Gheorghe Saru

I stilstika e rromane hibqi teksturene

(Amboldimatenqi aj redakcienqi antologa)

CREDIS - Universitatea Bucureti 2001

Gheorghe Saru

I stilstika e rromane hibqi teksturene

(Amboldimatenqi aj redakcienqi antologa)

CREDIS - Universitatea Bucureti 2001

Refereni: - prof. univ. dr. Nadia Anghelescu, secia de limba arab, Facultatea de Limbi i Literaturi Strine Universitatea Bucureti - prof. univ. dr. Florentina Vian, secia de limb chinez, Facultatea de Limbi i Literaturi Strine Universitatea Bucureti - Georgiana Ilie, coordonatoare programe de formare pentru ziariti rromi - Centrul pentru Jurnalism Independent - Bucureti Referent i autoare text coperta IV : prof. univ. dr. Lucia WALD Aceast lucrare este destinat uzului studenilor Departamentului de nvmnt Deschis la Distan al Universitii din Bucureti Drepturile de editare sunt rezervate Editurii Departamentului de nvmnt Deschis la Distan al Universitii din Bucureti, Centrului Educaia 2000 + i autorilor, conform contractului tripartit. Reproducerea integral sau parial a textului din lucrarea de fa este posibil numai cu acordul scris al Prilor. Descrirea CIP a Bibliotecii Naionale a Romniei SARU, GHEORGHE Stilistica limbii rromani n texte: antologie de traduceri i redactri / Gheorghe Saru. Bucureti: Credis, 2001 294 p.; 24 cm. ISBN 973-8336-01-5 811.214.58 Lucrarea apare cu sprijinul financiar i partenerial al Centrului Educaia 2000+ (Bucureti - Romnia), pe baza contractului de colaborare n cadrul programului de formare la distan a grupei de rromi de la specializarea institutori limba rromani a Colegiului IDD CREDIS Universitatea Bucureti. Culegere: Gheorghe Saru Redactare: Gheorghe Saru Tehnoredactare: Gheorghe Saru i Alina Munteanu Editura: Bd. Mihail Koglniceanu, nr. 36-46 Cmin B, et. IV, sector 5 Tel.: (01) 315 80 95 Fax: (01) 315 80 96 E-mail: credis@credis.ro

O ANDER
E autorosqo anglutno lav ----------------------------------------------------------------------- 9 Keripnasqe klasaqe aj kheresqe tme (va svako tradukciaqo kotor) ------------------ 11 RROMANE TKSTUR ----------------------------------------------------------------------- 13 O antrikano stlo -------------------------------------------------------------------------------- 13
O antrikano tksto anar i lingvstika ------------------------------------------------------- 14 Andrutne ajutnimata va o barvalripen e rromane chibqo ---------------------- 13 Jekh ooj thaj e semiolgur ----------------------------------------------------------- 13 O antrikano tksto anar i metdika ------------------------------------------------------- 14 Anglivak ki vakripnasqi pustik------------------------------------------------------- 14 Mangimata sar te siklras lahes ------------------------------------------------------- 16 O antrikano tksto anar fzika thaj matemtika ---------------------------------------- 19 E fnkcie----------------------------------------------------------------------------------- 19 O antrikano tksto anar (h)istria --------------------------------------------------------- 20 O tefno Rzvno ----------------------------------------------------------------------- 20 O antrikano tksto anar e naturalikane antrimata------------------------------------ 20 I makarinflunca pani - ivutre thaj phuv - ivutre---------------------------------- 20

O oficilo (vaj o administratvo) stlo--------------------------------------------------------- 22 I. E krisutne tkstur --------------------------------------------------------------------------- 22

I Konvncia----------------------------------------------------------------------------------------- 22 I Konvncia e Unisarde Themenqi va e havesqe xakaja (xarni vrsia)---------- 22 I Ordonnca--------------------------------------------------------------------------------------- 26 I Ordonnca va o anglolaharipen thaj o doalripen savorre diskriminaciaqe formenqe ----------------------------------------------------------------------------------- 26 O rdino ------------------------------------------------------------------------------------------- 34 rdino e ginea 3363 anar i dta 01.03.1999 dikhindos o anavripen le inspektorurenqo va e rroma------------------------------------------------------------- 34 I Rekomendcia ---------------------------------------------------------------------------------- 35 I Rekomendcia 1201 va jekh adicionlo / sastrutno projkto k-i Europutni Konvncia e Manuesqe Xakajenqi dikhindoj e xakaja e themutne minoriteturenqe---------------------------------------------------------------------------- 35 O Memorndumo -------------------------------------------------------------------------------- 37 O Regulamnto ----------------------------------------------------------------------------------- 38 O regulamnto va i organizcia e themutne konkursosqi e rromane hibqo--- 38

II.E tkstur kerdine kaar e rajikane thaj e birajikane institcie---------------------- 41

O enutno mangipen----------------------------------------------------------------------------- 41 O memrio ---------------------------------------------------------------------------------------- 42 O administratvo lil ------------------------------------------------------------------------------ 43 E prezentaciaqi (informaciaqi / aprobaciaqi) nta ---------------------------------------- 44 E prezentaciaqi nta ---------------------------------------------------------------------- 44 E motivaciaqo lil --------------------------------------------------------------------------------- 45 O ripen --------------------------------------------------------------------------------------- 47 I mujutni nta ------------------------------------------------------------------------------------ 47 I rezolcia ----------------------------------------------------------------------------------------- 48 O sigutno meso--------------------------------------------------------------------------------- 48 O sigutno meso (i telefonikani nta, o emjlo, I telegrma, o tlekso)---------- 48 O kontrkto --------------------------------------------------------------------------------------- 49 E ediciaqo kontrkto makar e telalxramosarde -------------------------------------- 49 I civlo konvncia--------------------------------------------------------------------------------- 50 I civlo konvncia va e slubenqe prestcie ------------------------------------------ 50 E butqi agnda ---------------------------------------------------------------------------------- 52 I themutni Konfernca va o irdipen e Projektosqo MATRA--------------------- 52 O raprto jekhe butqe maladipnasqo ------------------------------------------------------ 53 O Raprto kerdino kaar I Romani Kris (GCECWCR) anar I Bari Britnia palal o beipen kerdino an-o Woolwih k-o 30 dves 03. 2000 b., dikhindoj i organizcia le 5-tone Rromane Kongresosqi ------------------------------------------ 54 O aplo / O zoraloakharipen ------------------------------------------------------------------ 57 Jekh lobiaqo lil ----------------------------------------------------------------------------------- 58 O akharipen --------------------------------------------------------------------------------------- 59 Jekh akharipen k-o spektkulo ---------------------------------------------------------- 59 E ivipnasqo drom (o kurrkulum vte)------------------------------------------------------ 59 I enutni (vaj administraciaqi) rekomendcia---------------------------------------------- 64 Jekh enutni rekomendcia -------------------------------------------------------------- 64

III. E tkstur save si vastipnasqe thaj informaciaqe materilur ---------------------- 65

O plakto ------------------------------------------------------------------------------------------ 65 I paparudrri ------------------------------------------------------------------------------------- 65 Av te votisares! --------------------------------------------------------------------------- 65 O 3anripen --------------------------------------------------------------------------------------- 66 E formaciaqo progrmo an-o umal e urnalistikaqo va e terne rroma----------- 66 E medienqo (presaqo) komunikto ----------------------------------------------------------- 67 Presaqo komunikto --------------------------------------------------------------------- 67

O sikavipen / o gido------------------------------------------------------------------------------ 68 O kotorliipen le rromenqo k-l alosarimata ------------------------------------------- 68 Sar te roden thaj te arakhen love va tumaro projekto ------------------------ 71 Sikavipen va jekh trampimatenqo plno ----------------------------------------- 76 E projekturenqo sikavno ------------------------------------------------------------ 78 E lovripnasqo mangipen. O projkto ------------------------------------------------------ 79 J ekh projkto va o printisaripen e lilesqo " Paramca thaj bibliaqe kotora ani rromani chib"------------------------------------------------------------------------------ 79

E rivistenqo thaj e editurenqo stlo ----------------------------------------------------------- 83

O nevipen / E nevimata ------------------------------------------------------------------------- 83 O Mdlin Vjku kritikil e rromenqi diskrimincia --------------------------------- 83 I jekhto rromani themutni Olimpida avela organizisardi ko Baku ------------- 83 I fondcia PAKIV del krdite va e tikne rroma -------------------------------------- 84 O mujalo e Brladosqo kamel te ogrel jekh gav va e rroma ------------------- 84 thaj e Galacosqo te vazdel khera ----------------------------------------------------- 85 E Rroma anar o Balkni si ,,e maj ororre anar e orre -------------------------- 86 Jekh kcia va e Evropaqo Ber e hibnqo (EBC. ) So aunas kaar amare permannto partenrur? ----------------------------------------------------------------- 87 I Romani CRISS protestil mamuj i intncia e municipalosqe mujalesqi anar o Brldo te laharel / arakhel jekh specilo gav va e rroma ------------------------- 88 O erutno / bazutno artkulo (o editorilo) ------------------------------------------------- 88 E pbliko brtura phangle le rromenqe?! ------------------------------------------- 88 E thanutne alosarimata jekh bibaxtagor va e rromani sel/ tnia? --------------- 89 Nesave keren pen ke si len BRO ------------------------------------------------------- 90 O artkulo------------------------------------------------------------------------------------------ 91 Sosar na vi rromane xurdelin anglal i kol ? -------------------------------------- 91 O intervo ------------------------------------------------------------------------------------------ 92 Intervo e profesorea E Mhajea Merfa ------------------------------------------- 92 Intervo amare rromnrra kaar E ,,erxajenqo briind ------------------------- 95 Intervo e sombenena e dujtone sektorosqe anar o Bukurti save line kotor k-e alosaripnasqe beipen -------------------------------------------------------------------- 96 So ati te keras te autis amare rromen? ----------------------------------------------100 I krnika jekhe spektakulosqi / jekhe publikone prezentaciaqi-----------------------101 O Euen Sndu Raportru, rromano rangrno / piktro jekhe bare artistikane phurdipnasqo -----------------------------------------------------------------------------101 I tehnikani patrin / rig -------------------------------------------------------------------------103 I titulosqi patrin / rig ---------------------------------------------------------------------------104 O anglutno lav / O anglolav -------------------------------------------------------------------105 Anglutno lav (k-o lil E maj ukar rromane gil )---------------------------------105 Anglutno lav (k-o lil va i alfabetizcia le pherdemanuenqi) ---------------------106 O agorutno lav / O agorlav--------------------------------------------------------------------107 I Katci po but sar jekh drabaripnasqo kotor, jekh siklripnasqi situcia-------107 E nte----------------------------------------------------------------------------------------------110 O ander -------------------------------------------------------------------------------------------111

O ander jekhe lilesqo--------------------------------------------------------------------111 I bibliogrfia -------------------------------------------------------------------------------------112 I bibliogrfia le butnqi dine avri kaar O Gerge Saru---------------------------112 I bio bibliografa e autorosqi [ E ivipnasqo aj kreaciaqo drom e autorosqo] ----113 I bio bibliografa e Euenosqi Sndosqi le Raportorosqi ------------------------113

O literaturikano artistikano stlo---------------------------------------------------------- 115

O epikano / mothovutno tksto -------------------------------------------------------------115 I Kattzi (kaar i Katarina Taikon) ----------------------------------------------------115 O lirikano / poezienqo tksto -----------------------------------------------------------------117 Rodipen -----------------------------------------------------------------------------------117 Xolrimata--------------------------------------------------------------------------------117 O dramatikano / ttrosqo tksto -------------------------------------------------------------118 O gonorro duje lovena -----------------------------------------------------------------118 O palalgodtno tksto / o memorialistikano tksto---------------------------------------123 Kana me semas k-o Bug ----------------------------------------------------------------123 O tksto anar bblia ---------------------------------------------------------------------------124 Anar e ukarimata e kristikane ivipnasqere ---------------------------------------124

E bihaldelilenqo stlo ------------------------------------------------------------------------ 127

O svakodivesutno bihaldolil -----------------------------------------------------------------127 Potaqo lil k-i mmi ---------------------------------------------------------------------127 E emajlosqo bihaldolil ------------------------------------------------------------------------127 I telegrma ---------------------------------------------------------------------------------------131

O mujutnikano stlo --------------------------------------------------------------------------- 133

Jekh pbliko mothovipen----------------------------------------------------------------------133 O Nikole Pun o prezidnto e Rromenqe Partidaqo thaj deputto an-o Rumuniaqo Rajipen. ---------------------------------------------------------------------133 I pbliko prezentcia jekhe projektosqi ( temaqi, studiosqi th. a.)--------------------134 O konkrso ,,Miri istria Eustory --------------------------------------------------134

Anksa ------------------------------------------------------------------------------------------- 138

Aver nakhavipnasqe tkstur ----------------------------------------------------------------138

E autorosqo anglutno lav

E tkstur avena nakhavde / amboldine an-i / vaj anar i rromani hib palal jekh mesti / vesti rdina e kondiciaa so i k-o agor e nakhavipnasqe teksturenqo - te avena kadala tkstur amboldine alternatvo pe utena -, alosarindoj svako var jekh tksto avere stilistikane paketosar. E tkstur so si anderrde an-o Krso avena nakhavde maj anglal anar i rromani hib an-i rumunikani hib thaj palal kerela jekh (som)palaldikhipen p-i vrsia uto anar i rumunikani hib. Te, sar ekzmplo, kerela pes maj anglal o amboldipen / nakhavipen anar i rumunikani hib an-i rromani hib, atn o (som)palaldikhipen kerela pes p-e rromane tkstur save si dine an-o lil. Palal jekh vrma / vaxt (te phenas, na maj anglal jekhe honesar) kerena pen kadala procedre, kad so o tksto kaj sas jekhto var amboldino, te phenas, anar i rromani hib an-i rumunikani hib, akana avela amboldino anar i rumunikani hib p-i rromani hib. Kana kerela pes svako (som)palaldikhipen, e kursntur avricirdena penqe savorre lava thaj sintgme save vazdinde nesave pharimata thaj kerena, xramosarindoj dujvarutnes savorre lava, po jekh rumunikano rromano vokabulro aj rromano rumunikano vokabulro, save avena dikhle le kursanturenar k-e nakhavipnasqe re an-i thaj anar i rromani hib. Sa kad, e studntur xramosarena, an-o aver than, e varinte va nesave anar e lava thaj e sintgme save sas amboldine rromanes, kothe kaj von patn so penqe / pumare varinte si maj ukararakhle. Sajekhvar, kana malavena omonmur, sinonmur vaj antonmur, e studntur avricirdena va penqo labripen e frme save von dikhen len maj / po vastne vaj kodola kaj vazdinde lenqe nesave pharimata te xatren vaj te labren len. Leksikologikane dikhipnasar, e studntur avrixramosarena sa kad va penqo labripen e neve leksikalikane lava, elemntur, save inkliste an-i rromani hib, vi sar e vunile lava line avere hibnar (avrutne makara va o barvalripen e leksikosqo) , vi p-i bza le andrutne makarenqi va o barvalripen e leksikosqo (prdal e derivaciaqi e autipnaa le sufiksurenqo aj e prefiksurenqo thaj, sa kad, prdal e kompoziciaqi). Sa vrma, kana kerela pes o amboldipen le teksturenqo, le studntur rodena an-e rromane dikcionrur thaj vokabulrur e biprinarde lava / e dme vaj patn so prinaren lenqo mandaipen / snso. Sajekhvrmae, e studntur zumavena te ambolden sode maj autnes (e gramatikane, logikane thaj stilistikane viramenar). Agorese, si o than kathe te naisaras mirre universitarone siklrnnqe kaj dine man vast thaj ginavde kadava krso aj andine manqe sugstie: e rajnnqe E Luciaqe Waldesqe, E Nadiaqe Angeleskusqe thaj E Florentinaqe Vianesqe. Sa kad, naisarav la rajnrrqe, E Georgianaqe Iliesqe, kaar o Biumblavdo urnalisturenqo Cntro. O Gerge Saru

10

Keripnasqe klasaqe aj kheresqe tme (va svako tradukciaqo kotor)

1. Ambolden / nakhaven o rromano tksto ani gaikani hib! 2. Keren jekh konfrontcia e teksturenqi, kotor kotorea, dikhindos ani palutni rig e lilesqi sar sas amboldino / nakhavdo o sasto tksto! 3. Alosaren savorre biprinarde dme / lava vaj e lavenqe sintgme thaj xramosaren len anjekh tumaro butqo dikcionro, kerdino tumenar pe tikne fe! O tikno tumaro dikcionro te avel kerdino ututno: rromano gaikano thaj gaikano rromano ! 4. Kana si tumen aver maj lahe vrsie va jekh lav, sintgma th.a., xramosaren len thaj prezentisaren len tumare siklrnesqe aj kolegurenqe! 5. Palal jekh hon, zumaven te keren vi o palalamboldipen / o palalnakhavipen, irdindos kaar o gaikano ututno tksto anar i palutni rig kadale kursosqi aj kerindos i rromani lesqi vrsia. 6. Kana / te si tumen pharimata, mekhen nange thana thaj sikaven tumare siklrnesqe o than kaj tume nai te arakhen o trebutno lav vaj i trebutni konstrkcia / sintgma! Baxtagor! O Gerge Saru

11

12

RROMANE TKSTUR
O antrikano stlo
O antrikano tksto anar i lingvstika: Andrutne ajutnimata va o barvalripen e rromane chibqo
Butvar, e manua phenen banges so i hib rromani si jekh bizorqi hib, jekh hib savi nai la zor te barvalrel pes. Nmaj so o aipen si aver, kodolesqe, po butvar, ame arakhasa situcie kana e phure rroma kerdine von korkorre but godver lava (dme) palal jekh hibutni buxli matrca. Misalqe, palal jekh but buxlo rromano sufkso no savo sikavel o eno savo kerel vareso vaj jekh buti soa kerel pes vareso sar si e lava bano, mudarno, vakerno th.a., aj unasa kal rroma vi lava sar sine: kiravno " o manu kaj (savo) kiravel o xaben"( kal bosniaqe phure rroma), unno " o manu kaj unel vareso vaj varekas " (kal phure rumuniaqe rroma xanotr) th.a. Avere rigae, ani rromani hib sas kerdine kadala lava sa vaxt (vrma) le rromane vakernenar. Nabut manua dikhen avdves, misalqe, so makar o nominlo prefkso bi thaj o vrbo starel si jekh khetani relcia, kodolesqe bi + starel > o vrbo bistarel / bistrel, vaj makar o nominlo prefkso bi thaj o vrbo kinel > o vrbo bikinel th. k. m. d. Ani amari but zumavas te sikavas save sine e andrutne hibutne ajutnimata (rromane / gaikane sufksur thaj prefksur), sar ati te barvalras i rromani hib e rromane hibutne materialea. (O tksto sas xramosardo kaar O Gerge Saru)

Jekh ooj thaj e semiolgur

Le terne generacien trebal te siklras len but, but anglal, kana le havorren si len trintar bera, kana vi nmaj / smo te keras len te xacaren so ekzistisaren verver hib, va te keras len te xatren so isi ververipen. O puhipen si te sikavas le havorrenqe so ekzistisaren but aver mdur te anavras jekhe oojes thaj so kodola save na anavren le oojes sar ame anavras les sajekhe lavea nanai msaj nte veesqe manua. Vi anar kodoja so i semiolgia dikhel savorre kulturalikane sistmur (thaj na nmaj e hibqe sistmur ), voj atilas te anel pesqi kontribcia va te siklrel kadale havorren so ekzistisaren vi aver mdur va te xurven pen vaj te pravaren pen, xarnes, so isi verver ritualikane phirimata ane verver khetanimata. Kadaja avelas jekh metda te siklras len te aven kovleilesqe thaj xacarutne. Te sarkon havorro atilas te dikhel le verver kulturalikane sistmur
13

sajekhe toleranciaa sar keren le semiolgur, atn avelas so ame kerdm bare edukaciaqe progrsur! " (O Umbrto ko; i rromani vrsia sas kerdini kaar O Gerge Saru)

O antrikano tksto anar i metdika

Anglivak ki vakripnasqi pustik
I vakripnasqi pustik, dini avri va savorre hib le rumuniaqe selrrnqere, trebal te avel labrdi kad sar si xramosardo ano Siklripnasqo Plno thaj pi bza le Vakripnasqe Programaqiri anl dajaqe hib le selrrnqere, savi sas adoptisardi telo gin 30157 / b.1996. Sar si xramosardo ani Vakripnasqi Progrma, e siklrnes si les 4 re va te kerel jekh irdutni verifikcia thaj kad te dikhel save hibqe anglimata si le siklvnen. Anl kadala re, o tiknenqo siklrno rodel te dikhel: sar vakren l have le baa / krlur save sine specfiko ani rromani hib; sar von phanden le baa anl silbe thaj lava; sar von xalven xarne propozcie ani dajaqi hib; kana von ati te keren propozcie la resaa te vakren le enenar trujal lene; o ajnimos te phanden le propozcie ano xarno vakrimos, palal jekh ida, palal jekh xatrimos, kerindoj jekh phenipnasqo itro vaj vakrindos jekhe siklvea opri varesavi tma; o anglimatenqo nvo, maj ukar phendo, o hibutno barvalimos, kaj si therdo sarkasqe havesar. O siklrno si (v)unilutno te kerel pesqe po jekh enutni fa (ekstrsa), va sarkon siklvno, pi savqi bza vov kerela but ververes atni kana si o suro / abser , tradindoj o vakripnasqo procso ani trebutni rig. Maj dur, ano dujto kolaqo kurko, l aver tar re save thavden avena labrde te zorrs le havene te vakren, bidoaqo, le baa dajaqe hibqere. l fonologikane tme irdena le svakonesqe baesqe pronunciaa / vakripnaa le alfabetosar. a, , b, c, , h, d, e, , f, g, h, x, i, , j, k, kh, l, m, n, o, p, ph, r, rr, s, , t, th, u, v, w, z, , , , , q. Pala o bidoalo thaj godrdo vakrimos le baenqo le siklvne prinarena palo kan kadala baa, labrindoj sade lava (save sine len 23 silbe), anl verver thana: ki lavenqi ir, ko makar vaj ko agor le lavenqere. O siklrno i / ni xasarela le dikhipnasar te xalrel le havenqe so an i hib rromani si paal l aarutne baa vi aver, sar, misalqe, kodola itre / xramosarde le patrnenar kh, ph, th, rr, vaj / , .

14

Palal duj giravutne kolaqe kurke, sar phenel i Vakripnasqi Progrma, nakhela ko labrimos le ranglrde pustikaqoro. Ki jekhto klasaqi ra, o siklrno xalrela le siklvnenqe l pustikaqe resa: te "drabaren" le itre svakonesqe vakripnasqe kotoresqere thaj te phenen so dikhen (but, ivutre, irikl, trujalimata th. a.) pasavene von trebal te phenen vareso, te buxlren kadala itre, te barvalren len pe anglimatenar, te (a)unen vi le dikhipnasqe virama le averenqere, te den anglal / te bolden kl thowdine puhimata le averenar, von krkorre te thon le puhimata / te puhen le averen. Kerel pes i rekomendcia so, kana vakrela le siklvnenar, o siklrno te autisarel len te inkln / anklen, kobor po but aj, le itresar la pustikaar, giravindoj vi aver trebutne didaktikane materil / materilur, save pheren ukar i alosardi temtika. Sar anas, madikh so le havorren anar i jekhto klsa si len sajekh berimos (7 berene sine savorre), sine vi difrence ano lenqo vakrimos, varekana bare, le saven si len eksplikcia anar o hand ano savo i famlia labrds i rromani hib, kana voj acarrds le haves te del dma ani telidialkta savi si les prinardi kheral. Kadale pharipnase, soa o siklrno maladvel kana vov mangel te alosarel i temtika thaj le maj lahe stratgie, avel vi i dialektikani frma le dajaqe hibnqiri, prinarde le selrrnar. O fonetikano, gramatikano thaj leksikano laharimos le dialektikane vakripnasqo thaj o tradimos le haves karing akanutni literaturikani rromani hib, karing rromani khetani hib, sine jekh but vastni res thaj, butivar, phari. I thavdin i /aarutni evalucia, savi avel palal i irdutni evalucia, kaj si kerdini sarkasqe siklvnesqe, sine vastne sikavne va o baxtagor le siklrnesqo ani lesqi didaktikani but, le saves si les sar res ke l have te sikln thaj te buxlren pe rromane hibqe anglimata. O dikhipnasqo godverimos le havenqoro te aj dikhen le but thaj le verver trujalimata, save sine paal lene, o barrimos le dikhipnasqo ajnipnasqoro kl have trebal te aven len sar res o zorrimos le interesosqo le havenqoro va o prinarimos thaj va jekh barrdo kamimos te den dma / te vakren le autipnaa le sikavde anglimatenar. O barrimos le kontekstualikane hibqo kl have avel kaar o lenqo ajnimos te konceptisaren thaj te xalven / xaaren o lavenqo mandaimos, tar o lenqo ajnimos te phenen bi doaqo so von dikhen, lenqo godverimos te realizisaren / ingeren jekh vakrimos, labrindoj sar trebal le lava andl verver kontkstur. Rodindoj so maj anglal trebal te avel realizisardo o vakrimos, vi I Progrma vi i Pustik si len sar res o siklrimos le bazutne leksikosqo savo si trebutno va o bidoaqo xalrimos / xaarimos jekhe vakripnasqo. O siklrno trebal te dikhel so l have na nmaj te siklven thaj te anen le lava tha vi te labren len palal l gramatikane struktre, te ati(n) te xalven o logikano jekhimos jekhe propoziciaqo vaj jekhe frazaqo, te ati(n) te labren butivar le afirmaciaqe, negatvo, puhipnasqe thaj akharipnasqe ano vakrimos. Sa kad, o barrimos le vakripnasqo trebal te tradel le haven karing jekh ranglrdo vakrimos; von trebal te labren cra po cra sinonme, omonme, antonme, nesave sintgme e artistikane molipnaa, vi ano
15

korkorrutno vakrimos jekhesqo vi ano dujenqo vakrimos; te labren sar trebal le gina jekhimos thaj butimos, le enutne, pesqe, sikavipnasqe, puhipnasqe, relatvo, bienutne, respektosqe sarnavn, le navn th. a. Savorre kadala, madikh so nai siklrde le gramatikaqo dikhipnasqe viramaar. Ano vakrimos, le siklovnes si les dujvarno rlo / rli, kodolesqe vov lel kotor ko grupaqo khelimos vi sar unitro vi sar vakrno. O rolesqo khelimos si vastno thaj trebal te labras / keras les savaxt kana si ajutno. O khelimos anel la zora le haves te rodel le puhimata save si trebutne va kodoja situcia, kerel les te anel pesqe andrutne godqe eksplikcie va pe alosarde angledinimata, labrindos va kadaja but le anglimata sikavde maj anglal, sa kad, kerel les te dikhel so si vaj nai relevnto, te formisarel propozcie / xarne frze vaj buxle frze save dikhen i kuza (sosar) le akcienqiri. Lokhorres, kana o siklrno thaj pesqe siklvne ana sigo ano vakripnasqo procso, labrindoj i progrma thaj i pustik, von dena pen god so ekzistisarel jekh makarrekcia makar le verver modlur le prinaripnasqo thaj leksikalikano dikhipnasqo viramaar. l lava save sine dine ko sarsavo vakripnasqo kotor na trebal te dikhas len sar lava, le savenar msaj trebulas te keras but ane klasaqi livni le havenar. O siklrno si o kodova savo aj te barvalrel len vaj te lel nmaj jekh ckno kotor lenar (anar le lava dine), kana dikhel so nesave lava si(ne) " phare ". Nmaj so o siklrno trebal te dikhel te na teledikhrel le ukar ajutnimata jekhe kotoresqe le havenar, save aj den dma lahes. Si trebutno so le kodole ajne haven te aven / oven labrde le siklrnesar sar ivdritre / animatr ano vakrimos le havenar / siklvnenar. Kad, l siklvne avena / ovena autne autrur va o siklrno thaj, biderkt, spden o klasaqo vakrimos jekhe bare nivose. l autr / autrur aukeren so lenqe kolaqe kolgur palal so dikhena thaj labrena kadaja rangrdi pustik te anen propozcie / sugstie save avena but trebutne le autorurenqe te lahren vi i Vakripnasqi Progrma vi i Vakripnasqi rangrdi Pustik, kana avela i dma / vrba te kerel pes aver nevi edcia. (O rromano amboldipen si kerdo kaar O Gerge Saru) Mangimata sar te siklras lahes Kana siklras le manuen, le pherdeberenqe manuen, na le haven, si but vastno te thovas ani prktika kadala rgule: 1. Te vakras cra (zla) lavenar, patvales, te avas kovle le somvakernenar; 2. Te ilras sa vrma (vaxt) le siklvnes; 3. Te aaras les va o maj tikno pesqo rezultto; 4. Nijekhvar te na asas kana vov dorel (kerel doa); 6. Te kamas le siklvnes thaj te sikavas lesqe amari patv;

16

7. Kana nati te ingeras jekh ra, atni trebal te rodas khetanes le siklvnea aver ajutnipen te keras la, vaj te rodas jekhe siklrnes kaa te paruvas la. Kana ame siklras vakeras, generalose, trebal te dikhas so: 1. Trebal te na das dma (vakras) sgo thaj te phenas nmaj so trbal msaj. 2. Nijekhvar na trebal te phenas " Na, nai kad! ", vaj " Na anes! ". 3. Te puhas nmaj palal sose (prin)anel o siklvno. Kana o siklvno i (na) anel te del palpale ko jekh puhipen, atn trebal te autisaras les bi te avas xolme les. 4. Te na phenas duj var le lava so sas mito vakrdine vaj drabarde (ginavde) le siklvnesar; sa kad, te na vakras (phenas) duj var sakodova puhipen. 5. Te das le siklvnes kheresqi but palal sarkaj krso. I kheresqi but trebal te avel voj lahardi ando avutno krso, anar kodoja trebal te dikhas te (kana) o siklvno kerds progrso thaj va te ilras aj te aaras les, kodolesqe zumavds te kerel i kheresqi but. 6. Maj anglal svakone orae (kursose), o siklrno trebal te drabarel o sasto klasaqo kotor thaj te dikhel phird phirdea savi metda si i maj lahi kana siklrel le siklvnes. Kana o siklrno dikhel maj anglal o krso, atni si les baro baxtagor thaj o siklrno anel te del palpale kana o siklvno puhel les; kad, makar lene si jekh amalipnasqi relcia. 7. Va te siklras baxtagorea, trebal te dikhas so rgule sine xramosarde ano Sikavipen sar te siklras thaj te drabaras la goda so si kothe xramosardo. Sarkaj krso trebal te avel anglekerdo maj anglal te siklras le siklvnes nmaj palal o princpo le " pane phirdenar " (dikh kodola riga). But mangas tumen te drabaren kadala riga va te ati te siklren lahes, sar si trebutno, le drabaripnasqe kotora bare baxtagorea. Sikavipen sar te siklras I. O anglegetipen va te siklras varekas Te na bistren te vakren le siklvnenqe, maj anglal te irden te siklren len, ke tume kamen (aukeren) lenar so vi von palal so dena agor pesqe siklvipnasqo autisarena (dena vast) makar jekhe enes te drabarel. Kad sar len tumare siklvnen si len i okzia te siklven tumenar, kad trebal vi von te akceptisaren loaa te den vast le averenqe. O siklripen va le " peke " , le pherdeberenqe manua nanai sajekh le siklripnaa va le havorre. Jekh manu kamel te siklvel te drabarel, kodolesqe vov kamel te kerel kad. Vov nanai spidino te kerel kadaja but. Bute manuen si len tra (dar) so nati siklven vareso thaj kad avela len bari la (baro laavo) so natisaren te siklven. Paruvipnase, le "peke", le " pherdeberenqe " manua, aipnase, kamen te siklven but sigo. Kodolesqe, jekhe manuea trebal sa vrma te irdas o siklripen / siklvipen tar o jekhto siklripnasqo kotor. Tume nijekhvar i trebal te kamen te pakuen le siklvnen, nmaj tume mangen te keren butvar vi repetcie, anar kod le siklvne te siklven po but thaj po lahes.
17

Kodolesqe, tume trebal te respektisaren kadala rgule: 1. Te den dma (te vakren) jekhe naturalikane tonoa, naturalikanes. Te den dma cra (xanc, zla) lavenar thaj te respektisaren le siklvnen; 2. Te ilras sa vrma pe siklvnes. Na bistren te aaren les butivar va lesqo rezultto. Nijekhvar te na aven xolriko kana le siklvne doaren (keren doa); 3. Te aven kovle, biimportnto manua, thaj te avel tumen patv va tumare siklvne; te na den dma lenar opral; 4. Na asal pes kana o siklvno doarel; sa kad, te na mukhen le averen te asan. Te na thon le siklvnes te siklvel po but de sar vov ati thaj ni te mukhen les te ahel palpale. 5. Te kamen tumare siklvnes thaj te phenen lesqe so vov siklvela but sigo. Keren so si trebutno so le stdie te thavden bare loaa thaj bute interesoa; 6. Kana nati varekana te ingeren i ra kana trebulas te avel, atni trebal te bihalen avere enes (siklrnes) te kerel vov kadaja ra vaj te den dma tume tumare siklvnea thaj, khetanes, te roden thaj te arakhen aver ajutnipen te realizisaren i ra so nas kerdi. Kana tume siklren varekas, keren sa so si trebutno thaj te aven ani tumari god sa vrma kadala metodikane virama (trebaimata): 1. Te vakren sode si ajutnes po crca (zla), na bute lavenar; 2. Nijekhvar te na phenen "Na, nai kad!; Na anen akaja but!". Tume zumaven te den vast le siklvnes te arakhel vov krkorro o laho rezultto. 3. Thoven kodola puhimata va kaj le siklvne ati den palpale, ati arakhen solcie. Te na puhen le siklvnen anar sose nas siklrdo tumenar ki ra. Svaqo bidoaqi solcia dela le siklvnesqe baro paapen (patvipe) lese. 4. Kana tume puhen vareso thaj o siklvno na del palpale palal nekobor seknde, atni trebal te den vast les te arakhel o laho rezultto, vaj te si trebutno phenen tume savo si o rezultto. 5. Nijekhvar te na thoven jekh puhipen dujvar jekhe siklvnesqe; 6. Te na phenen jekh lav (dma) so sas ukar drabardo / ginavdo le siklvnesar palal lese. Kadaja manra aj te anel xoli le siklvnesqe, eral, le " pherde " le " peke " manuenqe i trebal te maren i god le siklvnesqi soa vov ve anel; 7. Maj anglal te siklren svaqo siklripnasqo kotor, tume musaj trebal te drabaren khere o siklripnasqo kotor thaj te keren jekh plno sar te siklren kadava kotor phird phirdea. Kad, o siklripnasqo kotor ala sigo thaj tumaro siklvno siklvela po sigo; 8. Thoven kheresqi tma (but) palal svaqo siklripnasqo (klasaqo) kotor. Akaja aj te avel jekh zorripen le klasaqo kotoresqo savo sas siklrdo, vaj aj te xramosaren nesave propozcie le tekstosar. Kadala propozcie te si trebutno ko avutno siklripnasqo kotor trebal te aven laharde.

