëèøèâñÿ íàçàâæäè áåç ìàòåð³ ÿ,
Òà íå áóâ í³ õâèëèíè â æèòò³ ñèðîòîþ,
Áî âåëà ìåíå äàë³ Âêðà¿íà ìîÿ!
• Ùî æèëî â ñåðö³ ïîåòà ç ðàíí³õ ðîê³â? ßê ïðî öå ñêàçàíî ó â³ðø³?
• Ùî äîâåëîñÿ âèòåðï³òè ïîåòó? ×îìó?
• Зíàéä³òü ó òåêñò³ åï³òåòè. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü?
• Äîáåð³òü ñèíîí³ìè äî ñë³â æóðíà, íåïîêðèâëåíà, áîëþ÷³, çðåêòèñÿ.
290
ÊÐÀ¯ÍÑÜÊÀ
ËIÒÅÐÀÒÓÐÀ
ÐIÄÍÎÃÎ ÊÐÀÞ
ÊÎÑÒÜ
ÏÎÏÎÂÈ×
(1924–2010)
Êîíñòÿíòèí Ôåäîðîâè÷ Ïîïîâè÷ íàðîäèâñÿ â 1924 ðîö³ â ñåë³ Ðîìàíê³âö³

íà Áóêîâèí³. Ï³ñëÿ ïîâåðíåííÿ ç ôðîíòó çàê³í÷èâ ñëîâ’ÿíñüêèé â³ää³ë òà
àñï³ðàíòóðó ×åðí³âåöüêîãî äåðæàâíîãî óí³âåðñèòåòó. Äåÿêèé ÷àñ ïðàöþâàâ
âèêëàäà÷åì, à ç 1955 ðîêó – â Àêàäåì³¿ íàóê Ìîëäîâè. Â³í àêàäåì³ê Àêàäåì³¿
íàóê Ìîëäîâè, ïî÷åñíèé àêàäåì³ê Àêàäåì³¿ Íàóê Âèùî¿ Øêîëè Óêðà¿íè, àâòîð
á³ëüøå 500 ïóáë³êàö³é, â òîìó ÷èñë³ 40 êíèã. Éîãî ïðàö³ äðóêóâàëèñÿ ðóìóíñüêîþ,
ðîñ³éñüêîþ òà óêðà¿íñüêîþ ìîâàìè.
Ê.Ïîïîâè÷ – àâòîð ïåðøèõ ó Ìîëäîâ³ óêðà¿íñüêèõ ðîìàí³â òà íàóêîâèõ
êíèã: «Áåíòåæíèé ñâ³òàíîê», «Ñêðèâäæåí³ äîë³», «Íà êðóòèõ ïåðåãîíàõ»,
«Óêðà¿íñüêèé òåàòð íà Êèøèí³âñüê³é ñöåí³». Ê. Ïîïîâè÷ íàãîðîäæåíèé âèùîþ
äåðæàâíîþ íàãîðîäîþ Ìîëäîâè – «Îðäåíîì Ðåñïóáë³êè». Â³í ëàóðåàò ïðåì³¿
³ìåí³ ². Êîòëÿðåâñüêîãî.
Ðîìàí «Áåíòåæíèé ñâ³òàíîê» – øèðîêà, åï³÷íà, áàãàòîïëàíîâà ðîçïîâ³äü, ÿêà