18

Jekh laho siklrno rodela sa vaxt te laharel pesqi siklripnasqi metda. Vov siklrel thaj sikavel tar i daxni rig ki zervi rig telal svaqo lav thaj nmaj lokhorres. Vov phenel nmaj trebal thaj khan aver. Nmaj jekhvar. Vov i repetisarel (i phenel vi i dujtovar) so sas siklrdo maj anglal. Del agor le klasaqe kotoresqe maj anglal so le siklvne te aven khine. O siklrno trebal te vakrel nmaj o vak (krlo; i ba) thaj nijkhvar te na phenel o anav la grafemaqo (patrinaqo). Maj anglal svaqo klasaqo kotor, o siklrno trebal te arakhel vaxt ( tmpo) te dikhel nevesar o klasaqo kotor so avela siklripnasqo, te anglekerel kadava kotor, kerindos jekh metodikano plno sar te siklrel le siklvnen kadala neve problme. O siklvno siklvel te drabarel drabarindos. O siklrno drabarel but lokhorres, pa mujea, kana drabarel o siklvno, nmaj kad te lokhrel o drabaripen le siklvnesqo, te na avel phares le siklvnesqe te drabarel krkorro. Jekhe siklvnesqe trebal lesqe te avel les vrma te del pes god. Kana les maj jekhvar nai les patvipen (zor) te drabarel o lav, mukhen les te del pes god, tha' na pr but vrma. Kana o siklvno n-ati prinarel o lav savo trebal te drabarel les, palal jekh xarni vrma o siklrno trebal te del vast lesqe. O siklrno trebal te siklrel lokhorres tha' te na paruvel o klasaqo kotor i kana o siklvno na drabarel ukar le frze anar o dsutno siklripnasqo kotor i trebal so o siklvno te prinarel savorre grafme anarl moxtonorre maj anglal te irdel jekh nevo klasaqo kotor. Te avel o siklrno paal pe siklvnese. Keren kad so o siklvno te xaarel (xatrel) so tume sen barabar, so tume nanai oprutno lesar. Zumaven te aven sa kad lahe sar avelas o Isso kana tume siklren pesqe siklvnes. Va o boldo, i erutni res va i alfabetizcia si te siklrel le siklvnes te ginavel I Bblia //. Maj anglal, o siklrno trebal te rodel te avel vov o amal le siklvnesqo thaj palem te kerel sa so trebal ke pesqe siklvno te patl ano Devlorro. O siklrno trebal te irdel thaj te del agor svaqo klasaqo kotor jekhe mangipnaa //. (O rromano alosaripen thaj o amboldipen sine kerdine kaar O Gerge Saru)

O antrikano tksto anar fzika thaj matemtika

E fnkcie E funkciaqi ncia si jekh anar le maj vastne / importnto ncie an-i matemtika. Ekzistisaren barimata (fizikane, matematikane) save ulaven (sine an-i fnkcia) avere barimatenar. An-i jekhto tabla si sikavdi i manra an-i savi o elastikano bangipen jekhe resortesqo (Al) ulavel e bilaharde zorar (F) e sava cirdel pes le resoresar. An-i dujto tabla si prezentisardi i manra sar ulavel i ria jekhe tarrigalesqi kaar o dlgipen / lunimos e rigaqo.
19

Te keras maj bare dikhipnaa le duj ulavimata prezentisarde an-e table. An-e so-l duj trujalimata inkln po duj (ginenqe) butimata makar savene si jekh nesavi korespondncia. Kasavi relcia makar le elemntur duje butimatenqere si lini an-o dikhipen k-ati te avel definisardi jekh fnkcia. (O alosaripen thaj o amboldipen si kerdine kaar O Gerge Saru, palal o kolaqo lil: Dana Radu, Eugen Radu, Matematic. Manual pentru clasa a VIII-a, Bucureti: Editura Teora, 2000, p.60).

O antrikano tksto anar (h)istria

O tefno Rzvno Jekh anar e raja e Moldoviaqe, O tefno Rzvno, sas palal pesqi orgina rromano rbo (dikh i but xramosardi kaar O A. D. Xenopol, Istoria romnilor din Dacia traian [ I istria le rumunurenqi anar i trajanikani Dkia], III, Iai, 1890, p.194, 216-218, 481). Anar jekh tksto kaar O Mihaj Vitzu ( dikh: N. Iorga, Originea lui tefan Rzvan [I orgina le tefanosqi e Rzvanosqi], an-i rivsta Analele Academiei Romne , Memoriile Seciunii Istorice, s. III, t. XI (1930), p. 157 163) arakhas ke O Rzvno sas o havo jekhe rajutne robinaqe anar e Rumuniaqo Them. Vov reslo themesqo raj, sas bihaldo / tradino an-i msia k-o Konstantinpolo, sas hatmno an-e xelavimata / rmie le kazakurenqe thaj le polonurenqe, thaj maj palal bels cra vrma p-o baroskamin e Moldoviaqe Themesqo (makar e hona o tartonaj aj o augusto le beresqe 1595). O vazdutno drom le tefanosqo Rzvanosqo si sikavutno va o socilo mobilipen savo sas an-o rumunikano khetanipen, kaj nesave rbur d-atilesas te resen veste / meste thaj, uzalutne surene, d-atilesas te resen k-o rajikano rngo, ke privilgie. (O kotor si lino avri anar i but: Viorel Achim,iganii n istoria Romniei [ E rroma an-i istria e Rumuniaqi ], Bucureti: Editura Enciclopedic,1998, p. 43 thaj sas amboldino kaar o O Gerge Saru)

O antrikano tksto anar e naturalikane antrimata

I makarinflunca pani - ivutre K-e phuvqe ivutre thaj vtan trebal te avel jekh ekilbro makar o pani savo reslo an-o krpo thaj o pani savo sas dino avri e korposar, jekh trebutno paruvipnasqo ekilbro va o normlo thavdinipen le ivipnasqe funkcienqo.
20

E ivutre den avri o pani po but prdal i ekskrcia, o avripanripen thaj o phurdipen. Savorre ivutren anar i ukiphuv si len adaptcie va o inkeripen le pansqo prdal savorre ajutnimata; von lien anar o pani bare ekonomiaa. I zenli liel o pani savo kerel pes e oksidaciaqe procesosar e ikenesqo savo arakhel pes an-i laqi phutardizen. Po but le ivutrenar ivisarel an-e xv k-ati te nael kaar o uzaltatripen kana si avri baroukipen. Le bare paruvimata e pansqe koboripnasqe thaj o buxlrdo bibriindipen an k-o meripen bute votannqo thaj ivutrenqo . (O tksto si avrilino anar e kolaqo lil I Biologa (va i VIII-to klsa), savo sas xramosardo kaar O Aglja Jonel thaj I Viktria Oad thaj sas dino avri kaar I Editra Humanitas Educaional , an-o ber 2000, i rig.66;).

21

O oficilo (vaj o administratvo) stlo

E krisutne tkstur
I Konvncia e Unisarde Themenqi va e havesqe xakaja (xarni vrsia) O jekhto artkulo (1) havo si svako eno anar i sasti lmia savo si les i kel 18 bera. O dujto artkulo (2) Savorre haven si len sajekh xakaja. Le have na trebal te peren sar halavde (vktime) nesave diskriminacienqe. O trinto artkulo (3) Ki bza le Unisarde Themenqe Konvenciaqi so dikhel le havesqe Xakaja beel o baro havesqo interso. O tarto artkulo (4) Savorre Thema save xramosarden i Konvncia trebal te zumaven te thoven ani prktika le havesqe xakaja, anel maj buxle lmite le ajutnimatenqe save si len. Te kadala lovenqe thaj materialenqe ajutnimata nanai len dsta, atn e Thema trebal te keren koopercia ko makarthemutno nvo. O ovto artkulo (6) Svakone haves si les o xakaj te ati te ivel po dur thaj te barl sar trebal. O eftato artkulo (7) Svakone haves si les o xakaj te therel (te avel les) jekh anav thaj jekh selipen. O ento artkulo (9) Svakone haves si les o xakaj te prinarel sol duj pesqe daden (la deja thaj le dades) thaj si les o xakaj te barl anjekh sguro familiaqo than. O havo savo na beel sol duje pesqe dadena (pesqe dajaa thaj pesqe dadea) si les o xakaj te dikhel len regult. Nmaj (fri) kana si uzalnormlo sure (trujalimata), thaj atska (atn) va te avel relizisardo o oprutno havesqo interso e avtorittur aj ulaven le haves pesqe dadenar (pe dajaar thaj pe dadesar). O deto artkulo (10) Le Thema Riga (le thema save xramosarden i Konvncia) dena vast te aven khetanes le famlie save sinesas (sas) ulavde, thaj dena lenqe lokhrimata va te mukhen vaj te aven andre ano penqo Them. Le artkulur kaar 12 i ko 15 Svakone haves si les o xakaj te phenel averenqe pesqi god anel savorre trujalimata save dikhen les. Kana le krisa thaj le avtorittur dikhren (tretisaren) verver sure (situcie) ane save (kaj) vi le haven azban, o havo phenela savi si pesqi god, sar dikhel vov i problma. O maj oprutno interso le havesqo trebal te avel lino ani jakh, maj anglal sar avere interesurene. Sa kad, le haves si les o xakaj te phenel so kamel, so godsarel, te avel andre anjekh asocicia.
22

O deuoxtoto artkulo (18) Sol duje daden (la daja thaj le dades) si len jekh khetano jekhtuno godorvalipen te barren le haves, thaj o Them trebal te del lenqe vast te resen baxta ko agor. O deuento artkulo (19) Le haves si les o xakaj te avel brakhlo (arakhlo) mamuj i fziko vaj i godqi agrescia (violnca) thaj mamuj o azbalripen. O 20to thaj o 21to artkulur Svako havo savo si ulavdo pe(sqe) dadenar (pe dajaar thaj pe dadesar) va jekh xarno tmpo vaj i ko agor si les o xakaj te avel les jekh specilo barripen. Kadale surese, le haves si les o xakaj te avel belrdo (dino) ki jekh famlia vaj te avel adoptisardo (lino jekhe familiaar te barrel les). I adpcia trebal te avel opraldikhli thaj si trebutno so maj anglal te zumavel pes jekh themutno ajutnipen.Te o havo si adoptisardo (lino te barren les) an aver them, trebal te aven respektisarde e makarthemutne konvncie. O biudujto artkulo (22) Jekh havo nardo vaj avrinalo ano aver them si les o xakaj va o brakhipen (va i protkcia) thaj si les, sa kad, o xakaj te den les vast. O biutrinto artkulo (2) Jekh havo bangrdo (saves si les jekh handikpo) si les o xakaj va jekh normlo ivipen (trjo) thaj vi o xakaj te avel barrdo, te al ki kla thaj te den lesqe jekh specilo siklripen thaj vi doktorsqo dikhripen. O biutarto artkulo (24) Svakone haves si les o xakaj ko doktorsqo dikhripen. Savorre thema trebal te keren sa so trebal te ciknren o havenqo meripen ko biandipen thaj trebal te maren pen mamuj le nasvalimata vi mamuj i nasulnutrcia. Le khamnn thaj le dajan (dejan) si len o xakaj ko doktorsqo dikhripen. O bithajoxtoto thaj bithajento artkulur (28 29) Svakone haves si les o xakaj ki edukcia trebal te formisarel le haves va o ivipen, te barrel lesqe i patv vale manuenqe xakaja thaj te formisarel les ano xatripnasqo, antipnasqo thaj toleranciaqo (kovlripnasqo) od O trinvardeto artkulo (30) Jekh havo savo (kaj) ingerel kaar jekh sel vaj kaar jekh indigno enipen si les o xakaj ki pesqi kultra vi o xakaj te praktikisarel pesqi relgia thaj pesqi hib. O trinvardeujekhto artkulo (31) Svakone haves si les o xakaj te khelel pes, o xakaj te hodinisarel pes (te na kerel khan vaxtesar vaxtese), si les o xakaj va o lozro thaj kel kulturalikane thaj artistikane but (aktivimata) save keren pen va o beripen le havesqo. O trinvardeudujto artkulo (32) Svakone haves si les o xakaj ko brakhipen (ki protkcia) mamuj o ekonomikano pharripen (mamuj i ekonomikani eksplotcia) vaj mamuj i phari but savi aj te azbal, te rimosarel, te bangrel i havesqi edukcia vaj pesqo sastipen. O trinvardeutrinto artkulo (33)

23

Svakone haves si les o xakaj te avel brakhlo (arakhlo) e parne meripnasar (e drogosar) thaj kaar le narktikur. O havo na trebal te avel cirdino te kerel kadala bilahe prodsur vaj te rigrel len. O trinvardeutarto artkulo (34) Svakone haves si les o xakaj ki protkcia mamuj i bulqi eksplotcia thaj mamuj o bulqo butripen, sa kad, o havo trebal te avel brakhlo e prostituciaar thaj e pornografiaar. O trinvardeupanto artkulo (35) O havenqo bikinipen, trfiko thaj o havenqo zoralo lelipen trebal te aven hinde (ahavde). O trinvardeueftato artkulo (37) Nijekh havo na trebal te resel telal i tortra vaj te perel anaver bimanuikane thaj rimutne tratcie. Le haves n-ati te phanden les i ko pesqo ivipnasqo agor vaj te avel bihaldo te merel. Svakone haves kaj si bimestes (phandado) va jekh vrma trebal te avel dikhlo manuikanes sar si trebutno. Jekh havo savo si phandado (telal i detncia, ano taripen) si les o xakaj te avel les kontkte pe manuena, te avel vizitisardo (dikhlo) pesqe familiaar. O trinvardeuoxtoto artkulo (38) Ni jekh havo telal o 15to beripen nati te lel kotor vrta kel xarkumarenqe konflkte. Sa kad, le haven saven si len 15 bera aj te phenen so na kamen te aven kerde sar xarkumr. E makarthemutne manuikane tham (reglementcie) so sikaven le konflktura trebal te aven respektisarde. O trinvardeuento artkulo (39) Svako havo savo sas thovdo zora te kerel vareso so vov na kamls vaj thovde les te kerel but zora si les o xakaj te ahel jekh vrma thanese te sastrel pes fzik thaj godqo thaj, sa kad, te avel palem lino ano khetanipen. O tarvardeudujto artkulo (42) E thema riga (save xramosarde i Konvncia) len penqe o dutpen te keren buxles prinarde le princpur thaj le deczie akale Konvenciaqe. Le haven si len akana jekh thami (konvncia) O 20to dves e novembraqo anar o ber 1989 si jekh historikano Dves va le 2 milirdur have anar o sasto sundal (anar i sasti lm). 20 novmbra ano b.1989. Kadale dvese, I Unisarde Themenqi Organizcia (U.Th.O.) dias drom kadala Konvenciaqe va le havenqe Xakaja, savi si akana jekh makarthemutno krisaqo dokumnto. I havenqi kris prinarel o pherdo manuikano molipen va savorre have thaj terne. Svakone haves si les o xakaj te ivel, te barl ano sarbaripen thaj te avel respektisardo va pe(sqe) god aj pe ide. O oprutno havesqo interso trebal te avel svakovar sar jekhto but sar vastipen. Sarkon them savo (kaj) na kamel te brakhel (arakhel) le haven save si mardrde vaj del rigae le havenqe trebaimata utavel i kris. Kadala neve krisaa o sundal avela maj laho le havenqe (va le have). I Organizacia " Brakhen le haven!" marel pes va le havenqe xakaimata

24

Savorren haven si len o xakaj barabares te barn meste thaj saste. Kadava si jekh anar le erutne obijektvur (kamimata) le Organizaciaqe " Brakhen le haven!" Va te realizisarel kadaja but, e organizaciaqe progrmur aven anglal le havene te den lenqe vast, maj but anglal le havene save po lokhes aj te peren ano vareso nasul. Kadala neve reglementaciaa va le have, si amen jekh zoralo labno (instrumnto) ani amari svakodvesutni but te aj te thovas o phiko thaj te das le havenqe o xakaj te aven len jekh po ukar ivipen. Kad, aj te rodas le autoritetenar te lien sa vrma ano dikhipen o oprutno interso le havesqo. Ame aj, sa kad, te keras lbi kad so po but thema te xramosaren paal amene I Konvncia. So aj tume te keren? * Phenen vi averenqe palal i Konvncia kerdini koar i U. Th. O va le havesqe xakaja. Kozom po but si po but have kaj prinaren penqe xakaimata thaj kozom po but si manua save prinaren len, atn sa kad but avela len zor mamuj kodolene save lien deczie. E informcie thaj o prinaripen le xakajenqo sine but lahe labne (makara) va te keren influnca thaj te laharen i havenqi situcia. * an vrta kae politikane manua thaj kae autorittur. Phenen lenqe so tume anen palal le havenqe xakaimata thaj mangen lenar te aven respektisarde (te na maj aven utavde) kadala xakaimata. * Anen doncie ki organizcia" Brakhen le haven!" . Si amen trebaipen te kidas love va te das vast le haven save si maj pae ko marzo, kae pharimata, save aj te peren lokhes ano nasulipen. -ajutnimata sar te den vast e organizaciaqe " Brakhen le haven!" * Tume xramosaren tumen ani Organizcia " Brakhen le haven!". Sode (kozom) po but si somdasne (ene) save lien kotor ani amari organizcia, odobor baro pharipen avena va amare phendimata (deklarcie) thaj odobor po bare avena amare ajutnimata te keras vastne laharimata va o biutavipen le havesqe xakaimata. Tume aj te den vast la organizaciaqe vaj te len kotor but aktv anjekh anar amare filile (phaka). * I somdasnesqi (membrosqi) kotizcia po ber si o ekvivalnto anel ljur anar 1,5 dolrur (va e siklvne thaj e studntur si nmaj o ekvivalnto anel ljur anar 0,75 dolrur / ber), thaj e have anar brakhipnasqe (arakhipnasqe) institcie i pokinen. Amare phaka (filile)// Me kamav te avav somdasno (mmbro) e organizaciaqo " Brakhen le haven!" (Khetanes, kadale potaqe lilea, bihalen ano potaqo lil vi o potaqo mandto so dena tumenqe kana pokinena i kotizcia ano knto amare organizaciaqo). I organizcia Brakhen le haven!" I phak.......................... O familiaqo anav.................. O kheresqo anav.......................... I profsia...................................O butqo than/ kla th.a. /.....................
25

I adrsa...............................O telefno.. I Organizcia "Brakhen le haven!" O Generlo Sekretarito: O lil si dino avri e UNICEF reprezentaciaqe autipnaa anar i Rumnia thaj e autipnaa savo sas dino kaar i Kanadiaqi Agncia va o Makarthemutno Anglebarripen (CIDA) I Rumuniaqi Organizcia " Brakhen le haven !" ("Salvai copiii!") Le rangrde ilustrcie si kerdine kaar o raj N. Nobilescu) (I rromani vrsia si kerdini kaar o Gerge Sarau)

Ordonnca
I Ordonnca va o anglolaharipen thaj o doalripen savorre diskriminaciaqe formenqe

O RAIPEN E RUMUNIAQO Palal o 107to artkulo (1to) vi (3to) alineto anar o erutno Lil e Rumuniaqo / I Konstitcia e Rumuniaqi thaj palal o 1to artkulo i grafma S, o 2to viram / pnkto anar i Thami / Kris, o gin 125 / 2000 va o atipen e Raipnasqo / Guvernosqo te del avri ordonnce. O Raipen / Guvrno e Rumuniaqo adoptisarel i ordonnca kaj avel: O Ito Kaptulo Princpur thaj defincie O Ito Art. (1) Ani Rumnia, sar thamikano, demokratikano thaj socilo them, e manuesqi demnitta, e xakaja thaj e mestimata e themutneqe, o mesto / vesto barvalipen e manuesqe enuntnipnasqo si e maj bare molimata / valre thaj si garantime. (2) O princpo e barrabarripnasqo makar e themutne, o ankalavipen / hudipen e lokhimatenqo thaj e diskriminaciaqo si garantime eral so dikhen e xakaja kaj si dine maj tele : a) O xakaj kjekh barrabarr phiravipen anglal e thamikane instnce thaj svako aver thamikano orgno; b) O xakaj ko enesqo arakhipen / brakhipen thaj te avel arakhlo kaar o them mamuj e zorale spidimata vaj e zorale marimata kaar svakone enesar, gruposar vaj instituciaar; c) E politikane xakaja, sar e alosaripnasqe xakaja, o xakaj te lel kotor k o pbliko ivipen thaj te avel les o drom putardo ke pbliko fnkcie; d) aver civlo xakaja, eral : I) O xakaj ki putardi / mesti cirkulcia thaj ko alosaripen e beipnasqe thanesqo ; II) o xakaj te mekhel o them thaj te avel plpale / irinel pes ano them; III) o xakaj te avel les o rumunikano themutnipen; IV) o xakaj te avel prandime thaj te alosarel pesqe ipnasqe parteneros;
26

V) o xakaj ki proprietta / avlin; VI) o xakaj ki avlin mekhli pesqe anglutnenar; VII) o xakaj ko mestipen te del god thaj te avel les somanipen thaj o xakaj ki relgia ; VIII) o xakaj ko mestipen te phenel so patl thaj te vakrel kaa kamel; IX) o xakaj ko mestipen te lel kotor mestes ano jekh kidipen; e) e ekonomikane, socilo thaj kulturalikane xakaja, eral: I) o xakaj ki but, ko mesto / vesto alosaripen e butqo, ke barrabarr butqe thaj naisarutne kondcie, ko arakhipen / brakhipen mamuj o xasaripen e butqo / omo, ko jekh barrabarr pokinipen va jekh barrabarr but, kjekh barrabarr thaj naisarutno pokinipen; II) o xakaj te putrel / ogrel sindikatur thaj te bill / avel pae e sindikatur; III) o xakaj ko kher; IV) o xakaj ko sastipen, ko doktorsqo dikhipen, ko socilo arakhipen thaj ke socilo prestcie; V) o xakaj ki edukcia / ko siklripen thaj ki profesionlo preparcia ; VI) o xakaj te lel kotor, ane barrabarr kondcie, ke kulturalikane aktivittur; f) o xakaj te del andre ane sa e thana thaj e servcie va o pbliko istemalipen / zo. (3) svako / orso thamikano vaj fziko eno trebal te respektisarel e princpur va o barrabarripen thaj va i bidiskrimincia. O 2to Art. (1) Ani kadaja ordonnca, i diskrimincia trebal te avel xatrdi sar svako / orso ververipen / diferncia , ankalavipen, restrkcia vaj prbutalosaripen palal i rsa, o themutnipen, i sel / tnia, i hib, i relgia, i socilo kategria, e patvimata, o skso vaj o seksulo alosaripen, o kotorliipen kjekh bifavorutni kategria vaj svako aver kritria, kaj si la sar obiektvo / res vaj efkto o tangripen vaj o hudipen e prinaripnasqo, o istemalipen vaj o nakhipen ani praktika, ane barrabarr kondcie, e manuenqe xakajenqe thaj e bazutne mestimatenqe vaj e xakajenqe save si prinarde ani thami, ano politikano, ekonomikano, socilo thaj kulturalikano umal vaj ane svako aver umala anar o pbliko ivipen. (2) Svako aktvo vaj pasvo phiravipen, kaj makar e efkte kaj kerel len, autisarel vaj na autisarel biaes, vaj thol kjekh biao vaj peravutno phiravipen jekhe enes, jekhe enenqe grupos vaj jekh khetanipen anglal avere enene, anglal avere enenqe grupurene vaj khetanimata, cirdel o kontravencilo godorvalipen sar phenel pes ani kadaja ordonnca, kana na perel telal o dikhipen e penalone krisaqo / thamqo. (3) E dispozcie vaj palal o sro, e reglementcie kaj dikhen jekhe fizikone vaj thamikane enes, save keren efkte sar sas mothovde ano alineto (2to), anen lena o kontravencilo godorvalipen jekhe fizikone vaj thamikane enesqo, kana na perel telal o dikhipen e penalone thamqo. (4) E deczie line e publikone autoriteturenar vaj e thamikane enenar so dikhen o enutno xakaj va jekh eno, va jekh enenqo grpo vaj jekh khetanipen, dikhindos o normlo lenqo barripen thaj i efektvo realizcia vaj
27

jekh ajutnimatenqo barrabarripen kadale manuenqe mamuj kolaver enene, grupurenar vaj e khetanimatenar tha vi e pozitvo deczie so dikhen o arakhipen e bifavorutne grupurenqo, na trebal te avel dikhli sar jekh diskrimincia palal i kadaja ordonnca. (5) Palal kadaja ordonnca, o avrihudipen savorre diskriminaciaqe formenqo kerel pes makar / prdal: a) o keripen nesave pozitivone akcienqo vaj nesave specilo decizienqo vaj e ene thaj e enenqe grpur kaj si themutnikane selrrnar / minoriteturenar, va e khetanimata e themutne sellorrnar thaj va o arakhipen e bifavorutne grupurenqo, atn kana kadala na loaren pen e ajutnimatenqe barrabarripnasar. b) o doalripen e diskriminaciaqe phiravipnasqo angledikhlo ane dispozcie kaar o (2to) thaj o (3to) alineto anar o akanutno / kadava artkulo. O 3to Art. E dispozcie anar i kadaja ordonnca dikhen savorre enen va thamikane, pbliko va enutne enen thaj vi e pbliko va e institcie kaj si len godorvalimata kaj dikhen: a) e kondcie / makara te den len but e kritrie thaj e kondcie va o alosaripen, e kritrie va sar te vazdel pes anI but, o akcso ke sa e frme thaj e nivlur e profesionalone olosaripnasqe, e profesionalone barripnasqe thaj e profesionalone laharipnasqe; b) o socilo brakhipen thaj o socilo sarbarrabarripen; c) e pbliko prestcie vaj aver prestcie, o putaripen ke lahimata thaj ke putarde droma; d) o siklripnasqo / edukaciaqo sistmo; e) te kerel pes i mesti / slbodo cirkulcia; f) te ekzistisarel bibaipen / bixamipen thaj pbliko laharipen / rdina. O 4to Art. Palal i kadaja ordonnca, jekh bifavorutni kategria si kodoja enenqi kategria savi si pjekh bibarrabarr pozcia / pnro e maj bute themutnena anar i socilo origna vaj anar jekh handikpo / bangipen vaj malavel pes jekhe hudipnasqe phiravipnaa thaj marginalizaciaa anar specfiko kuze sar avelas jekh krniko nasvalipen kaj na nakhel vi averene vaj i infkcia e HIVoa, e naaldesqo vaj azilantosqo statto. O IIto Kaptulo Specilo dispozcie I Ito Skcia. O barrabarripen ani ekonomikani aktivitta thaj kaj dikhel o anavripen ani but thaj ani profsia O 5to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, te thol pes kondcie ko kotorliipen jekhe enesqo kjekh ekonomikani aktivitta vaj ko mesto / vesto alosaripen, vaj te thol pes kondcie te na thavdel mestes jekh profsia, mangindos so o eno te avel phanglo ki jekh rsa, ko jekh themutnipen ki jekh tnia, relgia, socilo kategria, vaj ke lesqe patvimata, vaj ulavindos kotor ko skso, o seksulo alosaripen, e ber a vaj anar koda o eno si anar jekh bifavorutni kategria.
28

O 6 to Art. Si kontravncia palal i kadaja ordonnca, te kerel pes diskrimincia jekhe enea, odolesqe so vo si anar jekh rsa, selrri, tnia, relgia, socilo kategrie vaj bifavorutni kategria, thaj anar kadalesqe patvimata, beripen, skso, seksulo alosaripen ano jekh butqo than vaj kana si o lav palal o socilo arakhipen, ane riga kaj aven maj tele: a) o phanglipen, o mukhlipen, o paruvipen vaj o agordiipen e butqe raportosqo; b) o thanripen thaj o paruvipen e butqe godorvalimatenqe, e butqe thanesqe vaj e honesqe pokinipnasqe; c) o dinipen e socilo xakajenqo, aver de sar o honutno pokinipen; d) o keripen, o barripen, o iripen thaj o profesionlo vazdipen; e) i aplikcia e decizienqi; f) o xakaj te kerel pes but e sindikatoa thaj o putardodrom / akcso k e laharimata dine kadalesar; g) e svako aver kondcie kaj dikhen so si trebutno te kerel pes but, palal kadaja legislcia. O 7to Art. (1) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen jekhe fizikone enesqe vaj thamikane enesqo te lel ani but jekhe enes, odolesqe so kadava eno si anar jekh rsa, selrri, tnia, relgia, socilo kategria, vaj i bifavorutni kategria vaj kadalesqe patvimata, beripen, skso vaj anar o seksulo alosaripen kadalenqo. (2) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, te thol pes kondcie te astares jekh butqo than, palal annco vaj palal konkrso, dino kaar o eno kaj thol anI but vaj kaar kadalesqe reprezentantosar bihaldesar kodolesqe o eno so kamel te avel akceptisardo anI but te na avel mekhlo rigate so si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria vaj i bifavorutni kategria, so nai importnto o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen vaj e kandidatenqe patvimata (na dikhel kothe i situcia anglaldikhli ko 2to art., 4to alineto). (3) E fziko thaj e thamikane ene kaj si len godorvalimata ano makaralipen thaj ani repartcia ani but, dena savorre enenqe save roden jekh butqo than, sajekh barrabarr tratamnto jekh mesto thaj barrabarr akcso / putardodrom so dikhel i konsultcia e mangipnasqi aj e dinipnasqi aj pi butqi diz, te dikhel save si e ajutnimata va te arakhel jekh butqo than thaj te lel jekh kalifikcia thaj von bimangena te vastden le erutnen kaj keren diskrimincia. E erutne inkerena o garavdipen e datenqo kaj dikhen i rsa, i selrri / i tnia, i relgia, o skso, o seksulo alosaripen vaj aver dte kaj si enutne thaj kaj dikhen e enen kaj roden jekh butqo than. O 8to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, te kerel pes i diskrimincia kaar e erutne so den averenqe te keren but va e socilo prestcie kaj keren len kadalenqe, kodolesqe von si anar jekh rsa, selrri, e hibutne khetanimata, etnikani orgina, relgia, socilo kategria vaj palal jekh bifavorutni kategria, vaj pi bza e beripnasqi vaj palal o skso, seksulo alosaripen vaj palal kadalenqe patvimata.
29

O 9to Art. E liparimata anar e 5to 8to artkulur nati te aven xatrde sar o thangripen e xakajesqo e erutnesqe kaj del varekasqe te kerel but te bimangel te thol ani but jekhe enes saves nai vov palal e rodimata thaj palal e normlo stndardur ano kodova umal, i kana o bimangipen na i jekh diskriminaciaqo kto, palal i kadaja ordonnca. I IIto Skcia. O akcso / putardodrom ke pbliko, administratvo thaj thamikane sastipnasqe prestcie, ke aver prestcie, lahimata thaj laharimata. 10to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, te bimangel pes te del pes pbliko, administratvo thaj thamikano prestcie jekhe enesqe, jekhe enenqe gruposqe vaj jekhe thamikane enesqe, kodolesqe so kadaja eni / kadava eno vaj e ene kaj administrisaren e thamikane enes so lel kotor ki jekh rsa, ki jekh selrri / tnia, religa, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo, kana i but na avel telal i penlo / punipnasqi thami / kris. O 11to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, te bimangel pes o akcso / putardodrom jekhe enesqo vaj e manuenqe jekhe gruposqo ke prestcie va o pbliko sastipen o alosaripen e familiaqe doktoresqo, e doktorsqi asistnca, e sastipnasqe arakhimata, e sigutne prestcie vaj aver sastipnasqe prestcie, kodolesqe kadaja / kadava si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria vaj anar jekh bifavorutni kategria vaj anar e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen e kadalenqe. O 12to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen te bikinel pes vaj te inkerel pes po tikno vaxt jekh kotor phuvqo vaj jekh kher kaj te ivel pes, te avel dino jekh krdito kaar i bnka vaj te phandavel pes svako aver kontrkto jekhe enea vaj enenqe grupoa kodolesqe kadava / kadala si anar jekh rsa, selrri / tnia, religa, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. 13to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen jekhe enesqo vaj jekhe enenqe gruposqo ke prestcie dine kaar e hotlur, ttrur, sinematogrfur, lilin / pustiklin, bikinlin, restaurntur, piipnasqe thana, diskotke/ khelavlin vaj svako aver ene kaj keren prestcie, vi kana kadala si vi ani enutni avlin vi ani avlin, vaj kaar e kompnie va o khetano transprto prdal o avino/ xurvno, o bero, o trno, o metrvo, o autobzo/ sombzo, o trolejbzo, o dudvalo vurdon / o tramvjo, o tksi vaj prdal aver makara kodolesqe kadava / kadala si anar jekh rsa, selrri / tnia, rligia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. 14to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen te aven dine jekhe enesqe vaj jekhe enenqe gruposqe nesave xakaja vaj lokhimata, kodolesqe kadava/ kadala si anar jekh rsa, selrri/ tnia, relgia,

30

socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. IIIto Skcia. O akcso/ putardodrom ko siklripen/ ki edukcia 15to Art. (1) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen te avel dino o akcso / putardodrom jekhe enesqo vaj jekhe enenqe gruposqe ke siklaripnasqo / ke edukaciaqo themesqo vaj enutno sistmo, ki svako frma thaj nivlo, kodolesqe kadava / kadala si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. (2) E liparimata anar o anglutno alineto dikhen sa e fze, e etpe anar e siklripnasqo / edukaciaqo sistmo, vi ko dimos andre vaj ko andrexramosaripen ane jekhimata thaj ane siklripnasqe institcie vaj kana kerel pes i evalucia vaj i eksamincia e animatenqi. (3) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen nesave decklaracienqo kaj te aaren so jekh eno vaj jekh grpo si anar kodoja tnia, save te aven musajutne va o akcso jekhe enesqo vaj jekhe enenqe gruposqo ko siklripen / ki edukcia ani dajaqi hib. Ekscpcia kerel i situcia kana ano makarutno siklripen ( o lico) vaj ano oprutno siklripen ( i universitta) e kandidtur maren pen pe specilo thana dine va jekh selrri / minoritta thaj trebal te aarel pes prdal jekh aaripen so o eno si anar jekh selrri. (4) E liparimata anar e (1to), (2to), (3to) alinetur nati te aven xatrde sar o tangripen kaar i rig e siklripnasqe e jekhipnasqi vaj e siklripnasqe xakajaqi instituciaqi te bimangel te kerel o andrexramosaripen vaj te lel andre palal o ekzmeno e savesqe animata thaj / vaj e anglutne rezulttur na malaven e stanardr vaj e andrexramosaripnasqe kondcie so sine mangle vaj o akcso ani kodoja institcia, kana o bimangipen na dikhel so o eno si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. (5) E liparimata anar o (1to) thaj o (2to) alineto n-ati te aven xatrde sar jekh tangripen e xakajesko jekhe jekhipnasqo vaj jekhe siklripnasqe instituciaqo va i preparcia e khangerikane enenqi, kana bimangen o andrexramosaripen jekhe enesqo, kasqo konfesionlo statto na malavel e kondcie so sas maj anglal thovdine va o akcso ani kodoja institcia. (6) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, svako lupunza kodolesqe jekh eno si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria vaj anar jekh bifavorutni kategria ano procso va o ogripen thaj o prinaripen e siklripnasqe institucienqe save inkliste ano akanutno legislatvo / thamikano kdro. I IVto Skcia. E cirkulaciaqo mestipen, o xakaj ko mesto alosaripen e ivipnasqe thaj o mesto akcso ane pbliko thana. O 16to Art. (1) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, svako / orso kcie sar e daravimata, e spidimata, i zor vaj svako aver makara va i asimilcia, va o paruvipen e beipnasqe thanesqo vaj va i kolonizcia e
31

enesqi, kati te paruvel pes i etnikani, i rasilo kompozcia anar jekh themesqi zna vaj anar jekh thanipen. Si kontravncia, palal kadaja ordonnca, svako phiravipen sar si te spidel pes ko mekhipen e beipnasqe kheresqo, o durbihaldipen vaj o pharripen e ivipnasqe kondicienqe kati te aresel pes ko mekhipen e tradicionlo kheresqo kaar jekh eno vaj jekh enenqe grpo kaj si anar jekh rsa, selrri / tnia vaj relgia vaj anar jekh khetanipen, bi te respektisarel pes kadalenqo kamipen. Si jekh utavipen e liparimatenqo anar i kadaja ordonnca, vi te avel spidino jekh enenqo grpos kaj si anar jekh themutni selrri / minoritta te mekhel o thanipen, o than vaj e thana kaj ivel vaj spidel pes jekhe enenqe grpo e gaenar te thanrel pes ane thanimata, phuv vaj thana kaj ivel jekh khetanipen jekhe themutne selrqo. 17to Art. (1) Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, svako phiravipen kaj rodel o paruvipen vaj o naavipen jekhe enesqo vaj jekhe enenqe gruposqo anar jekh pero / mahla vaj anar jekh kher, kodolesqe so kadava / kadala si anar jekh rsa, selrri/ tnia, relgia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. (2) O liparipen kaar o anglutno alineto nati te avel xatrdo sar jekh tangripen e autoritetenqo xakajesqo te thon ani prktika e plnur va i sistematizcia thaj va o laharipen e thanesqo, kana o paruvipen kerel pes ane thamqe kondcie thaj i lini deczia na dikhel so o eno vaj e enesqo grpo si anar rsa, tnia, relgia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. 18to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, o bimangipen so jekh eno vaj jekh enengo grpo te avel les / len putardodrom nmaj kodolesqe so kadava / kadala si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. 19to Art. Si kontravncia, palal i kadaja ordonnca, kana o keripen na perel palal i penlo thami, svako phiravipen sikavdo ano pbliko kaj si les jekh themutno / ovno karaktro / propagnda, kaj rodel rasilo thaj themutno bikamipen, vaj kodova phiravipen kaj si les sar res / obiektvo te azbal i demnitta vaj te kerel jekh daravdi, butudri, telrni, laavni vaj akuipnasqi atmosfra mamuj jekhe enese, jekhe enenqe grupose vaj jekhe khetanipnase, thaj si kodolesqe kadava / kadala si anar jekh rsa, selrri / tnia, relgia, socilo kategria, vaj jekh bifavorutni kategria, thaj palal e patvimata, o beripen, o skso vaj o seksulo alosaripen kadalenqo. O IIIto Kaptulo. E punimata / e glbe O 20to Art. (1) E kontravncie anglaldikhle ko 5to 8 to, 10to 14to, 15to artkulur, (1to), (2to), (3to), (6to), 16to, 17to aliniatr (1 to), 18to thaj 19to alin. anar kadaja ordonnca, pokinen pen e globaa makar 500.000 thaj 10.000.000. lej, kana i diskrimincia dikhel jekhe enes, thaj e globaa makar 1.000.000. thaj 20.000.000. lej, kana i diskrimincia dikhel jekhe enenqe grpo vaj jekh khetanipen.
32

(2) E sankcine / glbe den pen vi e thamikane enenqe. O sikavipen thaj o punipen e kontravencienqe, liparde ko IIto kaptulo anar kadaja ordonnca, keren pen kaar e somdasne anar o Themutno Sombeipen va o Mudaripen e Diskriminaciaqo. E Thamqe Dispozcie, o gin 32 / 1968, kaj dikhen o thanripen thaj o punipen e kontravencienqe e maj palutne paruvimatena thaj e buxlrimatena so maj avile palal, den pen sar trebal. O akanutnisaripen e pokinimatenqe nivlosqo anar kadaja ordonnca kerel pes sar sikaven e liparimata anar o 7to artkulo anar i Thami, o gin 32/ 1968, kaj dikhen o thanripen thaj o punipen e kontravencienqe e maj palutne paruvimatena thaj e buxlrimatena kaj sas andine. O 21to Art. (1) Ane sa e diskriminaciaqe situcie, anglaldikhle an i kodoja ordonnca, e diskriminime enen si len o xakaj te mangen te aven pokinde palal o xasaripen lenqo, thaj te avel lahardi lenqi situcia sar sas voj anglal i diskrimincia vaj te khosel pes i situcia arakhli makar i diskrimincia sar sikavel o khetano xakaj. (2) Va o pokinipnasqo mangipen na trebal te pokinel pes i thamikani tksa. (3) Kana mangel pes, i instnca ati te lel kaar e autorittur kaj dine la, i autorizcia va o butkeripen e thamikane enenqo, kaj prdal jekhe diskriminaciaqo kcia, keren jekh butdikhlo xasaripen, vaj, vi kana keren jekh tikno xasaripen, sathaj utven butvarnes e liparimatar anar kadaja ordonnca. O 22to Art. (1) E biraikane / biguvernamentlo organizcie saven si len sar res o brakhipen e manuenqe xakajmatenqo si len aktvo thamikani zor, kana i diskrimincia kerel pes ano lenqo butqo umal thaj azbal jekh khetanipen vaj jekhe enenqe grpo. E organizcie kaar o anglutno alineto ati te keren varekana procso, kana i diskrimincia azbal jekhe fziko enes, kana kadava manditisarel i organizcia va o procso. O IVto Kaptulo. Agorutne dispozcie O 23to Art. (1) Ane 60 dvesa kaar o dves kana sas printisardi i kadaja ordonnca ano Oficilo Monitro e Rumuniaqo, kerel pes o Themutno Sombeipen va o Mudaripen e Diskriminaciaqo, sar jekh specializisardo orgno e publikone centralone administraciaqo, telal o vazdipen e Raipnasqo / Guvernosqo. I organizatorikani struktra thaj e aver godorvalimata e Themutne Sombeipnasqe va o Mudaripen e Diskriminaciaqo avena reglementisarde prdal jekh deczia so avela dini kaar o Raipen. O 24to Art. I kadaja ordonnca irdel sar jekh butqo dokumnto. ane 60 dvesa kaar o dives kana sas printisardi ano Oficilo Monitro e Rumuniaqo. O JEKHTO MINSTRO, MUGUR CONSTANTIN ISRESCU Bucureti,
33

O Gin 137 / o ber 2000 I ordonnca sas printisardi ano Oficilo Monitro, o gin 431 / 2 Septmbra, o ber 2000. (I rromani vrsia si kerdini kaar I Isabla Bnka thaj sas urdi kaar O Gerge Saru)

O rdino
I RUMNIA O THEMUTNO EDUKACIAQO MINISTRO I strda: G-ral Berthelot, o gin: 30-to, Ro 70738, Bukurti Telefno: (00 4) 01- 313 86 54; Fkso: (00 4) 01-31.42 15

rdino e ginea 3363 anar i dta 01.03.1999 dikhindos o anavripen le inspektorurenqo va e rroma P-i bza e Guvernosqe Deciziaqi o gin 690 / 1997, dikhindos i organizisaripen thaj o thavipen E Themutne Edukaciaqe Ministerosqe, lahardi thaj sastrdi / kompletisardi e Deciziaa e ginea 57 / 1998; Liindos an-o dikhipen o 7-to artkulo anar rdino E Themutne Edukaciaqe Ministerosqo e ginea 4562 / 16.09. 1998, dikhindos o anavripen le inspektorurenqo an-e udecurenqe kolutne inspektortur va le rromenqo iklripen, thaj vi i specificitta e siklripnasqi va e rroma, O Minstro e Themutne Edukaciaqo zordel: O anavripen thaj i but e inspektorosqe va e rroma an-i struktra le udecurenqe kolutne inspektoraturenqi nana-i len ni jekh phandipen e isipnaa jekhe ginesqo le siklvnenqo thaj e siklrnenqo, o rromano siklripen trebujindos te avel akanaar strukturisardo aj zorrdo, eral, an-e puhimata / problme save dikhen: i kolarizcia k-e anglokolutno, jekhtokolutno, gimnazilo aj licevosqo nivlur thaj o anglocirdipen e siklripnasqo e dajaqe rromane hibqo ( o barripen e motivaciaqo le hvenqi so dikhel o avilipen k-i kla, o khosipen e kolutne mukhipnasqo, o organizisaripen nesave kursururenqo va e kolaqo palemastaripen, o laharipen e anglimatenqo le rromane bikvalifikacisarde siklrnenqo, o organizisaripen e kursururenqo palal / va / anar o siklvipen / o laharipen e anglimatenqo rromane hibqo va e siklrne save siklrena kadaja hib sar dajaqi hib, o organizisaripen le grupenqo va o siklvipen e rumunikane hibqo, k-o anglokolutno nivlo, prdal i dajaqi rromani hib, kad so e

34

anglokolutne have te prinaren lokhes k-o minimlo rumunikano lksiko th. a. savo si trebutno k-I jekhto klsa.). An-e pesqi aktivitta / but, o kolutno inspktoro va e rroma kerel but vi e reprezentisarde khetanipnasqe formaciena le rromenqe thaj vi e rajipnasqe vaj birajipnasqe strukturena e resa / k-ati te avel kerdini i kolarizcia le havenqi e anglokolutne, kolutne aj licevosqe berimatena. E inspktorur va o siklripen dino le rromenqo anar i struktra le udecurenqe kolutne inspektoraturenqi sine / si alosarde, prdal o konkrso, thaj maj anglal anar o ir e xurdorrenqe siklrnnqo, le havenqe siklrnnqo thaj e siklrnenqo savorre rroma -, save si len po cra o dujto didaktikano grdo, vaj, kana nana-i kadalenar, e aprobaciaa e reprezentisarde formaciaqi le rromenqiri, te aven alosarde vi anar e inspktorur thaj e siklrne avrl e rromane etniaar, save / kaj sikavel putardes jekh ao interso te den vast / te vastdeno siklripen va e anglokolutne thaj e rromane siklvne thaj sikaven so si te keren kolaborcia e rromane thanutne khetanipnaa thaj vi e reprezentisarde formaciaa le rromenqiri. E kolutne udecurenqe inspektortur thovena anre an-e penqe / pe organigrme po jekh than / psto va e inspktorur godorvale e siklripnaa vortorigrdo karing e rroma, kad ke / so i k-o 30-to e juniosqo e beresqo 1999 kadala te aven vi anavrde. I Generlo Dirkcia e Siklripnasqi va e Themutne Minorittur / Selrr, I Generlo Dirkcia va o Anglouniversitro Siklripen, E Lovimatenqi, I Dirkcia va o Anglokeripen e Formatorenqo thaj va e 3enutne Xaninga thaj vi E kolutne udecurenqe inspektortur anena k-o sasto pherripen kadale Ordinosqo. Minstro: O Andrj Mrga; Themutno Sekretro: O Jef Kt; Generlo Sekretro: O Hria Gavrl; Sombeni / konsiliro: I Dakmra Georgsku; Generlo Dirktoro: O Lslo Murvaj; Generlo Dirktoro: I Lilina Preotsa; Generlo Dirktoro: I Djna Kilrsku; Dirktoro: I Luia Glga; Inspktoro: O Gerge Saru (O rromano nakhavipen / amboldipen si kerdo kaar O Gerge Saru)

I Rekomendcia

I Rekomendcia 1201 va jekh adicionlo / sastrutno projkto k-i Europutni Konvncia e Manuesqe Xakajenqi dikhindoj e xakaja e themutne minoriteturenqe

1. O kidipen palemanel gode pesqe Rekomendcie e ginena 1134 (1990) aj 1177 (1992) thaj vi pesqe rdinurur e e ginena 456 (1990) aj 474 (1992) dikhindoj e xakaja e minoriteturenqe. An-e adoptisarde tkstur k-o 5-to februro e beresqo 1992 o kidipen mangls e Ministrurenqe Komitetosar:
35

I. te phandel so maj but sigo e but save thavden akana va o keripen jekhe Kartaqo e regionalone vaj minoriteturenqe hibnqi thaj te kerel sa so si ajutno va te garantisarel o sigutno aplikipen kadale Kartaqo. II. te kerel jekh adicionlo / sastrutno projkto k-i Europutni Konvncia e Manuesqe Xakajenqi dikhindoj e xakaja e themutne minoriteturenqe; III. te del e Europaqe Sombeipnasqe / Konsiliosqe jekh instrumnto / labno sar trebal va o makarripen. 2. Adoptisarindoj I Europutni Krta e regionalone vaj minoriteturenqe hibnqi jekh Konvncia e Europaqe Sombeipnasqi k-o 22-to dves e Juniosqo, o b. 1992, e Ministrurenqo Komiteto / Sombeipen lias e loaa i but e Kidipnasqi dikhindoj o jekhto viram / pnkto. I Krta, p-i savi trebala te beel i legislcia amare somdasne themenar, atila, sa kad, te sikavel o trebutno drom vi avere themenqe an-jekh kasavo pharo vi kovlo puhipen. // O anglotksto E Thema somdasne e Europaqe Sombeipnasqe, save xramosarde kadava Protoklo, 3. Liindoj an-o dikhipen so o ververipen e selnqo / narodurenqo thaj e kulturenqo, save den lesqe konfigurcia, si jekh anar e erutne xaninga e europutne barvalipnasqe aj e ivalipnase civilizaciaqe, 4. // 5. Liindoj an-o dikhipen so o makarthemutno arakhipen / brakhipen e themutne minoriteturenqe xakajenqo si jekh vastno / importnto dikhipen va o arakhipen / brakhipen e manuesqe xakajenqo thaj, kad, jekh umal e makarthemutne kooperaciaqo, Phandle kadala virama sar thavden von: O I-to kotor Anavripen O 1-to artkulo Va e resa kadale Konvenciaqe , i sintgma themutni minoritta dikhel jekh enenqo grpo anar jekh them, save: been p-I phuv sajekhe themesqi thaj si pesqe themutne; // O 20-to artkulo O Generlo Sekretro e Europaqe Konsiliosqo / Sombeipnasqo anrela / anela ko anipen e somdasne themenqo le Konsiliosqe palal: a) svako xramosaripen; b) o dinipen orsone / svakone instrumentosqo va o akrdo, o somliipen vaj i aprobcia; c) svako / orso dta savi dikhel o giripen / o idipen kadale protokosqo; Va sa kadala, e maj tele xramosarne, save sam zorrde kadalese, xramosardm kadava protoklo.

36

Xramosardo k-o trasbrgo, k-o jekhto februro e beresqo 1993, anglikanes vi francuzikanes, s-ol duj tkstur aviindoj autne, redaktisarde an-jekh eksemplro, savo / kaj avela mekhlo an-e arxve e Europaqe Sombeipnasqe / Konsiliosqe. Adoptisardi kaar O Parlamentro Kidipen e Europaqe Konsiliosqo k-o 1-to februarosqo, o b. 1993. (I rromani vrsia si kerdi kaar O Gerge Saru)

O Memorndumo
E Rumuniaqo Ministro e Avrutne Butnqo O gin: D2 / 1094, 29-to februro, o b. 2000 E rajesqe: Mugur Isrescu, O jekhto minstro e Rumuniaqe Guvernosqo MEMORNDUMO

Kaar: O Petre Roman, Themutno Minstro, O Minstro e Avrutne Butnqo I tma: e trminur va o anavripen e rromenqe / e ciganurenqe etniaqo An-i palutni perida vrmaqi, O Ministro e Avrutne Butnqo maladils jekhe autne kampaniaa, savi sas irdini nesave rromenqe asociacienar va o oficilo pesqo palemdikhipen so dikhel i rekomendcia, kaj kerds la, kana xramosards o Memorndumo MAE nr. H03 / 169 anar 31-to januro, o ber 1995 thaj bihalds les karing o jekhto minstro, k-ati te avel istemlo / utilizisardo, an-e oficilo dokumntur, o trmino cigan thaj na o trmino rom , savo / kaj lokhorres irdsas te vazdel pes. I preokupcia va kadava memorndumo sas dikhli vi anar i rig e makarthemutne medienqi. Reprezentntur e Europaqe Konsiliosqe / Sombeipnasqe, e Ue Komisarosqe kaar o OSCE va e Themutne Minorittur, sar vi e makarthemutne birajipnasqe organizacienqe save maren pen va e manuesqe xakaja kerde bihalimata, an-e penqe vakrimata e rumunikane autoriteturena, karing kadava dokumnto. // Liindoj an-o dikhipen kodola save sas maj opre sikavde, keras i propozcia te avel utilizisardo po but, o lav rom, an-i korespondncia e Ministerosqi e Avrutne Butnqo, khetanes e terminurena liparde maj opre (Roma / Gypsies, Roms / Tsiganes, Roma and Sinti) an-i korespondncia / an-e bihalimata e makarthemutne organizaciena kaj isteman len. Kadaja propozcia: - del angle e presiaqe savi si kerdini bute rromenqe asociacienar anar i Rumnia va o khosipen e Memorandumosqo dino avri kaar O MAB (O Ministro e Avrutne Butnqo) e ginea H(03) 169 / 1995, aviindoj te tasavel jekh artificilo konflkto thaj, vi po but, te vazdel pes nesave

37

relcie, p-i partenerali bza, e B. R. O. ena save reprezentisaren kadaja etnikani minoritta; si o rezultto e konsultacienqo makar O MAB (MAE) thaj e specialstur anar kadava umal, e makarthemutne organizcie (E Evropaqo Konslio thaj OSCE), aver themutne institcie ( O Departamnto va o Arakhipen / o Brakhipen e Themutne Minoriteturenqo, O Ministro e Themutne Edukaciaqo, O Mujalo / hiblo e Narodosqo / e Selqo) thaj e asocicie le rromenqe. (I rromani vrsia si kerdi kaar O Gerge Saru)

O Regulamnto

O regulamnto va i organizcia e themutne konkursosqi e rromane hibqo

I Generlo Siklripnaqi Dirkcia va e Themutne Minorittur O Regulamnto va i organizcia e themutne konkursosqi rromane hibqo an-o kolutno ber 2000 / 2001 ( aprobisardo kaar O Themutno Sekretro anar / makar e Nta e ginea 42656 / anar o dimaber 30-to dives e muxllohonesqo, o ber 2000). 1. E Etpe va o thavdipen e themutne konkursosqo e rromane hibqo Liindos an-i jakh o specfiko e siklvipnasqo e rromane dajaqe hibqo (nmaj 3-4 kurkutne re / sur / klsa / grpa thaj nmaj tare berenar), va i edcia anar o ber 2001 O themutno konkrso rromane hibqo thavdela an-jekh themutni etpa, p-e duj nivlur (irdutne thaj angleresle). 2. E kotorliutne E have (lahes avelas te aven anar e VII-to VIII-to klse) save siklren e dajaqi rromani hib po cra anar o thavdutno kolutno ber thaj save sas anavrde kaar e inspktorur va e rroma anar svako udco palal e but lahe rezulttur kaje von resle k-i kadaja specialitta (e mdie an-o I-to semstro makar 9 thaj10). 3. O anderipen e Themutne puhipnasqe aj laharipnasqe Komisiaqo Makar i Nta aprobisardi kaar o Themutno Sekretro kerela pes k-o anavripen, ulavindos e ginesar le kotorliunenqo, 5 7-one enen / somdasnen an-i Themutni puhipnasqi aj laharipnasqi Komsia, alosarde le siklrnenar e rromane hibqe, save ana khetanes le havena k-o konkrso.
38

O Prezidnto e Themutne Komisiaqo e puhipnasqi aj laharipnasqi avela jekh aver universitro siklrno e rromane hibqe aj literaturqe sekciaar e Bukuretosqe Universitetaqi . O Eksekutvo Prezidnto e Themutne Komisiaqo va o puhipen aj o laharipen le butnqe xramosarde le siklvnenar avela o kolutno inspktoro va o siklripen le rromenqo anar o udco savo organizisarel o themutno konkrso. O Dujto Prezidnto e Themutne Komisiaqo va o puhipen aj o laharipen le butnqe xramosarde le siklvnenar avela alosardo thaj anavrdo le kolutne rromane inspektorurenar, savo te avel vi agorutno e Normalone kolaqo / e sas Pedagogikane kolaqo / (e sekciaqo va rromane tikne havorrei thaj saves te avel les andrexramosardi p-i dploma i specialitta rromane hibqi) vaj anar o ir le rromane inspektorurenqo vaj e rromane siklrnenenqo (te avel agorutno e Fakultetaqo E Avrutne ibnqi thaj Literaturenqi / vaj e Fakultetaqo Letrenqi thaj saves si les, sa kad, andrexramosardi i specialitta rromane hibqi an-i matrkolo fa). 4. E konkursurenqe prbe save ulaven kaar o nivlo / nivo I themutni fza e Konkursosqi rromane hibqo thavdela p-e duj nivlur: a) irdutne (o jekhto sikllvipnasqo ber, e mujutne probaa), na ulavindoj e klasaar kana irdinds sikllvipen e rromane hibqo; b) angleresle (xramosarde / kalrde probaa, va e siklvne anar o ItoI, o III-to aj o IV-to siklvipnasqo ber), na ulavindoj e klasaar kana irdinds sikllvipen e rromane hibqo; I mujutni prba (va e irdutne siklvne, save, palal i progrma, siklven, an-o jekhto siklvipnasqo ber, smo / nmaj vakripnasqe klasaqe kotora va o barripen / barvalripen e vakripnasqo, dikh kad, na vi o xramosaripen / kalripen an-o alfabto e rromane dajaqe hibqo): - Vakrimata palal / p-i tma sikavdi an-o cirdino bilto, kad sar sas siklilo anar o Vakripnasqo lil Vakarimata (100 riga / patrin, i edcia 2000); I xramosaripnasqi prba (va e angleresle siklvne, anar e II-to, III-to vaj IV-to siklvipnasqe bera): - amboldipen / nakhavipen anar i rumunikani hib an-i rromani hib; - amboldipen / nakhavipen anar i rromani hib an-i rumunikani hib; - o keripen e propozicienqo p-i bza jekhe dine tekstosqi; - o arakhipen mamujnavnnqo thaj sajekhnavnnqo th.a.; - o xramosaripen e letrena nesave ginavnnqo; - jekh xarno xramosaripen p-i jekh dini tma (fakultatvo / alosaripnasqo, ulavindoj e siklvipnasqe nivelosar) (I temtika avela strukturisardi palal o ander anar o kolutno lil Tekstonqo lil an-i rromani hib va e II-to IV-to siklvipnasqe bera,e edcie 1999, 2000). O vaxt dino va i mujutni prba: svakone konkurentos si les jekh godripnasqo vaxt 15-e minuturenqo, palal o cirdipen e subijektosqo. O vaxt dino va i xramosaripnasqi prba: 2 re

39

5. I organizcia, o thavdinipen thaj i notcia e probenqe I mujutni prba: Ulavindoj e ginenar le konkurenturenqo, le 5-7 somdasne / mmbrur e Komisiaqe notisarena, biulavutnes, e notena, kaar 1,00 i k-o 10,00, angledinimata le konkurenturenqe. I agorutni nta avela kerindoj pes i aritmetikani mdia e dine notenqi sarkone siklrnenar, save si an-i puhipnasqi Komsia. O xramosaripen e agorutne notaqo kerela pes an-jekh bordervo (palal so, maj anglal sa liparde e anava thaj e agloanava e konkurenturenqe, i kla, o udco, i klsa, i sla kaj sas kerdo o puhripen, o telxramosaripen e puhrde siklvipnasqo). I xramosaripnasqi prba O kontrlo palal o enutno kto aj o garavipen e xramosarde butnqo kerena pen palal e rgule jekhe admisiaqe / andreavilipnasqe konkursosqe. O opraldikhipen p-i vrma e thavdipnasqi e xramosarde probaqo avela kerdino e siklrnenar save si tradine / bihalde kaar e organizisaralo kolutni institcia. E but avena ginrde k-o angledinipen thaj nakhavde an-o bordervo, telal o telxramosaripen e kandidatosqo, kana angledel pesqi but. O laharipen e butnqo kerela pes, palal o gin le butnqo, jekhe vaj bute laharipnasqe komisienar, thaj e but avena molrde e notena kaar 1,00 i k-o 10,00. Svako / orso anar e 5 subijktur e xramosaripnasqe probaqe liena 2 virama / pnktur. Jekh laharipnasqi komsia avela kerdini la anar duj siklrne save laharena, biumblavutnes, le but xramosarde le siklvnenar, thaj pherena ulavde bordervur. Palal o dinipen e butnqo k-o prezidnto la Komisiaqo, kana si kothe vi o eksekutivo prezidnto vi o dujto prezidnto, kerel pes o putaripen le butnqo thaj o keripen e topesqo / klsamentosqo, palal sar tiknren pen e mdie / e notcie. 6. O mothovipen le rezultaturenqo E lste e topea k-i mujutni prba thaj k-i xramosardi prba karfinren pen, butsigo palal o phandipen e konkursosqo. 7. Kontestcie E ajutne kontestcie aj te aven andine k-i Komsia maj anglal te na pheren pen 6 re / sur kaar o dinipen e rezultaturenqo. 8. Aver organizaciaqe problme E specialitetaqo inspktoro kerela but e Generalone Direkciaa va o Anglouniversitro Siklripen, e ekspertoa anar o fiso buto thaj e kolutne inspektoratoa kaj organizisarel o konkrso k-ati te aven karfinrde e texnikane detlie vi va te avel kerdo o buto. O Themutno konkrso e rromane hibqo i edcia 2001 avela organizisardo va po but 85 ene (56 konkurntur anar 28 udcur, 28 siklrne save avena le havena thaj 1 ministerosqo reprezentnto )
40

E siklvne avena k-o konkrso khetanes penqe siklrnena rromane hibqe (po jekh siklrno thaj po duj siklvne anar svako / orso udcokotorliutno). E beipnasqe aj xamasqe pokimata avena uarde / line e Themutne Edukaciaqe Ministerosar va e siklvne vi e siklrne save arakhena le siklvnen p-o drom karing o konkrso ( vi kodola save si anavrde an-i Puhipnasqi aj laharipnasqi komsia. E dromesqe pokimata, k-o alipen thaj k-o amboldipen, avena line kaar e bihaldutne kolutne udcurenqe inspektortur, va e siklvne vi e siklrne. E pokimata va o reprezentnto e Themutne Edukaciaqe Ministerosqo si uarde kaar O Th. E. M.. E rezulttur e Themutne Konkursosqe rromane hibqo vi e agorutne lste, p-e save si i tmpa e kolutne jekhipnasqi kaj organizisarel o konkrso (khetanes e subijekturena, e laharipnasqe baremoa, aver dokumenturena thaj materialurena save si phandle lenar: mstre e diplomenqe, o devzo e pokimatenqo, nte aprobisarde kaar O Th. E. M., i generlo Tabla e konkursurenqi thaj e olimpiadenqi th.a.). 9. Kadava Regulamnto aplikacisarel pes k-i edcia e beresqi 2001 E themutne konkursosqi rromane hibqo). An-o suro so o zumavipen lesqo lola / resela lahe rezultatose aj avela aplikisardo vi an-e avutne kolutne bera. (O teksto sas xramosardo thaj amboldino / nakhavdo rromanes kaar O Gerge Saru)

E tkstur kerdine kaar e rajikane thaj e birajikane institcie.