â³äîáðàæóº ãîñòð³ ïåðåïëåòåííÿ áîðîòüáè òðóä³âíèê³â Áåññàðàá³¿ çà íîâå æèòòÿ,
çà âëàäó Ðàä, çà ñâîáîäó ³ íåçàëåæí³ñòü.
Õðîíîëîã³÷íî ðîìàí îõîïëþº íåâåëèêèé â³äòèíîê ÷àñó – â³ä Ëþòíåâî¿
áóðæóàçíî¿ ðåâîëþö³¿ 1917 ð. äî Õîòèíñüêîãî ïîâñòàííÿ â ê³íö³ ñ³÷íÿ 1919 ð., –
àëå â³í âùåðòü íàñè÷åíèé ïîä³ÿìè âèíÿòêîâî¿ ³ñòîðè÷íî¿ âàãè. Ó êàëåéäîñêîï³ ïîä³é
öüîãî ÷àñó îñòàòî÷íî âèêðèñòàë³çîâóºòüñÿ ³ çàãàðòîâóºòüñÿ êëàñîâà ñâ³äîì³ñòü
áåññàðàáñüêîãî òðóä³âíèêà.
Ãåðî¿ «Áåíòåæíîãî ñâ³òàíêó» ïîòðàïëÿþòü ó áåçë³÷ äðàìàòè÷íèõ ñèòóàö³é,
æèòòÿ çíà÷íî¿ ÷àñòèíè ç íèõ îáðèâàºòüñÿ òðàã³÷íî. Òàêîþ áó ëà òîãî÷àñíà
áåññàðàáñüêà ä³éñí³ñòü.
Íà îñîáëèâó óâàãó çàñëóãîâóº ìîâà áåññàðàáñüêîãî ñåëÿíñòâà. Ñåëÿíèí
âèñëîâëþºòüñÿ çâè÷àéíî ñòèñëî ³ ÿñíî, óâèðàçíþþ÷è ñêàçàíå ïðîìîâèñòèìè
ïðèñë³â’ÿìè ³ ïðèêàçêàìè, îáðàçíèìè ïîð³âíÿííÿìè ³ ôðàçåîëîã³çìàìè. Ðåïë³êè
291
ñåëÿí â³ääçåðêàëþþòü ñâîºð³äí³ñòü áåññàðàáñüêî¿ ãîâ³ðêè óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, îäí³ºþ
ç îçíàê ÿêî¿ º âæèâàííÿ ëåêñè÷íèõ ³ ìîðôîëîã³÷íèõ ìîëäîâàí³çì³â.
Çáåðåæåííÿì ìîâíî¿ ñòèõ³¿ â³ääàëåíèõ óæå ðîê³â, à òàêîæ øèðîêèì çàëó÷åííÿì
áàãàòþùîãî íàðîäíîïîåòè÷íîãî ³ åòíîãðàô³÷íîãî ìàòåð³àëó ï³âíî÷³ Áåññàðàá³¿
Ê. Ïîïîâè÷ó çíà÷íîþ ì³ðîþ âäàëîñÿ â³äòâîðèòè òó ñàìîáóòí³ñòü êðàþ, ÿêà çðàçó
âïàëà â ñïîñòåðåæëèâå îêî ñëàâåòíîãî àâòîðà. Öèìè ñâî¿ìè ÿêîñòÿìè «Áåíòåæíèé
ñâ³òàíîê» çàïîâíþº ùå îäíó á³ëó ïëÿìó íà òåìàòè÷íî-òåðèòîð³àëüí³é êàðò³
óêðà¿íñüêîãî åïîñó.
ÁÅÍÒÅÆÍÈÉ ÑÂ²ÒÀÍÎÊ
(Óðèâêè ç ðîìàíó)
XII
Ñí³ã âàëèâ íå ïåðåñòàþ÷è. Ïðè áåçâ³òðÿí³é ïîãîä³ ëàïàò³ ñí³æèíêè
ñïîê³éíî îïóñêàëèñÿ ç íàâèñëîãî íåáà ³, òèõî ïîãîéäóþ÷èñü, ëÿãàëè íà
ì’ÿêèé, ïóõíàñòèé á³ëèé ïîêðèâ. Ðîñëè çàìåòè, òîíóëè ó ñí³ãó äåðåâà. Íàä
ñåëîì ñòîÿëà ãóñòà òèøà, ³ ò³ëüêè ï³çíî âå÷îðîì, êîëè çàñâ³÷óâàëèñü ìàë³
â³êîíöÿ ìóæèöüêèõ õàò, íà âñ³õ êóòêàõ ñåëà ëóíàëè ïðîòÿæí³, íà âñ³ ãîëîñè
êîëÿäêè. Êîëÿäíèêè ïåðåõîäèëè â³ä õàòè äî õàòè, à ¿ì óñë³ä ïîñêðèïóâàëè
íåìàùåí³ âîðîòà, íàäðèâàëèñÿ ñîáàêè. ² ò³ëüêè ïåðåä äîñâ³òîì, êîëè îñòàíí³
êîëÿäíèêè ðîç³éøëèñÿ ïî äîì³âêàõ, ñåëî çíîâ ïîðèíóëî â òèøó.
Ùå çî äâà äí³ ï³ñëÿ Ð³çäâà õóðòîâèíà êðóæëÿëà íàä ñåëîì, à ïîò³ì
âäàðèâ ìîðîç. Íåáî ï³äíÿëîñÿ âèñîêî-âèñîêî, à ïîâ³òðÿ ñòàëî ïðîçîðèì ³
äçâ³íêèì, ò³ëüêè ð³âíèìè òîíêèìè ö³âêàìè íàä õàòàìè êóðèâñÿ äèìîê.
Íàáëèæàâñÿ Íîâèé ð³ê... ² êîæåí ãîòóâàâñÿ äî íüîãî, ÿê ì³ã: á³ë³ êàëà÷³,
ïåòëüîâàí³, à õòî æèòí³, ãëèâê³, àëå âñ³ ïåêëè, âàðèëè êóòþ ³ ð³çíó ¿æó.
Òðè ðîêè â³éíè ïðèíåñëè ÷èìàëî ëèõà â êîæíó õàòó, ³ êîæåí â³ä÷óâ íà
ñâî¿õ ïëå÷àõ ¿¿ íåìèëîñåðäíèé òÿãàð. Ïðîâîäæàþ÷è íåëåãêèé ð³ê ó ìèíóëå,
ëþäè ç íàä³ºþ çàãëÿäàëè ó ïðèéäåøíº, ñïîä³âàëèñÿ íà êðàùå.
Àëå íå âñ³õ ò³øèâ íîâèé ð³ê, íå âñ³ êâàïèëèñÿ ïåðåñòóïèòè ÷åðåç éîãî
ïîð³ã. Íå ïëåêàëè íàä³¿ íà íüîãî ³ Æèòíÿêè. Ï³ñëÿ òîãî, ÿê óòåêëà Òàñ³ÿ,
ðîçïà÷ ³ ñòðàøåííà òóãà çàáèëèñÿ â óñ³ êóòêè ¿õíüî¿ õàòè. Â³äëåæàâøè
òèæäåíü, Æèòíÿ÷êà ï³øëà äî Õîðîøåíþê³â. Äîìà áóëà ò³ëüêè Òàñ³ÿ é
Àíòîíèõà. Äîê³ÿ ëåäâå äîïëåíòàëàñÿ, à ÿê ò³ëüêè çàéøëà äî õàòè, âïàëà
íà ëàâêó ³ çàãîëîñèëà.
– Äîíþ ìîÿ íåùàñíà, ùî æ òè íàðîáèëà íà íàøó ãîëîâó?
Òàñ³ÿ, ÿê ñòîÿëà êîëî ïðèï³÷êà, òàê ³ îñòîâï³ëà. Õîò³ëà ùîñü ñêàçàòè,
àëå Äîê³ÿ, îáäèâèâøèñü íàâêðóãè, çóïèíèëà ç³ð íà ìèñíèêîâ³ ³ ùå ðåâí³øå
çàãîëîñèëà:
– ×è æ ÿ çàäëÿ òîãî ñâîº æèòòÿ çìàðíóâàëà, ùîá òè â òàêèõ çëèäíÿõ
êàïàðèëàñÿ? Äîíüêî ìîÿ íåùàñíà, íåäîëå òè ìîÿ, çìèëóéñÿ íàä íàìè.
Äîê³ÿ çàëàìóâàëà ðóêè, áëàãàëüíî çàãëÿäàëà â î÷³ Òàñ³¿, ³ òà, âïåðøèñü
íåâèäÿ÷èìè î÷èìà â êóò, çàêóñèëà íèæíþ ãóáó ³ âïåðòî ìîâ÷àëà. Ïàëàä³ÿ
ùîñü õîòiëà ñêàçàòè, àëå òåæ çàïëàêàëà ³ âèéøëà.
– Äîíþ ìîÿ çîëîòà, – óæå ñïîêiéí³øå, àëå ùå æàë³áí³øå ïðîäîâæóâàëà
Æèòíÿ÷êà, – çáèðàéñÿ ³ ï³äåìî äîäîìó, áî ÿêùî íå ï³äåø, áàòüêî ìåíå
ïðèê³í÷èòü. Òàê ³ ñêàçàâ, ùî âñ³õ ïîâáèâàº, âñå äîáðî ñïàëèòü ³ ïóñòèòü íà
â³òåð, à ñàì íà âîðîòàõ ïîâ³ñèòüñÿ.
Òàñ³ÿ çäðèãíóëàñÿ, â î÷àõ ¿¿ ñïàëàõíóâ ëÿê. Âîíà çíàëà, ùî êîëè áàòüêî
íà ÷îìóñü íàïîñÿäåòüñÿ, òî âæå òàê íå çàëèøèòü. Íåñì³ëî ï³ä³éøëà äî
ìàòåð³, âïàëà ¿é íà ãðóäè ³ çàïëàêàëà.
292
– Ìàò³íêî ìîÿ ð³äíà, ÿê ÿ âàñ ëþáëþ, ÿê³ âè ìåí³ äîðîã³. Àëå â³ä
²âàíà ÿ í³êóäè íå ï³äó. Ç íèì – õî÷ ó âîäó, õî÷ íà êðàé ñâ³òó. Òÿæêî
ìåí³ áåç âàñ, àëå íå ìîæó é áåç ²âàíà, ÿê æèòè, íå çíàþ.
– Äîíþ, – çíîâó çàëàìàëà ðóêè Äîê³ÿ, – òî òè âæå é çîâñ³ì â³äöó-
ðàëàñü íàñ?
Äî õàò÷èíè ïîâåðíóëàñü Ïàëàä³ÿ ³ òåæ ïî÷àëà óìîâëÿòè Òàñ³þ:
– Òè ï³äè, äèòèíêî, âïàäè íà êîë³íà ïåðåä òàòîì. ßê æå áàòüêîâ³ íå
ïîâèíóâàòèñÿ? Ìîæå, çìèëóºòüñÿ ³ ïðîñòèòü òåáå, à òî ÿê çáèðàºòåñÿ
æèòè? Õ³áà íå áà÷èø, ÿêà ó íàñ íóæäà?
Òàñ³ÿ â³ä³éøëà äî ïðèï³÷êà ³ çàäóìàëàñÿ.
– Íó, òî ÿê, äîíþ? – æàëiáíî ïèòàëà Äîê³ÿ, íàáëèæàþ÷èñü äî íå¿.
–Ï³äåìî äîäîìó, ìîæå, é ñïðàâä³ áàòüêî çìèëóºòüñÿ. Áåðè ç ñîáîþ ²âàíà,
ìîæå, òàòî áëàãîñëîâèòü âàñ, òè æ çíàºø, ÿê â³í òåáå ëþáèòü.
– Í³, ìàìêî, ÿêùî òàòî ìåíå ëþáèòü, íåõàé ñàìi ïðèéäóòü ñþäè, à
ÿ äî âàñ á³ëüøå íå ï³äó.
Äîâãî ùå ïëàêàëà ³ áëàãàëà Äîê³ÿ ³ Òàñ³þ, ³ Ïàëàä³þ. Òà äî÷êà
ñêàçàëà, ùî ï³äå êðàùå ñâ³ò çà î÷³, à äîäîìó íå ïîâåðíåòüñÿ, ³ ìàòè
ïåðåñòàëà ¿¿ óìîâëÿòè.
Æèòíÿê òèì ÷àñîì íå ì³ã çíàéòè ñîá³ ì³ñöÿ ³ âñå ÷åêàâ, ñïîä³âàâñÿ, ùî
Äîê³ÿ ïîâåðíåòüñÿ ç äî÷êîþ. Àëå ÿê ïîáà÷èâ ¿¿ îäíó, íå ñòàâ ÷åêàòè, ïîêè
ðîçêàæå ïðî ðîçìîâó ç Òàñ³ºþ, à ïî÷àâ ìàÿòèñÿ. Ìîâëÿâ, ÿêà ãðóøêà, òàêà
é þøêà, ÿêáè âîíà íå ðîçïóñòèëà Òàñ³þ ç äèòèíñòâà, òà á ñîá³ òàê íå
ðîçáèðàëà. Àëå çðîçóì³âøè, ùî öÿ ñâàðêà í³÷îãî íå äàñòü, çìîâê, ÿêîñü
ç³ãíóâñÿ ³, í³áè í³÷îãî íå áà÷à÷è äîâêîëà, õîäèâ, ìîâ íåïðèêàÿíèé.
Ïåðåä ð³çäâÿíèìè ñâÿòàìè Æèòíÿêîâ³ ïðèñíèâñÿ ñîí. Íà÷å éøîâ â³í
øèðîêèìè ïîëÿìè, áåçêðà¿ìè ëàíàìè, à íàâêðóãè – ëåãêà ÿñíà áëàêèòü
áåç ê³íöÿ ³ êðàþ. Êóäè íå ãëÿíü, îäí³ ïîëÿ, ïîëÿ – ³ öå âñå éîãî. Á³æèòü
â³í ÷åðåç öþ êðàñó áîñèìè íîãàìè, íà äóø³ ëåãêî ³ ðàäiñíî. Çäàºòüñÿ,
â³çüìå òà çà ÷óòèðî1, íàãèíàºòüñÿ íàä öÿìðèííÿì, à òàì Òàñ³ÿ. Æèòíÿê
õî÷å äî íå¿ çàãîâîðèòè, àëå õòîñü øåï÷å éîìó íà âóõî, ùî âîíà áåç ãîëîâè.
Ëÿê îõîïëþº âñå éîãî ºñòâî, íàìàãàºòüñÿ êðèêíóòè, òà ãîëîñ çàñòèãàº,
ðîç÷èíÿºòüñÿ. Æèòíÿê çðèâàºòüñÿ, õî÷å á³ãòè, àëå ñèëè çàëèøàþòü éîãî.
Â³í ùå ðàç â³ä÷àéäóøíî íàìàãàºòüñÿ êðèêíóòè ³ ïðîêèäàºòüñÿ. Îïàì’ÿòàâ-
øèñü, ïî÷àâ áóáîí³òè: «Ñëàâà áîãó, ñëàâà Áîãó».
– Ùî, ñëàâà Áîãó? – ïðîñíóâøèñü, ïèòàº Æèòíÿ÷êà.
– Ñëàâà Áîãó, ùî ñîí, – òðåìòÿ÷è, â³äïîâ³äàº âií. Äî ðàíêó Æèòíÿê
òàê ³ íå çàñíóâ. À ÿê ïî÷àëî ñâ³òàòè, îäÿãíóâñÿ ³ âèéøîâ íà ïîäâ³ð’ÿ.
Óñâ³äîìëåííÿ, ùî Òàñ³ÿ æèâà ³ í³÷í³ ñòðàõ³òòÿ ò³ëüêè ñîí, çíÿëè òÿãàð
ç éîãî äóø³ ³ â³í â³ä÷óâ ñåáå òàê ëåãêî, ÿê í³êîëè. Ñòîÿâ ïîñåðåä äâîðó
³ ìèëóâàâñÿ á³ëèìè çàìåòàìè, íà÷å áà÷èâ ¿õ óïåðøå, õîò³ëîñÿ âçÿòèñÿ
çà ÿêóñü ðîáîòó ³ ïîðèíóòè â íå¿ ç ãîëîâîþ. Æèòíÿêîâ³ çäàâàëîñÿ, ùî
òåïåð ì³ã áè ãîðè ïåðåâåðíóòè. Â³í âçÿâ ëîïàòó ³ ïî÷àâ â³äêèäàòè ñí³ã
â³ä ñòàéí³, à äóìêè âèïåðåäæàëè îäíà äðóãó, ³ íàñòð³é ïîòðîõó ïî÷àâ
òüìÿí³òè, ïîïåðåäí³ ïî÷óòòÿ íàïëèâàëè çíîâó. Æèòíÿê êèíóâ ëîïàòó ³
çàéøîâ ó ñòàéíþ. Êîí³, ïîôèðêóþ÷è, ìèðíî æóâàëè ïàøó. Â³í ï³äêèíóâ
ó ÿñëà êîíþøèíè, ï³ä³éøîâ äî ÷îðíî¿ ëîøèö³, ïðèïàâ äî ¿¿ ãðèâè ³
1
×óòðî (ìîëä.) – öåáåð.
293
çàïëàêàâ. Ïëàêàâ òàê ðåâíî, ÿê áóâàëî â äèòèíñòâ³, êîëè éîãî êðèâäèëè,
à â³í íå ì³ã â³äïëàòèòè. ² ïëàêàâ äîâãî, ïîêè íå âèïëàêàâ óñå ãîðå, ùî
ç³áðàëîñÿ ó éîãî äóø³. Íàðåøòi â³í çìîâê ³ ò³ëüêè ÷àñ â³ä ÷àñó ñõëèïóâàâ.
Óæå äîáðå ðîçâèäí³ëîñÿ. Æèòíÿê çíîâó óçÿâñÿ â³äêèäàòè ñí³ã ³ òàê
çàõîïèâñÿ ðîáîòîþ, ùî é íå ïî÷óâ, ÿê Äîê³ÿ ïîêëèêàëà éîãî ñí³äàòè.
Ïåðåñòóïèâøè ïîð³ã, íàêàçàâ æ³íö³, ùîá âîíà ç³áðàëà äîáðó âå÷åðþ,
ñêëàëà ó ïîðöåëÿíîâ³ ïîëóìèñêè ³ â³äíåñëà ä³äîâ³ Áîæóêîâ³ òà áàáö³
Êèëèí³.
– Íàé Áîã ïðèéìå, – ìîëèòîâíî ïðîìîâèâ â³í, – ìàáóòü, ðîçãí³âàâñÿ
â³í íà íàñ, ãð³øíèõ.
Íà äðóãèé äåíü Ð³çäâà, çðàçó ï³ñëÿ îá³äó, ïðèéøëè ïðèâ³òàòè ç
ñâÿòàìè Ãè÷êà ³ Áàðàí÷óê. Æèòíÿê ç-ï³ä ëîáà ïîäèâèâñÿ íà íèõ ³
ïîøåïêè, í³áè ïðî ñåáå, ïðîìîâèâ:
– ßêà ìàðà íàãîäèëà ¿õ íà ìîþ ãîëîâó? – Ãîñò³ íåäî÷óëè éîãî ñë³â,
ñïðèéíÿâøè ¿õ çà çàïðîøåííÿ, ðîçñ³ëèñÿ íà ëàâö³, Ãè÷êà ùå é ïðî-
ìîâèâ:
– Äÿêóþ! Äÿêóþ!
«Äÿêóâàâ áè òè óæå íà òîìó ñâ³ò³», – ùå á³ëüøå ðîçñåðäèâñÿ Æèòíÿê.
À êîëè Áàðàí÷óê çàò³ÿâ ðîçìîâó ïðî çåìëþ ³ ïðî áîñîòó, ÿêà ò³ëüêè é
ãîâîðèòü ïðî ÿêóñü ñâîáîäó ³ ïðî òå, ùî ³ ¿ì ïîðà áðàòèñÿ çà ä³ëî ð³øó÷³øå,
òîé ñïîê³é, ÿêèé ïðèéøîâ ï³ñëÿ òîãî, ÿê â³í âèïëàêàâñÿ, çíîâó ïî÷àâ
ïîêèäàòè Æèòíÿêà. Â³í õîò³â ñòðèìàòèñÿ ³ ïî-äîáðîìó, ïî-ñâÿòêîâîìó
âèïðîâàäèòè ãîñòåé. Òà ïîðàäè Ãè÷êè íå â³äñèäæóâàòèñÿ â áóð’ÿíàõ, à
çà ä³ëî áðàòèñÿ äîäàëè ãàñó äî âîãíþ. Ìîâ óïå÷åíèé, Æèòíÿê ãðèìíóâ
êóëàêîì îá ñò³ë:
– Àíó, çëîä³ÿêè, ùîá íîãè âàøî¿ òóò íå áóëî. Íàä³ðâàëè äóøó, çàáðàëè
ñïîê³é, à òåïåðü ùå é íà ñâÿòî íå÷èñòèé âàñ ïðèí³ñ? Ùå ìî¿ì õë³áîì
õî÷åòå äàâèòèñÿ? Çàáèðàéòåñü ïî-äîáðîìó, ³ ùîá ÿ á³ëüøå ïðî âàñ íå ÷óâ.
Áàðàí÷óê ³ Ãè÷êà â³ä íåñïîä³âàíêè ñêàì’ÿí³ëè. Íå çíàþ÷è, ùî ðîáèòè,
ùî ñêàçàòè Æèòíÿêîâ³, çëÿêàíî ïåðåãëÿäàëèñÿ. À ãîñïîäàð äàë³ ïðîäîâ-
æóâàâ:
– Ùîá çãîð³ëà óæå âñÿ òà çåìëÿ ³ âè ðàçîì ç íåþ! ßêáè íå âîíà, íå
çíàâ áè ÿ òàêîãî ãîðÿ. Äèòèíó ìîþ, íàä³þ ºäèíó âòðàòèâ.
Ãè÷êà ³ Áàðàí÷óê âñòàëè, çáèðàþ÷èñü ùîñü ñêàçàòè, àëå Æèòíÿê íå
äàâàâ ³ ñëîâà ïðîìîâèòè.
– Ùîá äóõó âàøîãî òóò íå áóëî, – êðèêíóâ â³í íàâçäîã³í.
– À âè, êóìå, – êðèêíóâ ç ïîðîãà Ãè÷êà, – íå çàáóäüòå, ùî ñüîãîäí³
çà äåíü, áî æ äîâåäåòüñÿ ùå çäèáàòèñÿ.
Áàðàí÷óê ñåðäèòî òðóòèâ äâåð³ ³ âèéøîâ. Ãè÷êà ïîíèøïîðèâ ó ñ³íÿõ,
çíàéøîâ ñâîþ ïàëèöþ, ãó÷êî ëàéíóâñÿ ³ ùîñèëè ãðèìíóâ äâåðèìà.
Æèòíÿê ñòîÿâ ïîñåðåä õàòè, ³ òèøà, í³áè îáâàëèâøèñü, ïðèäóøèëà
éîãî. Ñàìîòí³ñòü ³ íåâ³äîì³ñòü, ìîâ ñòðàøíà ïð³ðâà, â³äêðèëàñÿ ïåðåä
íèì. Íåçðîçóìiëèé ñòðàõ îõîïèâ éîãî äóøó, ³ â³í çíåñèëåíî ñ³â íà ëàâêó.
Òåïåð çàëèøèâñÿ â³í ò³ëüêè ç Äîê³ºþ ³ âëàñíèì ãîðåì.
Ó í³÷ íà Íîâèé ð³ê íàä ñåëîì çàëóíàëè ùåäð³âêè. Ï³ñíÿð³ õîäèëè
ïî ñåëó ³ â ï³ñíÿõ áàæàëè ñâî¿ì îäíîñåëüöÿì áàãàòîãî âðîæàþ, ùàñòÿ ³
äîáðà. Çàâåðíóëè âîíè ³ äî Æèòíÿêà. Ãëÿíóâ â³í ó â³êíî, à ¿õ ïîâíèé
294
äâ³ð. Ùåäð³âíèêè õîòiëè ñïî÷àòêó ç³áðàòèñÿ ï³ä â³êíàìè á³ëüøî¿ ê³ìíàòè,
àëå òàì áóëî òåìíî, ³ âîíè, ïîøåïòàâøèñü, ï³ä³éøëè äî êóõí³. Ùå äîâãî
òîïòàëèñü, çáèâàþ÷èñü ò³ñí³øå, ³ íàðåøò³ çàòÿãíóëè:
Ïëèâå êà÷óð çà âîäîþ,
Éîìó çàòè÷êà çà ãîëîâîþ,
Éîìó çàòè÷êà çàòè÷åíà,
Íàøà Òàñ³ÿ çàðó÷åíà.
Çàðó÷åíà ùå é ç òîãî ðîêó,
Ùîáè íå çíàëè âîðîãè çáîêó.
Âîíè íå çíàëè, çíàòè íå áóäóòü
Çà êèì ìóçèêè ãðàòè íå áóäóòü.
Ùåäð³âíèêè í³áè ðîçïîâ³äàëè ïðî ñàìó Òàñ³þ, ³ êîæíå ¿õ ñëîâî òÿæêî
ñòèñêàëî Æèòíÿêó ãðóäè. Êîëè âîíè, ðîçòÿãóþ÷è ïðèñï³â «Ùåäðèé
âå÷³ð, äîáðèé âå÷³ð. Äîáðèì ëþäÿì íà âåñü âå÷³ð», çáèðàëèñÿ äàë³
ðîçïîâ³äàòè ïðî äîëþ ìîëîäî¿ Òàñ³¿, Æèòíÿê íå âèòðèìàâ. Â³í êðèêíóâ
æ³íö³, ùîá âîíà ñêîð³øå âèíåñëà ùî-íåáóäü ³ çâåë³ëà ¿ì çàáèðàòèñÿ ãåòü.
– Òè ùî, ÷îëîâ³÷å, ³ ñïðàâä³ ñêàçèâñÿ? ßê öå – âèãíàòè? Õî÷åø, ùîá
íàñ íà ñì³õ óçÿëè?
– Ç ìåíå é òàê äîñèòü, à âîíè ùå ïðèéøëè íàãàäóâàòè ìåí³. Íåõàé
çàáèðàþòüñÿ!
Íå âñòèãëè â³ä³éòè îäí³, ÿê ïðèñï³ëè ³íøi ùåäð³âíèêè. Ïåðø³ ùå
áóëè êîëî âîð³ò, ÿê ï³ä â³êíàìè çíîâó çàëóíàëî:
Ìàëà í³÷êà Ïåòð³âî÷êà,
Íå âèñïàëàñÿ Ìàëàíî÷êà...
Æèòíÿê óçÿâ äâà êàëà÷³ ³ ñàì âèéøîâ:
– Íàòå, ìàé, ëþäè, òà é ³ä³òü, áî íåìà äëÿ êîãî ó ìåíå ùåäðóâàòè.
Â³í çàìêíóâ âîðîòà íà êîëîäêó, âåðíóâñÿ äî õàòè, ïîãàñèâ ñâ³òëî ³
ë³ã ñïàòè.
À òèì ÷àñîì ñåëî êèï³ëî â ðîçìà¿òò³ ãîëîñ³â.
Ò³º¿ æ íî÷³ õëîïö³ õîäèëè ç «áóãàéîì». Íà íåâåëèêó áî÷êó íàòÿãóâàëè
øê³ðó, â äèðêó ïðîòÿãàëè ïó÷îê ê³íñüêîãî âîëîññÿ, âìî÷óâàëè ïàëüö³ â
ãóùó äîáðå çàêâàøåíîãî áîðùó ³ òÿãëè. Â³ä öüîãî ðîçäàâàâñÿ òàêèé çâóê,
í³áè é ñïðàâä³ ðåâ³â áóãàé. Îäèí ç õëîïö³â çäîðîâèâ ãîñïîäàðÿ, äðóãèé
äçâåí³â ó òàëàíêó 1, òðåòié õëüîñêàâ ãàðàïíèêîì, ðåøòà äðóæíî
ñêðèêóâàëè: «ãåé! ãåé!»
Ñåëî êèï³ëî: íà ð³çí³ ãîëîñè âèñï³âóâàëèñÿ ùåäð³âêè, ìè÷àëè áóãà¿,
äçâåí³ëè òàëàíêè...
...Ïîïåðåäó ó âèñîê³é ïàïåðîâ³é øàïö³ ç êèòèöåþ, ó ÷îðí³é ìàñö³ ³
ç áàòîãîì â ðóêàõ éøîâ àðàï. Â³í ðàç ïî ðàç çìàõóâàâ áàòîãîì, ³ òîé
âèëÿñêóâàâ, íà÷å ïîñòð³ë ç ðóøíèö³. Çà íèì ³øîâ ºâðåé ç äîõëîþ êóðêîþ
â ðóêàõ ³ ç êîøèêîì, à äàë³ ï³ä ðó÷êó – ïàí ç ïàíåþ. Íà «êîí³»
âèòàíöüîâóâàâ Òîäåð. Õî÷ â³í ³ íå äóæå ëþáèâ õîäèòè íà òàíö³, àëå íà
«êîí³» í³õòî òàê íå ì³ã «ãàðöþâàòè», ÿê â³í. Îäÿãíåíèé áóâ â óíòåð-
îô³öåðñüêèé ìóíäèð, íà ãîëîâ³ – êàøêè ç êîêàðäîþ. Ïî áîêàõ êðîêóâàëè
òåæ âáðàí³ ó â³éñüêîâ³ ìóíäèðè êîçàêè. Âîíè áóëè áåç ìàñîê, àëå ïîïðè-
êðàøóâàëè ñâî¿ ìóíäèðè êîëüîðîâèìè ïàï³ðöÿìè, à äåõòî íà ïîãîíàõ
1
Òàëíêà – òðîíêà.
295
íàìàëþâàâ îô³öåðñüê³ ïðîñâ³òè ³ ç³ðêè. Ïåðåä êîíåì ó öèãàíñüêèõ
ëàõì³òòÿõ ï³äñêàêóâàëè é áèëè äåðåâ’ÿíèìè ìîëîòêàìè ïî áëÿøàíèõ
ìèñêàõ êîâàë³. Çà êîíåì ³øëè ï³ï ³ ë³êàð, à çà íèìè – ä³äè ³ áàáè. Ïîì³æ
íèìè ñíîâèãàëà öèãàíêà ç êàðòàìè â ðóêàõ. Âîíà âñ³ì ïðîïîíóâàëà
ïîâîðîæèòè, âñ³ì ïðîðîêóâàëà äîáðî. Öèãàíêîþ áóâ ñèí Ãàíäðàáóðè
Ëèêñàíäðî. Îñîáëèâî ïðèêèäàòèñÿ éîìó íå òðåáà áóëî, áî æ ãîâîðèâ â³í,
ÿê ñïðàâæíÿ öèãàíêà-âîðîæêà.
Äâà êîçàêè éøëè ïîïåðåäó, çàõîäèëè â õàòè ³ ïèòàëè, ÷è ïðèéìàþòü
ç êîíåì. À â öåé ÷àñ ïåðåðÿäæåí³, ï³ä³áðàí³ ç íàéâ³ä÷àéäóøí³øèõ
øòóêàð³â, òàêå âèðîáëÿëè, ùî ëþäè, ÿê³ éøëè çà íèìè, ïàäàëè â³ä ñì³õó.
Â³ä ¿õ âèò³âîê äåõòî ò³êàâ, à äåÿê³ âèõîäèëè ç âèëàìè äî âîð³ò, íå
ïóñêàþ÷è ó äâ³ð.
«Ìàëàíêà» õîò³ëà çàéòè ³ äî Æèòíÿêà, áî â³í çàâæäè äîáðå ïðèéìàâ
ç êîíåì: çàïðîøóâàâ äî õàòè, ÷àñòóâàâ ãîð³ëêîþ. Àëå íà öåé ðàç âîðîòà
áóëè çàêðèò³. Àðàï ç ºâðåºì ïåðåñêî÷èëè ÷åðåç ïàðêàí, ñòóêàëè ó äâåð³
³ â³êíà, òà í³õòî íå â³äãóêóâàâñÿ.
Ó Øëüîìèí³é õàò³ ¿õ òåæ ÷åêàëà íåâäà÷à.
Â³ä Øëüîìè ïåðåîäÿãíóòèé ó ïîïà ïåðåñêî÷èâ ÷åðåç ð³â ó ãîðîä îòöÿ
Ìåôîä³ÿ ³ ïîïðÿìóâàâ ïðÿìî äî õàòè. Áàòþøêà ñàìå í³ñ îáåðåìîê äðîâ
äî õàòè. Ïîáà÷èâøè «ïîïà», âïóñòèâ äðîâà.
– Çâ³äêè òè, îêàÿííèé?! – ïî÷àâ õðåñòèòèñÿ îòåöü Ìåôîä³é. – Ùî çà
íå÷èñòà ñèëà îáóÿëà òîáîþ?
Àëå ìàëàíêîâèé ï³ï ïðàâèâ ñâîº. Â³í ðîçìàõóâàâ êàäèëîì ³ç ÿêî¿ñü
áëÿøàíî¿ êîðîáêè, áëàãîñëîâëÿâ îòöÿ Ìåôîä³ÿ äåðåâ’ÿíèì õðåñòîì ³ íà
öåðêîâíèé ëàä òÿãíóâ:
– Ãîñïîäè, âëàäèêà æèâîòà ìîºãî, áëàãîñëîâè ìÿ ãðiøíîãî. Ïðåñâÿòà
Áîãîðîäèöÿ, ñâÿòà Âàðâàðà ³ ïðå÷èñòèé Ìåôîä³é, í³çîéä³òü íàä íàìè,
ãð³øíèìè, à âè, áàòþøêî, íå ïîñêóï³òüñÿ íà ïàðó êàëà÷³â, âñå îäíî
ñâèíåé íèìè ãîäóºòå. Òà òðîõè ì³äÿê³â, çà ÿê³ òóìàíèòå. Àì³íü!
Îòåöü Ìåôîä³é â³äõðåùóâàâñÿ, â³äïëüîâóâàâñÿ, à êîëè éîãî
íåïðîõàíèé ã³ñòü óæå çáèðàâñÿ âäåðòèñÿ äî õàòè, áàòþøêà êèíóâñÿ äî
ø³ï÷èíè ³ ñïóñòèâ ³ç ïðèâ’ÿç³ äâîõ çäîðîâåííèõ, ÿê òåëÿòà, ïñ³â.
Â³ä÷óâøè íåáåçïåêó,«ï³ï» ï³äêàñàâ ðÿñó ³ ùîäóõó ïóñòèâñÿ íàâò³êà÷à.
Ñîáàêè – çà íèì. Îòåöü Ìåôîä³é ñõîïèâ ³ ïîá³ã íàâçäîã³í.
Êîëî ïåðåëàçó ñîáàêè â÷åïèëèñÿ çà ðÿñó òàê, ùî «ï³ï» ëåäü âèðâàâ ¿¿.
Îïèíèâøèñü ó áåçïåöi, â³í çíÿâ ³ç ñåáå ìàñêó ³ ïî÷àâ âèòèðàòè ï³ò ç
îáëè÷÷ÿ.
Çà êîíåì çáèðàëîñÿ âñå á³ëüøå é á³ëüøå ëþäåé. Òóò áóëè õëîï÷àêè,
ñòàðø³ ëþäè ³ ò³ëüêè ä³âîê áóëî ìàëî, áî ïåðåðÿäæåí³, áóâàëî, âåëè ñåáå
ç íèìè áåçöåðåìîííî.
• Ïðî ÿê³ ÷àñè éäå ìîâà ó òâîð³?
• Ðîçêàæ³òü, ÿêå íåùàñòÿ ñï³òêàëî Æèòíÿê³â.
• Ïåðå÷èòàéòå ïî÷àòîê óðèâêó. ×îìó ñàìå òàêèé îïèñ îáðàâ
ïèñüìåííèê?
×è ïåðåäàº öåé ë³òåðàòóðíèé ïåéçàæ ñòàí ãåðî¿â?
• Çíàéä³òü ó òåêñò³ óðèâîê, â ÿêîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî îáðÿä
«Ìàëàíêè». Ùî âè çíàºòå ïðî ùåäðóâàííÿ? ßê ùåäðóþòü ó Ìîëäîâ³?
• Ïðî ÿê³ çâè÷à¿ òà îáðÿäè ðîçïîâiäàº àâòîð?
296
Ç²ÍÀ¯ÄÀ
ÃÓÐÑÜÊÀ
(1954)
Íàðîäèëàñü Ç³íà¿äà Îëåêñàíäð³âíà Ãóðñüêà â Óêðà¿í³, ó Ëüâîâ³. Ï³ñëÿ