O enutno mangipen
Raja direktorea, O telxramosardo, O Gerge Saru, inspktoro rromane hibqo k-i Generlo Dirkcia e Siklripnasqi an-e hib e Minoriteturenqe, anar e Edukaciaqo thaj e Rodipnasqo Ministro, mangav Tumen te mekhen man te av an-i mirri berutni perida e dinglipnasqi, irdindos anar i dta 01. 10. 2001, kodolesqe si man keripnasqe but but sigutne, save ati te laharav len nmaj ahindos khere (trebal te agordav jekh universitro krso palal e amboldimata).
41

3i k-o mirro palemavilipen k-i but (an-o 5-to dves e novebrosqo, o b. 2001) mirre birovosqe but avena laharde kaar mirri kolga, I Mihala Ztrnu, kaj si mana te kerel but i kana me amboldava man. Naisarimatena, O Gerge Saru (O tksto thaj i redkcia (kathe): O Gerge Saru). 25 septmbra, o b. 2001 E Direkciaqe direktorosqi anar o Generlo Dirkcia e Siklripnasqi an-e hib e Minoriteturenqe

O memrio
Raja direktorea, Me, O B. J., e beipnaa ando Bukurti, i strda.., o gin: , o Bl. 08, i 1-to opni, o 7- to eto, o 43-to apartamnto, o 6-to sektro, anav tumenqe ko anipen mirro ivipen, kaj ingerdem les ani Transnstria. Ano ber 1941 semas phanglo mirre familiaa, ankalavde e kheresar, ani rt, e ingalenar, e komisarosar Kookru, anar o 2to sektro, o drom / i strda Rdulsku Tej . Inkerds amen trin hona dsenqe ki Prefektra; kana kamenas, denas amenqe te xas, kana nii - na denas amen thaj avenas opral amene thaj marenas amen e rukhea / e rovla thaj akuenas amen. Kadala sas gae amarenar. Ani Septmbra, avile e vurdona thaj line amen savorren, le rromen, ingerde amen ki gra, vazdine amen ande vagnur kaj ingeren ivutren. Phandade amen kothe sar le guruvnn thaj guruven. Ingerde amen garaar garae, phangle ane vagnur i kana areslm ki Tigna, kaj von ahavde o trno. Kothe, kamlm te das amen tele, te pias pani, tha na mekhenas amen te das amen tele e gaikane ingale. Belem pae duj sur; ande kadava duj sur dine drom e udarenqo, tha na mekhle amen te das amen tele anar e vagnur, thaj e ingale anenas amenqe pani e kikavna tha khan xamasqe. Pala pae duj sur dine drom e trinosqe thaj nakhlm o Nstro thaj areslm pi phuv e Transivaniaqi i ki Odsa na maj ahilo. Andi gra Odsa, beslm duj sur, kodolesqe kathe mangle te mudaren amen e nmcur, tha xutle e rumunikane ingale thaj phende na andm len i kathe k-ati te mudaras len. Ano kadava vaxt dine drom e trinosqe. Gelm ko Bgo. Areslm ivende po ogor e Bugosqo, ke nte khera mekhle. Denas amen po 40 grmur meliaqe te xas sa o ges. Ame, e rroma, merasas bokhar pe erene, von avenas e vurdonenar thaj lienas e mulen kas hudenas len ano Bgo. Areslm te xas amen jekh avrese bokhaar. Ano anglomilaj, inkerav god so bihalde amen ano gav Kazinka thaj thovde amen ke kmposqi but, vi e baren vi e haven. Kodola kaj natinas te keren but po kmpo, e ingale mudarenas len. Paruvenas amen sa i vrm. Semas ki Varnaloko, kaj sas o Nikolajov opral o Bgo e Varnalokesar. Kaar i Varnalka areslm ko Tiraspol, kaj thovd amen ano taripen, savo sas pae e garaar Tiraspol.
42

Samas vi rroma vi ute; sovasas ane suluma thaj ni xamos nas amen. Murro dad kamls te xutel i bar te del andre o bazro, thaj e nemcenqo brakhno crds ane lesqe. Amen sas amen baxt so avile e rsur thaj xastravde amen anar o taripen. Areslm ano them palal tar dukhaqe bera. Irisajlm ani Rumnia mirre dejaa. Kerav kadava memrio te autin man, kodolesqe me thaj mirri famlia crdm but dukh. B.J. (O amboldipen si kerdino kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

O administratvo lil
I RUMNIA E EDUKACIAQO THAJ E RODIPNASQO MINISTRO I Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Sellrenqe/ Minoriteturenqe I strda / I vlica G.- ral Berthelot, o gin 30. E potaqo kdo Ro. 70738, Bukurti, Tel. (00 4) 01-313 86 54, Fax. (00 4) 01-310 42 15 O gin: 27.106 / 2001 (O gin anar o dimaber 25-to e tartonajesqo e beresqo 2001) Kasqe: E Municipalone Siklripnasqe Bukuretosqe Inspektoratosqe Dikhel: O odripen / keripen e kolutne Gruposqo le Rromenqo va e klse kaar i jekhto i k-o deudujto, irdindoj koar 15to dves e drakhale honesqo anar o ber 2001. Bihalas / tradas tumenqe kathe, paal kadale lilese, I Nta e ginea 27106 anar o hon O Trintonaj e beresqo 2001, savi sas dini avri kaar o Themesqo Sekretro, O Raj O Vasile Molan, thaj si aprobisardi kaar I Minstra, I Rajni I Ekaterna Andronsku, savi sikavel e maj pautne kcie save trebal te aven line va o odripen / keripen e kolutne Gruposqo le Rromenqo va e klse kaar i jekhto i k-o deudujto, irdindoj anar 15 to dves e drakhalehonesqo e bereqo 2001 (i i -to klsa, i V-to klsa, i IX-to klsa llicevosqi thaj i IX-to profesialikani klsa), e progresivone siklripnaa an-i rromani hib. Savrmae, si trebutnes te avel rodindi i somdasni E butqe Gruposqi le rromenqi palal e puhimata save si phandle e siklripnaa, va te aven kerde e majanglutne kcie so sas rekomerndisarde e Ministerosar. O generlo dirktoro, O inspktoro va i rromani hiib O Mrvai Lszlo O Gerge Saru (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

43

E prezentaciaqi (informaciaqi / aprobaciaqi) nta

I strda: G-ral Berthelot, o gin: 30-to, Ro 70738, Bukurti Telefno: (00 4) 01- 313 86 54; Fkso: (00 4) 01-31.42 15 Gin: 32 633 / 15 Mjo 2000 b. E prezentaciaqi nta

E Ministresqe, E Rajesqe Andrejesqe Margasqe E okaziaa le dujtone butqe seminarosqi le rromane kolaqe inspektorurenqo (kerdino k-o fros Tla, an-o rromanohon e beresqo), p-i bza e butvarutne mangimatenqi kerdine le rromane thaj gaikane siklrnenar, le rromenar, le inspektorurenar anavrde va o realizisaripen jekhe rromane siklripnasqo, aviindoj kothe vi o raj dirktoro, O Aleksndro Cion, kerds pes jekh grpo anar 13 rromane inspktorur / va e rroma, save p-i bza e praktikaqi kaj si an-o svako udco so dikhel e kolaqi rekupercia va e rroma, trebulas ke le inspktorur te bihalen / traden anjekh hon xramosarde propozcie k-i Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Selrrnqe, va te kerel pes jekh situcia centralisardi k-ati te avel kerdini jekh Metodolgia dikhindoj o intensvo siklripen e kolaqe rekuperciaqo thaj xarnrde kolaqe avilipnasqo va e rrome. E materilur bihalde / tradine le rromane inspektorurenar sas andine an-o vakripen thaj negocisarde an-e trin ulavde skcie aj palal an-i jekh khetani skcia e okaziaa le trintone butqe seminarosqi le rromane kolaqe inspektorurenqo (kerdino e lovena line kaar O P. E. R. Trg Mure [O fiso va e Etnikane Relcie] - an-o fros Svnto Gerge, an-i perida 10 12 Mjo e beresqo 2000), kana sas lahardi I Metodolgia dikhindoj o intensvo siklripen e kolaqe rekuperciaqo thaj xarnrde kolaqe avilipnasqo va e rroma, tha vi jekh kotor anar e bazutne progrme va e I -to IV-to klse (rumunikani hib/ magjarikani hib, matemttika, istria, geogrfa, cviko edukcia, mzika (anderimata), fizikani thaj i rromani hib) p-i bza le themutne laharde programurenqi, liindoj an-o dikhipen o sigutno trebaipen e procesosqo e kolaqe rekuperaciaqo, o rromano specfiko thaj o autno realipen (paal 80% le enenar save na gele nijekhvar kla vaj save mekhle i kla si anar le rroma). E bazutne sarane / similro progrme va e V - to VIII - to klse avena kerde an-o jekh avutno seminro sa kadale butqe gruposar. Va e aver kolaqe matrie - i modrno hib, i relgia (an-i rumunikani hib vaj an-i aver dajaqi hib), i plastikani edukcia, e texnologikane / e praktikane atimata, e divnur aj e profesiaqo vortripen, e alosarutne matrie, aver dajaqe hib - e kle istemana thaj adaptisarena e akanutne themutne progrme, liindoj an-o dikhipen o beripen le siklvnenqo ( avutneterne, terne, pherdeberenqe manua), o specfko thaj o nivo kadalenqe.
44

E rromane inspktorur / vaj e inspktorur va e rroma, lahe prinarne e realimatenqe anar i kolarizcia e rromenqi, k-o agor e seminarosqo, kana sas kerdini i evalucia e seminarosqi (dikh an-i Anksa), sas loale te avel len jekh Butqi vastutni metodolgia, savi del jekh leglo struktra thaj kdro - kovle, tha na nmaj va lene, tha vi va nesave Birajikane Organizcie save keren kolarizaciaqe progrmur - thaj del vi jekh ao / relo aj ververutno ajutnipen va i alfabetizcia, va o pheripen le mekhle studienqo tha vi va o siklvipen jekhe profesiaqo. Avere rigae, sikavindoj e eventulo xvrde thana / bizorale virama save dikhen i aplikcia e Metodologiaqi, e rromane inspktorur / vaj e inspktorur va e rroma na garvdine penqi dar / tra mamuj o biastaripen thaj o zorripen save maj dikhen pen kaar i rig le decizienqe enenqi anar e kolutne inspektortur thaj anar e kle, savorre avilindoj anar jekh bibasutno / bisasto prinaripen thaj dikhipen e realipnasqe anar e kle thaj e nasulipnasqe kaj del les vi maj dur o bidikhipen kadale realipnasqo savo dikhel o trebaipen e kolarizaciaqo - telal / prdal le savorre frme thaj le savorre trebutne kovlrimatena e rromane siklvnenqi thaj le savorrenqi, kaj na gele nijekhvar i kla vaj mekhle la. An-o kadava kontksto, sas kerdino o projkto, kaj si dino kathe paal, va te avel dino avri jekh Ministerosqo rdino k-ati te avel aprobisardi I Metodolgia dikhindoj i aprobcia thaj o thavdipen e intensivone kolaqe rekuperaciaqe siklripnasqe thaj xarnrde kolaqe avilipnaa va e rroma k-e IIV-to klse. O Themutno Sekretro, O Generlo Dirktoro, O inspktoro va e rroma thaj va O Kt Jef O Mrvaj Lslo, i rromani hib, O Gerge Saru (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

E motivaciaqo lil
O Rumunikano Grpo va e rodimata thaj e kcie e rromane hibqe Bukurti , Tel. / fax: 0040-1-33.00.513 11. X. 2001 b. Karing I Fondcia Providena Bukurti E rajesqe Dikh.: propozcia va o avridinipen jekhe Pustikaqo anavrdo Biblikane paramiienqo thaj tekstonqo kidipen an-i rromani hib

45

Bihalava Tumenqe, pae kadale lilesqe, jekh argumentcia thaj, maj tele, o devzo va o avridinipen e maj opre sikavde butqo e lovutne autnipnaa dino Tumare patvale Fondaciaar. An-i pustik avena thovdine / tovde biblikane tkstur an-i rromani hib, save / kaj sas alosarde palal lenqo xronologikano thavdipen kaar o Florn Nsture, jekh rromano studnto k-i Baptistikani ( Boldipnasqi) Fakultta anar o Bukurti - nakhavde / amboldine / irinisarde an-i rromani hib manar, thaj 26 biblikane parama, save sas nakhavde thaj laharde an-i rromani hib manar thaj mirre sas studentaar, E Kameliaar Stneskosar. I but avela la 150 tekstosqe riga / patrin (k-e duj ira , o uipen e grafemaqo: 12) thaj 26 rangrde ilustrcie. O trebutno lovripen dikhel: I. Love va o autorosqo aipen / xakaj: a) va 26 rangrde ilustrcie thaj va i uarni e lilesqo ( X $ - telal o impzito), save avena itre / rangrde / kerde / pikturisarde e rromane pktoresar Le Euenosar Rapororosar vaj kaar o rromano pktoro O Marin Ptre. b) va o alosaripen le biblikane teksturenqo thaj va o Anglovak (X$ telal o impzito), save si kerdine kaar o rromano studnto, O Florn Nsture. c) va o rromano amboldipen / nakhavipen le 26-tone biblikane parami- ienqo (X$ - telal o impzito), savo si kerdino E Kameliaar Stneskosar thaj kaar O Gerge Saru. d) va o rromano amboldipen / nakhavipen e biblikane teksturenqo (2/3 anar o sasto lil): X $ - telal o impzito. Kadava amboldipnasqo kotor si kerdino kaar O Gerge Saru. O trebutno lovripen va e autorosqe aiimata / xakaj:a Savorena: ( X $ - telal o impzito) II. O lovripen va i ediciaqe / printisaripnasqe molimata: X $ III. O sasto manglo lovripen: X $ O manuskrso avela dino tumene , an-i elektrikani frma , khetanes le ilustraciena i k-o 15-to decmbro e beresqo 2001. O tiro kamlo: 2000 kpie. O lil avela dino bilovenqo an-e kle an-e save / kaj siklvel pes i rromani hib ka ar le 11.000 rromane siklvnenar. An-o kadava kontksto, but mangav Tumen te analizisaren kadaja propozcia thaj te traden / bihalen amenqe Tumari deczia. Bute naisarimatena, O Gerge Saru, O prezidnto e Gruposqo (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

46

O ripen
I RUMNIA E EDUKACIAQO THAJ E RODIPNASQO MINISTRO I Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Sellrenqe / Minoriteturenqe I strda / I vlica G.- ral Berthelot , o gin 30. E potaqo kdo Ro. 70738, Bukurti, Tel. (00 4) 01- 313 86 54, Fax. (00 4) 01- 310 42 15 O gin: 27.107 / 26.04. 2001 (O gin 27.107 anar o dimaber 26-to e tartonajesqo e beresqo 2001) aripen arel pes ke / so i rajnrri I Kamlia Stnesku, siklrni e rromane hibqi, siklrds kadaja hib k-i Normlo kla (o sas Pedagogikano Lico) anar o Bukurti makar e kolutne bera 1994 / 1995 1999 / 2000, kaj sas la 3 re po kurko. Ame das avri kadava aripen k-o mangipen mekhlo k-o ministro kaar i rajnrri I Kamlia Stnesku, aviindoj trebaipen lesar k-o pheripen e dosierosqo va o anavripen laqo sar i siklrni rromane hibqi an-o Bukurti. O generlo dirktoro, O Mrvai Lszlo O inspktoro va i rromani hiib O Gerge Saru

(O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

I mujutni nta
I RUMNIA E EDUKACIAQO THAJ E RODIPNASQO MINISTRO I Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Sellrenqe / Minoriteturenqe I strda / I vlica G.- ral Berthelot , o gin 30. E potaqo kdo Ro. 70738, Bukurti, Tel. (00 4) 01- 313 86 54, Fax. (00 4) 01- 310 42 15 O gin: 32.133 / 28. 09. 2001 (O gin 32.133 anar o dimaber 28-to dives e drakhalohonesqo e beresqo 2001) Karing I AMBASDA E FRANCIAQI K-O BUKURTI Si amen i patv te informisaras Tumen ke o raj O Gerge Saru, savo si inspktoro va i rromani hib an-i I Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Sellrenqe / Minoriteturenqe anar E Edukaciaqo thaj e Rodipnasqo Ministro, vi universitro siklrno rromane hibqo k-i Fakultta e Avrutne
47

hib nqi e Bukuretosqe Universitetaqi, sas akhardo kaar o I NALCO ( O Themutno Institto va e Orientutne hib thaj Kultre) anar o Parzo te inkerel krsur rromane hibqe, k-e profilosqi skcia, an-i perida 1 30 e trintohonesqe e beresqe 2002. An-o kadava kontksto, mangas Tumen te den e rajesqe E Georgesqe Saruesqe i trebutni vza (e beipnasqi vaj e butqi, palal e Tumare rgule), p-i perida maj opre lipardi. Lien, mangas Tumen, savrmqi amari ui patv. O generlo dirktoro, O Mrvai Lszlo (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

I rezolcia
Thol / thovel pes p-o srvero le kolutne inspektoraturenqo thaj printisarel pes nmaj le inspektoraturenar, kaj na reslo lene o tksto prdal o emjlo (O udco Ji th.a.) (O xramosaripen: bixatrutnes) K-o 17-to dives e februaruaqo e beresqo 2001 (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

O sigutno meso
O sigutno meso (i telefonikani nta, o emjlo, i telegrma, o tlekso)
- O materilo savo arakhena tume kathe sar anksa si va e inspktorur save lien pen e rromane siklripnaa k-ati te avel ginavdo / drabardo maj anglal te aven k-o malavipen / maladipen / kidipen organizisardo kaar e Edukaciaqo aj e Rodipnasqo Ministro thaj kaar E vedosqi Ambasda k-o Bukurti an-o 18-to dves e tartonajesqo e beresqo 2001 (o aresipen k-o Bukurti le inspektorurenqo avela palal o mezmri vaj an-i rt e 17-one tartonajesqe e beresqo 2001, tha o telripen khere avela palal o mezmri an-o 18-to d ves e tartonajesqo k. b.); - O sovipen avela k-o Hotlo Reza (Viilor) an-i rt 17-to karing 18-to e tartonajesqi k.b. kaj si pokindo vi o dujtodvesutno tiknoxabe, tha nana-i pokindo o rtqo xaben) avela pokindo kaar E vedosqi Ambasda k-o Bukurti; - E xamasqe d vesutne love va jekh d ves thaj e dromesqe love sine kerdine E kolutne udecosqe Inspektoraturenar; - Savorre inspktorur msaj trebal te aven k-i kcia; - E inspktorur liena kotor / rig k-o somvakripen savo avela kerdino e hajaa thaj e phena e autoraqe, s-ol duj vdo themutn e rromane originaa,

48

palal o meso e xramosaripnasqo Katitzi , kaj akharel k-e manuesqo kovlripen thaj k-o makarkulturalikano prinaripen; - Palal e vakrimata avela jekh kktejlo; - I Ambasda dela bilovenqo le kolutne inspektoraturenqe kadava lil (savo akana si bihaldo / tradino k-o printisaripen kaar I Editra RAO); 17 febr. 2001 O Gerge Saru, Inspktoro va i rromani hib an-i Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Selrrnqe anar O Edukaciaqo aj e Rodipnasqo Ministro (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

O kontrkto
E ediciaqo kontrkto
makar e telalxramosarde 1. I Organizcia Romani CRISS e thanea an-o Bukurti, i strda Buzeti, k-o gin 19, o telefno 2314144 vaj 212 56 05, e lovenqe kodea e ginea 8495533, reprezentisardi kaar O Kostl Berku, sar o koordinatro e organizaciaqo, anavrdi maj tele Romani CRISS, jekhe rigae thaj 2. (o sasto anav)....................................., e beipnasqe thanea ano fros / gav..........................., i strda ............. ............................. o gin.........o udco / o distrkto............................, biandilo (biandili) ano fros / o gav......................., k-o dimaber ....... ......................, e enutne dokumentoa.., i sria........, o gin .............., avridino k-i dta / k-o dimaber................................., e enutne kodoa,sar o autro, avere rigae, Sas karfinrde kadala virama: 1. O autro mekhel I Organizcia Romani CRISS thaj pesqe rigliutne / kotorliutne ano projkto (O UNICEF aj O MEC) thaj del pesqo aipen / xakaj te avel dini avri thaj buxlrdi p-o pazri penqi khetani krecia Le maj rromane parama thaj svtur (jekhe asosqi kanutni kasta savi si kerdini va o kolutno trebaipen / istemalipen) kaj si anavrdi maj dur I OPERA ( I KREACIA) - p-i jekh perida trine beresqi kaar o dimaber kana sas xramosardo kadava kontrkto, an-jekh tiro, savo o lovrno, O UNICEF, patl so si trebutno va e trebaimata e kolarizaciaqe procesosqe le rromenqere. 2. O autro prinarel ke pesqi pera na sas dini an-aver ediciaqo kontrkto, savo te avel akana valdo thaj kaj te anderrel e kreaciaqe kotora palal savene sas kerdo kadava kontrkto. 3. O dinipen e autorosqe aipnasqo / xakajesqo dikhel e andrutne / themutne edcie an-o xatrdo trmino trine berenqo . Va e ajutne edicie avrl e grnice / frontire e autrur phandena aver nevo kontrkto.

49

4. O autro mangel ke paal e anava le trine rigliutne / kotorliutne institcienqe (O UNICEF, I Romani CRISS thaj O MEC) te aven xramosarde vi o anav svakone paramiarnqo tha vi e registracisarde mintur svakone paramiarnar. 5. Va i autorizcia thaj va o dinipen e autorosqe aipnasqo / xakajesqo aj va o dinipen e buxlripnasqe aipnasqo / xakajesqo e KREACIAQ, an-o trmino le trine berenqo, O UNICEF dela, prdal I Rromani Criss, na maj / po dur e dvesesar 1-tone okt., b. 2001, jekh onorro savo avela les o ekvivalnto an-e lejur 16,33 amerikane lovenar (save si telal o liipen e ipozitosqo) va svako registracisardo minto. 6. E dromesqe love va o avilipen anar o thanipen kaj beel o autro (k-o trno, k-i dujto klsa) i k-o Bukur ti thaj palpale sine pokinde kaar I Romani CRISS, kad sar si xramosardo e trinerigutne kontraktose ( O UNICEF, I Romani CRISS thaj O MEC); o autro trebal te bihalel / te tradel / te sikavel e dromesqe biltur va i dekontcia. 7. O autro liela, bilovenqo, 4 registracisarde kaste e khetane kreaciaa. E xramosarutne riga prinaren i aplikcia E Krisaqi / E Thamqi dikhindoj e autorosqo aipen / xakaj thaj e pautne aimata / xakaja, o gin 8 / b.1996 thaj, an-o suro so avela jekh bixatripen, s-ol duj xramosarutne Riga alosaren I Krislin e Bukuretosqe Municipiosqi te aaren len. Xramosardo avdves, 10.09.2001, k-o Bukur ti, duje kopiene, jekh kpia va svako xramosarutno Rig. O AUTRO, I Organizcia ROMANI CRISS, (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

I civlo konvncia
I civlo konvncia va e slubenqe prestcie
E komersosqo Khetanipen: E arakhipnasqo than: Bukur ti, i strda.......o gin e stradaqo... o kher / o blkoi opni .. o eto. o udar / o apartamnto.o sektro.e potaqo ndekso.. o udco / o distrkto..o telefno.o lovutno kdo. I. E kontraktune Riga: .e arakhipnasqe thanea an-o (Bukur ti.), I strda.......o gin e stradaqo... o sektro., e potaqo ndekso.. o udco / o distrkto...o telefno.o lovutno kdo. e lovenqe bihaldipnasqe knto e ginea savo si putardo k-I (bnka:), reprezentisardo kaar O / I .., sar, savo si anavrdo / anavrdi an-o kadava kontrkto sar O ANGAITRO / O PROFITRO, thaj 2. O / I..............................., e beipnasqe thanea an-o (fros/gav) .., p- i strda.......o gin e stradaqo.. o kher / o blkoi opni .. o eto. o udar / o apartamnto.o sektro.e potaqo ndekso.. o udco / o distrkto..o telefno., biandilo / arakhlo an-o thanipen (fros / gav).................................., k-o dimaber / k-i dta. .., o therutno / i therutni e enutnipnasqe dokumentosqo /i, i sria......., o gin............................, kaj sas kerdino kaar ....., k-o dimaber / k-i
50

dta.......................e enutne ginutne kodea.................................., sar E PRESTACIENQO ENO / O KERNO, ame phandlm kadaja civlo konvncia an-e kadala kondcie save sinesas karfinrde khetane akordoa: II. I but va save sas phandli i civlo konvncia: - i but / i prestcia savi trebal te avel kerdini.................................................... - i globlo remunercia / o globlo pokinipen kaj sas karfinrdi /karfinrdo va i prestcia.............................. - o dimaber / i dta kana avela kerdino o pokinipen....................................... III. E xakaja / e aimata thaj e musajimata e xramosarutne Rigenqe: 1. O Angaitro liel pese: - te pokinel e enes kaj kerel i but va o rezultto pesqe butqo; - te kerel e prestacienqe enesqe e trebutne butqe kondcie, respektisarindoj e arakhipnasqe / brakhipnasqe butqe nrme; - te liel thaj te bihalel o impzito savo si karfinrdo an-i legislcia va e lovenqi sma savi si lini kaar o prestatro / e prestacienqe enesar. 2. O prestatro / e prestacienqe eno liel pese: - te kerel i k-o agor i but vaj te anglaldel i but k-o xatrutno trmino, an-e kalitetaqe kondcie mangle kaar O ANGAITRO / O PROFITRO; - te respektisarel / te na utavel o sekrto le butnqo thaj e disciplinaqe rgule, save sas thovde kaar o angaitro va pesqe lovrde; - te respektisarel e arakhipnasqe / brakhipnasqe butqe nrme va o specfiko e butqo. IV. E vrmaqo / e vaxtesqo thavdipen e civilone konvenciaqo: - p-i jekh bikarfinrdi / karfinrdi perida......................,. - e butqo vaxt / e butqi vrma: 3 dvesutne (va jekh but jekhe regulatone karakteroa, palal o 3-to artkulo, i grafma a anar I Thami / I Kris e ginea 130 / anar o ber 1999). - E vrmaqo / e vaxtesqo thavdipen va o keripen e butqo . ( va e aktivimata kerdine e blokonqe benenqe asociaciene vaj k-e blokonqe xulajenqe asocicie, palal o 3-to artkulo, i grafma a anar I Thami / I Kris e ginea 130 / anar o ber 1999). V. O paruvipen e civilone konvenciaqo O paruvipen orsavesqe klauzaqo e civilone konvenciaar aj te avel kerdino nmaj prdal jekh xatripen makar e xramosarutne Riga, xramosardo,an-jekh aneksisardo dokumnto. VI. O ahavipen kadale civilone konvenciaqo Kadaja Konvncia ahavel: 1. palal o xramosardo akrdo le duje Rigenqo; 2. anar i iniciatva, zorales argumentisardi, jekhe Rigaqi, palal jekh anglalavzo 15 butqe dvesenqo. VII. E obligcie le duje Rigenqe O biagorripen vaj o bango agorripen e line obligacienqe palal sar si xramosardo an-i civlo konvncia cirdel palal pese o angledinipen e doale Rigenqo, trujal le khosle surene, karfinrde kaar i kris; E lokheingara save inkliste an-o thavdipen kadale civilone konvenciaqo laharen pen amalikanes vaj kaar i Kriselin, te na sas laharde amalikanes.

51

Kadaja civlo konvncia sas xramosardi an-e trin kpie, po jekh va svako Rig, tha jekh kpia va o Teritorilo butqo inspektorto O ANGAITRO / O PROFITRO, E PRESTACIENQO ENO / O KERNO, L.S. Dikhlo, kaar o funkcionro e Teritorialone butqo inspektoratoresqo O anav thaj o anglonav....................................... O enutno xramosaripen.................................... (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

E butqi agnda
I themutni Konfernca va o irdipen e Projektosqo MATRA Barabar ajutnimata / baxt va e rromane have prdal e kolutne barripnasqe progrmur aj prdal o somkotorliipen le dadenqo (le dajenqo thaj le dadenqo) Sinja, makar e 12-14-to divesa le muxllohonesqe e beresqe 2001 Progrmo Paratujne, 12-to dives e muxllohonesqo 13,00 18,00 - O avilipen / o resipen e kotorliinenqo 19,00 E rtqo xaben Savatone, 13-to dives e muxllohonesqo 7,30 8,40 E texarinqo xaben (o tikno xaben) 9,00 10,00 O oficilo putaripen O Aleksndru Krin, O eksekutvo prezidnto E Edukaciaqe Centrosqo 2000 + O Frans van Helsdingen, akhardo kaar I Holandikani Ambasda O tefn Ppeni, konsilijro an-o ERM O Ino Nku, generlo dirktoro an-i Generlo Dirkcia va i Evalucia, Prognze thaj va o Barripen, ERM O Jenne van der Velde, koordinatro anar i rig e MATRA-qi SLO (Holndia) O Gerge Saru, I Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Sellrenqe / Minoriteturenqe - ERM 10,00 10,30 I Kristna MekDnald (Christina McDonald) kaar i rig e Institutosqi OSI ( O Institto va jekh Putardo Khetanipen) / IEP (O Institto va e Edukaciaqe Poltike) - Bdinpeta - thaj I Kamlia Kornn anar i rig E Edukaciaqe Centrosqi 2000 + : E rezlte e evaluaciaqe e Programosqi kolutno Barripen an-e khetanimata vi e rromena 10,30 11,00 Kafavaqi puza 11,00 11,20 IKtlna lrikh (Ctlina Ulrich) - E Edukaciaqo Cntro 2000 + thaj O Jenne van der Velde, anar i rig e SLO-qi: I prezentcia e neve projektosqi Barabar ajutnimata / baxt va e rromane have prdal e kolutne

52

barripnasqe progrmur aj prdal o somkotorliipen le dadenqo (le dajenqo thaj le dadenqo) 11,20 13,15 Prezentcie ververe komponentenqi I Mihala Ztrnu, I Isabla Bnk, I Ana Mara Kostf: I rromani kultra lila va e kolutne have aj heja O erbn Josifsku, Institucionlo manemento thaj somevalucia I Dna Vjku (kaar I organizcia Romani CRISS ) thaj O Luis lrikh Louis Ulrich) palal O kotorliipen e familiaqo an-e kolaqo ivipen; projktur va i mujutni histria . I nka Nedlku, Makarkulturalikani edukcia O Lukin oln, Kross-kurikulro tme I Mihala Ionsku, E klasaqo manemento I Gabrila Jaurm aj Viktorca Trif, E laharipnasqi edukcia 13,15 13,30 Puhimata 13,30 15,00 Mesimerutno xaben 15,00 17,00 E stratgie va i aplikcia e projektosqi k-o nivo e kolaqo, e udecosqo thaj e regionesqo ( i jekhto kotor) 17,00 17,30 Kafavaqi puza 17,30- 19,00 E stratgie va i aplikcia e projektosqi k-o nivo e kolaqo, e udecosqo thaj e regionesqo ( o dujto kotor) 19,00 - E rtqo xaben Purane kurke, 14-to dives e muxllo honesqo 7,30 8,40 E texarinqo xaben (o tikno xaben) 9,00 10,00 O keripen / I elaborcia e planurenqi thaj e lovripnasqe kondcie 10,00 11,00 I prezentcia le strategienqi anar svako udco 11,00 11,30 - O phandipen e konferenciaqo 12,00 - palaldinipen e sobenqo 12,30 - Mesimerutno xaben 13,30 O telripen e kotorliinenqo (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

O raprto jekhe butqe maladipnasqo

O Raprto kerdino kaar I Romani Kris (GCECWCR) anar I Bari Britnia palal o beipen kerdino an-o Woolwih k-o 30 dves 03. 2000 b., dikhindoj i organizcia le 5-tone Rromane Kongresosqi K-o beipen avile: Josie Lee, President, GCECWCR; Charles Smith, Chair, GCECWCR; Dragoljub Ackovich, erutno, Romani Kongreseqi Partie Jugoslaviaqe, vp Balkanesqi Romani Federci;
53

Veerendra Rii, prez. Indiaqo Romano Institto; Valdemar Kalinin (Belorus / Camden TES) GCECWCR; Ilhan Tchavdar (Bulgaria) GCECWCR; Jaar Erguin (Horehanipe); Dr. Thomas Acton, Greenwich Universitat, GCECWCR; Grattan Puxon, kooptisardo, GCECWCR; Phutirindor o beipe, I Josie Lee phendas kaj ukar sas so avile o Acko tar o Beograd thaj o Rii, o Ehavo a puresqe Riiosarr, kon sas ano l-to Romano Kongrso, ko 1971 ber, sar diplomato e Indijaar. Lahe resle, mothodas i Josie sare manusenqe. O Charles Smith phendas e beibasqe sar i Romani Kris e Bare Britaniaqi kherdas, angle trianda bera, o Anglutno Romano Kongrso. Bihaldas delegatoren sare kongresenqe, an-i Genva, an-o Gottingen thaj an-i Warszawa k-o 1990 ber. Lani reslas lesqe akharibe te bihalel manuen k-o 5o Kongrso an-o Dan Hag. 0 kongrso sas tovel kerdino akana k-o 8 aprili 2000 ber. A ni kerdo sas. Romale, de ber nakle thaj pnda na-i amen kongrso. Odolesqe amen an-i Romani Kris phenas aj te das vast e IRU-esqe. Ame karakhas than kothe aj o kongrso te kerel pumari but. Akale butjaqe, mothowdas O Charles, vov kooptisardas e Grattanes, kon sas o purano generlnosekretr e IRU-esqo. 0 Grattan Puxon utilo te phenel kaj na manglas tavel palpale sar generlnosekretr. Ama, kana o mariben avilo an-i Srbia thaj but Roma mudarsarile an-o Ksovo, vi 70.000 nale othar, vov kamlas te kerel kanhi lenqe. An-o amaro fro, o Colchester, kerdm demonstrcia k-o drom mamuj o NATO so bombirindas o Beogrd, o Novi Sad thaj bute javare dizene sosar so aundjum ar-o Osman Bali an-o Ni, o havo e Sait Balihesqo, kaj 150 Roma mule e bombenar thaj 300 romane khera khuvde sas. Gindjum kaj trubul tovel kerdino na salde o 5-to Kongrso, ama jekh baro utipe barabari e kongrea. Te keras ame, barbari e kongrea, jekh bari mobilizcia sarre aktivistorena, sarre themene kothe si Romano jekhipe, organizcia. Phralale, kana Roma mudardile, vi Ehavoren na salde an-o Ksovo, an-i Romana, an-i Slovkia, an-i Ceski Repblika, bute dizene isi amen tutas, te iklovas e dromene, te keras baro mamujipen. Trubul akana e thema taunen e Romenar. O Dragoljub Ackovi phendas kaj lesqi Parti kerdas lani ban demonstrcia an-o Beograd kana iklile 10,000 Roma. Vov pativ dendas aj 20.000 aktivistoren, sarre e themene vaker trjanda dizene kikljoven k-o drom jekhe divesqe. Trubul adava dives tovel 8 Apnili, 2001 ber. O Romano Dives, savo alosardas o 1-to Kongrso an-o Lndono. O Romano bajrko, o flko amaro, ka vazdas upre adale divesqe. Isi amen jekh ber te keras sarre butja e kongresqe, e utipasqe. Trubul amen savorre te keras buti dujene, barabari. ar-o kolektvo e kongrso, o utipe, koven zurale. Vakerdas o cko, kaj, sar vizprezidnto an-i BRF, i Federci Romani a dee Balkanesqe themenqe, vov ka kerel lfi, ka de dma, tovel kerdino beipe e federaciaqo, akana an-o majo hon, an-i Sfia e Bulgariae. Odothe manua,
54

erune e dee themenar, ka keren konfirncia, ka keren lfi sar tovel zuralo kongrso so trubul te kerel o kongrso an-o Lndono avutno ber. Sa te keras lahi koordincia makar sarre Romane jekhipene e grpa, nia, sara organizcia e saste Evropae, an-i Amrica, an-i Kanda, an-i Austrlia da. Kana kerdilo sas o 1-to Kongrso, trjnda ber angleer, sasa salde 10 organizcie, tikne bare, avdives isi amen 300 - 400 organizcie. Ta aj keras amen barabari, jekhetanes buti thaj trubuj lahi kolektivni koordincia but, but zurale amen kovas. Toven baxtale!. E phuvja save isi len manua an-i federcia si: I Romana (O Nicole Gerge), I Bulgria (O Vlko Kostv, prezidnto), I Hungria, Jugoslvia, Grcia, Makednia, Bsnia, Albnia, Hravtska thaj i Slovnia, mothowdas O cko. O Ilhan Tchavdar phendas kaj ka kerel kontkt lesqe amalena an-I Bulgria te anen von sar al i buti e kongresesqi. O Valdemr Kalnin dendas lav kaj ka al nilajae an-i Mskva. Ka bihalel lila da e Romane grupenqe an-e Rusiaqe Federcia, Belors, Ukrna, Moldva, thaj an-e Plska, thaj an-e Baltikaqe thema, e Litunia, Estnia thaj Ltvia. Akhal kanel angle i buti e sekretariatesqo adale themene. Pale nekobor vakariben, O Charles Smith dendas lav kaj i Romani Kris isi la te kerel nesavo kedipen an-o Lndono k-o 8 Aprili 2001 ber aj pa o Parlamnto sosar so kovel o trjandapanhto beresqo biajmo dives e Krisasqo thaj o trjandaberenqo bijamo dives e Kongresesqo. Sas len baro dives te keren. Veerendra Rii vakerdas kaj ka al pe dadesqe Chandigarh. Von dujene ka keren lfi sar te tatjaren o nevo Indiaqo them an-o Nju Dlhi e Romane phuhibasqe. O dad lesqo, phendas O Rii, kerdas but buti e Romenqe, thaj e Romena. Andas erutne Romen vi e Indira Gandaqe, kerdas Romane vestipata, festivla, an-o Chandigarh. Lesar butjaar, but Roma avile p-e purane phuvjae, e Indijae. Akana, mothowdas O Rii, isi amen te keras nevi diplomatesqi buti tovel aundo kaj e Roma isi len dajaqi phuv, isi tumen them, o Indijaqo them, savo dikhel tumen sar lesqe havorren. O phuhipen e Romenqo si tovel vazdimo, pale zore, an-o UNO. O UNO trubul te arakhel e Romen an-o Ksovo, te arakhel sar aj e Roma te an khere. Akale butjenqe sa i India te del vast. O Dr. Thomas Acton, siklavno e Romane anibasqo an-o Universitto Greenwich, mothowdas kaj sas olen jekh ber sasto te keren i buti e Kongreseqki. Akhal swako khetanipen, thaj swaqo grpo, sas le dsta vakti te rodel pesqe love dromesqe thaj beibasqe e Londonese. O Sekretarito isi le te arakhel khera, thana kothe koven kerdine o baro beipen thaj o beipen e komisijenqe, phendas O Dr. Acton. Ka rodas da i bari sla an-o Woolwichesqo Dizutno Kher. Phendas kaj jekhethanes e Kongresea ka kerel nesavi akademiaqi konfirncia, savi kerdini sas an-i Plska e 4-to Romane Kongresese. Akaja konfirncia aj te kerel nekobor love e kongresesqe, e delegatorenqe. Akana dikhjol kaj ka kostil i 45 fnti jekhe manuesqe jekhe divesqe, beibasqe thaj xabasqe.

55

Barabari e studentenqe kherea, savo aj dela o Universitto Greenwich, vov thaj javera ene e Sekretariatesqere ka roden save hotlja, bare taj tikne, isi an-o fro Greenwich. O Sekretarito ka phuhel savorrenqe, an-i Romani Kris, te resen manuen khere lenqe kana e delegatora avena k-o Lndono. Gindas O Dr. Acton kaj laheder si lesqe te na rodel ni vast ni love nesave bare manuenar avrjal o Romano khetanipen, ama te dikhel sar aj akava kongrso tovel, sar o 1-to Makarthemutno Romano Kongrso, krkoro kerdino. Vakerdas sar o 5-to Kongrso isi les te kerel Baro Dives pumaro trjandeberenqo bijamo dives, o dives kana o Romano flko, i zastva, vazdimi uli. Odolesqe trubul o kedipen tovel zuralo taj godver. aj, phendas vov, te phuhas sqake jekhipasqe, swaqe organizcia te del xri, cra love e kongresesqe. Kobor baro o jekhipen, kobor barvalo o them. Odobor aj dela. Akhal i Romani Kris an-i Bari Britnia aj del 20 penja a von save avena tar-i teluni Evrpa, kothe e thema si ororre, aj del 2 penja pe swake manuenar. O Vldemar Klinin utilo te vakerel kaj si laheder avdivesqe kana e Romane jekhipatora roden vast pumare manuenar, na-i lahe kana swako drom roden e gaenar. E manua e Sekretariatesqere akana gele te dikhen o fakultto. Dikhle sar 255 ene aj been an-o uo studentesqo kher, odothe da isi parking 40 motorenqe. O Thomas Spencer kher isi les kafetera kothe aj 90 manua xan. aj da te keren pesqe xabe. E kherese isi duj bare kamara kothe aj ke den pe i 40 ene laho than kothe te kedisaren baalibasqe, pibasqe ratjae e Kongresese. O kher Thomas Spencer o univerrsitto aj del tar-o 9 aprili 2001 ber. An-o fakultto Woolwich e Universitae Greenwichesqo (kothe aves tar-o Greenwich Arsenal sasternedromesqo ahibaskothan) isi sikavibasqe kamara kolae aj been 300 manua, thaj isi javere kamara e komisijenqere beipenqe, taj javere butjenqe. Agorese, e Sekretariatesqere gele te dikhen o Woolwichesko Dizutno Kher, kothe arakhle palal jekh ui bari sla. Savorre vakerde kaj akathe majlahes tovel kerdino o Phutaribasqo Beipen e 5-to Kongresesqo. Save mangen, bihalen Fax, email ja telefoninen akale manuenqe thaj tumen ka len sa nevipen e UTIBENesqe taj e KONGRESESQE SEKRETARITO. Charles Smith Romani Kris Fax / tel. 0044 1708 868986 email : thegypsycouncil@btinternet com Dragoljub Ackovic Rromani Kongresikani Prtija Fax 00381 113244 526 Tel 00381 113248 888 ext. 309 email: romaindoc@ptt .yu Dr Thomas Acton Greenwich University
56

Fax 0044 181331 8905 Tel 0044 181331 8923 email: T.A.Acton@Greenwih.ac.uk Grattan Puxon Fax 0044 1206710 304 Tel 0044 1206523 528 (I redkcia: O Gerge Saru).

O aplo / O zoraloakharipen
APLO E kotorliine k-o Seminro organizisardo kaar E Edukaciaqo thaj e Rodipnasqo Ministro thaj kaar E Rumuniaqi Themutni Komsia va UNESCO e temaa Strategikane Progrme E Edukaciaqe thaj e Rodipnasqe Ministrosqe dikhindoj o kotorliipen le rromenqo k-o siklvipnasqo procso an-o dves e 3-tone tartohonesqo e beresqo 2001, k-o beipthan e Rumuniaqe Themutne Komsiaqo va UNESCO, irdindoj kaar i eksperinca kadalenqi an-o umal / kdro le edukaciaqe projekturenqo kerdine kaar rromane aj gaikane BRO (ONG) va le rroma, mangel ke / so E Edukaciaqo thaj e Rodipnasqo Ministro te avel les jekh krisutni iniciatva va te pherel / kompletisarel o 20-tone artkulo k-e girimata / alinetur (1) thaj (4) anar E Siklripnasqi Thami (Kris) e ginea 84 / 1995 b. va te lokhrel o sikllvipen savo / kaj dikhel i kolutni rekupercia (i alfabetizcia, o pheripen le studienqo) k-l klse I-to IV-to, liindoj an-i jakh o rromano specfiko, so eksistisarel / si jekh kotor e kolutne enipnasqo kaj / savo na lol / ajll kaar e edukaciaqi ofrta (have save mukhle i kla po cra duje berenar thaj saven si len berimata i k-o 14 bera, have thaj terne save na gele nijekhvar k-i kla, e dada kadalenqo save vi von te sikln k-l krsur kerdine va i alfabetizcia, i kolutni rekupercia vaj va i kolutni rekupercia khetanes e profesionalizaciaa, siklvindoj vi jekh majstoripen / profsia). Sas manglo ke o maj opre lipardo artkulo te avel / te anderrel lese vi jekh liparipen palal o keripen nesave siklripnasqe formenqo but intensivone karakteroa, e tiknrde frekvenciaa vaj k-o duripen, irdindoj kaar o realipen / isipen so / ke e hatm / potencilo siklvne have, terne, pherdeberenqe manua generalose / generalne ati te ginaven / drabaren, tha na anen te xtamosaren / te kalren, kadaja ke o lunimos / o dlgipen le kursurenqo pentru va o cklo le klasenqo I-IV te na avel po but duje saste / kalendarutne berenar. (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

Jekh lobiaqo lil va jekh Protestosqo lil

Romalen, Bihalas tumenqe and-o atahmnto o Protestosqo lil thaj informcie pe kodo so kerel pes Romenqe and-i Itlia. But si importntno te aj te ramon
57

tumaro personlno lil kaj kade ka avel majbaro efkto. Nmaj te n-ati, len amaro lil thon e gaenqe anava save ka dikhen tele, tumaro anav p-o agor thaj traden o lil. Te si tumen nesavo problmo te putren o atahmnto puhen amen thaj ka bihalas tumenqe vi jekhvar. O lil trubul te bihalen kaar 10-to i kaj 12-to sur (palal i centrlno Europaqi vrma). Amare amala save si an-i Amrika, Kanda, Austrlia thaj an-i sia trubun te traden lil makar 10-to thaj 12-to sur pe lenqi loklno vrma. Godolen saven si len duj vaj trin Emjlur mekh bihalen kathe sa e adrse so si len. Avela bi ukar ko trada o lil te phenel amenqe. O Protestosqo lil ka tradas (bihalas) pe kala trin adrse so dikhen tele thaj swako an-i pirri phuv trubul te tradel pe Italiaqi ambasda. Phralalen, I dujto kcia so O RCN (Romani Crisis Network) kamel te kerel la si kaar godo so kerel pes e Rromena an-i Itlia, save train an-i kmpur. Gothe na-i len nisave kondcie palal o ivdipen. Na-i len sanitrne kondcie. Si len pharipen te keren but, te bihalen pire havrren an-i kla thaj aver. Len na-i slboda te inkljen anar o kmpo kana kamen. E polcia kerel sajekh rcie thaj amare phrala si gothe sar an-o ao phanglipen. E Italiaqo Gavermnto akana huden len avri kaar lenqe khera thaj phenen lenqe kaj i troman te phenen kanhi godolesqe kaj von aj te keren deportcia te traden len avri kaar e Itlia. GODOLESQE: An-o Novmbro 6-to dives, b. 2000, O RCN mmbrur, save si p-e pan kontinntur, ka keren kcia te blokirin e fksur thaj e kompter kaar e Italiaqe govermentosqe fisur thaj te puhas len SO VON GODO KEREN ? (O Protestosqo lil savo tumen trubun te traden thaj adrse ka bihalas tumenqe p-o Novmbro 3-to dives, 2000-to ber.) Vi akana sar sajekh kamas tumenar te phenen kadi informcia pe so maj but ene ko aj te lel than an-i kava so keras, te sikavas e gaenqe kaj e Romen si ko gindil palal lene thaj kaj n-ati te kelen pen amena. Vi te i akana ni traden amenqe cikno lil te phenen amenqe kaj ka len than an-i amari kcia, molinas tumen te keren godo, godolesqe kaj trubus te anas GADICI SAM ZURALE! Msaj te anas gadici manua ka traden e lila po fkso, gadici p-e E-mjlur. Amari adrsa si: opre_roma@hotmail.com Kompltne informcie kaar e Rroma anar i Itlia, o Protestosqo lil savo tumen trubun te bihalen les thaj adrse kaj trubun te bihalen ka tradas tumenqe an-i Paratuj, Novmbar 3-to, 2000 b. But naisaras savorenqe save bihalen amenqe informcie, sugstie thaj specilno e manuenqe save trade amenqe lil kaj ka len than and-i kaj kcia. Te aven saste thaj bahtale, mirre phralalen! OPRE ROMA! RCN Romani Crisis Network (See the English version; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

58

O akharipen
Jekh akharipen k-o spektkulo ------------------------------------------------------------------------------------------------------I Themutni pera anar O Bukurti O phirno / mastro O Ldovik Spiess O generlo dirktoro E Themutne Operaqo anar O Bukurti ------------------------------------------------------------------------------------------------------Si les i patv te akharel e / la k-o spektkulo I TRAVITA savo / kaj avela paratujne, k-o 22-to dves e Baredvesqo 2001 b., k-i ra 18,30 E rezervisarde thana: o 7-to ir, e 9-to thaj 10-to thana / skamina --------------------------------------------------------------------------------------------------------(O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

E ivipnasqo drom (o kurrkulum vte)

(CURRICULUM VITAE) O anav thaj o angloanav: S A R U G H E O R G H E E dada: o dad Petre Saru (mulo) thaj i daj - Ioana Saru I sel: rumunikani O themutnipen: rumunikani E biandipnasqo dves: k-o 21-to dves e tartonajesqo e beresqo l956 O than e biandipnasqo / e arakhipnasqo: o gav Segarcea Vale, o udco Teleorman I adrsa: Rumnia, Bukurti, i strda: Maria Tnase, o 3-to gin, o 4-to sektro, e potaqo ndekso: 75168, o Blko 13-to, i 1-to uklni, o 5-to eto, o 20-to apartamnto; o tel. / fkso: 0040-1-3300513 I profsia: siklrno avrutne hibnqo E erutne akanutne profsie: - inspktoro rromane hibqo k-i Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Sellrrenqe / Minoriteturenqe anar E Edukaciaqo thaj e Rodipnasqo Ministro - ERM I strda / I vlica G. ral Berthelot , o gin 30. E potaqo kdo Ro. 70738, Bukurti, Tel. (00 4) 01- 313 86 54, Fkso. (00 4) 01- 310 42 15 - siklrno rromane hibqo k-i Fakultta e Avrutne hib nqi aj Literaturenqi e Bukuretosqe Universitetaqi, k-e skcie indianistikani (hind-rromani) thaj rromani. Didaktikane aktivimata an-o avrutnipen: siklrno rromane hibqo k-e " Makarthemutne milajesqe krsur va i rromani hib, literatra thaj kultra le rromenqere aj sintenqere ", kaj / save thavdine pen k-o Beeskow (Germnia),
59

an-i perida 5-15-to Juliosqi, o b. l998 thaj an-i perida 3 19-to Juliosqi, b.1999, k-o akharipen E Makarthemutne Romane Uniaqo, kaj si la o beipthan k-o Berlno. Universitro stdie: - Fakultta e Avrutne hib nqi aj Literaturenqi e Bukuretosqe Universitetaqi, e skcie: rusikani thaj magjarikani hib, o ber e agordipnasqo: 1983. Sikl vde hib sar alosarde / fakultatvo hib (hib xramosarde an-i matrkula: i bulgarikani hib thaj i hispanikani hib. E hib sikl vde / siklile enutnes an-e studentipnasqi vrma: i rromani hib, anar o ber 1983, k-o ispidipen e universitarone profesorenqe O Gheorghe Mihil thaj O Emil Vrabie aj e universitarone lektoraqo I Ioana Prioteasa. Aver hib sikl vde / siklile: hindi aj sanskrit (an-o universitro ber 1996 / 1997), sar faluktatvo hib. E avrutne hib prinarde: e rromani, rusikani, bulgarikani, magjarikani, hispanikani hib. Ttlulur: o dktoro an-i filolgia, jekhe temaa anar i rromani lingvstika (indo-europenikani lingvstika), anavrdi " E xoraxane rromenqo dialkto (xanotr) anar i Rumnia ", telal o vazdipen e universitarone profesoraqo I Lucia Wald). O ttulo sas dino an-o 28-to dves e drakhalohonesqo e beresqo 1998, kana sa inkerdi thaj arakhli publikones i disertcia; o ttulo sas prinardo kaar O ERM prdal e Ministerosqo Ordno e ginea 3460 xramosardo k-e 15-to dves e trintohonesqo an-o b.1999 (I dploma si la i sria R, o gin 0003597). Specializcie (va i rromani hib): - k-e " Makarthemutne milajesqe krsur va i rromani hib, literatra thaj kultra le rromenqe save sas organizisarde an-i Finlnda (Krjaa, an-i perida jlioug., b. l991), Itlia (Roma, jlio, b.1992), Frnca (Saint Andre de Sangonis / Montpelier / sept.- okt., b. l993, okt., b. l995, okt., b. l996 ); Aver specializcie: Makarthemutne milajesqe krsur va i hib, literatra thaj kultra - bulgarikani: k-i Universitta anar O VelkoTrnovo, ugusto, b. 1980); - magjarikani: k-i Universitta anar O Dbrecino, an-i perida jlio-ug., b. 1981); - rusikani (an-i Mskova, an-i sept., b.1990); - hispanikani (k-i Universitta anar I Zaragza, an-e pesqo milajesqo beipthan anar I Hca (Jaca); an-o hon ugusto e beresqo 1994 thaj an-o hon jlio e beresqo 1996). Therde dokumntur: - certifikto va o aaripen e didaktikane gradosqo: agorutnipen (b. 1991); - amboldnesqo / traduktoresqo atestto anar i / an-i rromani hib, dino kaar I Fondcia " Rromani Baxt " e Franciaar, phandli e Rromane Rodimatenqe Centrosar e Universitetaqo Sorbna anar o Paro; - amboldnesqo / traduktoresqo certifikto anar i rusikani literatra, dino kaar E Kulturaqo Ministro e Rumuniaar; - editoresqo atestto, dino kaar E Kulturaqo Ministro e Rumuniaar;; Prmiur: * O II-to than va o lil " Limba romani [ I rromani hib], kolutno lil avridino kaar I Didaktikani aj Pedagogikani Editra anar o Bukurti (l994)", dino k-e 2to Makarthemutno Konkrso e rromane kreaciaqo, kaj thavds k-o Lancino (Itlia), an-o b. 1995, kaar O Santno Spinlli , o prezidnto e Asociaqo " Them Romano " e Lancianesar.
60

* O IIto than va o lil " Culegere de texte n limba igneasc " [ Tekstonqo lil an-i rromani hib], (avridino kaar I Didaktikani aj Pedagogikani Editra anar o Bukurti, an-e b. l995 [1996] ), k-e 4-to Makarthemutno Konkrso e rromane kreaciaqo, kaj thavds k-o Lancino (Itlia), an-o 12 - to dives e juliosqo e beresqo l997, kaar I Asocicia " Them Romano " e Lancianesar, e savqo prezidnto si O Santno Spinlli; * O Prmio " Hidlgo" p-o ber 1995 (lino an-o trintohon e beresqo 1999, ko Madrdo, kaar i organizcia " Presencia Gitana", va e kontribcie an-o umal e anglespidipnnasqo e rromane hibqo an-o sasto sundal / an-i sasti lmja); * O Prmio va i karira , p-o ber 1999, dino an-o 23-to dves e oktubraqo, o b. 1999, kaar i organizcia le italikane rromenqi " Them Romano", k-o Lanino, anar / va o anglespidipen e rromane hibqo thaj va le rromenqiri kolarizcia an-o sasto sundal; * O Prmio e Partidaqo le Romenqi " (Partida Romilor) dino an-o 23-to dves e oktubraqo, o b. 1999, anar / va e kontribcie andine k-o anglespidipen e rromane hibqo thaj le rromenqo an-e le de bera kaar o Vazdipen (o b. 1989) i akana. * Patvutne koaka thaj dplome * Patvutni koak thaj dploma E okaziaa e berepheripnasqi e 25-one berenqo kanaar sas odrdi i skcia hindi hibqi Rumuniae, sas dine - an-o 29 to dves e trintohonesqo e beresqo 2000, k-e re 11,00 - kaar o xramosarno / lekhavno O Rajiv Dogra, e rigaar e Indikane Ambasadaqi k-o Bukurti, an-jekh beipen savo thavds k-i Fakultta e Avrutne hib nqi aj Literaturenqi e Bukuretosqe Universitetaqi (i strda Pitar Mo). * O III-to Prmio. I katgoria O (monografe palal / anar i rromani hib) [ va i Doktorosqi Tza angleprezentisardi kaar O Gheorghe Saru an-o 28 to dves e drakhalohonesqo e beresqo 1998, e Bukuretosqe Universitetae, dino kaar i Asocicia " Them Romano " e Lanianesar ( Associazione " Them Romano " (Mondo Zingaro) din Lanciano (CH - Italia, via S. Maria Maggiore, 12), e savqo prezidnto si O Santno Spinlli, kana sas organizisardo o 7-to makarthemutno Konkrso e rromane kreaciaqo " Amico Rom " an-o 28 to dves e muxllohonesqo e beresqo 2000. O civlo sttuso: prandizme le rajna, E Sarauesqe Mariaa, savi si siklrni rumunikane hibqi k-e Muzikaqo Lico " Dinu Lipatti ", Bukurti; Xurdorre: jekh rakli, I Adriana Sarau (b.1987), savi si siklvni k-e Muzikaqo Lico " Dinu Lipatti ", Bukurti, k-e pianosqi klasa; O dumultipen k-e butqo than (an-o jekhtohon e b. 2002): 29 bera [savenar: 20 bera (an-i speialitta, e oprutne studiena), 4 bera thaj 3 hona (e makarutne studiena), 9 hona sar xelavdo; 4 bera universitro stdie). I xronologa le studienqi thaj le profesienqi : - An-i perida 1962-1966, siklvno an-e I-to - IV-to klse k-i kla anar o gav Oltnka, o thanipen Segra Vle, o udco Teleormn, tha an-i perida 1966-1971 kerds e V-to VIII-to klse, k-e sajekh kla; - An-i perida e berenqi 1971-1974, siklvno e profesionalikane ximiaqe kolae, kaj sas khetanes e Industrialone Ximiaqe Licevoa anar o fros Trnu-Mgurle, k-i klsa va " e ximikane operatrur ;

61

- An-o kolutno ber 1974 - 1975, siklvno k-o duripen k-e krsur le Teoretikane Licevosqe Jekhipen ( " Unirea "), k-i skcia " manuikani ", anar o fros Trnu-Mgurle, kaj agorisarel e IX-to thaj X-to klse; - An-o angloivend e beresqo 1975, palal o opreinkeripen nesave diferenciaqe eksamenurenqo nakhel an-o III-to ber le rtale krsurenqo e Industrialone Ximiaqe Licevosqe anar o fros Trnu-Mgurle, k-i skcia e " ximikane tehnologiaqi ", kaj kerel la an-i perida e berenqi 1975 - 1978. An-i sasti perida e licevosqe studienqi, kerel but (makar e 29-to dves e juniesqo e beresqo 1974 27-to sept., b. 1978) sar ximikano operatro, k-e komandaqi phal an-jekh skcia va i prodkcia e azotikane utlipnasqi an-o Kombinto va e ximikane thulrimata anar o fros Trnu-Mgurle; - An-i perida e berenqi 28-to sept., b.1978 - 30-to jn., b. 1979, kerel pesqo armiaqo servcio (e xarne terminoa) k-e Infanteriaqo jekhipen anar o gav Corbul de Sus, o udco Constana; - An-i perida e berenqi sept., b. 1979 jl., b. 1983, si studnto e Fakultataqo e Avrutne hib nqi aj Literaturenqi e Bukuretosqe Universitetaqi, k-e skcie: rusikani thaj magjarikani hib; o ber e agordipnasqo: 1983; - An-i perida e berenqi 1-to sept. 1983 - jn., b. 1984, vov si siklrno rusikane hibqo k-i kla e ginea 3 thaj k-i kla e ginea 3, s-ol duj anar o Municpio Baro Gav (Satu Mare); - An-i perida e berenqi jn. 1984 - maj 1990, si siklrno rusikane hibqo, amboldri anar e magjarikani , bulgarikani aj rusikani hib an-o Bukurti; - irdindoj kaar o 1-to dves e juniesqo e beresqo 1990 i k-o 30-to dves e tartohonesqo e beresqo 1998, si specialitetaqo refernto, palal si specialitetaqo inspktoro an-e Siklripnasqo Ministro (E Siklripnasqo thaj e 3anglipnasqo Ministro, E Themutne Edukaciaqo Ministro) k-e Dirkcia e Makarutne Relacienqi (k-o fiso e Dujerigenqe Relacienqo kaj kerds jekh eksemplro referentra va e thema thaj zne: Ungria, Spnia, ndia, Portuglia, Albnia, Vietnm, Monglia, Bulgria, I Sudutni Amrika, I Makarutni Amrika th. a., e rumunikane milajesqe krsur th. k.) thaj k-i Generlo Dirkcia va o Siklripen an-e hib le Selrrnqe; - Sajekhvrmae e buta anar e Siklripnasqo Ministro, an-i perida e berenqi 1990 - 1991 si siklrno rusikane hib qo (k-i kla e ginea 165 anar o Bukurti), tha an-i perida e berenqi 1991- 1994 si siklrno rromane hib qo k-i Normlo kla (o sas Pedagogikano Licvo) anar o Bukurti); - An-i perida e berenqi 1-to maj, b. 1991 30-to tartonajesqo, b. 1998, vov sas o metodsto E Siklripnasqe Ministerosqo va i rromani hib, kerindoj but but e Generalone Direkciaa va o Siklripen an-e hib le Selrrnqe anar E Siklripnasqo Ministro; - Anar o rromanohon (febr. 1992 b.) i k-o ber 1998 si doktorndo e Bukuretosqe Universitetaqo, an-o umal e rromane hibqo; o vazdutno univ. profsoro: I Lucia Wald; e doktorosqo ttulo an-i filolgia sas lino an-o 28-to dves e drakhalohonesqo e beresqo 1998, jekhe temaa anar / palal i rromani lingvstika; - Anar o universitro ber 1992 /1993 i akana, vov siklrel re rromane hibqe (fakultatvo krso = i trinto hib) k-i Fakultta Avrutne hib nqi aj Literaturenqi e Bukuretosqe Universitetaqi.

62

- irdindoj e universitarone berea 1997 / 1998 vov siklrel rromani hib k-i indianistikani skcia (kaj sas pokindo palal e siklrde, inkerde re); - Anar o universitro ber 1998 / 1999 si siklrno e dujtone butqe thanese ke Bukuretosqi Universitta, kaj inkerel re rromane hibqe e sekciae va i rromani hib thaj i literatra, savi sas putardi sar skcia B, k-i iniciatva lesqi thaj e a utipnaa dino kaar e Romenqi Partda . - Anar o universitro ber 1999 (anar o 1-to dves e rromanohonesqo) / 2000 (i k-o 31-to dves e avgustosqo) , lesqi bazutni nrma ahel k-i Univers i tta anar o Buku rti (kaj avilo palal so dias konkrso va o liipen e universitarone lektorosqe thanesqo rromane hibqo). Sa vrma, vi akana vov kerds but an-o Themutno Edukaciaqo Ministro, e dujtone butqe thanese. - Anar o dimaber / dta 1-to jl. 1997 i k-o akanutno dves vov sas ( e trintone butqe thanese) vi redktoro, palal sas o dujto redktoro thaj akana vov si o erutno redktoro k-i rivsta " O phirno treflaqo ( Asul de tefl) ", dini avri kaar e Romenqi Partda ; - Anar o dimaber / dta 1-to maj 1998 i k-o akanutno dves vov kerds maj dur but sar inspktoro an-o Themutno Edukaciaqo Ministro, nakhindoj, prdal o konkrso, anar i Dirkcia e Makarutne Relacienqi k-i Generlo Dirkcia e Siklripnaa va e Themutne Selrr, te liel pes sar inspktoro e siklripnaa an-i rromani hib; - Kaar o 1-to dves e septembraqo anar o ber 2000, vov avel palpale e saste bazutne normaa kaar i Univers i tta anar o Buku rti (kaj vov si vi akana universitro lktoro, k-e dujto lesqo butqo than) k-o Themutno Edukaciaqo Ministro, an-i Generlo Dirkcia e Siklripnaa va e Themutne Selrr, p-e butqo than e rromane hibqe inspektorosqo (p-o than kaj vov funkcionisarelas anar o dimaber / i dta 1-to maj e beresqo 1998. (O amboldipen si kerdino kaar O Gerge Saru)

I enutni (vaj administraciaqi) rekomendcia

Jekh enutni rekomendcia Gheorghe Saru univ. lkt. dokt. k-i skcia e rromane hibqi I Fakultta Avrutne hib nqi aj Literaturenqi E Bukuretosqi Universi tta Rekomendcia

63

O telxramosardo, O Gerge Saru, siklrno rromane hibqo thaj inspktoro va i rromani hib aj rroma an-o Ministro e Themutne Edukaciaqo , si man lo te rekomendisarav / prinarav Tumenqe le rajes Kpcn erbn Dan, savo si studnto an-o III-to ber k-i indianistikani skcia (hindi rromani) anar E Bukuretosqi Fakultta Avrutne hib nqi aj Literaturenqi , k-ati te liel jekh studienqi stipndia an-o umal e indianistikaqo, an-i ndia, va o universitro ber 2000 2001. O raj Kpcn erbn Dan sas but interesisardo karing o siklvipen e rromane thaj hindi hibnqo, rodindos te dikhel / te xatrel o tipologikano phandlipen kadalenar, tha vi te siklvel len, an-jekh xarni vrma, k-o nivo e vakrdine hibqo. Lahe gode ke / so jekh specializaciaqo sto dikhindos i hindi hib, an-i India, dela vast lesqe te zorrel pesqe pesqe lingvistikane akvizcie thaj te aj / te ati te vakrel but po lahes kadaja hib. Avere rigae, pesqo hibqo laharipen an-o umal e hindi hibqo autisarela les te dikhel po lahes e miazimata / e miazutne but thaj e ververimata makar le duj nevo-indikane siklrde / siklile hib, i hindi thaj i rromani hib, thaj save te istemal len, khetanes pesqe kolegurena, e studentena anar o III-to ber, kana sikavena e indikane etimolgie an-o dikcionro rromane khetane hibqo, kaje, te na bistras, kerel but vi o studnto Kpcn erbn Dan. univ. lkt. dokt. O Gerge Saru k-o 31-to dves e jekhtonehonesqo / e januaresqo anar o ber 2000 (O amboldipen si kerdo kaar O Gerge Saru)

64

E tkstur save si vastipnasqe thaj informaciaqe materilur

O plakto
Nati te rangras parno po parno, kalo po kalo. Sarkones si les o trebaipen e kolavresar va te avel prinardo. (O Mnu di Bngo; i rromani vrsia sas kerdini kaar O Gerge Saru) Dikh maj tele vi i paparudrri savi aj te avel prezentisardo sar jekh plakto.

I paparudrri
Av te votisares! Ando bithajovto dves e novembrosqo kadala beresqo tiro ivipen avela po laho! Votisar, phrala! Avela tut jekh manu amarenar ane Rumuniaqo Parlamento! Vov marela pes va tue! Vov autisarela tut! Kana votisares trebal: *Te votisares ke votisaresqi skcia kaj si pae tire kheresar. Puh kaj si voj! * Te i san khere, ati te votisares ani aver skcia kaj tu san. Mang le manuenar kaj been ke votisaripnasqi skcia te thoven tiro anav po jekh specilo tablo! * Te votisares makar e sur 6,00 21,00! * Te avel tut tue o enutno lilorro, kati te votisares! * Von dena tuqe 3 votisaripnasqe lilorre (va deputtur, senatrur aj va prezidnto) thaj tmpa soa tu votisaresa. * Manges, kana na prinares lil, te utisarel tut jekh eno anar i komsia! * Thoves fri jekh tmpa anre ano than kaj si o alosaripnasqo semnorro kaj tu kames! * Manges kaar i komsia te hudel tiro votisaripnasqo lilorro, kana tu kerdn do, thaj i komsia dela tuqe aver. * Dujar tiro votisaripnasqo lilorro thaj hude les ani rna!
65

(I rromani vrsia sas kerdi kaar O Dan Dgi; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

O 3anripen
E formaciaqo progrmo an-o umal e urnalistikaqo va e terne rroma E formaciaqo / anglekeripnasqo Progrmo an-o umal e urnalistikaqo va e terne rroma , organizisaedo kaar O Cntro va o Biumblavdo urnalsmo Bukure tosar, si va e terne rroma, e berimaten a makar 19-32 bera, save si len po cra makarutne stdie thaj save kamen / mangen te keren penqe jekh medienqi / presaqi kar ra. P-i jekh perida trine honenqi, o kotorliutne siklven k-e krsur kaj thavdena k-o Cntro va o Biumblavdo urnalsmo Bukure tosar. Palal, von kerena but k-e nesave centrlo organizcie (po 30 kurkutne re), thavdindoj vi te an k-l krsurur duj var p-o kurko. E kursanturen avena len jekh stipndia p-o thavdipen kadale programosqo. Na avena line an-o dikhipen e aplikcie / e mangimata kodolenqe save / kaj n-ti te mekhel / te del rigae / te rigrel va kadava progrmo po cra / zla(ga) 40 kurkutne re. O anav, o angloanav I thavdini / savrmaqi adrsa .. Aver adrsa (te / kana si o suro) . O telefno (vi e telefonosqo anglogin) . O imjlo O dimaber / i dta e biandipnasqi / arakhipnasqi .. E maj palutne agordine stdie.. Sen Tume studnto / studnta?. Kaj ? O akanutno Tumaro butqo than vi i fnkcia (i but savi / kaj Tume keren la) . E avrikane / avrutne hib prinarde (e aver sar i rumunikani hib). Sikaven vi o prinaripnasqo nivlo / nivo):.. Save gazte / rivste ginaven / drabaren Tume thavdinutnes?... Save radiosqe / televiziaqe emsie / tradimata dikhen Tume butvarnes? Tumari anglutni eksperinca / Tumaro phiripen an-e mdie ( licevosqe rivste, e rromenqe publikcie th.a. ).. Aver krsurur palal o urnalsmo kaj / save Tume kerde len. . Sar Tume arakhle palal kadava Progrmo ? Si Tumen kaj te been an-o Bukurti p-i perida e programosqi?. Mangas Tumen te bihalen / traden o pherdo formulro, khetanes jekhe 3. K.oa / 3ivipnasqe Kurikulumoa /, jekhe motivaciaqe lilea thaj jekhe kpia bakagordinesqe diplomaqi (vaj i kpia palal i dploma e maj palutne agordine siklripnasqe formaqi) k-o Cntro va o Biumblavdo urnalsmo Bukure tosar : str. Bibescu Vod, o gin: 18, Et. 2, Ap. 4,sect. IV, Bucureti, tel. / fax: 335 62 00.
66

O maj palutno dves te anen Tumare andrexramosaripnasqe mangimata si 15to majesqo dves e beresqo 2001. E alosarde ene avena akharde k-o intervo / k-o vakripen an-e 25-to vaj 26to dvesa e Majesqe, o b. 2001. E krsurur irdena k-o 4-to dves e Juniosqo 2001. (O teksto sas xramosardo kaar I Georgina Ilie; O rromano nakhavipen sas kerdo kaar O Gerge Saru)

E medienqo (presaqo) komunikto

Presaqo komunikto Ano vaxt 1518-to e trintonajesqo, o b. 2001, ano municpio Klu Napka inkerd pes o seminro ,,E themutne selrrnqo autipen ko kulturlo rajipen anar i Rumnia Istorikane aarimata dikhindos o thanripen thaj i evolcia e themutne selrrnqo ano than karpatiko danubikanopntiko. O seminro sas organizisardo kaar i Organizcia Etnokulturlo Rromane Projktur O. E. R. P., kaar o Thanutno Cntro Intertnica thaj kaar o Cntro va i Informcia thaj i Dokumentcia e Evropaqe Sombeipnasqo ko Bukurti. O seminro sas realizisardo e lovenqe autipnaa kaar o Departamnto va e Minorittur, anar o Ministro e Kulturaqo, thaj kaar e Xaninganqo Cntro va e Rromenqe Khetanimata. Line kotor sar akharde o rraj Ivan Gorge, Themesqo Telsekretro ane Publikone Informacienqo Ministro, o erutno e Themutne Ofisosqo va e Rroma, o rraj deputto - O Mihai Radn, savo si o prezidnto e Kroatikane Uniaqo anar i Rumnia, o prof. Krol Knig, savo si o dirktoro e Departamentosqo va e Minorittur anar o Ministro e Kulturaqo, i rrajni Luminca Vinulsku thaj o rraj Sru Konstantn, save si rajipnasqe eksprtur ano Departamnto va e Intertniko Relcie ko Ministro e Publikone Informacienqo, sa kad o prof. Nikole Sbu, o prof. Dr. Nikole Kallos. Anar i rig e themutne minoriteturenqi line kotor specialstur ano umal e istoriaqo e themutne minoriteturenqi kaj inkerde komunikcie va i alosardi tma. E seminarosqe patrina thanrde i importnca te alosarel pes jekh temtika ano kontksto e dokumentarone prinaripnasqo e themutne minoriteturenqo ano than karptikodanubikanopntiko, tha eral, ano kontksto e kulturalone interferencienqo makar e gae thaj e themutne minorittur. S vrma ane seminarosqe patrina sas prezentisarde e dokumnte e Evropaqo Sombeipnasqe, dikhindos e themutne minorittur, i importnca te inkerel pes e kulturlo thaj e hibutne tradcie. O rezultto konkrto kadale seminarosqo avela ano dimos avri jekhe volumosqo sajekhe anavea, volmo kaj inkerela patrina anar i istria e themutne minoriteturenqi. Vov kam rodela o buxlo pbliko interesime e
67

aspekturenar kaj dikhen i istria e themutne minoriteturenqi thaj e phandimata e rumunikane manuena ano vaxt. Naisaras e institucienqe kaj dine love te kerel pes kadava seminro thaj eral e Ministerosqe e Publkone Informacienqo makar / prdal o Departamnto va e Interetnikane Relcie. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).)