çàê³í÷åííÿ Êè¿âñüêîãî äåðæàâíîãî óí³âåðñèòåòó ïðàöþâàëà çàñòóïíèêîì
ðåäàêòîðà â îäíié ³ç ì³ñöåâèõ ãàçåò (â íèí³ ìåðòâîìó ì³ñò³ Ïðèï’ÿò³) íà
×îðíîáèëüñüê³é ÀÅÑ. Çàðàç ìåøêàº â Êèøèíåâ³.
Â 1993 ðîö³ â Êèøèíåâ³ âèéøëà ¿¿ ïåðøà çá³ðêà «Êîëîêîë äóø³».
ÑÎÍß×ÍÈÉ ÇÀÉ×ÈÊ
Â îäíîìó êðàñèâîìó âåëèêîìó ³ ñîíÿ÷íîìó ì³ñò³ æèâ ×îëîâ³ê. Â³í äóæå
õîò³â áóòè ïîåòîì – ñêëàäàòè â³ðø³. Àëå íå ìåíøå òîãî â³í ùå õîò³â ³ ñëàâè.
Â³í íàìàãàâñÿ ïèñàòè, àëå ñê³ëüêè íå ìó÷èâñÿ, ó íüîãî í³÷îãî íå
âèõîäèëî... ² â³í áóâ òàê çàêëîïîòàíèé òèìè äóìêàìè, ùî í³÷îãî íàâêîëî
ñåáå íå áà÷èâ ³ ñòàâàâ âñå á³ëüø ïîõìóðèì ³ ïîõìóðèì, à â î÷àõ ó íüîãî
ïîñåëèâñÿ ñ³ðèé ñóì.
Âðàíö³ Ñîíöå ïðîñòèðàëî ðóêè-ïðîìåí³ äî Çåìë³, ñêèäàþ÷è âàæê³
êðàïë³ âðàí³øíüî¿ ðîñè, êâ³òè ï³ä³éìàëè ãîë³âêè äî Íåáà, ñì³þ÷èñü,
âèá³ãàëè ç áóäèíê³â ä³òè. À ¿ì íàâçäîã³í ñòðèáàëè Ñîíÿ÷í³ Çàé÷èêè
íàìèñòèíêàìè ñì³õó...
À ×îëîâ³ê òîãî íå áà÷èâ, â³í âñå äóìàâ ³ äóìàâ ïðî Ñëàâó ïîåòà. ² îñü
îäíîãî ðàçó, êîëè ×îëîâ³ê ñèä³â ó ñàäó, íà ïëå÷å äî íüîãî ñòðèáíóâ
ñîíÿ÷íèé Çàé÷èê. Â³í áóâ Ñîíÿ÷íèé, à òîìó ðóäèé ³ âåñåëèé.
– Ïîäèâèñü, ÿêå ñèíº íåáî! – ïðîïèùàâ â³í ³ ñòðèáíóâ ×îëîâ³êîâ³ íà
í³ñ, ïóñòîòëèâî ëîñêî÷ó÷è éîãî...
– Íå çàâàæàé ìåí³ äóìàòè, – ñåðäèòî â³äìàõíóâñÿ â³ä Çàé÷èêà ×îëîâ³ê
³ çíîâó çàíóðèâñÿ ó ñâî¿ äóìêè ïðî ñëàâó Ïîåòà.
– À òè ÷óâ, ÿê ðîñòå òðàâà? – çíîâó ïðîïèùàâ Ñîíÿ÷íèé Çàé÷èê...
Àëå ×îëîâ³ê éîãî íå ïî÷óâ... À Ñîíÿ÷íîìó Çàé÷èêó äóæå õîò³ëîñü
çíàòè, ÿê ðîñòå òðàâà, à ó âåëè÷åçíîìó ñàäó í³êîãî á³ëüø íå áóëî. ² òîä³
Ñîíÿ÷íèé çàé÷èê çàïëàêàâ. Âè çíàºòå, ÿê íåâò³øíî ïëà÷óòü Ñîíÿ÷í³
Çàé÷èêè?! Á³ëüø íåâò³øíî, ÿê áóðóëüêè âåñíîþ, ÿê ìàëåíüê³ ä³òêè, êîëè
äîðîñë³ íå õî÷óòü â³äïîâ³äàòè íà ¿õ íåñê³í÷åíí³ «÷îìó?»...
Îäíà ñëüîçèíêà ñêîòèëàñü ³ âïàëà ïðÿìî ×îëîâ³êîâ³ íà Ñåðöå, éîìó
ñòàëî áîëÿ÷å. Â³í çàõîò³â â³äïîâ³ñòè Ñîíÿ÷íîìó Çàé÷èêó, àëå â³í íå ÷óâ,
ÿê ðîñòå òðàâà, í³êîëè íå ìèëóâàâñÿ ÿñíèì ñîíÿ÷íèì íåáîì, íå ö³ëóâàâ
êðàïëèíè äîùó. Òîä³ â³í âçÿâ Ñîíÿ÷íîãî Çàé÷èêà íà äîëîíþ ³ ïðîìîâèâ:
«ß ðîçïîâ³ì òîá³ óñå...»
297
² ÷îëîâ³ê õîäèâ âóëèöÿìè ì³ñòà, æàä³áíî âäèâëÿâñÿ â îáëè÷÷ÿ ëþäåé,
â ñèíÿâó íåáà ³ î÷åé, â³í ãîäèíàìè ñèä³â ó ñàäó, ìèëóþ÷èñü ð³çíîêîë³ð’ÿì
êâ³ò³â òà ùåáåòîì ïòàøîê... Òàê-òàê, àäæå ÷îãî ëèøåíü íå çðîáèø çàðàäè
òîãî, êîìó òè ïîòð³áåí.
• ×è ñïîäîáàâñÿ âàì òâ³ð?
• Âèçíà÷òå, öå îïîâ³äàííÿ ÷è êàçêà. Îáμðóíòóéòå ñâîþ äóìêó.
• ×îìó ×îëîâ³ê í³÷îãî íàâêîëî ñåáå íå áà÷èâ? Ùî éîìó çàâàæàëî?
• ßêèì âàì óÿâëÿºòüñÿ Ñîíÿ÷íèé Çàé÷èê? Ñïðîáóéòå ïðîäîâæèòè êàçêó.
• Äîáåð³òü ñèíîí³ìè äî ñë³â çàêëîïîòàíèé, ïðîñòèðàëî, ïðîïèùàâ,
â³äìàõíóâñÿ, ð³çíîêîë³ð’ÿ.
***
Ñüîãîäí³ äîù, íåíà÷å ó Êàðïàòàõ,
², ÿê òóäè, äî íàñ ïðèéøëà âåñíà,
Íå âèñòà÷àº ëèø ñâèòèíè òàòà
Òà ç äîìó ð³äíîãî ìàëåíüêîãî â³êíà.
Ñòèñêàº ñåðöå òóãà íà ñâ³òàíêó,
Áî çà â³êíîì íå âèäíî ð³äíèõ ã³ð,
² ìàìà âæå íå áóäèòü ñèâèì ðàíêîì
Ëåäü ÷óòíèì ñï³âîì íàì ïðî Ñèíåâèð...
Íå âèñòà÷àº ð³äíî¿ áëàêèò³,
Ñìåðåê çåëåíèõ, øåïîòó âíî÷³.
² ð³äíèìè ãîðàìè îïîâèò³
Áåç ìåíå òàì òåïåð ³äóòü äîù³...
• ßê³ ïî÷óòòÿ àâòîð ïåðåäàº ó â³ðø³?
• ßêèì â óÿâ³ ïîåòåñè ïîñòàº ð³äíèé êðàé?
• Ðîçêàæ³òü, ùî âè óÿâëÿëè, ÷èòàþ÷è â³ðø.
• Âèçíà÷òå ó òåêñò³ õóäîæí³ çàñîáè.
ÌÈÕÀÉËÎ
ÕÀÐÈØÈÍ
(1964)
Íàðîäèâñÿ Ìèõàéëî Âîëîäèìèðîâè÷ Õàðèøèí â Óêðà¿í³ íà Òåðíîï³ëüùèí³.