O sikavipen / O gdo
O kotorliipen le rromenqo k-l alosarimata Na bister! * Tiro alosaripen si, aipnase, importnto / vastno! * Tu san jekh eno anar i maj bari etnikani selrri / minoritta e Rumuniaar, kaj si la duj trin milinur rroma so si vi rumunikane themutne! * Tire resa, tire mangimata nanai barabar reprezentisarde e khetanipnasqe interesurena, kana dikhasa ukar so le rromen si len nmaj jekh bihaldo / alosardo ko Parlamnto, thaj ki akaja situcia reslm anar jekh bilahi politikani mobilizcia! Vakr! * Kodolesqe so tu san Rumuniaqo themutno savorre xakajena, thaj tiro xakaj te alosares tuqe le manuen kaj reprezentisaren tire mangimata si jekh xakaj kadalenar! Av angle! * Te sikaves so tu san vi rumno, vi rrom, tha na nmaj " cigan "! * Sikav tire alosaripnaa le gaenqe so " cigan " nai nmaj so kamen te dikhen von jekhe ores, jekhe mudarnes, jekhe delikventos tha' vi sar jekhe godorvale themutnes! * Sikav le gaenqe so vi tut si tut themutno godorvalipen / responsabilipen! * Sikav le gaenqe so vi tu prinares thaj mares tut va tire xakaja! * Sikav le gaenqe so i si von ae te krisisaren tut nmaj le negativone stereotipurena so dikhen e krisaqo utavipen! * Sikav le gaenqe kon san tu aipnase! So tu san jekh Rumuniaqo themutno thaj so si tut sakadala xakaja sar si vi len! Kad, alosar! * Alosar te / kana dukhal tut tiro avutnipen! * Alosar te kames te aves respektisardo averenar! * Alosar te kames te vazdes anglal savorrene tire xakaja aj intersur! * Alosar te kames te aves aipnase ukar dikhlo sar jekhe rumunikane themutnes! * Alosar, kodolesqe / anar kodoja so tu ati te keres kadaja but! Kana kamen te avel mito tumenqe,
68

3an, phrala!len, kl alosarimata! E alosaripnasqi txnika Na resel nmaj te alosares te paruves vareso, tha' trebal te alosares korekt, lahes, sar si trebutno. Te kamens so tiro alosaripen te avel / ovel ginrdo va tiro kandidto, kas tu alosardn, trebal te anes kadala: * Kaj / savi si e alosaripnasqi skcia kaj trebal tu te as (kajar umblavel tiri strda kaj tu bees). Akaja but aj te arakhes la anar i thanutni mdia, anar le plaktur so sine thovdine anl pbliko thana thaj sikaven tumenqe save strde umblaven svakone alosaripnasqe sekciaar vaj, maj sades, zumav te puhes tire stradaqe perutnen. * Ano dves kana keren pen l alosarimata, aj / ati te as te alosares kana tu kames, texarine kaar i ra ov (6,00) i re, i k l re en (21,00). * Tha' na a orsar kothe, tha' le tua o enutno dokumnto (o enutno policiaqo lil vaj, kana nai les tut, te avel tut jekh policiaqo aaripen) kaj trebal te prezentisares les le manuenqe save been ane alosaripnasqo fiso. * Kati te avel tut maj lokhes te alosares kas tu kames, dikh maj anglal te des anre ane alosaripnasqi skcia, avri, sar sikavel o modlo le alosaripnasqe lilorresqo thaj kaj si o than tire kamle kandidtesqe. * Kana tu resln ani skcia, de tiro enutno dokumnto le manuenqe save been ane alosaripnasqo fiso thaj save rodena tiro anav p o lil le alosarnena kaj alosaren ani kodoja skcia. * Na xolr tut te na arakhena tut! Von dikhena tiro beipnasqo than kaj si xramosardo ano tiro enutno dokumnto thaj kana tu bees pi jekh lica / strda so umblaven kadale stradaar, atunci xramosaren tiro anav po jekh specilo lilorro. * Von dena tuqe duj (2) alosaripnasqe lilorre (kati te alosares le mujales / le primaros thaj o thanutno sombeipen / konslo) thaj i tmpa soa ati te xramosares " ALOSARDO " (VOTAT). * Dikh te avel pi aver rig e alosaripnasqe lilorresqi si tmpa kodole alosaripnasqe sekciaqi. * aar so tu lian e alosaripnasqe lilorre, xramosarindoj kaj si tiro anav p o lil le alosarnena kaj alosaren ani kodoja skcia. * Trebal msaj te as krkorro anre ane alosaripnasqi kabna. Tha' te na anes te itisares / drabares so si xramosardo vaj tu san kro, bango thaj kola, atun te phenes te avel tua jekh eno anar e alosaripnasqi komsia, kaj avela tua ane alosaripnasqi kabna thaj dela tuqe vast / autisarela tut te alosares. * Rode thaj arakh tire kamle kandidates p e alosaripnasqo lilorro thaj thov / mekh i tmpa " ALOSARDO" (VOTAT) ano than kaj si xramosardo a anav tire kamle kandidatesqo. * Te / kana kerdn do, nai khan, mang le manuenar kaj been othe ane alosaripnasqo fiso, te lien thaj te huden von tiro doalo alosaripnasqo lilorro. Von dena tuqe aver nevo alosaripnasqo lilorro. * Palal sose tu alosardn kas tu kamln, tarr tiro alosaripnasqo lilorro, kad so i tmpa kaj sikavel e alosaripnasqi skcia, kaj si pi palutni rig te ahel dikhli.
69

* hiv anre e alosaripnasqo lilorro ane alosaripnasqo moxtonorro / alosaripnasqi rna thaj dikh te na putarel pes. * Irinisar / de palpale i tmpa " ALOSARDO" (VOTAT) le manuenqe kaj been othe ane alosaripnasqo fiso. * Kadala irinisarena tuqe tiro enutno dokumnto. Tu trebal te dikhes te von thovdine / mekhle les i tmpa e alosaripnasqe skcia thaj te / kana xramosarde vi o dves kana tu alosardn. So trebal te keren tumare thanutne alosarde? E meste alosarimata reprezentisaren o demokrtiko ajutnipen / kdro kana tu ati te alosares le manuen kaj reprezentisaren tire intersur / kamimata. Kerindos thanutne alosarimata, e themutne bihalen penqi zor, anar / prdal penqo vto / alosaripen, le autoriteturenqe kaar i pbliko thanutni administrcia: le mujalesqe / primaresqe thaj le thanutne sombenenqe. Va jekh anar kadala duj thana, o kandidto aj te avel bihaldo jekhe politikane formaciaar vaj te avel biumblavdo kandidto. Jekh mandto zinzarel pes pl tar bera. Kati tu te alosares le maj trebutne kandidaturen, save te reprezentisaren tut ko thanutno nivo / nivlo, trebal te anes so von ati te keren, kaj si e godorvalimata thaj e riga / lmite e thanesqe anar / va sose von maren pen anl alosarimata. Kad, te anes so e thanutne sombeimata / konslur lien deczie so dikhen i administrcia e thanutnipnasqi (e forosqi, e gavesqi), thaj e mujale / primrur anen ani prktika kadala deczie. O mujalo / o primro E themutnenqe alosaripnaa / votoa, o mujalo si anavrdo e thanutne administraciaqe erutnes. Kad, le maj erutne pesqe dut / atribcie si: dikhel te aven respektisarde e themutnenqe xakaja aj mestimata, e liparimata so si xramosarde ano erutno Themesqo Lil thaj e themesqe krisa / tham; vov si dutrdo / thovdino te thovel ani prktika e deczie le Thanutne Sombeipnasqe / Konsiliosqe; pesqe propoziciae, o Thanutno Sombeipen dati te organizisarel thanutno referndumo e resaa / va te puhen o khetanipen sar te kerel kana si nesave problme so si len jekh specilo interso; vov trebal te prezentisarel, kana o Thanutno Sombeipen mangel lesar vareso, raportur so dikhen i ekonomikani aj i socilo situcia e gavesqi vaj e forosqi; vov kerel o projkto le thanutne budetosqo thaj prezentisarel les te avel dikhlo thaj nakhavdo anar o Thanutno Sombeipen; vov kontrolisarel i but le enenqi save keren but ano Thanutno Sombeipen; vov dikhel te aven respektisarde ano thanipen (ano fros vaj ano gav) o laharipen / i rdina tahj o bibaipen / o bixamipen le themutnenqe e autorea le publikone arakhnena thaj dati te mangel, kad sar phenel i kris, e policiaqo, e ingalenqo, e jagmudarnenqo thaj e civilone rakhipnasqo autro / vastdinipen; vov garantisarel o laharipen le publikone dromenqo anar o thanipen, o normlo cirkulaciqo aj enenqo trfiko;
70

 vov kontrolisarel i igna thaj o uripen e publikone restoranturenar thaj e xamasqe produsurenqe, kaj si te xan len o enipen / e manua; dikhel te / kana o progrmo e kidimatenqo thaj avere pblikone manifestacienqo thavdel / al sar trebal thaj liel le trebutne krisaqe deczie kana si utavdi i aipnasqi rdina vaj o pbliko bibaipen / o bixamipen; vov si vi o civlo oficro, kaj oficialisarel ko biav, ko biandipen th.a. O Thanutno Sombeipen E themutnenqe alosaripnaa / votoa, e thanutne sombene le gavenar, le foronar aj le municipiurenar si kodola kaj keren propozcie aj lien deczie anl problme so si len thanutno interso thaj kaj inkerel penqe zorar. O savorro gin kadalenqo si xramosardo ani Kris e thanutne publikone administraciaqi. E erutne aktivimata e Thanutne Sombeipnasqe si kadala: alosarel le dujtone mujales / le dujtone primares le sombenenar / konsilierurenar; aprobisarel o projkto le thanutne budetosqo kaj sas kerdo le mujalesar; ki propozcia kerdini kaar o mujalo / o primro, o Thanutno Sombeipen aprobisarel o gin le ofisisturenqo e Sombeipnasar; karfinrel e lovenqe dinimata thaj loklo tkse; ogrel ekonomikane institcie e thanute interesoa; del vas te aven andine ani prktika e kcie so dikhen o socilo arakhipen; organizisarel panar / pazr, diza thaj loaripnasqe aj khelipnasqe thana; dikhel te funkcionisaren ukar e siklripnasqe, edukaciaqe thaj kulturalikane institcie; arakhel i pbliko rdina, e xakaja thaj e mestimata le themutnenqe. (I rromani vrsia si kerdini kaar O Gheorghe Saru thaj I Isabla Bnka)

Sar te roden thaj te arakhen love va tumaro projkto

E maj importnto (vastne) trin but kaj trebal tumen kana zumaven te kiden lovenqe fndur va tumari organizcia si: jekh plno, informcie thaj vaxt (vrma). Te irden (kana tume astaren) te roden jekh lovenqi subvncia, jekhto var trebal te buxlren o plno palal sose kamen te keren thaj sar kamen te roden thaj te arakhen love va tumaro projkto. SAR TE IRDAS ? Kana irden jekh lovenqi rodipen trebal tume te anen nesave bazutne puhimata. Maj anglal, dikhen kozom lovenqe xaninga si (donatrur, fondcie th.a.) thaj save doncie aj te aven. * Si po but tpur anar le lovenqe xaninga: rajutne (guvernamentlo) fondcie, parajutne (paguvernamentlo) fondcie, bithemutne fondcie, komersosqe fondcie thaj enutne fondcie. Si but vastno (importnto) te arakhen, sar si po but ajutno, palal kadala fondcie maj anglal te an kothe te mekhen jekh lovenqo mangipen. Kadaja buti si te keren jekh tikno "rrodipen". I informcia aj te arakhen la anel bibliotke, an el makara (cntrur) save den vast verver B.G.O. cie,
71

dikhindos po Internto verver web riga, tha' o maj vastno (importnto) informaciaqo drom si, butivar, te keren jekh enutno kontkto lena. * Si verver tpur anar le lovenqe xaninga save tume aj te mangen len. Duj lenar si maj (po) vastne. Jekhe rigae, si administraciaqe xaninga (varvar phenel pes so kadala sine " andrutne xaninga") kana kadala lovenqe xaninga sine dine tumenqe va i divesutni but, sa kad, vi va o butqo pokinipen th.a., thaj na umblaven le projekturenar save (kaj) tume keren len thaj, avere rigae, si vi projektenqe xaninga, kaj, butivar, reprezentisaren but preczo xatrimata save sikaven i perida (i vrma) thaj i konfigurcia projektosqi. Trebal te anen so nmaj (fri) jekh rig anar e administratvo pokinipnasqe molimata aj te aven ginde. I sponsorizcia, savi si o trinto alosaripen, si po butivar phandli jekhe projektose, tha', sa kad, aj te avel dini va i administrcia. I sponsorizcia aj te avel reprezentisardi vi ververe materialenar, butnar vaj ververe lahimatenar, sar si: o komputerenqo linipen anel vunile, o bilovenqo ginipen savo si kerdo jekhe enesar thaj aver . * Kana keren i vaxtesqi planifikcia, rigren o projkto anel peride thaj arakhena sar thaj kobor trebal te buxlren les. * 3an k el po but fondcie ansajekh vaxt (vrma). Si lahes te aven tumen po but lovenqe xaninga, kodolesqe dena tumenqe jekhe biumvlalipen. E lovenqo mangipen kaar bute organizacienar dela tumenqe jekh laho ajutnipen so po cra (zla) jekh lenar te dela vast tumenqe. Sar jekh nevi organizcia, aj te aven pae le aipnase so po but 90% i kamena te den tumen vast. * Va te avel po but prinardi le lovrnesar tumari organizcia, keren jekh prezentcia palal lae thaj thoven ani anksa kpie anar e organizaciaqo statto, palal e krisaqo dokumnto kana tumari organizcia sas kerdini thaj jekh Curriculum vitae (e ivipnasqo drom) le projektosqe koordinatoresqo. * Sikaven tumen kad sar sen tume! Te na garaven tumare kamimata thaj tumare politikane alosarimata. Te lien sar ajutne savorre dirkcie tumare organizaciaqe. Te sen jekh ternenqi organizcia, mangen lovripen le ternenqe organizacienar. Te sen jekh makarthemutni organizcia vaj tumaro projkto si makarthemutno, roden love le makarthemutne fondacienar. * Den pen god aipnase save sine tumare ajutnimata. Kana (te) si tumen vaxt thaj cra lovenqe xaninga, na xasaren o vaxt (i vrma) liindos cra love kaar biimportnto lovenqe xaninga.

72

SO KAMEN VON? Nikon na dela tumenqe love bi te avel les jekh motvo. Te kamen te lien love varekasar, trebal te den lesqe jekh motvo te del len tumenqe. * Kana kamen so jekh fondcia te lovrel tumaro projkto, trebal te maren pumari god save motivcie avena la te kerel o lovripen. Trebal te anen so kamel voj thaj trebal te avel tumen vareso te den laqe. O erutno motvo anar kodo jekh fondcia dela love si o laharipen e dikhipnasqo kaj si la ani jakh e averenqi thaj te kerel pesqe nesave relcie. Avere rigae, o erutno motvo va e ene save keren but biumblalde le averenar si so kamen te aven prinarde, te avel len jekh laho godpen palal pesqe enesar. Le guvernamntalo xaninga si, butvar, dine palal nesave specfiko regulamntur, tha' te anen so vi kathe si but vastno sar si dikhli akaja institcia. * Te si ajutno, trebulas te keren lenqe vareso konkrt: te inklel lenqe anava pjekh plakto, te aven akharde ki recpcia kaj tume keren la okola okaziaa, te den avri ani tumari rivsta jekh vakripen savo si kerdo lena thaj aver. * Te informisaren tumare lovrnen, vaxtesar vaxtese, palal tumare aktivimata (but), akharen len kel maladimata / beimata, xramosaren lenqe. O MALAVIPEN LE LOVRNEA O phird savo trebal te keren les maj dur si te malaven tumen le lovrnea thaj te zumaven te kovlren les te keren kolaborcia. * O enutno kontkto si but importnto. Te anen but ukar o anav e kontaktosqe enesqo thaj te vakren les bidoaqo. Roden ko telefno le enes kaj liel pes le projekturena kothe thaj prezentisaren xarnes tumaro projkto. Puhen les vrta save ajutnimata si tumen te avel tumen i subvncia. Arakhen save si lenqe generlo kritrie va jekh projkto kadala tiposqo. * Mangen lenar e trebutne aplikcie, xramosarde informcie palal akaja organizcia, i lsta le maj palutne beresqe subvnciena, e maj palutne dvesa kana aj te registrisaren tumare projktur, i perida kana si line e deczie, o ajutno procento thaj o molipen le subvencienqo, i trebutni hib va te pheren e aplikcie, e vortutne faksosqe thaj telefonosqe gina, i manra sar trebal te avel xramosardo o raprto thaj aver. * Te aven godrde so e manua save keren but anel verver (makar)themutne kadala institcie sine but maj putarde thaj maj kovle ko progrso, maj mestutne thaj maj kovle sar si i dini institcia. * Inkeren i relcia lena vi palal sose tume bihalde lenqe e aplikcie. Puhlen len, misalqe, te resle lene e aplikcie thaj te si jekh vareso puhipen. Te si trebutno, zumaven palem te kovlren emociaa e kontaktosqe enes. * Avelas trebutno vi te kden rekomandcie koar but prinarde enenar, le politikane manuenar, le organizacienar save te zorren tumaro mangipen. Te prinaren enen anar i organizcia kaar kamen te mangen love vaj anar jekh laqe regionlo vaj themutne phaka, zumaven te lien vi lenar rekomendcie.
73

I PREZENTCIA * Thaj te avelas perfkto tumaro projkto, thaj te dikhelas varekon jekhe dikhipnasar so tumaro projkto si but molutno, nmaj dikhindos les, nanai akava o aipen. Te ati te prezentisaren o projkto anjekh enutno malavipen e lovrnea, atn o baxtagor le projektosqo umblala but sar tume kerena kadaja prezentcia. * Te si tumen jekh okzia te malaven tumen e lovrnea, si trebutno te na uten kadala generlo rgule jekhe malavipnasqe: te naisaren kadalesqe so arakhls i vrma te vakrel tumena, keren jekh xarni prezentcia tumare projektosqi, zumaven te arakhen pesqo interso vakrindos palal penqo dikhipen palal i lm (o sundal), te aven but konkrto anar sose dikhel le but kaj mangen len, dikhen te na inklen anar i vrma, puhen kana aj te maj keren jekh vakripen, save sine pesqe telefonosqe gina vaj , eventulo, te si ajutno te maj keren jekh aver malavipen. * Akharen le lovrnes ke aktivimata anar tumaro butqo than. * Te si ajutno, aven ko malavipen vi duje avere enena thaj te den dma po but duj ene tumenar. Te prinaren but lahes o projkto thaj so trebal te anen ano vakripen. Puhen te aj te mekhen i vizitosqi phalrri. * Prezentisaren tumaro projkto anjekh but lahi dud, nmaj dikhen te na aven xoxavne. Sikaven tumaro putardo od thaj tumari autni emcia. Anen tumena artkulur ana save sine prezentisarde tumare anglutne baxtagora. Sikaven so tume sen jekhutne thaj o projektosqo baxtagor aj te laharel o lovrnesqo enutnipen. * Si but vastno te prezentisaren po but dudales le obijektvur thaj o skpo/ i res e projektosqi anar sose kamen te mangen love. Kadaja but si trebutni va te kovlren le lovrnes so le projektosqe rezlte avena but lahe va o khetanipen / o them kaj kerel pes akava projkto. E APLIKACIAQO AJUTNIPEN Vi kana o lovrno labrel pesqe printisarde aplikcie, but manua aj doaren atn kana pheren len. Kana kjekh lovenqi xaning resen ela kasave aplikcie, le tikne doa aj te keren bare difernce makar lene. Te dikhen, sa vrma, te na maren ki god kodolen saven trebulas te den tumenqe love! Te kamen te realizisarel pes tumaro mangipen, kad trebal te keren vi von. * Kana nanai printisarde aplikcie, aj te keren e lovenqo mangipen sar tume anen. Dikhen te na bistarden te xramosaren kadala: o anav e organizaciaqo, o anav e kontaktosqe enesqo, i sasti adrsa, e telefonosqo thaj e faksosqo gina e organizaciaqe, e konkrto informcie palal tumari organizcia aj palal tumaro projkto, tumare resa po dlgo (lngo) vaxt thaj po xarno vaxt, jekh xarno progrmo, o gin le enenqo save lien kotor ki kcia (kana si o suro, pel thema) e avutne kamimata thaj e evaluaciaqe dikhipnasqe virama, o aukerdo buto. E prezentaciaqo lil te avel but ukar kerdo thaj te thoven vi rekomendaciaqe lila. * Kana si jekh printisardi aplikcia, na pheren la maj anglal te na keren jekh kpia kaj te xramosaren maj anglal. * Pheren i aplikcia ke xramosaripnasqi mana vaj ko komptero, kodolesqe e aplikcie save sine xramosarde e vastea sine dikhle banges le maj bute fondacienar.
74

* Pheren nmaj le ue thana dine ani aplikcia, na xramosaren " dikh i anksa!" vaj na "buxlren" e aplikcie. Den anglal savorre puhimatene anar i aplikcia. Te nati, phenen sosar. * Drabaren e lovrnesqe kamimata thaj e specilo kondcie va te keren jekh lovripen. * Vakren kad sar vakren von, te si ajutnes, labren (vakren) lava save si va lene but vastne. Tume aj te arakhen so si importnto va o lovrno, drabarindos lenqe lovripnasqe lilorre. * Xramosaren tumari aplikcia anjekh le lovrnesqe hibnar. Nmaj te / kana si tumen hibnqe pharimata, puhen te aj te xramosaren pumare hibe. Godisaren so o amboldipen liel vaxt thaj kad zinzarel pes e deciziaqo procso. * Mekhen dsta vaxt va te xramosaren e prezentaciaqo lil. Xramosaren les korkorres, enutnes. Prezentisaren but xarnes tumaro projkto, xramosaren kozom love mangen lenar thaj i motivcia. Sathaj, te na bistren so sa so tume liparen ane prezentaciaqo lil thaj nanai lipardo vi ani aplikcia xasarel pes. Bihalen o lil e enesqe kaj kerel o lovripen vaj e kontaktosqe enesqe. * Bihalen e lovripnasqi aplikcia maj anglal, ano trebutno vaxt, na ano palutno momnto. Te avela vareso thaj na sen sguro so i lovripnasqi aplikcia resela vaxtese, bihalen vi jekh kpia e faksosar, xramosarindos sosar kerden kad. O BU3TO Sine odobor but buetosqe tpur, kozom projektosqe tpur, nmaj so eksistisaren nekobor khetane virama va savorre. * O buto trebal te azbal e resa thaj e obijektivur tumare projektosqe. Si but cra fondcie save sine tumena te den tumenqe 100% anar e love, kad te uharen savorre love save sine trebutne ko projkto. Te aven tume godrde so anel but sure nati te resen nmaj nekobor procntur. * Te aven tromandile kana phenena / xramosarena i lovenqi sma savi si trebutni. Va jekh laho projkto trebal so i lovenqi sma te avel lahes gindi thaj, butivar, jekh lovenqi konfigurcia but bari. * Liparen pumare kotorlinimata. Tumari organizcia aj te liel kotor, misalqe, anindos le voluntaruren, dindos malavipnasqe thana, dindos pumare kopiatrur th.a. Sa kad, aver organizcie aj te kamen te den vast tumen. Kadala kotordinimata keren rig pumare kotordinimatenar thaj aj te den vast te pheren i lovenqi sma savi si trebutni. * Jekh le maj but maladile doa si i ginesqi do. Ginren duj trin var o buto. Dikhen te i agorutni lovenqi sma si gindi lahes. Trebulas so le anglutne sme te aven sajekh le agorutne lovenqe sumena. * Dikhen savo procnto thovden tume va e pokimata so dikhen e administratvo puhimata thaj kontrolisaren te si mekhlrdo jekh kasavo procnto. * Koborea si po bari i lovenqi sma savi si mangli, odoborea i prezentcia te avel po profesionalikani.

75

I STRATGIA PO LNGO (DLGO) VAXT Te na resen sigo kel trebutne love, na xasaren pen. Godsaren so avelas doales thaj paruven. E vaxta, o fondurenqo kidipen si but phanglo e barripnaa nesave pativale relacienqo. * Informisaren sa vaxt e lovrnen palal jekh vastno projektosqo momnto, inkeren o phanglipen lena thaj naisaren lenqe va e lovenqo vastdinipen. Zumaven te keren thavdine phanglimata le lovrnena. Te avena tumare somrigne, atni aj avelas te den tumenqe love ano svako ber. * Si trebutnes te irden tikne lovrimatena, varekana vi le enena save keren buti biumlavde e themesar. Nesave lenar aj te keren jekh lahi evalucia thaj te liel i deczia te den tumenqe love vi ano avutno ber. aj si varekon savo sas ajlo anar sose tume kerden thaj kad dena tumenqe po but love. Te tume an maj dur thaj keren neve relcie, tumari organizcia avela la jekh buxli lovenqi bza thaj na avela la marzur te jekh e lovrnenar na maj del tumenqe love. * Godisaren po dur kel tumare projktur. Keren lenqi analza, dikhen save trebaimata si va de spiden po dur tumare projktur, save si e lovrnenqe lahekamimata thaj trebaimata. Kad, spiden mai dur tumaro rodipen. * Ano suro kana o lovrno e savesar tume mangen jekh lovripen nanai les printisarde aplikcie, ame prezentisarasa po dur jekh sikavno (gdo) va o xramosaripen le projekturenqo. (I sintza si kerdini kaar O Viril Bcu; O rromano amboldipen si kerdo kaar O Gerge Saru) SIKAVIPEN VA JEKH TRAMPIMATENQO PLANO A. E planosqi sintza Jekh xarni prezentcia e trampipnasqi Jekh xarni prezentcia e produktosqi thaj pe karakteristikenqi Jekh xarni prezentcia tumare dizaqe rigaqi Jekh xarni prezentcia e vazdipnasqi grupaqi O ander e lovenqe aukrimatenqo Le generlo thaj specilo obijektvur tumare trampipnasqe. B. O trampipen I. I Frma Sar thaj kana sas kerdi tumari frma? Savo si laqo proflo? Sosar patn so kadava trampipen si les baxtagoresqe ajutnimata? Save sine e barripnasqe ajutnimata tumare trampipnasqe? II. E aktivipnasqo ( butqo) umal An-e savo aktivipnasqo umal malavena tume e konkurenciaa? Savi si i akanutni situcia tumare aktivipnasqe umalea? III. E obijektvur Savi stratgia tume adoptisarena?
76

Save sine e konkrto obijektvur tumare trampipnasqe va e avutne 2-5 bera? C. I diz ( o pazri) I. E kinutre Kon sine tumare kinutre (o beripen, o barvalipen lenqo, o lenqo socilo nivo) ? So kerel len te kinel o prodkto kaj tume prezentisaren les lenqe? Butvarnes kinen von tumenar ? Butvarnes, kozom love mekhen von tumenqe p-el kinimata? Save neve karakterstike si, palal lene, vastne ? Kozom lovena kamen te pokinen tumaro prodkto? Sosar patn so kinena tumenar? II. O prodkto Savo prodkto tume sikaven les te avel kindo? Savo trebaipen uharel kadava prodkto? Sar si vov bikindo? Sar arakhel o kinutro palal tumaro prodkto? Kozom lovena avela bikindo? Kozom love si trebutne te avel kerdo jekh kadava prodkto? Kozom profitutno thaj laho avela kadava? III. I pazaresqi (dizaqi) rig Kaj si belrdi tumari diz ( tumaro pazri)? Kozom bari si tumari diz? Si jekh diz savi buxlrel pes? Save buxlripnasqe vaxta si la? An-e save dirkcie cirdel tumari diz? Si vareso specfiko karekterstike tumare dizaqe? IV. I kompetcia Kon sine tumare erutne kompetitrur? Sosar si rodinde lenqe prodktur? Sar sine dikhle le averenar tumare kompetitrur? Lenqe kinutre roden sa vaxt len? Sar von rigren p-i diz lenqe prodktur? So si len / so si tumen maj cirdutno: lovenqe fndur, erutne, invncie th. a.? D. I prodkcia I. O produkciaqo procso Prezentisaren o produkciaqo procso thaj lesqe bazutne etpe (xramosaren kozom vaxt si trebutno thaj save lovenqe fndur sine trebutne va svko etpa) Xramosaren palal e produkciaqe trebaimata: bisane matrie, bihalne th.a. Save autipnasqe labne / mane tume istemana? Sar organizisarena o produkciaqo thavkrso ? II. O vazdipen Savi si e organiziciaqi struktra e firmaqi? Kon vazdela akava trampipen? Savi si i ria kompetenciaqi an-i savi vazden le erutne? Sar tume dikhena so keren vaj na keren tumare manua? III. E ene save keren but tumene Kozom manua trebal tumen? Savi kvalifikcia si len trebutni?
77

Kaj tume arakhena le trebutne manuen kaj te keren but? Sar tume siklrena len? Sar tume pokinena len? Save avrutne sikavutrenar avena trebaipen tumen? E. Lovenqe informcie Kozom lovenar avela tumen trebaipen va e enutne pokinimata an-o jekhto ber? Savo si o profto an-o jekhto ber? Save fondurenqe xaninga avena tumen thaj sar avena von rigrde ? Save avena savorre tumare lovenqe trebaimata? Savo si o profto va le avutne trin bera? Sar sikavela i honutni konfigurcia le ginlovesqe thavkrsosqi va o jekhto ber? Save aktivipnasqe / biaktivipnasqe molimata thaj pesqo kapitlo ? 3i kaj avela o nivo e rentabilizaciaqo? (I sintza si kerdini kaar O Viril Bcu; O rromano amboldipen si kerdo kaar O Gerge Saru) E PROJEKTURENQO SIKAVNO A. Sosar? Sosqe ? 1. O trebaipen: Savi si i motivcia anar sose si trebutno o progrmo? Sar avela tumaro them / khetanipen vastdino kadale programosar (sikavindos save lahe rezlte avena ko agor e projektosqo ane verver umala: edukaciaqo, politikano, juridikano, ekonomikano th. a.)? Sar dela vast ( autisarela) kadava projkto le manuen va savene sas kerdo vov? Savi si i enutni motivcia? 2. O generlo kdro Kaar avili i god (i ida)? So sas kerdo i akana ano tumaro them ano kadava umal? B. So thaj save? 3. Resa thaj obijektvur Savo si i generlo res e projektosqi? Savene obijektvur trebal te resen tume va te azban kadaja erutni res? Save sine e obijektvur tumare organizaciaqe (B.G.O.aqe) mamuj kadale projektose? Savo si o than kadale projektosqo makar aver tumare projktur? C. Kasqe? 4. O reslrdo grpo Kas si trebutno kadava projkto? Savo si o beripen le po but e manuenar anar kase kerena kadava progrmo? Savo selipen si len, le po but somdasnen anar kadava grpo? Kozom somdasne si anre, ano kadava reslrdo grpo? Kaj si o reslrdo grpo?
78