Êàíäèäàò ³ñòîðè÷íèõ íàóê. Äèïëîìàò. Òðèâàëèé ÷àñ ïðàöþâàâ ó Ïîñîëüñòâ³
Óêðà¿íè â Ðåñïóáë³ö³ Ìîëäîâà. Â 2010 ðîö³ â Êèøèíåâ³ âèéøëà éîãî ïåðøà
ë³òåðàòóðíà çá³ðêà “Âèòîêè”.
298
ÄÈÂÎ-ÇÈÌÀ
Çèìà ïðèéøëà, õóðäåëèöÿ
Íàìåëà ñí³ãó êóïîþ,
Çàñèïàëà îêîëèö³,
Äåðåâà âêðèëà øóáîþ.
Ìîðîç ïðèéøîâ ç³ ñêðèïîì,

Ðîçìàëþâàâ â³êîíöÿ,
Ñêóâàâ â³í ð³÷êè êðèãîþ
² çàñð³áëèâ íà ñîíö³.
Ó ãîñò³ çàâ³òàëè
Ïîâàæí³ ñí³ãóð³.
Áóëè òàì ³ ñèíè÷êè,
É ãîðîá÷èêè ìàë³.
Íàâêðóã òàê á³ëî-á³ëî,

Ìîâ â êàçö³ ÷àð³âí³é,
×åêàþòü âçèìêó äèâà
Äîðîñë³ ³ ìàë³.
• Ðîçêàæ³òü, ÿê³ óÿâëåííÿ âèêëèêàº öåé â³ðø?
• Âèçíà÷òå ó òåêñò³ õóäîæí³ çàñîáè.
Ë²ÒÎ
«Ùî òàêå ë³òî?», – ñïèòàº ä³òâîðà,
Ñêàæу ¿ì çðàçó, áåç çàïèíêè,
Ùî ë³òî – öå íàéêðàùàÿ ïîðà,
Ïîðà êàí³êóë, ìîðÿ, â³äïî÷èíêó.
×åêàþòü ë³òîì âàñ ³ ãîðè, ³ ð³÷êè,

×åêàº ñîíöå çàñìàãàòè ò³ëî,
Áàáóñèí³ ñìà÷í³ æäóòü ïèð³æêè
Ç ÷åðåøíåþ, ìàëèíà òåæ ïîñï³ëà.
À ÿê ïðèºìíî ïëåñêàòèñü â âîä³,

Ïîí³æèòèñü íà òåïëîìó ï³ñî÷êó,
Òàêîãî íå ïðèñíèòüñÿ íàâ³òü â ñí³.
Êîëè æ òàê íàãóëÿºòåñü äîñõî÷ó?
Â³äïî÷èâàòè òðåáà âë³òêó ä³òëàõè,

Òà ïàì’ÿòàòè, ùî êîðîòê³ ìàº ñòðîêè,
ßê äåíü êàçêîâèé ë³òî ïðîìàéíå,
Ùîá çíîâó áðàòèñü ñì³ëî – çà óðîêè!
• ßê³ ïî÷óòòÿ âèêëèêàâ ó âàñ öåé â³ðø?
• ßê³ íàñòàíîâè äàº àâòîð?
299
ÂÎËÎÄÈÌÈÐ
ÏÎßÒÀ
(1936)
Íàðîäèâñÿ Âîëîäèìèð Âàñèëüîâè÷ Ïîÿòà ó Ìîëäîâ³, â ñåë³ Êîâáàñíà
Ðèáíèöüêîãî ðàéîíó. Çàê³í÷èâ Îäåñüêèé ôàðìàöåâòè÷íèé ³íñòèòóò. Ïðàöþâàâ
ó Ìîëäîâ³. Íèí³ ìåøêàº ó Êèºâ³. Àâòîð äåê³ëüêîõ ïîåòè÷íèõ çá³ðîê.
ÂÅ×²Ð
Ñ³º âå÷³ð ïî ä³áðîâ³
Ðàíí³ ðîñè âå÷îðîâ³.
Çàäèâèëèñü ç íåáà çîð³
Â ðîñè ñèâ³ ³ ïðîçîð³.
Òà é ñàì ì³ñÿöü çàäèâèâñÿ,

Ñåðåä íåáà çóïèíèâñÿ
² ìèëóºòüñÿ òèì äèâîì –
Òà ÿêà æ çåìëÿ êðàñèâà!
Ëèñò âèáëèñêóº òîïîë³,

Ùî âèñîêà ñòî¿òü â ïîë³
² øåïî÷å êîëèñàíêó
²ç âå÷îðà àæ äî ðàíêó.
Æóðàâëþ á³ëÿ êðèíèö³,

Ìàáóòü, ïåðøèé ñîí âæå ñíèòüñÿ.
À äàëåêî ó äîëèí³
Ñîëîâåéêî íà êàëèí³
Çàñâèñò³â, çàãîìîí³â,
Ñåðöå ñï³âîì çâåñåëèâ.
• ßêà ïîðà ðîêó çîáðàæåíà â öüîìó â³ðø³? Äîâåä³òü ñâîþ äóìêó
ïîñèëàííÿì íà òåêñò.
• Ðîçêàæ³òü, ùî âè «áà÷èëè», «÷óëè», â³ä÷óâàëè, ÷èòàþ÷è â³ðø?
300
Ïåðåêëàä ç ðóìóíñüêî¿ ìîâè
Ì³õàé Åì³íåñêó
ÌÀÐÍÎ Â ØÊÎËI ÑÅÐÅÄ ÏÈËÓ
(ÎN ZADAR ÎN COLBUL ŞCOLII)
Ìàðíî â øêîë³ ñåðåä ïèëó
Ó êíèæêàõ ïîáèòèõ ì³ëëþ,
Òè øóêàºø â³äêðèòòÿ
² êðàñó, ³ ñåíñ æèòòÿ.
Òè çíàéòè íà ñòîð³íêàõ
Õî÷åø òàéíó â òèõ êíèæêàõ,
² çà òèì, ùî òàì ÷èòàºø,
Ñâ³ò ïåðåì³íèòü áàæàºø.
Êíèãè ìîæóòü çíàííÿ äàòè,

Òà ç æèòòÿì ¿õ íå çð³âíÿòè.
Àëå òè æèâè, ñòðàæäàé
² óñå ïåðåæèâàé,
Ð³ñò òðàâèíêè ïðèâ³òàé.
• Äî ÷îãî âàñ çàêëèíàº ïîåò â öüîìó â³ðø³?
• Ïðèãàäàéòå îñîáëèâîñò³ ÷èòàííÿ â³ðø³â. Ïðî÷èòàéòå â³ðø, çàñòîñóâàþ÷è
âñ³ â³äîì³ âàì çàñîáè âèðàçíîñò³.
301
Òëóìà÷íèé ñëîâíèê
Ó òëóìà÷íîìó ñëîâíèêó ïiäðó÷íèêà ïîÿñíþþòüñÿ ëèøå òi ñëîâà, ÿê³
çóñòð³÷àþòüñÿ â òåêñòàõ âïðàâ.
ßêùî ñëîâî ìàº êiëüêà çíà÷åíü, òî êîæíå éîãî íîâå çíà÷åííÿ ïîçíà÷àºòüñÿ
öèôðàìè 1, 2, 3 i ò.ä. Îìîíiìè ïîÿñíþþòüñÿ â ðiçíèõ ñòàòòÿõ.
Àáîíåìíò, à, ÷. Äîêóìåíò, ùî íàäàº Ááêà5, è, æ. Õèæà êîìàõà ç äîâãèì

ïðàâî êîðèñòóâàòèñÿ êíèæêàìè, òîíêèì ò³ëîì ³ äâîìà ïàðàìè
òåëåôîíîì, ìiñöåì ó òåàòði, íà ñòà- âåëèêèõ ïðîçîðèõ êðèë.
äiîíi. Ááêà6, è, æ. Êóïêà ñêëàäåíèõ íà ïîë³
Àáîííò, à, ÷. Ëþäèíà, ÿêà êîðèñ- ñíîï³â æèòà, ëüîíó ³ ò. ³í.
òóºòüñÿ àáîíåìåíòîì. Ááêà7, è, æ. Ïåòåëüêà, íà ÿêó çàñòе-
Àäðåñíò, à, ÷. Òîé, õòî àäðåñóº, ïî- áàþòü ãàïëèê.
ñèëàº êîìó-íåáóäü ëèñò, òåëåãðàìó Ááêà8, è, æ. ä³àë. Ïîäîðîæíèê.
i ò.ií.; âiäïðàâíèê. Ááêà9, è, æ. ä³àë. Ãðèá ï³äáåðåçíèê.
Àäðåñò, à, ÷. Òîé, êîìó àäðåñóºòüñÿ, Áàââíà, è, æ. 1. Òå ñàìå, ùî áàâîâíèê.
ïîñèëàºòüñÿ ëèñò, òåëåãðàìà i ò. ií.; Áàâîâíèê, ó, ÷. Ðîñëèíà ç íàñ³ííÿì,
îäåðæóâà÷. âêðèòèì ïóõíàñòèì âîëîêíîì, ç
ÿêîãî âèðîáëÿþòü ïðÿæó. // Íèòêè
Àä’þòíò, à, ÷. Âiéñüêîâîñëóæáîâåöü ç öüîãî âîëîêíà.
(îôiöåð), ùî ïåðåáóâàº ïðè êîìàí-
Áàãàòð, ÿ, ÷. Ëþäèíà, ÿêà âîëîäiº
äèði äëÿ âèêîíàííÿ ñëóæ áîâèõ âåëèêèìè ìàòåðiàëüíèìè öiííîñ-
äîðó÷åíü. òÿìè, çàìîæíà, áàãà÷.
Àëüòðóçì, ó, ÷., êíèæí. Áåçêîðèñëèâå Áàíóâòè, áàíóþ, áàíóºø, äiàë. Æàëêó-
ïiêëóâàííÿ ïðî áëàãî iíøèõ i ãî- âàòè.
òîâíiñòü æåðòâóâàòè äëÿ iíøèõ Áàðàáëi, ìí., äiàë. Êàðòîïëÿ.
ñâî¿ìè îñîáèñòèìè iíòåðåñàìè; ïðî-
òèëåæíå åãî¿çì. Áàðåëüô, à, ÷. Ñêóëüïòóðíèé òâið, â
ÿêîìó îïóêëå çîáðàæåííÿ âèñòóïàº
Àìòîð, à. Ïðèõèëüíèê, à. Òîé, õòî íàä ïëîñêîþ ïîâåðõíåþ ìåíø ÿê íà
îõî÷å çàéìàºòüñÿ ÷èì-íåáóäü, õòî ïîëîâèíó éîãî îá’ºìó.
êîõàºòüñÿ â ÷îìó-íåáóäü; ëþáèòåëü Áåçäíÿ, i, æ. Ãëèáîêå ïðîâàëëÿ, ïði-
(ó 1 çíà÷.). Òîé, õòî çàéìàºòüñÿ ÷èì- ðâà, áåçîäíÿâà. // Ïðî äóæå âåëèêó
íåáóäü íå ÿê ïðîôåñ³îíàë. ëþáèòåëü êiëüêiñòü, íàéâèùèé ñòóïiíü âèÿâó
(ó 2 çíà÷.). ÷îãî-íåáóäü.
Àí³òåëíü, ïðèñóäê. ñë., ðîçì. Âàð³àíò Áåçï÷íèé, à, å. 1. ßêèé íå ìàº â ñîái
íåçì³ííîãî ïðèñóäêîâîãî ñëîâà íåáåçïåêè àáî çàõèùàº êîãî, ùî-
í³òåëåíü, óæèâàíèé äëÿ ï³äñèëåííÿ; íåáóäü âiä íåáåçïåêè. 2. ßêèé íå
í³ ñëîâà, í³ çâóêà. çàâäàº øêîäè, íàäiéíèé. 3. Òå ñàìå,
ùî áåçòóðáîòíèé; áåçæóðíèé.
Ááêà1, è, æ. Îäíà ç ÷àñòèí òîêàðíîãî
âåðñòàòà, ïðèçíà÷åíèõ äëÿ çàêð³ï- Áåðåãèíÿ, ³, æ. 1. Âîäÿíà ðóñàëêà, ÿêà,
ëåííÿ îáðîáëþâàíî¿ äåòàë³. çà äàâí³ìè â³ðóâàííÿìè, îõîðîíÿëà
áåðåãè ð³÷îê. 2. Áîãèíÿ äîáðà ³
Ááêà2, è, æ. 1. Ó êîïèòíèõ òâàðèí – ñó- çàõèñòó ëþäèíè â³ä óñÿêîãî çëà.
ãëîá íàä êîïèòîì íîãè. 2. Ê³ñòêà Áëàãîâñíèé, à, å. ßêèé íåñå äîáði
öüîãî ñóãëîáà, ùî âæèâàºòüñÿ äëÿ ãðè. âiñòi, âiùóº äîáðî; ðàäiñíèé.
Ááêà3, è, æ. Êîâàäåëêî, íà ÿêîìó Áîââàíòè, áîââàíiº. Íåâèðàçíî âèäíi-
çäåá³ëüшîãî êëåïàþòü êîñè. òèñÿ âäàëèíi; ïîêàçóâàòèñÿ çäàëÿ
Ááêà4, è, æ. Ñòðàâà ç ëîêøèíè, ñèðó, (ïðî òå, ùî ñòî¿òü, çäiéìàºòüñÿ íàä
ðèñó ³ ò. ³í. ÷èìîñü); âèìàëüîâóâàòèñÿ.
302
Áîò, à, ÷. Íåâåëèêå âåñëîâå, ïàðóñíå àáî ¥ðóíò, ó, ÷. 1. Íàäië, äiëÿíêà çåìëi,
ìîòîðíå ñóäíî (ç îäíiºþ ùîãëîþ). ñàäèáà. 2. Çåìëÿ. 3. Òå, ùî ñòà-
Áðèëü, ÿ. Êàïåëþõ, à. Ãîëîâíèé óá³ð ç íîâèòü îñíîâó ÷îãî-íåáóäü, º âèõiä-
øèðîêèìè ïîëÿìè. íèì ìàòåðiàëîì äëÿ ñòâîðåííÿ,
âèíèêíåííÿ ÷îãî-íåáóäü.
Áóãé1, ÿ, ÷. Íåêàñòðîâàíèé ïëåìiííèé
áèê. Äçéñòðè, ìí., äiàë. Ïðèäàíå.
Áóãé2, ÿ, ÷. Íi÷íèé áîëîòÿíèé ïòàõ ç Äèêòò, ó, ÷. Ïîëiòèêà íàâ’ÿçóâàííÿ,
ðîäèíè ÷àïåëü. äèêòóâàííÿ ñâî¿õ óìîâ, âèìîã ç áîêó
óðÿäó ñèëüíî¿ êðà¿íè óðÿäîâi ñëà-
Áääà, è, ÷. Áóêâ. ïðîñâiòëåíèé – ó áøî¿ êðà¿íè.
áóääèçìi iñòîòà, ùî äîñÿãëà íàé-
Äèïëîìíò, à, ÷. 1. Ñòóäåíò àáî ó÷åíü
âèùî¿ ñâÿòîñòi. ñåðåäíüîãî ñïåöiàëüíîãî íàâ÷àëü-
Áóëíèé. Ñâiòëî-ðóäèé (ïðî ìàñòü êî- íîãî çàêëàäó, ÿêèé ïðàöþº íàä
íÿ); ïîëîâèé (ïðî ìàñòü âîëà). Êiíü äèïëîìíèì ïðîåêòîì, äèïëîìíîþ
òàêî¿ ìàñòi. ðîáîòîþ. 2. Îñîáà, âiäçíà÷åíà äèï-
Áíêåð, à, ÷. Âìiñòèùå äëÿ íåäîâãîãî ëîìîì çà âèäàòíi óñïiõè â ÿêié-
çáåðiãàííÿ ñèïêèõ ìàòåðiàëiâ; ìîæå íåáóäü ãàëóçi.
áóòè ñêëàäîâîþ ÷àñòèíîþ, íàïðèê- Äèïëîìò, à, ÷. 1. Ñëóæáîâà îñîáà,
ëàä, êîìáàéíà àáî iíøî¿ ìàøèíè. ÿêà ìàº óðÿäîâi ïîâíîâàæåííÿ äëÿ
Áóðëàêóâòè, óþ, ºø. 1. çàñò. Íå çíîñèí ç iíîçåìíèìè äåðæàâàìè. 2.
ìàòè ïîñò³éíî¿ ðîáîòè ³ ïîñò³éíîãî Ïåðåí. ðîçì. Ëþäèíà, ÿêà âìiëî i
ì³ñöÿ ïðîæèâàííÿ, áóòè áóðëàêîþ òîíêî äiº ó ñòîñóíêàõ ç iíøèìè.
(ó 1 çíà÷.). 2. Áóòè îäèíîêèì, Äiííÿ, ÿ, ì. Âiäïðàâà â öåðêâi, ïiä ÷àñ
íåñ³ìåéíèì. ÿêî¿ ÷èòàºòüñÿ êíèãà ïðî æèòòÿ òà
Áñîë, à, áóñåë, à, ÷. Âåëèêèé ïåðå- äi¿ ñâÿòèõ àïîñòîëiâ.
ëiòíèé ïòàõ ç äîâãèì ïðÿìèì äçüî- Äîêîíòè, äîêîíàþ, äîêîíàºø, ðîçì.
áîì i äîâãèìè íîãàìè; ëåëåêà, ÷îð- 1. Äîâåñòè êîãî-íåáóäü äî âàæêîãî
íîãóç, ãàéñòåð, áîöÿí, áóçüêî. ôiçè÷íîãî àáî ìîðàëüíîãî ñòàíó;
çàìó÷èòè. 2. Ïîãóáèòè, çíèùèòè
Âàéëóâòî, ïðèñë. Íåçгðàáíî, íåïîâî- êîãî-íåáóäü.
ðîòíî, õèòêî (ïðî õîäó, á³ã ³ ò. ³í.),
òþõò³þâàòî, âàõëàêóâàòî. Äîõ, , æ. Âåðõí³é îäÿã ç õóòðÿ-
íèì âåðõîì ³ ç òàêîþ ñàìîþ ï³ä-
Âàñëüíèé, à, å. Çàëåæíèé, ï³äëåãëèé. êëàäêîþ.
Ãàëâà, ãàëÿâèíà, è, æ. Ïîëÿíà íà Äðáêà, è, æ. Íåâåëèêà ÷àñòèíà, ìàëà
óçë³ññ³ àáî ñåðåä ë³ñó; ïðîãàëèíà ê³ëüê³ñòü ÷îãî-íåáóäü; äð³áêà ñîë³.
â õë³áàõ, î÷åðåò³ ³ ò. ³í.; ïîëÿíà,
ïðîë³ñîê, ïðîãàëèíà, ïåðåë³ññÿ. Äðæíèé, -à, -å. Çâ’ÿçàíèé äðóæáîþ;
ÿêèé ïðîõîäèòü ñï³ëüíî, çëàãîäæåíî;
Ãàðíò³ÿ, ¿¿. Çàáåçïåêà, óáåçïåêà, çàïî- îäíîñòàéíèé. Äðóæíèé êîëåêòèâ.
ðóêà. Äðóæíà ðîáîòà. Ïðîòèëåæíå –
Ãàðìîíiçöiÿ, ¿, æ. Ñòâîðåííÿ ãàðìî- ðîçð³çíåíèé, ðîç’ºäíàíèé.
íiéíîãî (ñóãîëîñîãî) ñóïðîâîäó äî Äðæí³é, -ÿ, -º. Çàñíîâàíèé íà äðóæá³,
ìåëîäi¿. ïðèÿçíèé. Äðóæíº ñòàâëåííÿ. Äðóæí³
Ãðàíü, i, æ., äiàë. Æàð. çâ’ÿçêè. Ïðîòèëåæíå – âîðîæèé.
¥àïòóâòè, ´àïòóþ, ´àïòóºø. Âèøèâàòè Äóõâíèé, à, 1. Çâ’ÿçàíèé çi ñïiëüíiñòþ
øîâêîâèìè, âêðèòèìè òîíêèì øàðîì iäåé, ïîãëÿäiâ, ïðàãíåíü. 2. Ðîçì.
çîëîòà àáî ñðiáëà íèòêàìè ðiçíîãî Íåìàòåðiàëüíèé, íåòiëåñíèé. 3. ßêèé
´àòóíêó; âèøè âàòè, ìåðå æàòè, º ñëóæèòåëåì ðåëiãiéíîãî êóëüòó.
öÿöüêóâàòè. Åñòàêäà, è, æ. Ñïîðóäà ó âèãëÿäi ìîñòà
¥ëåþâòèé, à, å. Ùî â íüîìó ìîæ- äëÿ çàâàíòàæåííÿ òà âèâàíòàæåííÿ
íà çàãðóçíóòè, â’ÿçêèé, ãðóçüêèé, ÷îãî-íåáóäü; äëÿ ïåðåõîäó ÷è ïåðå-
´ëåéêèé; òàêèé, ùî ëèïíå. ¿çäó ÷åðåç çàëiçíèöi.
303
Åñòîêäà, è, æ., ñïîðò. Ïðÿìèé ïåð- Çâèòãà, è, æ. 1. Ïåðåìîãà ó áîþ, ó
ïåíäèêóëÿðíèé óäàð ðàïiðîþ, øïà- â³éí³. 2. Äîñÿãíåííÿ, óñï³õ, çäîáóò³
ãîþ ïðè ôåõòóâàííi. ïîäîëàííÿì òðóäíîù³â, ïðàöåþ ³
ò. ³í.
Åòä, à, ÷. 1. Òâið îáðàçîòâîð÷îãî
ìèñòåöòâà äîïîìiæíîãî õàðàêòåðó, Çäîáòîê, -òêó, ÷. 1. Äîñÿãíåííÿ,
âèêîíàíèé ç íàòóðè. 2. Íåâåëèêèé óñïiõ; ïîçèòèâíèé ðåçóëüòàò ðîáîòè.
ëiòåðàòóðíèé òâið, ïðèñâÿ÷åíèé 2. Ìàéíî, âëàñíiñòü, íàäáàííÿ.
ÿêîìó-íåáóäü îêðåìîìó ïèòàííþ. Çáó, ÷ ³ æ. Âèä ïîøèðåíî¿ â Ìàë³é
Àç³¿, Àôðèö³, ²íä³¿ ñâ³éñüêî¿ ðîãàòî¿
Åôåêòâíèé, à, êíèæí. ßêèé ïðèâî- õóäîáè ç ìóñêóëüíî-æèðîâèì ãîð-
äèòü äî ïîòðiáíèõ ðåçóëüòàòiâ, áîì íà õîëö³.
íàñëiäêiâ.
Çíóùííÿ, ÿ, ñ. 1. Çàïîä³þâàííÿ ìóêè,
Åôêòíèé, à. ßêèé ñïðàâëÿº ñèëüíå ñòðàæäàííÿ êîìóñü. 2. Âèñì³þâàííÿ
âðàæåííÿ, åôåêò. êîãîñü, ùîñü, ãëóçóâàííÿ ³ç êîãîñü,
ªâøí-ç³ëëÿ, ÿ, ñ., íàð.-ïîåò. ÷îãîñü; çáèòêóâàííÿ, íàðóãà.
Ñòåïîâèé, çàïàøíèé ïîëèí. ïåðåí. Çðìèé, à. Âèäèìèé, ÿêèé ñïðèé-
Ïðèâîðîò. ìàºòüñÿ çîðîì; âiäêðèòèé äëÿ çîðó.
ªñòâ, à, ñ. 1. Ñóêóïíiñòü óñiõ ôiçè÷íèõ ²íðòíèé, à, å. 1. Ïîçáàâëåíèé àêòèâ-
i äóøåâíèõ ñèë òà âëàñòèâîñòåé ëþ- íîñò³ òà ³íiö³àòèâè; íåä³ÿëüíèé,
äèíè. 2. Êíèæí. Íàéãîëîâíiøå i ìàëîðóõëèâèé, ïàñèâíèé, ôëåãìà-
íàéiñòîòíiøå â ÷îìó-íåáóäü; ñóòü òè÷íèé; 2. õ³ì. ßêèé íå âñòóïàº í³
÷îãîñü. â ÿê³ õ³ì³÷í³ ðåàêö³¿ é íå óòâîðþº
ñïîëóê.
Æàã÷å, ïðèñë. Ïàëêî, ïðèñòðàñíî,
íåñòåðïíå. ²í’êöiÿ, ¿, æ. Âïðèñêóâàííÿ ïiä øêiðó
àáî ó âåíó ÿêèõ-íåáóäü ëiêóâàëüíèõ
Æàäíèé, à, å. Áàæàíèé, òîé, äî ÿêîãî ðå÷îâèí.
ïðàãíóòü, ïðî ÿêèé ìðiþòü; äîâãî- Êàáê, è, ÷., äiàë. Ãàðáóç.
æäàíèé.
Êàòåãîð÷íèé, à, å. Áåçóìîâíèé,
Æàê÷ ³ æ. Ïàïóãà. ð³øó÷èé.
Æâð³òè, ³þ, ³ºø. 1. Äîãîðÿòè áåç Êâàäðíò, à, ÷. 1. Ìàò. ×åòâåðòà ÷àñ-
ïîëóì’ÿ; òë³òè, æàð³òè, áëèìàòè. // òèíà êîëà. 2. Ñòàðîâèííèé àñòðî-
Ñëàáî ãîð³òè, ñâ³òèòèñÿ íåâåëèêèì íîìi÷íèé ïðèëàä äëÿ âèìiðþâàííÿ
ïîëóì’ÿì; áëèìàòè. 2. Âèáëèñêóâàòè âèñîòè íåáåñíèõ ñâiòèë.
ÿñêðàâèì ñâ³òëîì, äàâàòè ÿñêðàâå Êëüìà, è, æ. Ðó÷íèé áóäiâåëüíèé
ñâ³òëî. // ïåðåí. ßñêðàâî áëèùàòè, iíñòðóìåíò. Ìåòàëåâà òðèêóòíà ëî-
ïåðåâ. âèðàæàþ÷è ñèëüí³ ïî÷óòòÿ, ïàòî÷êà íà êîðîòêîìó äåðæà÷êó.
ïåðåæèâàííÿ (ïðî î÷³); ñâ³òèòèñÿ. Êì³òëâ³ñòü, îñò³, æ. Çäàòí³ñòü äîáðå ³
3. ïåðåí. Ïîêðèâàòèñü ðóì’ÿíöåì; øâèäêî ì³ðêóâàòè, ðîçì³ðêîâóâàòè;
÷åðâîí³òè. 4. ïåðåí. ²ñíóâàòè òÿìóù³ñòü, ìåòèêóâàò³ñòü.
ïðèõîâàíî, çàòàºíî; òë³òè. Êîãò, à, ã., äiàë. Ïiâåíü.
Çàãðåáùèé, à, å, ðîçì. Òîé, ùî ðàäèé Êîëíî, à, ñ. 1. Ñóãëîá, ùî ç’ºäíóº ñòåã-
óñå çàãàðáàòè, íåñèòèé, çàæåðëè- íîâó i ãîìiëêîâó êiñòêè; ìiñöå çãèíó