D. Sar? Kana? 5. E aktivimata thaj e akcienqo progrmo So kerena? Sar, kana thaj kaj kerena kadava kamlo aktivipen? Kozom vaxt (sode vrma) inkerena e aktivimata anar kadava projkto? E. Kaa? Soa? 6. E manuikane thaj lovenqe xaninga Kon del vast akala propozicienqe? Kon sine tumare somrigne? (Prezentisaren ani anksa e vastdinipnasqe lila !) Savo si o kadalenqo rlo an-o projkto? Kon si e ene save kamen te keren bilovenqe aktivimate? Kon si te uarel aver projektosqe pokinimata? (Prezentisaren ani anksa kasave lila!) F. Savi si i rezlta ko agor e projektosqo? 7. I rezlta/ I evalucia Sar patn tume, save rezlte avena kana tume resena ko agor? Sar anena so o projkto avela les baxtagor? Sar tume anena so tumaro projkto azbala i erutni res / e erutne obijektvur? Save sine le evaluaciaqe kritrie? Save sine e ajutnimata te spiden maj dur kadava projkto palal lesqo agor? Kaar liena love va te an po dur akale projektoa? G. Kozom love sine trebutne? 8. O buto O butosqo rigripen palal e lovenqe kaptulur kerela pes ano tang phanglipen le trebutne aktivimatena thaj sikavela aes, dudales, so svako projektosqo pokinipen uarel o dino xramosardo aktivipen. (I sintza si kerdini kaar O Viril Bcu; O rromano amboldipen si kerdo kaar O Gerge Saru)

E lovripnasqo mangipen. O projkto

Jekh projkto va o printisaripen e lilesqo " Paramca thaj bibliaqe kotora ani rromani chib " I. I motivcia e projektosqi Butivar, e rromane have kaj phiren ki kla thaj sikln rromani hib, puhen le siklren sosar na den lenqe te itisaren / drabaren vi bibliaqe kotora vaj parama e evangelikane tematikaa. Atni, le siklrne / e profsorur phenen lenqe so na kerds i akana khonik jekh kolaqo lil akal tematikaa va le have koar i IIto i ko oxtoto klsa. Dikhen sosar ame, trin ene, kamas te amboldas / nakhavas 26 bibliaqe parama thaj 60 evangeliaqe kotora (anar le tare evangelienar) pi

79

rromani hib. Kad, le have ati te aven len na nmaj jekh hibqi informcia tha vi jekh morlo bibliaqi edukcia. II. I butqi grupa O Florin Nsture [" I Koak"]: Vov kerela o alosaripen le evangelikane tekstonqo, le tare evangelienar, kad sar thavden kadala kotora anar jekh xronologikani perspektva. O Florin Nsture si studnto ki Fakultta " Baptistikani Telogia " ki Bukuretikani Universitta thaj sas siklvno ano Projkto " INTRINSIC", kaj sas kerdo e organizaciaa " Romani Criss ". Sa kad, vov si studnto ki rromani hib ( 2 re po kurko). I Kamlia Stnesku. Voj kerds e Gerge Saruea o amboldipen le 26e biblikane paramiienqo, kodolesqe, maj anglal, ame kamlm te das avri / te printisaras len jekhe biblikane organizaciaa anar i Rumnia, nmaj so, ko agor, akaja / kadaja organizcia phends so nai la lovenqe xainga te printisarel o lil. I Kamlia Stnesku aj O George Saru kerde i akana maj but rromane lila, save sas printisarde vi ani Rumnia vi ane aver thema (eral, von kerdine but e Grupaa kaj si paal o Cntro le Rromenqo anar o Parzo (Jean Piere Liegeois thaj Marcel Courthiade). Von maj kerde khetanes jekh " vakrimatenqo lil" va le have save sikln rromanes ani jekhto klsa thaj ane but, but aver okzie. (Vi I Mihala Ztrnu kerds but lena; voj si studnta akana). I Kamlia Stnsku sas siklrni e rromane hibjaqi ani Pedagogikani kla aj kerel amboldipen / nakhavipen ko jekh biblikano rdio, kaj tradel emsie svaqo rrt. O Gheorghe Saru. E but save sas kerdine lesar i akana va le rroma aj te aven dikhle po Internto (ki jekh specialo telutnirig web patrin, kaj sas putardi lesar ki adresa www.edu.ro Kothe si vi lesqo ivipnasqo drom / o kurrkulomo aj lesqe but, kcie thaj aver. III. Kana kerasa o lil? I Ito perida ( kaar 1to i ko 31to dves e Baredvajesqo e beresqo 2000): O Florin Nasture kerela o alosaripen le evanqelikane teksturenqo / kotorenqo. I IIto perida ( kaar Ito ulaj i ko 31to vgusto b. 2000): I Kamlia Stansku thaj O George Saru kerena verifikcia e paramiienqe amboldipnasqi palal o originlo le 26tone paramiienqi (i trebal te pokinas o kpirajto, kodolesqe si amari nevi frma, 26 riga / patrina). I IIIto perida ( kaar 1to septmbra i ko 31to oktbra 2000): O George Saru kerela o amboldipen le kotorenqo line anar le tare Evagelienar (100 riga / patrina). I IVto perida ( kaar 1to novmbra i k-o 15to novmbra b. 2000): O George Saru vaj amaro somdasno ko Grpo, O erban Stojnovici, kerela o maripen ko komptero e saste lilesqo (130 riga / patrina). I Vto perida ( kaar 15to novmbra i ko 30to novmbra b. 2000): i diskta / o flpi avela dini / dino jekhe edituraqe te rodel jekh printisaripen te del avri / te printisarel amaro lil (le lovena save avena dine tumenar palal kadava projkto).
80

I Editra kerela o formto tahj i palutni tehnoredaktcia e lilesqi, nesave ilustrcie thaj dela o materilo ko printisaripen te inkalel o lil. I VIto perida ( kaar Ito decmbra i ko 20 to jekhtohonesqo e b. 2001): O printisaripen printisarela o lil. I VIIto perida (kaar 21to jekhtohonesqo i ko 31to jekhtohonesqo e b. 2001): Amaro Grpo liela kaar o printisaripen savorre kpie save avena kerdine thaj rigrela len bilovenqo anel kle, e autoroa e Ministerosqo. O Gerge Saru kerela akaja but. I Fondcia OSI Budapest liela lila, bilovenqo, anar o tiro = 20%; I Editura liela lila, bilovenqo, anar o tiro = 8% Amaro Grpo liela lila, bilovenqo, anar o tiro = 2% E Siklripnasqo / Edukaciaqo Ministro liela lila, bilovenqo, anar o tiro = 70% (va te del le rromane havenqe kaj sikln rromani hib ( O George Saru garantisarel kadaja but). IV. E lovenqe trebaimata I Ito perida: 1 eno X y $ = $ I I Ito perida 2 ene X y $ / enesqe = $ I IIIto perida 1 eno X y $ = $ I IVto perida 1 eno X y $ = $ I Vto perida thaj I Vto perida = $ (va 4000 6000 kpie, sar barla vaj na e amerikane love) I VIIto perida = $ (Sarkon rig liela kaar o printisaripen pesqe kpie) Savorrena =$ Propozcia 1. Sa so dikhel e autorenqe aimata / xakaja te bihalel pes ano amaro knto e Gruposqo; 2. Sa so dikhel e ediciaqe thaj e printisaripnasqe love te bihalen ano knto e Edituraqo kaj kerela vi o arakhipen e printisaripnasqo. 3. Amaro Grpo rodela i maj lahi vi i maj biku Editra, kaj te del avri / te kerel o tiro. (O tksto sas amboldo kaar O Gerge Saru)

81

82

E rivistenqo thaj e editurenqo stlo

O nevipen / E nevimata
Verver nevimata O Mdlin Vjku kritikil e rromenqi diskrimincia Bukursti O PDSRosqo deputto, o Mdlin Vjku, o prezidnto e Romane Partidaqo, bihalds lujne, o 19to februra, jekh presaqo komunikto, kaj sikavel pesqo patvipen so eksistisaren nka diskriminaciaqe frme mamuj / kntra / karing e rromenqi tnia. O Vjku dikhlas so sa e Evropaqe thaj makarthemutne organsme dikhen but paal i problemtika le rromenqe situaciaqi anar i Rumnia. O OSCE thaj O UE den opnie thaj O FMI thaj O BM sugerin akcentuime butvar so si trebutnipen jekhe maj klro poziciaar e Rumuniaqi, jekhe maj transparnto thaj maj dinmiko politikaar mamuj e rromenqi socilo situcia, va so amare ajutnimata te avas integrime ane Evropaqi na te avel xatrdi sar jekh pa i realitta , sikavds o Mdlin Vojku. E PDSosqo deputto patl so makar o inkeripen jekhe binormalo phiravipen mamuj e rroma anen pes pharimata kodole rromenqe so de but maj nai len problme e integraciaa, tha maj but reprezentisarel i rumunikani societta ko piko. Si asaipnasqo thaj laarno te patl pes so i socilo thaj ekonomikani problma e themesqi beel ano am sar i Rumnia raportisarel pes ke rroma, kada sar sugerin e makarthemutne organsmur , maj phends o Mdlin Vjku, kerindos aprecicia so si trebutnipen jekhe maj serizo phiravipnasar e Raipnasqo mamuj sar si xatrde e rromenqe problme. ( O amboldipen sas kerdino kaar I Isabla Bnik, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso ; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). I jekhto rromani themutni Olimpida avela organizisardi ko Baku Baku Jekhtovar, ani Rumunia, k-o Bku inkerela pes jekh themutni kolaqi Olimpida va e have. I iniciatva si e siklrnesqi e Angelosqi e Nstasesqi, inspktoro va e selrnqe probleme ano udecosqo kolutno Inspektorto anar o Baku.

83

O Ministro va Siklripen thaj Rodipen ds pesqo akrdo te organizisarel pes i Olimpida, savi kam thavdela makar 18to thaj 21to tatonaj k.b. Palal e anglutne estimcie, si aukerde te lien kotor ki kadaja Olimpida trujal 56 siklvne, pae duj va svako udco, kaj si klse e VIItosqe thaj VIIItosqe, kaj siklrel pes i rromani hib. E maj but siklovne, oxto, avena anar o udco Baku. E lila avena dikhle kaar 14 siklrne thaj 6 korektrur. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso ; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). I fondcia PAKIV del krdite va e tikne rroma Bukurti Cra vaxtea anglal ogrisajli i PAKIV fondcia I phak Rumnia, kaj thavdela jekh ekonomikano progrmo so kamel te avel ano utipen e rromenqo, kaj te del krdte save te aven lenqe maj dur dine palpale. O progrmo dikhel e tikne biznisarnen save na respektisaren e kritrie thovdine kaar e komercilo bnke, vaj nai len avlina / thana save te ati te garantisaren o mangle love. I inicitiva te ogrisarel pes i fondcia PAKIV sas e Rromenqe Centrosqi va Socilo Intervncia thaj Stdie Romani CRISS. I fondcia mangel te ,, ankalavel thaj te khosel o ororripen makar e progrmur / e programurena so autina e ekonomikane iniciatve e rromenqe khetanimatenqe thaj vi o thavdipen e parteneriaturenqo e gaenqe autoriteturena va o laharipen e rromenqe situaciaqo ane rromane khetanimata. Paal e progrme palal i ekonomikani konsultnca tahj o dinipen e krediturenqo e tikne biznisarnenqe, e rroma ati te keren maj but krsur bilovenqo va i profesionlo kvalifikcia thaj palemkvalifikcia, krsur va o menemento vaj love kontabilitta va e terne. E rromane studentr kaar e fakulttur e ekonomikano profiloa avena spildine thaj autisarde makar e brse. ,,Thovasa savorre jakha opral e ekonomikane aktivittur, phends o Viril Bcu, ekzekutvo direktro ano akanutno vaxt kaar i fondcia PAKIV. ,, Akana sam ko irdipen, kamas te keras jekh butqo grpo kaj lela kotor ko jekh progrmo va i kvalifikcia savo inkerela jekh hon desenqo. Dena pen krdite patv ano be 2002, palal so lel pes o fndo va i kreditcia. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso ; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). O mujalo e Brladosqo kamel te ogrel jekh gav va e rroma

84

VASLUJ O mujalo e municiposqe Brld, o Joan uverdnu, kamel te ogrel ko agor e forosqo jekh rromano gav kaj te cirdel e turisten. E pokinde manua e sistematizaciaqe servisosqe anar e Brladosqi Mujalin rodel akana thana kaar o agor e forosqo kaj ati te vazden pen tikne khera kaj beena e rroma, save akana been anjekh pherdo blko anar o fro.Te kerel pes kadava projktur , na liena pen love anar o thanutno buto, tha anar jekh pokinipnasqo progrmo, va kase I Mujalin si, ano akanutno vaxt, ane tratatve. ,, Na trebul amen but love, kodolesqe kadala khera avena phuvdare, phends o uverdnu. O mujalo phends so e rromen avena len lahe ivipnasqe kondcie, dena pen lenqe transportosqe makara va o fro, piipnasqo pani thaj elektrikano kurnto. O rromano gav anela god e butikernenqe e dromenar kaj sas jekhvar. E rroma avena kidine pe droma palal lenqe but thaj e anava e dromenqe liena e butnqe anava: e Baalnenqo drom, e Gilabnenqo drom, e Sastrrenqo drom th.k. Sa kad, i mujalin kamel te lel kotor ano kulturalo ivipen e avutne gavesqo: ,, Kamas te spildas len te organizisaren evenimntur thaj manifestcie e rromane kutumna, va so o gav te avel jekh interso va e turistr, va kodola kaj vizitin amaro fro. Kadaja sas jekh anar amare intncie kana kamlm te keras kadava projkto , phends o Joan uverdnu. O mujalea e Brladosqo sas jekh diskcia, ano kadava snso, e Konstantin Mikoa, o prezidnto e Romane Partidaqo anar o Brldo, kaj phend so kerela jekh ginipen e thanutnenqo anar o fro, save liel kotor anar kadaja tnia. thaj e Galacosqo te vazdel khera Galco E Galacosqo mujalo phends so vazdela trujal 20 khera va e rroma, lovena anar o progrmo Fre (PHARE) e Evropaqe Khetanimasqo. E Galacosqo mujalo, o Dumtro Nikole, deklarisardas so i Municipalitta irds jekh projkto e Aliancaa va e Rromenqo Khetanipen, te arakhel pes avrikano pokinipen. Palal o projkto, E Evropaqo khetanipen atila te del e love vi va te vazden pen e khera, vi te laharel pes jekh cntro va e rromenqe preparcia. I I Viorka Gtu deklarisards pes naisardi e Mujalinqe iniciativaar. Voj phends so, kad, e rroma avena spildine ano cntro te keren penqe enutnikane kte. I Viorka Gtu deklarisards so / ke but rroma na xatrde mito o am sar avena labrde e Farosqe (PHARE-osqe) fndur thaj avile anjekh baro gin te mangen love te kinen penqe ivutren vaj xamasqe prodsur. E parteneritosqe projktura va e rroma si len kaar e Evropaqe Khetanipnasar 900 me Euro. ( I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso ; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

85

E Rroma anar o Balkni si ,,e maj ororre anar e orre Palal jekh raprto kerdo kaar i amerikano birajkani organizcia ,,Open Society , e rroma, kaj reprezentisaren makar 2 thaj 7 ki el anar e Rumuniaqe, Bulgariaqe thaj Macedoniaqe thanutne, si ko maj tikno ivipnasqe nvo. Ano raprto phenel pes so ani Rumnia, bare rromenqe khetanimata si ankalavde anar o sistmo e doktorsqe asistenciaqo. E rroma anar o Gro kerde penqe udecosqo Sombeipen O Trgu iu E Rromenqo Khetanipen anar i Rumnia alosard pesqe cra vaxt anglal, ano Gro, jekh tradipnasqe orgno anavrdo udecosqo Sombeipen, anar 23 erutne sombeutne va e udecosqe khetanimata, phenel o informaciaqo lil, O ,,Adevrul. Si i jekhto iniciatva kadalaar anar i Rumnia. O ekzekutvo thaj o legislatvo tradipen e Sombeipnasqo si kerdo kaar jekh Permannto Sombeipen (PS) anar jekhprezidnto, primviceprezidnto, tar viceprezidntur tahj anar jekh sekretro. Savorre kadalen si len jekh tare berenqo mandto. O Permannto Sombeipen kidela pes ane ordinro komsie thaj pe komsie thaj vakerela va e problme savena malaven pen e rroma anar o Gro. Sa kad, o SP dela avri decizienqe projektr, kaj avena bihalde karing analza e udecosqe Sombeipnasqi e Rromenqo tahj e thanutne Komisienqe ,,va o tahovdimos ani prktika kadale thamikane deczie avile va e rromenqo utipen . Savorre maladimata e Sasqe e rromenqo si pblike tahj e deczie avena bihalde ki Prefektra va i analza, o thamikavipen thaj aplikavipen. E Prefekturaqe Gro aresls laqe jekh adrsa makar kaj kadava ds muj so ogrisards pes tahj ano xarno vaxt e autorittur te analizisaren o thamikavipen e ogripnasqe e sombeipnasqe thaj te dikhel pes ,,sode but si reprezentisarde e konstitucionlo liparimata thaj te dikhel pes kana kadalesqe deczie aven mamuj i thami. O prefkto, O Mihail Grabla, deklarisards so e resa e udecosqe Sombeipnasqe e Rromenqo ,,si lahe ani varinta kaj von kamen te arakhen vi makar kadava sombeipnasqi manra te integrisaren pen ano rumunikano khetanipen . O Mihail Grabla autisards so e decizien so de la len o S e Rromenqo ,, naj len njekh valabilitta anar o thamikano dikhipnasqo viram, len si len nmaj i res te kovlren thaj te mangen e autoritetenqo utipen va o laharipen nesave butnqe. Ano udco Gro, palal e dte katar e agorutne alosarimata, iven akturena trujal 4000 rroma. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso ; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

86

Jekh kcia va e Evropaqo Ber e hibnqo (EBC) So aunas kaar amare permannto partenrur? Ano vaxt makar e divesa 2527-tone e trintonajesqe, b. 2001, o Departamnto va e Makartniko Relcie anar o Ministro e Publkone Informacienqo organizisards ko Bravo i konfirnca e temaa ,,O linvistikano / hibutno Ververipen jekh kulturlo invitcia. O evenimnto xramol pes ano gin e manifestacienqo va o Evropaqo Ber e hibnqo (EBC) thaj loarel pes e autipnasar dino e udecosqe Sombeipnasar anar o Braov thaj vi e asistenciaar e Themutne Komitetosar e Koordonaciaqo va EBC. Anas god so i deczia te deklarisarel o ber 2001 sar Evropaqo Ber e hibnqo si e Evropaqo Sombeipnasqe thaj e Evropaqe Uniaqi, save thavden ano partenerito jekh buxlo progrmo kaj te promovisarel o linvistiko / hibutno rrajpen e kontinentosqo ano lesqo ververipen, sar jekhe erutno elemnto anar i kulturlo inkeripen, tha vi sar jekheajutnipen va e Evropaqo avutnipen. Makar i celebrcia ane maj but 40 themenar e Evropaqe Beresqi e hibnqo kerel pes jekh platfrma va jekh maj lahi komunikcia irdindos kaar e institucienqo nvo i ko normlo manu, patvindos so kadaja but phagela barire, aj te ingerel kaj jekh maj laho xatripen thaj kolaborcia ani Evrpa. I manifestcia anar o Bravo mangls pes jekh buxlo thaj ukar evenimnto savo te bihalel e Evropaqe institucienqe jekh meso dikhindos amaro putaripen mamuj e resa e Evropaqo Ber e hibnqo, liindos ani jakh o baro gin e themutne selrrnqo thaj e vakerde hibnqo ani Rumnia, o phiripen kidino amare themesar ano umal e interetnko relacienqo thaj e interkulturaqo. Ki konfrenca sas kulturaqe manua anar savorre themutne selrr anar i Rumnia, manua kaj keren sektorilo politke, erutne ane ambasde, ane makarthemutne institcie thaj grupr kaj roden beneficirur lilesqe editrur ane hib e themutne selrrnqe, lekhavne, ambolditrur, siklrne. I manifestcia ds e Departamentosqe va e Makaretnikane Relcie vi o ajutnipen te del drom jekhe anar e prioritro progrme save kamel te thavdel len kadava ber o konkrso e projekturenqo va e Evropaqo Ber e hibnqo. Aver detlie va o thavdipen e akciaqo ati te arakhen pen ki Dirkcia e Relacienqi e Civlone Khetanipnaa thaj e Makarthemutne Organismurena anar o Departamnto va e Makaretnikane Relcie tel. 230.62.08. (I adaptcia e Komunikatosqi bihaldo kaar o Departamnto va e Makaretnikane Relcie kerdini kaar O Gerge Saru; ( I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

87

I Romani CRISS protestil mamuj i intncia e municipalosqe mujalesqi anar o Brldo te laharel / arakhel jekh specilo gav va e rroma Bukurti I birajikani Asocicia Romani CRISS protestisards pblk tetradne 2-to trintonajesqo, mamuj i intncia / o kamipen e municipiosqe mujalesqo anar o Brldo, o Iano uverdnu, te laharel / organizisarel , ko agor e forosqo, jekh specilo gav va e rroma. E reprezentntur anar i Romani CRISS patn so o mujalo anar o Brldo ,, nakhavds pesqe thamikane atribcie thaj ati te avel akuzime / doalrdo e butqe abuzosar, te thola ani prktika pesqe plnur . O dirktoro e asociaqo, o Kostl Berku, phends so o prefkto e udecosqo Vasluj, o Ian Cibulka, ulavds pes e intencienar e mujalesqi uverdnu, thaj o subsekretro e themesqo va e rromenqe problme, O Gorge Ivan, phends so thola pes so e rroma anar o Brldo navena paruvde. I Romani CRISS patl so e rromenqi problma na trebal lahardi sar jekh turistikani atrkcia, thaj e pblike institcie trebala te thon jakh ke ankalavipnasqe poltika kaj kerel lan jekh thanutno alosardo. O mujalo e Municiposqo Brldo deklarisards, akana na but vrma anglal, so / ke kamel te ogrel ko agor e forosqo jekh rromano gav e turistikane atrakciaa, phendindos so e rromen avena len lahe ivipnasqe kondcie, avena len phiravipnasqe makara va o phandipen e foroa, piipnasqo pani thaj elektrikano kurnto / run. O rromano gav anela god e butrne dromenar kaj sas jekhvar, maj dur e rroma te aven kidine pe droma, palal lenqe but vaj lenqe okupcie. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnk, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso ; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

O erutno / bazutno artkulo (o editorilo)

E pbliko brtura phangle le rromenqe?! Ko ir le trintone mileniosqo, e gae si ve pherde e anglegodmatenar. Zumavas, kinuis amen or mburim nmaj si amen sar res te integrisaras amen ane evropikani komunitta palal aborkha bera komunismosqe. Pal, ahovas le gndoa nmaj ko baripen le ekonomiaqo, manglo kaar e lovikane makarthemutne rajimata, ko tiknripen le lovikane deficitosqo thaj le inflaciaqo, tha pr zlag but keren pen anar e xakaja le manuesqe. Nai ve jekh thamikano kdro, savo te phagel thaj te sankcionisarel orso frma diskriminaciaqi pe etnikane kritria. Mamuj kodolese so, ano ugusto 2000 b. adoptisarda pes e Ordonnca le Guvernosqi o gin 137, kaj / so dikhel o phagalipen savorre formenqe diskriminaciaqere (vareso tiknorro, so, sar dikhel pes, nai thowdo ani prktika), o bibarabaripen ano xakaja makar e rroma thaj e gae si sa maj
88

evidnto. Thaj as le goda ko hon le februaraqo kana duj terne kaar I Romani CRISS, palal so dine dma nte rromena anar o Pitti, gele ko bro Angeli , kate keren sikavdi e diskrimincia po kritrio le rangaqe / kulorqe e mortqo. Areslm sar ane vrma kana, ane Amrika, e udara le birturenqere sas phandle le kalenqe. Thaj kothe, ano them le demokraciaqo, trubusard vareso tmpo k-ati te paruvel pes i mentalitta le manuenqi. Nmaj jekh vast munuenqo sas kodola so, le vrmaa, godsarde sar o Abrahm Lnkoln, savo phagl o sklavipen. Ani kodoja vrma kerd pes jekh civlo maripen k-ati te aresen te dikhen vi e puranegodqere manuen anar o sdo ke mangel pes e emancipcia thaj o respkti le manuikane xakajenqo. Ani Rumnia, e rroma sas inkalde anar e roba akana 145 bera, kana phend pes ke e robiaqe tmpur nakhle-ar thaj dadsara e rroma si amare phrala . Sar dikhel pes, nas tamn kad: e gae sa dikhle le rromen sar nte pria e maj melale manuen la lumqe. Akana, palal jekh eliber thaj pa kaar e robiaqo phagalipen, dikhas ke e manua datunara sas maj buxle godqe. Xatrenas ke sa e manuen si len barabar xakaja. Vi kaj e Rumnia adoptisard e Universlo Deklarcia le Manuiikane Xakajenqi, kaj del e demnitta thaj e kondcia le manuesqe, jekh universlo respkti, ni an-e amare dsa kadala nai svnta. Dekaj ane kadava kto phenel pes ke savorre manua biandn meste thaj barabarutne ane demnitta thaj ane xakaja, biververimasqo palal o rat, rang, skso, hib, relgia vaj aver , ani Rumnia le trinto mileniosqi d-ati te alosares tire klienturen, sar phend i polcia. Nas utavdo ni jekh xakaj. Na kerds pes nijekh bilahipen le rromenqo, orso patrno d-ati te alosarel p-e klienturen . Thaj kana e polcia phenel kad, so te phenas anar okolaver gae?! Sar te keras len te na maj phenen ke e rroma si ora?! E organizcie le rromenqere trebun te keren vareso te autisaren kolen savenqe si lenqe nasul nmaj odolosqe so biandile rroma ani Rumnia.. (I rromani vrsia sas kerdini kaar O Sorn Sndu Aurl; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). E thanutne alosarimata-jekh bibaxtagor va e rromani sel/ tnia? Tathaj o gin le rromenqoro ane sarri populcia / enipen si baro, vov na arakhel pes nisar anol rezultt le akanutne loklo alosarimatenqere. Kathekothe, po jekh rrom konsiliro, thaj ol primr d-ati te aven ginde pol naja jekhe vastesqere. Ol vtur le rromenqere (kuzom gele-ar ko vto) hudine pen karing savorre partdur, cirdine xoxavne vorbenar / dumenar / lavenar thaj diskursurenar save nai len jekh ao politikano kamipen. Thaj pe aver rig, ol partdur le rromenqe ahile le uharea / praxoa opral i tba. O tikno gin le reprezentanturenqo le rromenqere anol primre / mujalin si jekh pr / dsta baro handikpo va ol rroma. O autisaripen so datizelas te len les kaar ol primr / mujale sa lenqere selar/ etniaar sikavel pes ke si, palem, jekh uki ilzia, savi ni ol rroma na d-atisajle te anen lan ko aipen. Sathaj i sel / tnia beneficisard jekhe projektosar
89

koordonime kaar i Asociacia Pro Demokraca , saves sas les sar res te sikavel le romenqe o importantipen / vastnipen le alosarimatenqoro, le partidur le romenqere sas len jekh procnti pr tikno. Si jekh bibaxtagor dukhavno, savo i Asocicia Romani CRISS na maj kamel les an-o avutnipen. E sel / tnie le romenqere trebul len reprezentntur k-e savorre nivlur le deciziaqere, odolosqe so nmaj aviindos autime voj d-ati te arakhel o rezultti le problemurenqoro savena marel pi godi. Si msaj te avel jekhipen, msaj te das rigae amaro interso anglal o interso le komunitetaqoro, thaj si trebutno o autisarimos e civilone societetaqoro / khetanipnasqoro. (I rromani vrsia sas kerdini kaar O Sorn Sndu Aurl; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

Nesave keren pen ke si len BRO Anar o 1990to ber, ani Rumnia kerdile thamikanes maj but desar 100 Bi Rajipnikane Organizcie (BRO) so maren pen va o barripen le komuniteturenqere le rromenqe, va e socialo, e politikane thaj e kulturlo xakaja le rromenqe. Le zlaga matematikaa so prinarav, dav agor ke ani Rumnia si kaj 2100 militntur rroma. Sa kad, anav ke ane universittura kaj dine thana le romenqe si opre-tele 800 studntura thaj sudijenqe agorne. Ta savorre kadale butna, e situcia le rromenqi na paruvdili pr but, e rroma si sa diskriminime, von train sa ane maj orre komunittur anar i Rumnia. Sosqe kadaja? Dav man god ke, ano 1998to ber, ke KluNapka sas jekh trjningo organizime kaar o FSD thaj o DPMN, savo sas les sar res te sikavel sar te xramosares korkto jekh propozcia lovripnasqi. K-e kadava trjningo, na anav sar, liem vi me kotor thaj kotheparadkso ! 90 procntur anar e participntur sas anar e kategora kolenqi kaj khelen xo ano imio. De, puhav man: de bera aktivipnasqere na aresle lenqe te sikln e generlo anglimata va e projekturenqo xramosaripen?!Me pakv ke aresen Thaj atni, savo si o motvo? aj ke aplikisarel pes i teora o manu kuzom trajisarel sa sikll . So, aj, kodova so nai le organizacienqe le rromenqere si o profesionalsmo. Buten anar e militntur rroma nai len e teoretikane anglimata save trebul va jekh aktivitta eficinto. aes si ke e prktika si kodoja kaj si maj importnto, ta fal pes ke kadava elemnto, e studijenqi biekzistnca / biisipen, bianel situcie so generisaren e bipatv le gaenqi thaj e biekzistnca jekhe strategikane doktrinaqi va e solucienqo arakhlipen ke problmur so si le rromen. Pe aver rig, dikhav ke amari sel nai reprezentime ni specialisturenar e organizacienar thaj ni savorrenqe , tethaj / sathaj si amen vi e duj kategore (800 studntur thaj studijenqe agorne, thaj phenel pes ke ani Rumnia train kaj 2.500.000 rroma). Atn, hjde te decidisaras / te phenas amen so kamas: te das rigae, kuzom datil pes, e tiknorre ambcie thaj te keras lahi but vaj (I rromani vrsia sas kerdi kaar O Sorn Sndu Aurl; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

90

O artkulo
Sosar na vi rromane xurdelin anglal i kol ? O Bilti si o fro kaj ni kerel pes khani kaj te inklel anar o normlo. Kadaja si i ida d-opaardi savorre thanrdenar, jekh gin trujal 25.000. Tha va o rromano khtanipen, dsta baro, vareso avela paruvdo. Na va savorrene, nmaj va e tikne. Ano milaj kadava bersesqo, o UNICEF, ani kolaboracia e Ministeroa e Themutne Siklripnasqo (MTS) thaj e thanutne organizaciena, organizisarela krsur va e anglekolaqe have pe 17 dvesa, sikavindos e tiknenqe vi aver muj e ivipnasqo. Kana avela len neve animata va i igina / o uipen, va sar labrel pes jekn angarno, kana siklna te rangren, te gilaban thaj but aver interesnto but va lenqe bera, e ververimata makar lene thaj e rakle, save gele ki xurdelin, na maj avena kad bare ane makarutne klse. Malade jekhe totalone thaj savorrenqe biinteresoa kaar e thanutne oficialittur thaj kaar e dada mamuj te del pes jekhe tikno nvo anglekolaqe edukaciaqo, e maj but anar e have irden ani jekhto makarutni klsa jekhe bare bangipnaa mamuj e kolaver kolgur nakhle makar o laho phiripen jekhe xurdelinqo. Kadava del maj dur jekh animatenqi thaj sikavimatenqi xv maj akcentuime po so de but an maj dur ano beripen, araslindos kad ke but ororre rezulttur ko siklvipen, te keren palem i agorutni klsa thaj, so si maj phares, ane but kzur / sure, ke kolaqo mekhlipen. O gin kodolenqo kaj aresen te keren e krsur jekhe liceosqe si, kad, dsta tikno thaj e kuze irden angle, kad atiindos te eksplikin pen but situcie e kolaqe biadaptaciaqe vaj ororrorre realizcie po profesionlo plno. Kana / Te e rromane famlie si interesime kadale butar ( thaj kathe dav god palem ke 17 dsa e anglekolaqe edukaciaqe kaj avena thavde ko Bilti) thaj, sosar na, e famlie kaj patn ane rezulttur, maladem vi o bipatipen thaj, atil pes, maj mito phendo, i irona kaj savorre gae kasqe dopaardem o plno. Dav god kathe ke ene bi jekh kotorliipen ano siklripnasqo umal vaj anar o themutno tradipen, tha nmaj ke manua, kasqe i koncpcia palal e cigani phares ati te avel varekana paruvdi. Mekh so si mito, aj paruvena pen vi von si i krkorro afirmcia, savi kerel te avel phendi kathe. Palal nesave statistikane dte, o havenqo kotorliipen e anglekolaqo beripnasqo ( 36 bera), ki xurdelin, si maj but de trinvar tiknrdo de sar e rakle kaj si len sajekh bera po s e Rumuniaqo themutnipen. Ano Bailetsqo am, ke maj but 150 havenar e anglekolaqe bera, kodola kaj an kjekh xurdelin ati te aven ginrde pe naja kaar e duj vasta. I erutni kuza si so nai jekh dadenqe lahi preparcia va e problme dirkto phangle e edukaciaar thaj lenqe havenqe dikhipnasqe thaj arakhel pes ano biinterso, sikavdo e autoritetenar ano laharipen kadale problemaqo.