âèé, äóæå æàäiáíèé. íîãè. 2. Ïîêîëiííÿ â ðîäîâîäi; ðiä.
Çàìðÿ, ¿. æ. Òå ñàìå, ùî çàìð³ÿí³ñòü; Êìèí, à, ÷. 1. Ïåðåäíÿ (íèæíÿ)
çàäóìàí³ñòü, çàãëèáëåí³ñòü. ÷àñòèíà äèìîõîäó âàðèñòî¿ ïå÷i;
áîâäóð. 2. Ãîðiøíÿ ÷àñòèíà äèìî-
Çàìëþâàòèñÿ, çàìóëþºòüñÿ. 1. Çàíî- õîäó íàä äàõîì ÿêî¿-íåáóäü áóäiâëi;
ñèòèñÿ ïiñêîì, ìóëîì. 2. Ïåðåí. äèìàð, äèìîõiä, âåðõ, âèâiä.
Çàáóâàòèñÿ, ñòèðàòèñÿ iç ïàì’ÿòi.
Êîìïðîìñ, ó,÷. Çãîäà ç êèì-íåáóäü ó
Çâáà, è. æ. 1. Òå, ùî ïðèâàáëþº, ÷îìóñü, ùî äîñÿãàºòüñÿ âçàºìíèìè
ìàíèòü, ñïîêóøàº. 2. Ïðèíàäí³ñòü, ïîñòóïêàìè; ïîñòóïêè, çàðàäè
÷àð³âí³ñòü; âàáà, ñïîêóñà. äîñÿãíåííÿ ìåòè.
304
Êîíñîë³äóâòè, óþ, óºø, êíèæí. Ëóñê, è. æ. 1. Øê³ðí³ óòâîðè (òâåðä³,
Çì³öíþ âàòè, óêð³ïëþâàòè ùî- ù³ëüíî ïðèïàñîâàí³ îäíà äî îäíî¿
íåáóäü; îá’ºäíóâàòè, çãóðòîâóâàòè ïëàñòèíêè) ó áàãàòüîõ õðåáåòíèõ
êîãîñü; êîíöåíòðóâàòè, çáèðàòè òâàðèí, ùî âèêîíóþòü çàõèñíó
äîêóïè. ôóíêö³þ; ëóïà, ëóøïà (ðèá’ÿ÷à).
Êîîðäèíö³ÿ, ¿, æ. 1. Ïîãîäæåííÿ, 2. Òå ñàìå, ùî ëóçãà. // Ñêëàäîâ³
çâåäåííÿ äî â³äïîâ³äíîñò³, óñòàíîâ- ÷àñòèíè ðîñëèííèõ öèáóëèí, øèøîê
ëåííÿ âçàºìîçâ’ÿçêó, êîíòàêòó â ³ ò. ³í. 3. ïåðåí. Ñêëàäîâ³ ÷àñòèíè
ä³ÿëüíîñò³ ëþäåé, ì³æ ä³ÿìè, ÿêîãî-íåáóäü ïîêðèòòÿ; øêàðàëóùà,
ïîíÿòòÿìè òîùî. 2. Óçãîäæåí³ñòü ëóøïèííÿ. 4. ïåðåí. Áëèñê³òêè.
ðóõ³â, ä³é ³ ò. ³í. 5. Ïðî ùî-íåáóäü çîâí³øíº, ùî
Êîðèôé, ÿ, ÷. 1. Ó ñòàðîäàâíié òðà- ïðèêðèâàº ñïðàâæíþ ñóòü, çì³ñò,
ãåäi¿ – êåðiâíèê i çàñïiâóâà÷ õîðó. õàðàêòåð ÷îãî-íåáóäü.
2. Ïåðåí. Ïðîâiäíèé, âèäàòíèé äiÿ÷ Ëëå÷êà, è, æ. 1. Çìåíø.-ïåñòë. äî
íàóêè, ìèñòåöòâà òîùî. ëÿëüêà. // ïåðåí. Ãàðíà æ³íêà, ñõîæà
Êîðì, è, æ. Çàäíÿ ÷àñòèíà ñóäíà. íà ³ãðàøêó âáðàííÿì ³ âèãëÿäîì.
Êîñèöÿ, i, æ. 1. Êâiòêà, ÿêîþ çàêâiò- 2. Îäíà ç ñòàä³é ðîçâèòêó êîìàõè, â
÷óþòüñÿ. 2. Äiàë. Òå ñàìå, ùî ïiâ- ÿê³é êîìàõà çâè÷àéíî íåðóõîìà, íå
íèêè, iðèñ, êîñè÷êè, êîñòèíü. æèâèòüñÿ; ëè÷èíêà â êîêîí³.
Êîøîâé, à, iñò., ÷., iìåííèê. Âîæäü, Ìîëîòðêà, è, æ. Ìàøèíà äëÿ îáìî-
îòàìàí êîçàêiâ íà Çàïîðiçüêié Ñi÷i; ëî÷óâàííÿ ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêèõ
ïðèêìåòíèê äî êiø – ìiñöå ïåðåáó- êóëüòóð.
âàííÿ çàïîðîçüêèõ êîçàêiâ.
Ìîëüáðò, à, ÷. Ïiäñòàâêà, íà ÿêié õó-
Êðèõòà, è, æ. Äð³áíåíüêà ÷àñòèíêà, äîæíèê óñòàíîâëþº êàðòîí, ïîëîòíî
øìàòî÷îê (ïåðåâàæíî õë³áà). äëÿ ìàëþâàííÿ.
Êóð’ð, à, ÷. Îñîáà äëÿ äîñòàâêè
Íàìñíèöòâî, à, ñ. Òåðèòîð³àëüíà îäè-
ñåêðåòíî¿, äèïëîìàòè÷íî¿ ïîøòè.
íèöÿ, ÿêîþ êåðóâàâ íàì³ñíèê.
Êþâò, ó, ÷. Âîäîñòi÷íà êàíàâà âçäîâæ
øëÿõó i çàëiçíè÷íîãî ïîëîòíà. Îòìàí, à, ÷., iñò. 1. Âèáîðíèé àáî
ïðèçíà÷åíèé âàòàæîê êîçàöüêîãî
Ëâà1, è, æ. Äîøêà íà ñòîÿêàõ (³íîä³
âiéñüêà, êîøîâèé ó XVII–XVIII.
ïðèêð³ïëåíà äî ñò³íè), íà ÿêó
2. Ó ðîêè ãðîìàäÿíñüêî¿ âiéíè –
ñ³äàþòü àáî êëàäóòü, ñòàâëÿòü ùî-
âåðõîâîäà êîíòððåâîëþöiéíèõ áàíä.
íåáóäü; îñë³í, ïàðòà.
Ëâà2, è, æ. Ñïîñ³á øèêóâàííÿ, êîëè Ïàíñiîíð, à, ÷. Òîé, õòî æèâå â iíòåð-
ëþäè ñòîÿòü îäèí á³ëÿ îäíîãî â ë³- íàòi íà ïîâíîìó äåðæàâíîìó óòðè-
í³þ; øåðåíãà, ðÿä, ë³í³ÿ. ìóâàííi, â ïàíñiîíi.
Ëâà3, è, æ. Âèá³é ó øàõò³ ³ç ñóö³ëüíîþ Ïëåîíçì, ó, ÷., ñïåö. Ó ñòèë³ñòèö³ –
ñèñòåìîþ ðîçðîáêè âóã³ëüíîãî ÷è ñïîëó÷åííÿ áëèçüêèõ çà çíà÷åííÿì
³íøèõ ïëàñò³â êîðèñíèõ êîïàëèí. ñë³â, ç ÿêèõ îäíå àáî ê³ëüêà ëîã³÷íî
çàéâ³.
Ëâà4, è, æ. Ðîçïëàâëåíà ìàñà, ùî
âèëèâàºòüñÿ íà çåìíó ïîâåðõíþ ï³ä Ïîëì³êà, è, æ. Ñóïåðå÷êà â ïðåñ³, íà
÷àñ âèáóõó âóëêàíà. çáîðàõ, äèñïóò³ òîùî ïðè îáãîâîðåíí³
Ëñêà1, è, æ. Äîáðîçè÷ëèâå, ïðèâ³òíå ÿêèõ-íåáóäü íàóêîâèõ, ïîë³òè÷íèõ,
ñòàâëåííÿ äî êîãî-íåáóäü; äîáðîòà, ë³òåðàòóðíèõ ³ ò. ³í. ïèòàíü; äèñïóò,
äîáð³ñòü, ëàñêàâ³ñòü. äèñêóñ³ÿ, îáãîâîðåííÿ.
Ëñêà2, è, æ. Íåâåëèêà õæà òâàðèíà Ïîðèâííÿ, ÿ, ñ. 1. Ïîòÿã, ïîðèâ (äî ÷îãî);
ç òîíêèì ³ ãíó÷êèì ò³ëîì. ñõèëüíiñòü äî ÷îãîñü. 2. Íåñòðèìíå
áàæàííÿ, ïðàãíåííÿ çðîáèòè ùî-
Ëåìø, ìåø, ÷. ×àñòèíà ïëóãà, ùî
ïiäðiçóº øàð çåìëi çíèçó. íåáóäü, äîñÿãòè ïåâíî¿ ìåòè.
305
Ïðèíñ, ó, ÷. ðîçì. Òå, ùî ïðèíîñèòüñÿ Ñóäê, à, ÷. Âåëèêà õèæà ðèáà çåëåíó-
êèìîñü ÿê äàðóíîê; ïðèíîñèíè, âàòî-ñiðîãî êîëüîðó ç òåìíèìè ñìó-
ïðèíîñè. ãàìè íà áîêàõ i ñâiòëèì ÷åðåâöåì.
Ïî÷óâííÿ, ÿ, ñ. 1. Ïñèõi÷íèé ñòàí Æèâå â ïðiñíié i ìîðñüêié âîäi.
ëþäèíè; åìîöi¿; ïðèñòðàñòi; 2. Âiä- Ñõáèòè, ñõèáëþ, ñõèáèø i ñõèáíóòè.
÷óòòÿ, ïåðåä÷óòòÿ, çàâáà÷åííÿ. Íåïðàâèëüíî, íå òàê, ÿê òðåáà, çðî-
Ïðèéäøíié, º. ßêèé íàñòàíå â ìàé- áèòè ùî-íåáóäü, äîïóñòèòè ïîìèë-
áóòíüîìó; ìàéáóòíié, ãðÿäóùèé, êó â ñâî¿õ äiÿõ, â÷èíêàõ, äóìêàõ;
ïðèéøëèé. ïîìèëèòèñÿ, äàòè ìàõó.
Ðêiÿ, ¿, æ., äiàë. Ñóêíÿ, ïëàòòÿ. Òàêò1, ó, ÷. Ðèòì ÿêîãîñü ðóõó ä³¿.
Ñàìí, ó, ÷. Áóä³âåëüíèé ìàòåð³àë, Òàêò2, ó, ÷. Ïî÷óòòÿ ì³ðè, ùî ï³äêàçóº
âèãîòîâëåíèé ç ãëèíè ç äîì³øêîþ ïðàâèëüíå ðîçóì³ííÿ àáî îö³íêó
ñîëîì’ÿíî¿ ñ³÷êè, ïîëîâè; ëèìïà÷. ÿâèù ä³éñíîñò³; äèïëîìàòè÷í³ñòü.
Ñàõòèñÿ, ñàõàþñÿ, ñàõàºøñÿ – öóðàòèñÿ, Òðì³í1, ó,÷. 1. Â³äòèíîê, ïðîì³æîê
æàõàòèñÿ. Áîÿòèñÿ êîãî-íåáóäü, âiä- ÷àñó, âèçíà÷åíèé, óñòàíîâëåíèé äëÿ
÷óâàòè ñòðàõ ïåðåä êèìîñü, ÷èìîñü. ÷îãî-íåáóäü; ñòðîê. 2. Ïðèçíà÷åíèé,
óñòàíîâëåíèé ìîìåíò, ÷àñ âèêîíàííÿ
Ñâiòëöÿ, i, æ. 1. ×èñòà, ñâiòëà, ïà-
àáî íàñòàííÿ ÷îãî-íåáóäü; äàòà.
ðàäíà êiìíàòà â áóäèíêó; ïîêié,
ãîðíèöÿ, âiòàëüíÿ. 2. Êiìíàòà â Òðì³í2, à,÷. Ñëîâî àáî ñëîâîñïîëó-
áóäèíêó. ÷åííÿ, ùî îçíà÷àº ñïåö³àëüíå ïî-
íÿò òÿ ÿêî¿-íåáóäü ãàëóç³ íàóêè,
Ñåðï, à, ÷. Ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêå çíà-
òåõ í³êè, ìèñòåöòâà, ñóñï³ëüíîãî
ðÿääÿ äëÿ çðiçàííÿ çëàêiâ, òðàâè
æèòòÿ òîùî..
ïðè êîðåíi. Ìàº âèãëÿä âèãíóòîãî
äóãîþ, äðiáíî çàçóáðåíîãî íîæà ç Òüìà1, è, æ. Ãëèáîêà, ñóö³ëüíà òåìðÿâà.
êîðîòêîþ ðó÷êîþ. 2. Ìiñÿöü ó ïî- Òüìà2, ÷, æ. Ó äàâíüîðóñüêîìó ðàõóí-
÷àòêîâié àáî êiíöåâié ôàçi, êîëè êó – äåñÿòü òèñÿ÷.
iç Çåìëi âèäíî ëèøå ÷àñòèíó éîãî Óçäðòè, óçäðþ, óçäðèø. Ïîáà÷èòè.
îñâiòëåíîãî Ñîíöåì äèñêà.
Ôþçåëæ, ó, ÷. Êîðïóñ ëiòàêiâ, âåðòî-
Ñêàðáíöÿ, i, æ. 1. Ìiñöå, ïðèìiùåí- ëüîòiâ, ïëàíåðiâ, ÿêèé ñëóæèòü äëÿ
íÿ, äå çáåðiãàþòüñÿ ñêàðáè. 2. Ñó- ïîºäíàííÿ âñiõ ¿õ ÷àñòèí òà äëÿ
êóïíiñòü êóëüòóðíèõ òà äóõîâíèõ ðîçìiùåííÿ åêiïàæó, ïàñàæèðiâ,
öiííîñòåé, ñòâîðåíèõ ëþäèíîþ. âàíòàæiâ.
Ñêáî÷êà, è, æ. Â³äð³çàíèé íîæåì Õäåð 1, à, ÷. Æàòíà ÷àñòèíà çåðíîâèõ
íåâåëè÷êèé ïëîñêèé øìàòîê ÷îãî- êîìáàéíiâ.
íåáóäü ¿ñò³âíîãî (õë³áà, êàâóíà ³ ò.
Õäåð 2. ªâðåéñüêà ðåëiãiéíà ïî÷àòêîâà
³í).
øêîëà äëÿ õëîï÷èêiâ.
Ñïîäâàíêà, è, æ. Î÷iêóâàííÿ ÷îãî-
Õîðíæèé – iñò. (çàñòàð.). 1. Îñîáà,
íåáóäü áàæàíîãî, ðàäiñíîãî, ïðèºì-
ùî íîñèëà ïðàïîð àáî êîðîãâó âié-
íîãî ó ïîºäíàííi ç óïåâíåíiñòþ â
ñüêà; ïðàïîðîíîñåöü. 2. Ïåðøèé
ìîæëèâîñòi éîãî çäiéñíåííÿ; ñïîäi-
îôiöåðñüêèé ÷èí ó êîçà÷èõ âiéñüêàõ
âàííÿ.
äîðåâîëþöiéíî¿ Ðîñi¿; ìîëîäøèé
Ñòàðøíà, è, æ. 1. Íà Óêðà¿íi â ëåéòåíàíò.
XVI–XVIII – êåðiâíà çàìîæíà
Øâéêà, è, æ. Çiãíóòà òîâñòà ìåòàëåâà
ïðèâiëåéîâàíà âåðõiâêà êîçàöòâà.
ãîëêà äëÿ ïðîêîëþâàííÿ îòâîðiâ,
2. Âçàãàëi ïðèâiëåéîâàíà âåðõiâêà,
äiðîê; òîâñòå øèëî.
íà÷àëüñòâî, åëiòà.
Øâàðòîâé. Òîâñòèé ìîòóçîê äëÿ
Ñòëà, è, æ. (âiä ãðåöüê. ñòîâï). Âåð-
ïðèêðiïëþâàííÿ êîðàáëiâ, ÷îâíiâ.
òèêàëüíà êàì’ÿíà ïëèòà ÷è ñòîâï ç
ðåëüºôíèì çîáðàæåííÿì àáî íàïè- Øìàò÷îê, à, ÷. ×àñòèíêà, â³ää³ëåíà,
ñîì. â³äáèòà, â³äð³çàíà â³ä ÷îãîñü.
306
Êîðîòêèé ôðàçåîëîãi÷íèé ñëîâíèê
Àõ³ëëåñîâà ï’ÿòà – äîøêóëüíå ì³ñöå, Ãðiøòè ÿçèêîì – ãîâîðèòè çàéâå,
âðàçëèâà ñòîðîíà êîãî-, ÷îãî-íåáóäü. áàçiêàòè.
Áåç çàäí³õ íiã – ñèëüíî âòîìèâøèñü. Äàâàòè (äàòè) â³äêîøà, îäêîøà – â³ä-
ìîâèòè êîìó-íåáóäü ó ð³çê³é ôîðì³.
Áiãàòè âñîëîïèâøè ÿçèêà – êëîïî-
òàòèñÿ, ðîáèòè ùî-íåáóäü äî çíå- Äàâàòè âîëþ ÿçèêó – íå ñòðèìóâàòèñÿ
ìîãè. ó âèñëîâàõ, ãîâîðèòè, íå ñîðîì-
ëÿ÷èñü.
Áðòèñÿ â íîãè – òiêàòè âiä êîãîñü,
áiãòè. Äàâàòè (äàòè, çàäàâàòè, çàäàòè) äðàëà –
øâèäêî ò³êàòè, á³ãòè êóäè-íåáóäü.
Áðòèñÿ çà ãîëîâó – óäàâàòèñÿ ó
ðîçïà÷. Äàâàòè (äàòè) òÿãó – âòåêòè.
Âáèâòè (âáèòè) ñîái â ãîëîâó – âïåðòî, Äàé Áîæå íàøîìó òåëÿòi âîâêà ç’¿ñòè –
íåâiäñòóïíî òðèìàòèñÿ ÿêèõîñü ïðî íåìîæëèâiñòü çäiéñíåííÿ ÷îãî-
äóìîê, ïåðåêîíàíü, íàìiðiâ. íåáóäü.
Ââðèòèñÿ íîãàì – øâèäêî ïîáiãòè. Äâà ÷îáîòè íà îäíó íîãó – ïðî ëþäåé,
ïîäiáíèõ ÷èìîñü ìiæ ñîáîþ (íåãà-
Âåäìåæèé êóò – ñêðóòíå, áåçâèõ³äíå òèâíà îöiíêà).
ñòàíîâèùå.
Äî ðóê ïðîñèòüñÿ (ïëèâå, éäå) – ëåãêî,
Âèäàâòè (âäàòè) ñåáå ç ãîëîâîþ – áåç òðóäíîùiâ äiñòàºòüñÿ ùîñü.
íåíàðîêîì âèÿâëÿòè ñâîþ ïîìèëêó,
ïðîâèíó, òå, ùî ñòàðàííî ïðèõî- Æèòè âîâêîì – æèòè äàëåêî âiä ëþäåé,
âóâàëîñÿ. íà âiäëþääi.
Âêèíóòè ç ãîëîâè – çàáóòè, íå äóìàòè. Çàáèâòè (çàáèòè) ñîái ãîëîâó – ïåðå-

âàíòàæóâàòè ìîçîê ÷èì-íåáóäü çàé-
Ââê â îâå÷ié øêiði – ïðî ëèöåìiðà, âèì, íåïîòðiáíèì.
ùî ïðèõîâóº çëi íàìiðè.
Çàðóáàòè ñîái íà íîñi – äîáðå, íàäîâãî
Ââêîì äèâèòèñÿ – âîðîæå, íåïðèÿçíî çàïàì’ÿòàòè.
äèâèòèñÿ.
Ç ãîëîâè äî ï’ÿò – ïîâíiñòþ, öiëêîì.
Âóõà ïîâñèòè – âïàäàòè ó â³ä÷àé,
Ç ãîëîâîþ – ïðî ðîçóìíó i êìiòëèâó
çàñìó÷óâàòèñÿ. ëþäèíó.
Ãîëîâà ç âóõàìè – íåðîçòîðîïíà ëþ- Ç äîùó òà ï³ä ðèíâó – ç îäíîãî
äèíà. ñêðóòíîãî ñòàíîâèùà ïîòðàïèòè â
Ãîëîâó âòîïèòè – çðîáèòèñÿ íåùàñ- ã³ðøå.
ëèâèì. Ç ðóêàìè i íîãàìè – öiëêîì, ïîâíiñòþ;
Ãîëîâó ëàìàòè – âèðiøóâàòè ñêëàäíå iç çàäîâîëåííÿì.
ïèòàííÿ. ²òè ñâîºþ ÷åðãîþ – âiäáóâàòèñÿ áåçâiä-
Ãîëîâó ñóøèòè – òóðáóâàòèñÿ ïðî êîãî- íîñíî äî ÷îãî-íåáóäü, ñàìî ñîáîþ.
íåáóäü. Êàïñòÿíà ãîëîâà – çíåâàæë. ïðî ëþäè-
Ãîðîáö³â ë³÷èòè – ìàðíî âèòðà÷àòè íó, ÿêà íå ìàº çäîðîâîãî ðîçóìó.
÷àñ. Êðîêîäиëÿ÷³ ñëüîçè – óäàâàíå íåùèðå
Ãîñòðèé ÿçèê – ãëóçëèâèé, äîòåïíèé, ñï³â÷óòòÿ õèòðî¿, ï³äñòóïíî¿ ëþ-
óùèïëèâèé ÿçèê (ëþäèíà). äèíè.
307
Êóäè òâîº äiëî – óæèâàºòüñÿ äëÿ ïiä- Ïðàâà ðóêà – ÷èé-íåáóäü íàéáëèæ÷èé
êðåñëåííÿ íåçâè÷àéíîñòi ÷îãîñü, ïîìi÷íèê, ñïiëüíèê.
ïðè âèñëîâëåííi âèñîêî¿ àáî çàõîï- Ïðè ñâîºìó ðîçóìi – â íîðìàëüíîìó
ëåíî¿ îöiíêè êîãî, ÷îãî-íåáóäü. ïñèõi÷íîìó ñòàíi.
Êóñàòè ñîái ëiêòi – âèÿâëÿòè âåëèêó Ñâ³ò ïîãàíèòè – æèòè, ðîáëÿ÷è íåã³äí³
äîñàäó, øêîäóþ÷è ç ÿêîãî-íåáóäü â÷èíêè.
ïðèâîäó; æàëêóâàòè.
Ñiçiôîâà ïðàöÿ – êíèæí.– áåçïëiäíà
Ëåáåäèíà ï³ñíÿ – îñòàíí³é (ïåðåâ. é âèñíàæëèâà ïðàöÿ.
íàéçíà÷í³øèé) òâ³ð, âèÿâ òàëàíòó
àáî çä³áíîñòåé, ä³ÿëüíîñò³ ³ ò. ³í. Ñì³ÿòèñÿ íà êóòí³ [çóáè] – ïëàêàòè.
êîãî-íåáóäü. Ñîái íà óìi – ÿêèé âìiº ïðèõîâóâàòè
ñâî¿ äóìêè, íàñòðî¿, íåîõî÷å ñïië-
Ëèñîì âòèñÿ – øóêàчè ïðèõèëüíîñòi,
êóºòüñÿ ç iíøèìè; õèòðèé, ñêðèò-
óïàäàòè áiëÿ êîãî-íåáóäü.
íèé.
Ëèñîì ïiäøòèé – õèòðèé, ÿê ëèñ.
Ñòàðèé (ñòðiëÿíèé) âîâê – ïðî ëþäèíó,
Ìàòè äîâãîãî ÿçèêà – íå âìiòè çáå- ÿêà áàãàòî ïåðåæèëà, çàãàðòîâàíà
ðiãàòè òàºìíèöþ. æèòòÿì, âèòðèâàëà.
Ìîâ ñàì íå ñâié – äóæå ñõâèëüîâàíèé Ñòàðèé ëèñ (ñòàðà ëèñèöÿ) – ïiäñòóïíà,
÷èìîñü. ëóêàâà ëþäèíà.
Ìîðñüêèé âîâê – ñòàðèé, áóâàëèé Ñòîÿòè òâåðäî íà íîãàõ – áóòè ñàìî-
ìîðÿê. ñòiéíèì, íåçàëåæíèì.
Íà âñi ðóêè ìàéñòåð – ëþäèíà, ÿêà âìiº Òàíòàëîâi ìóêè – êíèæí.– ñòðàæäàí-
âñå ðîáèòè. íÿ, ñïðè÷èíåíi âåëèêèì ïðàãíåí-
íÿì äî ÷îãî-íåáóäü i íåìîæëèâiñòþ
Íà âñþ ðóêó – ùîñèëè.
éîãî çäiéñíåííÿ.
Íà øâèäêó ðóêó – êâàïëèâî, ïîñïiõîì,
Òðîõè íà ãîëîâàõ íå õîäèòè – ÷èíèòè
ïîõàïêè.
áåçëàääÿ, áåøêåòóâàòè.
Íå ïî ñîái – íåçäóæàºòüñÿ, íåçäî-
Òðîÿíñüêèé êiíü – êíèæí. – õèòði äi¿,
ðîâèòüñÿ; êîìó-íåáóäü íåçðó÷íî,
ïiäñòóïíi çàñîáè áîðîòüáè.
í³ÿêîâî àáî íåïðèºìíî.
Óìèâàòè ðóêè – çíiìàòè ç ñåáå âiä-
Íîãà çà íîãîþ – äóæå ïîâiëüíî. ïîâiäàëüíiñòü çà ùîñü.
Ïåðåëîìèòè ñåáå – ïðèìóñèòè ñåáå Óðiçàòè ÿçèêà – ïðèìóñèòè êîãîñü
äiÿòè âñóïåðå÷ ñâî¿ì áàæàííÿì, ìîâ÷àòè.
ïðàãíåííÿì, çâè÷êàì.
Õî÷ âîâêâ ãîíè – õîëîäíî â ïðèìi-
Ïåðåïàäòè íà ãîðiõè –äiñòàâàòè ïî- ùåííi.
êàðàííÿ, ñòðàæäàòè âiä êîãîñü.
Øâèäêèé íà ðóêó – ñïðèòíèé, ìåòêèé,
Ïåðåòèðòè ÿçèêîì – äåòàëüíî îáãî- ïðîâîðíèé ó äiÿõ.
âîðþâàòè, îáìîâëÿòè êîãîñü.
Øèðîêîþ ðóêîþ – ó âåëèêié êiëü-
Ïëåñêàòè ÿçèêîì – ãîâîðèòè äóðíèöi, êîñòi.
âèãàäóâàòè ùî-íåáóäü, ÷îãî íå áóëî;
ïîøèðþâàòè ïëiòêè. Ùåäðîþ ðóêîþ – íå øêîäóþ÷è, íå
âèÿâëÿþ÷è ñêóïîñòi.
Ïëóòàòèñÿ ïiä íîãàìè – çàâàæàòè,
íàáðèäàòè êîìó-íåáóäü ñâîºþ ïðè- ßçèê ÿê ïîìåëî – õòîñü íåñòðèìàíèé,
ñóòíiñòþ, ñâî¿ìè äiÿìè. ëþáèòü áàãàòî ãîâîðèòè.
Ïîêàçàòè ñåáå – âèÿâèòè ñâî¿ çäiáíîñòi, ßê íîãó âëîìèòè – íå ìàòè çìîãè ñòðè-
ìîæëèâîñòi i ò. ií. ìàòè ñåáå.
308
Äîâ³äêè i â³äãàäêè
Äîâ³äêà. Íåðóõîìèé, ïîðóêà, ìëÿâèé, ñï³ðíèé, ñï³ð, çì³öíåííÿ, íåàêòèâíèé,
áåçä³ÿëüíèé, îá’ºäíàííÿ, óãîäà, ìàëîä³ÿëüíèé, çãîäà, áàãàòîñë³â’ÿ,
çàáåçïå÷åííÿ, íàäì³ðí³ñòü, ïîãîäæåííÿ.
Äî âïð. 1 íà ñòîð. 30.
Äîâ³äêà. Àåðîá³êà, ìåíòàëüí³ñòü, ñåíäâ³÷, åòíîãðàô³ÿ, òðàäèö³¿.
Äîâ³äêà. Â³çàæèñò, åêñêëþçèâíèé, ñêî÷, ìàíêóðò, éîãóðò.
Äîâ³äêà. Áåç öàðÿ â ãîëîâ³; ìàº îë³þ â ãîëîâ³; äàòè äüîðó; êðîâ õîëîíå â æèëàõ;
ïî ñàì³ âóõà.
Äîâ³äêà. Ç÷èíèòè êîëîòíå÷ó; çàäèðàòè êèðïó; çàáëóêàòè ìåæè õàòîþ é êîìîðîþ;
ç äîùó òà ï³ä ðèíâó; íå ò³ëüêè ñâ³òó, ùî â â³êí³; ëèõà ãîäèíà; ³ç øê³ðè
ë³çòè; ïîêè â³êó; ãîëèé ÿê áóáîí; ïðî ëþäñüêå îêî; ñóêàòè ìîòóçêè
(ç êîãîñü); äî ïîðè äî ÷àñó.
Äîâ³äêà. Øê³ëüíèé çàõ³ä; áóòè â³äïîâ³äàëüíèì çà âèêîâàííÿ ïëàíó; áðàòè äî
óâàãè; çàëåæíî â³ä îáñòàâèí; çà ëàøòóíêàìè; áðàòè ó÷àñòü; ç íàãîäè
ñâÿòà; íà ïîâåðõ âèùå; íàñòóïíå ïèòàííÿ ïîðÿäêó äåííîãî.
Äîâiäêà. Íiìêåíÿ, àíãëiéêà, iíäiéêà, òêàëÿ, iíäè÷êà, îðãå¿âêà.
Äîâiäêà. Íåðîáà; ñèðîòà; íåâìèâàêà; ïèñàêà.
Äîâiäêà. Ãàíüáà, ñïåêà, ñïîêié, òèøà, åãî¿çì, ðîçëóêà, ñèíòåç, çíåâàãà,
áîÿãóçëèâ³ñòü, ìîëîä³ñòü, âèñî÷³íü.
Âiäãàäêè. Íîæèö³, ñàíè, äâåði, âèëà, îêóëÿðè.
Äîâ³äêà. Ðàãó, ìîíïàíñüº, ìåíþ, ìåòðî, êîëiáði, ôîéº, àòåëüº, ïîïóði, ìóëiíå,
òàêñi.
Äî âïð.6 íà ñòîð. 81.
Äîâiäêà. Ëüîí, ñóíè÷êà, ïàâóê, ðîìàøêà, òðàìâàé.
Äîâ³äêà. ².Ñ. Íå÷óé-Ëåâèöüêèé, Ì.Ì. Ñòåëüìàõ, Ï. Êóë³ø, À. ×àéêîâñüêèé,

Ï. Ìèðíèé.
309
Ñëîâíèê ë³òåðàòóðíèõ òåðì³í³â
Àëåãð³ÿ (â³ä ãð. allegoria – ³íàêî- Îïîâ³äííÿ – íåâåëèêèé çà ðîçì³ðîì

ìîâëåííÿ) – öå õóäîæí³é ïðèéîì õóäîæí³é òâ³ð, ó ÿêîìó ðîçïîâ³äà-
³íîñêàçàííÿ, çîáðàæåííÿ ëþäñüêèõ ºòüñÿ ïðî ÿêóñü ïîä³þ â æèòò³ îäí³º¿
ðèñ ³ õàðàêòåð³â çà äîïîìîãîþ àáî ê³ëüêîõ ëþäåé.
îáðàç³â òâàðèí, ÿâèù, ïðåäìåò³â,
ðîñëèí. Ïåéçæ – çìàëþâàííÿ ïðèðîäè â õó-
äîæíüîìó òâîð³.
Àíòèòçà (â³ä ãð. antitesis – ïðîòèñòàâ-
ëåííÿ) – öå îñîáëèâî ï³äêðåñëåíå Ïîð³âíííÿ – ç³ñòàâëåííÿ äâîõ ïðåä-
ïðîòèñòàâëåííÿ ÿâèù, ïî÷óò ò³â, ìåò³â ÷è ÿâèù íà îñíîâ³ ñï³ëüíîñò³
äóìîê, ëþäñüêèõ õàðàêòåð³â. ÿêèõîñü îçíàê.
Áéêà – íåâåëèêèé àëåãîðè÷íèé òâ³ð Ïîðòðò – îïèñ çîâí³øíüîãî âèãëÿäó

ïîâ÷àëüíîãî çì³ñòó. ãåðîÿ â õóäîæíüîìó òâîð³.
Ã³ïðáîëà – ïåðåá³ëüøåííÿ ÿêèõîñü Ðìà – ñï³âçâó÷íå çàê³í÷åííÿ â³ðøî-

ëþäñüêèõ ðèñ, ïðåäìåòà ÷è ÿâèùà. âèõ ðÿäê³â.
Ãìîð – ñï³â÷óòëèâå, äîáðîçè÷ëèâå Ðèòì (â³ðøîâàíèé) – öå ð³âíîì³ðíå

çîáðàæåííÿ êîì³÷íîãî. ÷åðãóâàííÿ íàãîëîøåíèõ ³ íåíàãî-
ëîøåíèõ ñêëàä³â ó â³ðøîâîìó ðÿä-
Ãóìîðñêà – íåâåëèêèé çà îáñÿãîì êó.
õóäîæí³é òâ³ð, â ÿêîìó çîáðàæåíî
ïåðñîíàæ³â òà êîì³÷í³ ïîä³¿ â æàð- Òìà – öå ïîä³ÿ ÷è êîëî æèòòºâèõ
ò³âëèâîìó òîí³. ïîä³é, ùî ñòàëè ïðåäìåòîì õóäîæ-
íüîãî â³äîáðàæåííÿ ó òâîð³. Öå òå,
Åïòåò – õóäîæíº îçíà÷åííÿ, ùî âêà- ïðî ùî ðîçïîâ³äàºòüñÿ ó òâîð³.
çóº íà ÿêóñü õàðàêòåðíó îçíàêó
ëþäèíè, ïðåäìåòà, ÿâèùà, âèêëè- Òðïè – ñëîâà àáî âèðàçè, ùî âæèâà-
êàþ÷è â ÷èòà÷à ïåâíå ñòàâëåííÿ þòüñÿ ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³.
äî íèõ.
Óîñáëåííÿ (ïåðñîí³ô³êö³ÿ) – çîáðà-
²äåÿ (òâîðó) – îñíîâíà äóìêà, âèñíîâîê æåííÿ ïðåäìåò³â òà ÿâèù ÿê æèâèõ
ïðî çîáðàæåí³ â òâîð³ æèòòºâ³ ÿâè- ³ñòîò.
ùà òà ïîä³¿.
310
ÊÎËÜÎÐÎÂI
ÂÊËÀÄÈÍÊÈ
Êîëüîðîâà âêëàäèíêà ¹ 1
Ñ.I. Âàñèëüêiâñüêèé.
Ñâÿò³ ãîðè
Ì.Ï. Ïåòðèê.
Âèíîãðàäíà ÷àøà
Ó õàò³ ñ. Ñòåáë³âêà
(Çàêàðïàòòÿ, ÕIÕ ñò.)
Â.Ë. Ìîêðîæèöüêèé.
Óêðà¿íñüêå ñåëî
Î.Ë. Ñóäàêîâ.
Çèìà â ìîºìó ð³äíîìó êðà¿
I.Î. Ãîðîäåöüêà.
Âåñíà. Áåð³çêè
Ì.Ñ. Ñâàòóëà.
Â³òåð
Î.Â. Êëèìàøåâñüêèé.
Çèìà â Ëèïêàíàõ
Ò.Ã. Øåâ÷åíêî.
Àâòîïîðòðåò. 1840
Ñåëÿíñüêà ðîäèíà
Ìàëèé Òàðàñ ñëóõàº êîáçàðÿ.

Ç êàðòèíè Ì.Ã. Äåðåãóñà
.
Ç êàðòèíè Î.I. Âîâêà òà Â.Ô. Êîíäðàòþêà
Öèãàíêà-âîðîæêà
Áàéãóø³
Acest manual este proprietatea Ministerului Educaţiei al Republicii Moldova.
Gimnaziul / Liceul ..........................................................
Manualul nr. ...................................................................
Anul de Numele de familie Aspectul manualului
Anul şcolar
folosire şi prenumele elevului la primire la restituire
1
2
3
4
5
• Dirigintele controlează dacă numele elevului este scris corect.
• Elevul nu trebuie sa facă niciun fel de însemnări în manual.
• Aspectul manualului (la primire şi la restituire) se va aprecia folosind termenii: nou, bun, satisfăcător,
nesatisfăcător.
Imprimare la Tipografia „BALACRON” SRL,

str. Calea Ieşilor, 10; MD-2069, Chişinău, Republica Moldova
Comanda nr. 730

VI - Limba Ukraineana (A. 2017)

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

VI - Limba Ukraineana (A. 2017)

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Ministerul Educaţiei

Ê.Ñ. Êîæóõàð, Ì.Â. Òóíèöüêà,

Ï³äðó÷íèê äëÿ Ştiinţa, 2017

Katerina Kojuhar, Maria Tuniţika – Limba şi vorbirea (Ìîâà i ìîâëåííÿ)

Comisia de evaluare: Albina Liuşnivsika, Colegiul Limbi Moderne şi Bussines Internaţional,

Responsabil de ediţie: Larisa Dohotaru

Întreprinderea Editorial-Poligrafică Ştiinţa,

Toate drepturile asupra acestei ediţii aparţin Întreprinderii Editorial-Poligrafice Ştiinţa.

© K. Kojuhar, M. Tuniţika, A. Nikitcenko, L. Rokiţika. 2011, 2017

Òåìà óðîêó ç ðîçâèòêó

Ïîâòîðåííÿ òà óçàãàëüíåííÿ âèâ÷åíîãî

Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà XIX ñòîë³òòÿ

Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà XX ñòîë³òòÿ

Óêðà¿íñüêà ë³òåðàòóðà ð³äíîãî êðàþ

Áëèçüêî 3 000 ìîâ, ùî ³ñíóþòü ó ñâ³ò³, çà ñâîºþ ñïîð³äíåí³ñòþ (ïîõîäæåí-

2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò, ïîÿñí³òü, ó ÷îìó ïîëÿãàº áàãàòñòâî óêðà¿íñüêî¿ ìîâè.

5. Ïðî÷èòàéòå. ßê àâòîðè õàðàêòåðèçóþòü ð³çí³ ìîâè? ßê³ îñîáëèâîñò³ âèä³-

§ 2. Ñï³ëêóâàííÿ ³ ìîâëåííÿ. Ñèòóàö³ÿ ñï³ëêóâàííÿ

Ìîâà º çàñîáîì ñï³ëêóâàííÿ ëþäåé, ³ â ö³é êîìóí³êàòèâí³é ôóíêö³¿ âîíà º

Çîð³ºíòóâàòèñÿ â óìîâàõ ñï³ëêóâàííÿ – îçíà÷àº ç’ÿñóâàòè ìåòó ìîâëåííÿ,

• ²ç ÿêèõ ôàç ñêëàäàºòüñÿ ìîâëåííºâèé àêò? ßê³ ä³¿ âêëþ÷àº â ñåáå

Ìàðèíî Âàñèë³âíî! Ïàí³ Ìàðèíî! Ìàðèíî÷êî! Ò³òîíüêî Ìàðèíî! Ìè-

6. Ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ä³àëîã, â ÿêèé âè ìîæåòå âñòóïèòè çà îêðåñëåíèõ íèæ÷å

• ×è çíàºòå âè ³íø³ ëåãåíäè ïðî ïîõîäæåííÿ íàçâè «Óêðà¿íà»? Ðîçêàæ³òü.

3. Ç ïîäàíèõ ïàð ñë³â óòâîð³òü ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ïðîàíàë³çóéòå ¿õ çà áóäîâîþ

Ð³äíà, êðàé; êâ³òó÷èé, Ìîëäîâà; Áàòüê³âùèíà, ëþáèòè; âèâ÷àòè,

4. Ñïèø³òü. Ó êîæíîìó ðå÷åíí³ ï³äêðåñë³òü ãðàìàòè÷íó îñíîâó. Ïîÿñí³òü âæèâàííÿ

• Çà áóäü-ÿêèìè òðüîìà ìîäåëÿìè ñêëàä³òü ³ çàïèø³òü ðå÷åííÿ.

8. Êîëèñü â Óêðà¿í³ ñåëÿíè, êîçàêè çâåðòàëèñÿ äî ð³çíèõ ëþäåé ïî-ð³çíîìó,

§ 4. Ïðîñòå ³ ñêëàäíå ðå÷åííÿ.

2. Ç êîæíî¿ ïàðè ïðîñòèõ ðå÷åíü óòâîð³òü ðå÷åííÿ ñêëàäíå. Çàïèø³òü ñêëàäí³

3. Çàïèø³òü ðå÷åííÿ, ðîçñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ðîçä³ëîâ³ çíàêè.

Ðå÷åííÿ òåêñòó ìîæóòü áóòè ïîâ’ÿçàí³ ïîñë³äîâíèì (ëàíöþãîâèì) àáî

Íàïðèêëàä: Áäæîëà–ñïðàâæíÿ òðóä³âíèöÿ. Âîíà çáèðàº êâ³òêîâèé íåêòàð.

3. Ç’ÿñóéòå òåìó òà îñíîâíó äóìêó òåêñòó ³ç âïðàâè ¹ 2. Äîáåð³òü çàãîëîâîê.

Ñêëàäíèé ïëàí òåêñòó çàïèñóºòüñÿ òàê:

4. Íà ï³äñòàâ³ ïîäàíîãî òåêñòó ï³äãîòóéòå ïîâ³äîìëåííÿ íà ë³íãâ³ñòè÷íó òåìó

5. ×èòàþ÷è æàðò³âëèâèé â³ðøèê, Íàòàëêà ³ Òàðàñ çóñòð³ëè ñëîâà,

Íó é ìîðîêà ç õèòðèì çàéöåì!

§ 7. Òèïè ³ ñòèë³ ìîâëåííÿ

• ßêèé òèï ìîâëåííÿ âè îáåðåòå, ùîá óòâîðèòè çâ’ÿçíèé òåêñò çà

Ïîòæíèé – ÿêèé ìàº âåëèêó ô³çè÷íó ñèëó; äóæèé, ì³öíèé, ìîãóòí³é.

• Çíàéä³òü ó ï³äðó÷íèêó çîîëîã³¿ òåêñò ïðî áóäü-ÿêîãî ïòàõà ÷è òâàðèíó.

§ 8. Ëåêñèêà óêðà¿íñüêî¿ ìîâè

2. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Ïåðåêàæ³òü éîãî. Âèïèø³òü óñ³ çàïîçè÷åí³ ñëîâà.

3. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Çíàéä³òü ñëîâà ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ. Ïîÿñí³òü ¿õíº

4. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ ïîäàíèõ ñë³â, çàïîçè÷åíèõ ç òþðêñüêèõ ìîâ. Óâåä³òü ¿õ ó

5. Óñòàíîâ³òü, äî ÿêî¿ ãðóïè çà ïîõîäæåííÿì (ñï³ëüíîñëîâ’ÿíñüê³, âëàñíå

6. Çà ïîäàíèì òåêñòîì ñêëàä³òü âëàñíó ðîçïîâ³äü ïðî ïîõîäæåííÿ ñëîâà

§ 9. Âæèâàííÿ òà ïðàâîïèñ ñë³â

– À ùî òàêå êóð’ºð, õëîï÷å? – ó÷èòåëü ïèòàº.

3. Ïðî÷èòàéòå ïîäàí³ ïàðàìè ³íøîìîâí³ ñëîâà. Ïîÿñí³òü çíà÷åííÿ êîæíîãî ç

4. Ïðîäîâæ³òü ðÿäè ñë³â, ÿê³ á ïî÷èíàëèñÿ íàçâàíèìè ãðåöüêèìè ³ ëàòèíñüêèìè

5. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ ñë³â ³íøîìîâíîãî ïîõîäæåííÿ.

Çà âæèâàííÿì óñ³ ñëîâà ïîä³ëÿþòüñÿ íà çàãàëüíîâæèâàí³ ³ âóçüêîâæèâàí³.

5. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Âèä³ë³òü ïðîôåñ³îíàë³çìè. Ëþäè ÿêèõ ïðîôåñ³é ¿õ

6. Ïðî÷èòàéòå âèðàçíî â³ðø. Íàçâ³òü òåðì³íè – òî÷í³ íàçâè ïåâíèõ ïîíÿòü.

Â³í äî êëàñó çàéøîâ íåêâàïëèâî, à ä³ëüíèê – ÿê ù³ëüíèê ³ç äóïëÿíîê,

§ 11. Ðîçâèòîê ñëîâíèêîâîãî çàïàñó: çàñòàð³ë³

Ò³ í (³ñò.) – ó Êè¿âñüê³é Ðóñ³, â óêðà¿íñüêèõ çåìëÿõ ïåð³îäó ôåîäàëüíî¿

• Âèïèø³òü óñ³ çàñòàð³ë³ ñëîâà. Ïîÿñí³òü ¿õ ðîëü ó òåêñò³. ßê âè ãàäàºòå,

Ñëîâíèêîâèé ñêëàä óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ïîñò³éíî çì³íþºòüñÿ. Îäí³ ñëîâà ïîñòóïîâî

3. Ïðî÷èòàéòå ³ îáãîâîð³òü òåêñò.