91

Ko thanutno kolutno inspktoro na ekzistisarel jekh evidnca e rromane anglekolenqi, kodolesqe kadale tikne ginesar, thaj va e Ito IVto klse si andrexramosarde 110 siklvne, ande Vto VIIIto klse si andrexramosarde nmaj 8 siklvne thaj kadala gina anar jekh totlo savo arakhel pes varekaj trujal 500 have, palal e lava e prezidentosqe e Rromane Khetanimasqo anar o Bilti, o rraj Roman Romk. Si aes so but anar e siklvne na prinaren penqo kotorliipen ki rromani tnia, kodolesqe e kcie nesave siklarnenqe ane kasqe klse na ekzistisaren have , vaj kodolesqe e dadenqe deklaracienqe, kaj doales patn so o enutno aipen, kaar von lien kotor thaj o etnikano militantsmo, kerel nasul jekhe lahe imaginaqe ano khetanipen thaj vi jekhe normalone, bixamipnasqe somivipnasqe. Orso kcia, kaj peravel nesave koncpcie thaj ide zurales praxome ani khetani mentalitta, malavel jekh tikni receptivitta thaj ati te loarel o sprito, bangrdo butvar karing o naisarutnipen nesave enutne kamimata, putarde maj but e normalone manuenqe, maj lokhes, kad so, atil pes, kadaja kcia ahela o apano jekhe dsta tikno enenqe ginosqo te na thosa e 50 have baxtale e khelipnasqe produsurenar thaj e rangripnasqe lilenar, save dena len. Na ahel amenqe desar te naisaras va i iniciatva e UNICEF osqi thaj e MTS osqi te thovas savorre o dumo, kana na kathe, makar ane aver progrme save an karing o maj vastno beripnasqo kotor, e havenqo thaj e raklenqo eral e havenqo, kaj gele ki xurdelin. (O tksto si xramosardo / kalrdo kaar O Ptre Petkc, thaj o amboldipen si kerdo kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

O intervo
Intervo e profesorea E Mhajea Merfa O Mihj Mrf: Konik na biandl nic or, ni khandino, tha s inkerel e edukaciaar O Mihj Mrf si jagutno rodutro e istoriaqo thaj rromane etniaqe kulturaqo. Dktoro ani sociolgia, universitro siklrno ki Universitta anar o Bku, o Mhaj Mrf dias avri maj but de 100 artkulur ke edture anar o them thaj o avrikanipen, kaar 30 stdie va e rroma. Anar e maj importnto lila anavas len kadalen: ,,I socilo integrcia e rromenqi , ,,101 asavipnasqe pherasa, prasaimata, rromane anekdte e thaj bi xurvipnaa. Ano akanutno vaxt kerel but kjekh nevo lil anar e rromenqe relgie. O Reprtoro: Raj!a siklrne!a, kamav te irdav jekhe enutne puhipnaa: Tume sen rrom? O Mhaj Mrf: Thovdine manqe butvar kadava puhipen thaj svako vrma phendem sa kod but. Na sem rrom, tha avavas barikano te avavas rrom. R.: Sar biandili kadaja jag, purani 50 berenar, e kulturaqe thaj e rromane etniaqe civilizaciaqe studiosqi ?

92

M.M.: Me belem anjekh gav pae jekhe rromenqe khetanipnaa. Kerdem man amal but manuena kohar thaj s o havorripen mirro thaj ternipen belem paal kadala. Siklilem lenqe dl, avas ke lenqe khelimata thaj baredvesa, avenas vi von mane. Kad siklilem i rromani hib, kad irdem te prinarav len. R.: Sar si korkt / aes te phenel pes: rrom vaj cigan ? M.M.: I ai denomincia / o ao anavipen si rrom. Kana, trujal o ber 3000 a. H., e pra-rroma avile ani India thaj thovde pen makar e pan baja e bare pansqe Inds, ano Panab, e thanutne phende lenqe ,, rroma. Ani sanskrit ,,rroma si anglarno manu, prinarno, butanglo. Phende lenqe kad kodolesqe so e rroma sas but lahe ke sastresqo anglokeripen, sas lahe cirkosqe artstur, lahe kelavne thaj dlavne, sas drabarne, sas len jekh ukar naturistikani farmakolgia. Maj dur, ano XVto eliber, kana e rroma aresen ani Frncia si anavrde ,, cigni , vaj manua kaj si len jekh verver phiravipen de sar aver, kodolesqe so von sas melale, tha, ano sajekh vaxt, zurale ane khelipnasqi rta, drabarenas, orenas thaj marenas tha na mudarenas. De atun, e rromesqo anav paruvdo e cigan anavea aresls kjekh negatvo konotcia. Pi aver rig, ani Rumnia, krkoro them ano sundal, kaj e rroma sas sklvur, o ,,cigan anav ls o snso o eno ano ereditro sklavipen vaj o eno kaj si les jekh telutno socilo statto. R.: Miazol i rromani hib vakrdini akana e rromenar anar I Rumnia e hiba vakerdi e rromenar anar i India? M.M.: But. Palal mire aprecicie, maj but de 80 ki el anar o lavenqo fndo e rromane hibqo anar o Punab arakhas les vi e rromene anar i Rumnia tha vi anar i hia, Ungria, Jugoslvia, Bulgria, maj cra kodola anar i nglia. Maj but lava si anar i rromani hib trujal 35 ki el si e sanskritikane originqe. R.: 3anav so Tume line kotor vi ano procso e rromenqo alfabetizaciaqoro anar i Rumnia. Kerden jekh kola ani rromani hib ani vrma e aueskosqi M.M.: Me kerdem but palal o stdio e gavesqe kulturaqo, palal e rumunikane gavutnenqi kultra. Makar e bera 1975 thaj 1976, avlindos sar tma e studiosqi e gavutnenqi kultra, alosardem sar modlo jekh thanipen so buholas Rpile, kasqe akana phenel pes lesqe I Gra Vji. Si jekh thanipen paal o Onti, ano udco Baku. Kana areslm ano Gra Vji, arakhlem kothe jekh kldrarnqo / kkavrenqo khetanipen, e thanutne save sasas belrde palal jekh dekrto anar o ber 1962, makar kaj na-s mekhle te an anar jekh than anaver. S e rroma anar kodova khetanipen na anenas lil, anar 525 ile / ene sode sas nmaj jekh anelas te drabarel tha vi kodova sa gao, vaj avere etniaqo. Dem dma lena rromanes thaj von phende manqe so von kamen te siklven lil. Nmaj so e gae anar i Gra Vji na akceptisarde so e rroma te sikln lenqe raklena. Palal jekh vaxt, kaj gelem ki Mujalin, ko Populro / Gavutno Sombeipen, o Ministro e Siklripnasqo organizisards ko agor o eksperimnto ,, I skla la anar i Gra Vji . Ko agor, inklisti jekh but ukar kla, centralone tatipnaa, tbo e tate pajea, doktorsqo asistnto. Andem
93

jekh phuro siklrno thaj ko15to septmbra e beresqi 1976 ogarisard pes e kldrarnqi kla. Ano jekhto ber sas dine avri 27 siklvne, kaj sas len makar 7 thaj 12 bera, va so ano avutno ber te aresas ke trin klse thaj jekh xurdelin. Akana, 96 ki el anar e rroma anar o gav si kolarizime. Sas jekh bari realizcia. Anar i jekhto kolaqi genercia inkliste texnikane manua, kalifikime butkerne, tahj ane avutne vi inginrur, xurdelinqe siklrne, siklrn. R: Tha i kolarizcia nas, va e rroma e identitetaqo xasaripen? M.M. Va, lenqo nevo ivipnasqo am malavelas pes e tradicionalone ivipnaa. Tha si but importnto so inkerde pesqi hib. I rromani kultra si la(n) ki bza so i maj phuri filosofa, i indikani filosofa. E rromen si len jekh populro, kheresqi aj gavutnesqi kultra, but rrajikani: isi len parama, drabarimata. Von si vi lahe butkerne ano sastrenqo, ariesqo anglokeripen. Sa kathe, trebal te das dma anar o biando muziklo rrajipen, kaj si lenqo rrajipen. Le rromen si len vi lenqe dl / gil tha ano akanutno vaxt ingeren angle o folklro e themenqo kaj been. E rromen nai len institcie makar te ingeren angle penqi kultra. R: Kaj irdel thaj kaj trebala te agorisarel pes o procso va Ie rromenqi integrcia, kad so te na avel palal lenqi asimilcia kaar e gaenqi kultra ? M.M.: I integrcia irdel ani kla thaj al angle sa o ivipen. I civilizcia si jekh phiravipen, o ham sar sikls i kultra mamuj aver. Makar i kultra thaj i civilizcia nati te keren pen sathaj nite delimitcie kad de precso. Palal mane, e rroma anar i Rumnia sas asimilime. Avrl e kldrarenar kolaver xasarde maj but anar e tradcie. Tha vi e gae siklile anar e rromenqi kultra thaj kamav te dav god palpale kathe nmaj so o drabaripen, o tarto si rromane. Jekhtovar, si but importnto so e rroma te sikaven e gaenqe kon si thaj so si von. 3anen aes e gae so ati te keren e rroma ? 3anen e rroma so trebal te keren mito ? E rroma trebal te sikaven so si manua oprutne thaj na ahilimata, e societaqo / e khetanipnasqo ungalipen. Khonik na biandol ni or, ni khandino, tha se inkerel e edukaciaar ! R.: Kazom rroma si ano sundal? Vaj ani Rumnia? M.M.: E rroma save si ulavde ane sa e lumqe kontinntur, si anjekh gin trujal 150 milinur. Ani Rumnia palal jekh ginipen kerdo anglal o ber 1989, sas identifikime 230 me rroma. Tha anamaro them si trujal 1,5 1,6 rromenqe milinur, makar lene 19 ki el nmaj ano Bukurti. Kadala gina avena ae te lias ano ginipen sa e rromenqe themutne identifikime palal o ivipnasqo ham thaj palal i orgin. Tha, anel pes, so but rroma aresle p jekh socilo nvo na mangen te phenen so lien kotor anar i tnia. R.: Savi si tumari opnia palal e organizcie save dikhen ads palal i rromenqi problemtika ? M.M.: Kodola kaj dikhen palal e rroma, den god butvar ke penqe economikane, politikane vaj aver interse. Palal kodo, but rroma na mangen te aven ane Romenqi Partda, sar misalqe. Pi aver rig, kadala organizcie nmaj von ati te keren vareso va i tnia.

94

Akana si dsta. Na liel pes ani jakh, ni na keren pen prinarde e kcie makar kaj te liel pes ani jakh o kamipen karing i but. Palal mane, i ano ber 1989 kerd pes maj but va e rromenqi emancipcia. (O intervo sas kerdo kaar i rromnrri, i terni urnalsta, I Ndia Lazr, thaj sas lino anar amenar anar o elektrikano lil ,, Divers ; o amboldipen si kerdo kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). Intervo amare rromnrra kaar E ,,erxajenqo briind Ame kerdm jekh xarno intervo jekhe e maj palutne dlavnna / gilavnna kaj sas dikle k-e televiziaqo tradipen ,, E erxajenqo briind . So na anen isi so voj si jekh amare hajanar. Te dikhas so phenela voj amenqe ! R.: Va kodola kaj na prinaren tut, rugiv tut te prezentis tut! V. P.: Buhav I Valentna Pitetnu, si man 24 bera thaj sem biandi ani zdia e Guruvesqi. So hbivur si tut? I mzka, thaj sar dlavne ajln man: O Mihael Jackson, Mariah Cary, Arreta Franklin. Kana dlabavdn jekhtovar? Kana sas man trin bera, dlabavas anar o kher verver dl, thaj miri dej dkhls so si man vak / glso / krlo thaj muziklo kan. Palal kodova irdem te dlabav ke baredvesa thaj kana sas man i okzia. Kana sas tut o tiro jekhto inklistipen ano pbliko? Kaj jekh recpcia / kktejlo ke Rajipnasqo Palto, kaj sas dino va i tnia e rromenqi e temaa: ,,100 bera kaar e Rromenqo Xastravimos anar o Sklavipen / Robripen , palal kodova, ko progrmo kaar o TVR1 ,, Somivimata . O maj palutno inklistipen savo sas televizime sas ke ,, erxajenqo briind , kaj areslem ane paagorutne / semifinlo etpe thaj kaj liel pes jekh kvalifikaciaqi diplma ani emsia. Palal o sukcso / o baxtagor kaar kadaja emsia, dine man jekh kontrto k-e Ttrosqi Rivsta ,,O Konstantn Tnse, va o spektkulo ,, KafParadso, kerdo e rrajesar O Rdu Gerge. Savo si tiro progrmo ds dsesar? Svaqo ds, kaar e sur 9.00 ke 15.00, kerav but ki publicitta / va o prinaripen e komersosqe Komplesosqo anavrdo Niky Scorpion , thaj palal o kodova av ke repetcie ko Ttro Tnse . Si tut jekh phiravno? Akana nai man, tha si man jekh ilesqe amal kaj gelo-ar ani Itlia. Kon kerds / ispids tut te lies kotor ke ,,erxajenqo Briind , kodolesqe tu san rromni? O rraj prezidnto le Romenqe Partidaqo, O Nikole Pun, thaj mirro siklrno, o rraj Todor Mazlu, kasqe, vi makar tumene, naisarav lesqe but, kodolesqe so sas paal mane, so ispids man, zorrds man thaj kaj me sem akana anar lese, pesqe vastdinipnaa areslem.
95

 Sar san dikhli tire kolegurenar, kodolesqe so si tut baxtagor ani mzika? Nesave dikhen mane ungales, aver si loale mana va murro sukcso / baxtagor. San patvali? Va. Ginavdem ani Bblia kana semas tikni, thaj kurke, ki khangeri, kaj ajll man telv kotor ko vakripen p-e devlikane tme. Patv so vi nais mirre zurale patvipnasqe atilem te aresav ki emsia ,, E rxajenqo Briind . So perspktiva si tut ano avutno vaxt? Kamav so kadava ber te lv kotor ko Themutno Festivlo anar i Mamja thaj te arakhav manqe jekh spnsoro kaj te autil man ani mriri muziklo karira. Kamesas te keres jekh kontrkto avrikane enena? Va, but, kodolesqe e avrikane manua respektisaren e manues ke lesqi valra. San jekh romntiko eni? Va, but romntiko. ajln man e phiravimata ani natra, i klsko mzka thaj ajll man te dikhav suno kaj jekh phiravno xurvdo sar jekh thagarorro avela te liel man pjekh parno grast. Jekh ukar gndo va o phandipen? Tumare drabarnenqe / ginavnenqe, kamav lenqe jekh ,, Baxtali Patrad , te keren pen savorre lenqe kamimata thaj te na xasaren o suno anjekh maj laho sundal. (O intervo sas dino avri an-i rivsta Asul de trefl ; o amboldipen si kerdo kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). Intervo e sombenena e dujtone sektorosqe anar o Bukurti save line kotor k-e alosaripnasqe beipen E okaziaa jekhe maladipnasqi kerdino an-o Bukurti va te avel alosardo jekh nevo Maj Baro Sombeipen le rromenqo va o dujto sektro, puhlem nekobor / nesave sombenen palal lenqi but. Kad, o vakripen e rajea Trank Ion: - Raja Trank Ione!a, but mangav tumen te phenen manqe sosar tume avile kathe, k-o kadava beipen? - Maladm amen avdves kathe te alosaras jekh nevo Maj Baro Sombeipen va o dujto sektro, kodolesqe so, kad sar liparel o Statto e Rromenqe Partidaqo, jekhvar kaj tar ber / jekhvar tare berene keren pen alosarimata kaj dikhen o tradipen amare ranikaqo / phakaqo. Save si e maj frekvnto / butvarne pharimata / problme savena maren pen e rroma anar o 2to sektro? E rromenqe pharimata, na nmaj ko nivlo amare sektorosqo, tha vi ko nivlo e Kapitalaqo / e erutne Forosqeo, si kodola kaj dikhen e beimata, e butqe thana, e siklripnasqe thana, ane jekh lav, socilo pharimata. Lm an-o dikipen so ko nivlo e thanutne Publkone Administraiaqo keren pen
96

thaj kerde pen rasaqe diskrimincie. Ame kamas te ati te ,, khosas anar kadava mandto kadala diskrimincie, kad so e beimatenqe d-opaarimata thaj o laharipen nesave socialone pharimatenqo te kerel pes palal lenqi importnca / vastnipen. Sar line kotor ko laharipen e pharimatenqo savena marel pes e rromenqo khetanipen anar tumaro sektro? Muro enutno kotorliipen ano laharipen e pharimatenqo ati te avel nmaj jekh oficilo kotorliipen thaj kodova ati te kerel pes nmaj makar jekh but phandli kolaborcia makar o maj baro tradipen e Rromenqe Partidaqo thaj i loklo / thanutni Administrcia, kodolesqe so orso aver intervncia ati te avel xatrdi doales. K-ati te khosas kadala doalde xatrimata, ame rodasa jekh makar te laharas e problme thamikanes makar / an-jekh frma kaj me kam vakrav la e rrajea, e deputatoa Nikole Pun, thaj averena anar o tradipen e Rromenqe Partidaqo. Me dav god so avela lahes te ogrel pes jekh specializirime srvso ko nivlo e thanutne Administraciaqo. Sen tume utime kaar kolaver konsilerur / sombene? - Arakhav utipen vi kaar o mujalo / primro, o rraj Nikole Oncru, vi kaar e vicemujale e dujtone sektorosqo. Ati te phenav so svako vrma, kana malavdem man jekhe pharimatea, arakhlem utipen kaar savorre mirre kolgur k-ati te laharav kodova pharipen. - But naisaras Tumenqe! Maj dur ame vakrdm e rajna e Elenaa Andronakea, kaj si vi voj sombeutni e dujtone sektorosqi anar o Bukurti. Dikhen so phends amenqe! - But patvali rajni!e, mangas Tumen te phenen manqe sar al Tumari sombeutnqi but? Sem ko dujto mandto. Ko jekhto mandto semas somdasni e Komisiaqi e siklripnasqi, e sastipnasqi thaj e kulturaqi. Alosardem kadaja kmsia, kodolesqe so dinem man god so, sar sem siklrni, me ati te thavdav jekh autni aktivitta, kodolesqe so si man animata ano kadavo umal. Sem siklrni ko Lico ,, Traian , kaj kerav but de pae 25 bera, ivav ano sektro thaj rodem te utiv e haven sode but atilem. Save si e maj bare pharimata savena aven e rroma ki Mujalin e dujtone sektorosqi? E rroma aven, maj but, ki komsia va e socilo pharimata, kodolesqe so, sar si but famlie, maren pen butivar e ivipnasqe thaj butqe thanenqe pharimatena. Dukhaa, e ajutnimata te laharas kadala pharimata si cra, dikhindos e ivipnasqe problma. Ano akanutno vaxt, voj, i komsia, si centralizime pi kapitla / p-e erutne fros, thaj e socilo autimata, atun, kana sas, sas ,,anavrde. Te kamela o Del, te avela amen jekh budto, jekh cra maj baro, atisa te autis maj but manuen. Prinarav but mito e rromenqi tnia, kodolesqe so aven but have kathe ( ko Lico Train ) thaj, aes phenav, me na kerav diskrimincie.
97

Kadala have si mito barrde, kamen te sikln thaj, ano generlo, ani kla si jekh but ukar klimto. Nijekhvar na thod pes i problma e ververipnasqi, na-s xamipen, dav god ke nasulimata, ani kla sar ane aver kle. Amene, ati te phenav so, si amen jekh specilo situcia thaj dav god so, ko irdipen, an-e vi amenqe nte ingale, kana o rraj Bssku ls kadaja deczia, thaj palal cra vaxt line len palple, kodolesqe so na-s problme kaj te mangen kadalenqo beipen. Sar siklrno, kamavas te phenas amenqe kana sas tumen situcie kana e siklvne mekhle i kla? Ko amaro lico si maj phares te aven kadalenar situcie, kodolesqe kodola have kaj aven ko lico aven k-ati te siklven aj te aven mekhlimata ki maj ui kla. Palikeras Tumenqe! Akana, das o vakripen jekhe rajna, e Moknu Viorkaa, jehh rromni kaj beel an-o dujto sektro. - Save problme si tumen an-o tumaro svakodvesutno trjo / ivipen ? - Belem p-i strda Feora, k-o gin 24-to, i ki 10 novmbra e beresqi 2000, kana semas ankalavdi anar o kher e zora, e ingalipnasqe utipnaa, kodolesqo so o xulaj e kervaesqo rods o procso thaj sas prinarde palem lesqe xakaja. Palal murro anipen, i thanutni Administrcia trebulas te del man, ano than, jekh kher, tha sathaj, ani novmbra, dine pen 70 apartamntur kodolenqe save sas pi lsta e manuena kaj trebalas te lien khera maj sigo de sar aver, thaj mirri famlia ni ls ni jekh apartamnto jekhe sobaa. Kanaar samas naarde avri, amari famlia trebujisard te ulavel pes, thaj kad murro rrom thaj o havo 11-e berenqo iven anjekh katenqi inkerlin, thaj me thaj murro phral beav jekh vrma ki jekh mirri ratpautni. Kadala ratpautn si lan vi lan tar havorre thaj i rromni xal pes butvar pesqe rromea, kodolesqe voj mekhls amen te beas lae. Kamav te phenav so, s so kidemas k-ati te lias jekh kher, s xalm. 3anav so o apartamnto, savo kam den man, avela socilo thaj kodolesqe so mirre 3 haja keren but, thaj man thaj mirre rromes si amen love honesqe, so sam nasvale, patv so atisa te pokinas o inkeripen e kheresqo thaj te ivas kaar jekh ds kaj aver. Kana dine amen avri, phagle mirri mbila, kodolesqe so e manua kaj dine amen avri hude amari mbila, kad so trebula te laharav maj but anar lae vaj te mekhav rigae jekh kotor anar jekh ivipnasqo kidipen. Palikeras Tumenqe! Maj dur, ame kerdm jekh lavenqo paruvipen e rajea e Petrea Georgea - o jekhtoviceprezidnto e Direktro Sombeipnasqo, thaj avere somdasne e Sombeipnasqe: - But mangav Tumen, raj!a Ptre George, vareso palal Tumari aktivitta va e rroma?

98

- Ame organizisardm kadaja ranik / phak va te autisaras kadava khetanipen thaj va te organizisaras amen kad sar ano b. 2004 te ati te rodas so but vtur atis. 3anav so but anar amene na anen te votisaren / alosaren, ame, ane kadala 4 bera, kam ingeras jekh thanesqi but k-ati te na maj malavas amen kadale problemaa vi kaj e alosarimata kaj avena. - Raj!a Gorge Vasile, Tume sar o prezidnto e Sombeipnasqo, savo meso si Tumen va e rroma saven si len pharimata? Phandas amen te keras s so atis te laharas so de but problmur atis anar e problme savena tume aven amene. Thaj k-ati te laharas len si aes so rodasa o utipen e rrajesqo, e deputatosqo Nikole Pun, e Themutne Telsekretarosqe, le Georgesqe e Ivanesqo, thaj e rrajesqe konsilierosqe Gorge Rduknu. Bi lenqe utipnasqo, ame ni atisas te malavas amen avdves thaj te avel tumen o ajutnipen te alosaren tumenqe e manuen save te reprezentisaren tumen ani thanutni Administrcia. - Tume, raj!a Ionic tefn, sar o ekzekutvo prezidnto kadala sombeipnasqo, so aj te phenen amenqe? O, mirre kamle amala!len, naisarav tumenqe so avile atun kana me akhardem tumen. Kana ano ber 1990 avilm anre, an-e ira e Rromenqe Partidaqe, na kerdem kadaja but te kerav man barvalo vaj va e fnkcie, tha kodolesqe so dinem god so si mirri but te autisarav le rromen. - Tume, raj!a Nstor Joan, sar o viceprezidnto kadala sombeipnasqo, so aj te phenen amenqe? - Kamav te patv so kam avel amen jekh lahi kolaborcia, vi e tradipnaa / e vazdipnaa e Rromenqe Partidaqo, vi e thanutne Administraciaa, kolaborcia savi te ingerel ko laharipen e rromenqe situaciaqo anar o 2to sektro. - Palikerav Tumenqe, savorrenqe! (O intervo sas lino kaar I Elna Stte thaj sas dino avri an-i rivsta Asul de trefl ; o amboldipen si kerdo kaar I Isabla Bnk; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

99

So ati te keras te autis amare rromen? Jekh intervo e rajea E Ilea le Ptrosqo o prezidnto e Romenqe Partidaqo anar o udco Alba undem ke o prezidnto e Romenqe Partidaqo anar o udco Alba, o raj O Ile le Ptrosqo but marel pes va e problme le rromenqe. Manglem les te vakrel amena te phenel vi amenqe palal sose si konkrt i vrba. R.: Mangas Tumen te mothoven amenqe, so ati te keras te autis amare rromen? I. P.: Ano amaro udco si trujal 38.746 rroma. Amari filila / phak kerel khetani but e thanutne autoriteturena thaj kad rodinm but sigo jekh butqo than. Ane savorre thanutnimata anar amaro udco, malavas amen jekhe bare ororripnaa, aj e bokhaa, thaj anar kodova nati te keras khan mito, lahes, akana, kodolesqe so nai amen o ajutnipen te autis kadale manuen. Jekh jekhto pird va o utipen kaj dm les e rromane khetanimatenqe, kerdm les kana bihaldm maj but projktur, te aven pokinde, ko Fndo Fre (PHARE). R.: So projktur patn so atina te autin e orre rromen anar tumaro udco? I. P.: Patv so e projktur kaj kerdm len autina but le rromen te / kana avena aprobisarde. Kad, bihaldm jekh ekonomikano projkto kaj dikhel jekh kheresqe barrenqe fabrka, diindos lenqe kad jekh butqo than bute rromane familienqo. Aver ekonomikano projkto dikhel i zootxnia, thaj aver dikhel e havenqo utipen. Si amen rroma save keren but ani indstria thaj sas makar e anglutne dine avri, thaj bi te malaven len. Tha e maj but si ano omo. R.: Sosar kerds pes kadaja diskrimincia? I. P.: Kodolesqe so e direktrur anar e intreprnderur kerde pesqe eresar i kana o PDSR aresls ko zoralipen. Tha na nmaj von, tha vi e thanutne autorittur kaj kerde zoralipnasqo abzo, sar o deputto Bru thaj o Hria Bkur, o farmacsto, kerde so kamle von. Sas len enutni ung mamuj / kntra e rroma, eral, so dikhenas so sas lenqe mito kerindos kheresqe barra. Si aes pe themesqo than tha i ko agor jekh ai but, rodenas makar orso makara te den tele i but, i Konstrkcia. Natile te keren kadaja but, kodolesqe so me semas ano udecosqo Sombeipen thaj thovde man mamuj / kntra lene. R.: So ati te phenen amenqe palal o phiravipen e udecosqe ingalipnasqo mamuj / kntra e rromenqe khetanimata? I. P.: Xatras amen but mito. eral so me sem o xulaj mirre avutnipnasqo thaj si man mirre bznisur. O prefkto e udecosqo ds man lesqo amalipen thaj ati te phenav so keras but khetanes elegnto , kodolesqe so si phare problme ano udco, save dikhen e rromenqi aktivitta. Khetanes e
100

thanutne autoriteturena (I Prefektra thaj o komandnto e taripnasqo anar o Ajud) kerdm rodimata kaar inklists so nmaj 1% anar e phandade si rroma. R.: E have si mekhle te an ki kla? I. P.: Kerdm jekh projkto kaj / savo vazdelas pes maj but djekh milirdo ke Rumuniaqo Rajipen, tha von bihalde amenqe 100 milinur. Anar kadala love, kindm kolaqe but va 1140 have. Natilm te autisaras savorre haven kaj an ki kla, tha lahardm, eral, e haven kaj cirden pen anar e maj ororre rromane famlie. Pats te laharas i problma e kolaqe butnqi thaj e xamasqi va e have, kodolesqe e kheresqe barrenqe fabrika ame kamas te vazdas la e lovena kaar o Fndo e Parteneriatosqo va e rroma. Ane savorre gava thaj frur paal o udco lba Jlia, dinem savorre rromenqe utimata va e have thaj, maj dur, ame kam keras kadaja but, kodolesqe e utimata kaj avile si va e bare ene. R.: Si have kaj kamen te an maj dur ki kla thaj nai mekhle lenqe dadenar? I. P.: E maj but have an ki kla, thaj kodola kaj na kerde kadaja but kana trebuisards, na maj keren lan. Dikhindos e have kaj mekhle i kla, mekhle lan akana nesave bera, kodolesqe so nas len materilo thaj lovenqe xaninga. O gin e rromane familienqo barilo, kad so jekh kotor anar lene soven ano oprno. Nati te das lenqe kher thaj trebul len kad but so nai len love. Laharipen si, phendem tumenqe, te rodas e love. Si imposbilo / biajnes te na laharas jekh kotor anar e problme savena malaven pen e rromane khetanimata. (O intervo sas lino kaar I Elna Stte thaj sas dino avri an-i rivsta Asul de trefl ; o amboldipen si kerdo kaar I Isabla Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

I krnika jekhe spektakulosqi / jekhe publikone prezentaciaqi

O Euen Sndu Raportru, rromano rangrno / piktro jekhe bare artistikane phurdipnasqo So mito so O Eun Raportro si jekh talentime rromano rangrno! So nasul so na anen maj but kadaja but! So ungales so ki lesqi nevi ekspozcia sas nmaj cra rroma thaj me, kaj dem man sar jekh ,, ambasadro makar e duj sundala, o rromano thaj o gaikano. So o verniso e Ekspoziciaqo e rangrnesqe Raportorosqi, putardi ke Artaqe Galere anar o Municpio Bukurti (I str. Akademiej, o gin 15), ane tetradnesqi rt e 16-tone trintonajesqi anar o ber 2001, e rroma sas reprezentisarde e rrajaar Aurlia Fket, kaar E Romenqi Partda, o rraj Rpa-terno kaar i organizia OPRE, o rraj Sorin Sndu Aurel, redktoro ki publikcia ,,Romano Lil so si avridini kaar i Romani CRISS thaj o rraj Marin Ptre, sklptoro / barrhinrno thaj
101

rangripnasqo siklrno thaj, sa kad, e ratutne manua e rangrnesqe e Raportoresqe. Tha diklhem but somphrala rangrne e Euenesqe e Raportoresqe, kaj dine avri jekh ao amalipen, respkto karing o rangrno thaj karing lesqi krecia. O estetikano mastro, o prof. univ. dr. Vktor Ernest Mek thaj o rangrno Spiru Vergulsku prezentisarde ane but vazdutne lava e terne ,,kolegosqi rangrnesqi krecia, kerdini ane agorutne de rodipnasqe, bisovipnasqe thaj bipokinipnasqe hona. Thovd pes ani jakh i subtilitta sava o Euen Raportro astards o Bukuretsqo forutno dikhipen, o ilo te irdel phare tme ( I ,, Khangeri Voronco sar misalqe), tha kaj inkliste lesqe but mito th.k. E tate lava so dikhenas e rangrnesqi krecia thaj avenas kaar e rangrne mastrur sas mito te an maj dur e averena kaj te sastrel e bare publikosqe dikhipasar palal ,,o manu Raportro. Kerdem jekh but kaj na trebulas, palal jekh diskrto smno karing o rangrno Raportro, thaj manglem o ajutnipen kaar e mastrur O Maek thaj O Vergulsku te dav dma palal lene. Sar e bare artstur si sensbilo, lahe thaj jertisarutne manua, thovdem man paal o Euno thaj phendem lesqe so kamav te phenav nesave lava, sar e rromenqo ,, ambasadro, e rromenqe ,, phakaqo anar e artisturenqi daxni rig kaj samas thovdine strategikanes. Phendem so prinardem e Euenos, trujal o ber 1992, na anav sar, tha si man atunaar jekh rangripen / piktra lesar, savo al perfkto anar o valorikano / molikano, estetikano dikhipnasqo viram nesave butna pikturisarde kaar I Rodka Pandle, O Lv Suhr, O Virl Prgel, O Florn Mksa, O Kmives ndor, O Rdu erbn, I Atna Simionsku, I Krmen Hulba, O Marin Ptre, O Ion Vlad thaj but anar lene phende ukar lava va o rangripen / i piktra e Raportorosqi, kana dihle la mane. Maj phendem so ano durmilaj e beresqo 1992, kana e Euenos sas les jekh ekspozcia ano hlo e Ttrosqo Notra , gelem e studentenqe grupaa kaar i skcia ,, fakultatvo e rromane hibqi te vizitisaras lan. Makar mirre kursntur sas vi o artaqo krtiko I Alna erb (phenavas maj opre so e artstur si sensbilo / xatrutne manua, kovle thaj kamen te aven mito informime, te ,,pien anipen anar maj but umala!), kaj, dikhindos voj e Euenosqe rangrimata, phends manqe: ,, Palal o stlo, i manra e ranglripnasqi, patv so vov kerds i Fakultta e Plastikane Artenqi trujal o ber 1983! ,, Tha dikh so o Eun Raportro na kerds fakultta, tha nmaj o Lico e plastikane artenqo ! phendem lesqe. Vov, ano than, angls te ,, orel i but, i rta, kaar e bare mastrur, dirkt kaar i xaning, ani butlin, sar sas o mastro Kornl Bba, o mentro e Euenosqo. Davas god, ano drom karing i Galera, sosar e terne rroma kreatrur na organizisaren pen, te phenas, anjekh ,, Asocicia e rromane kreatorurenqi , kaj te avel vi o rangrno, vi o fotogrfoartsto, vi o poto, vi o aktro vi o xramosarno, vi o gilavno th. k. ?

102

O ander avelas kothe ani Galera, kerdino anar: o terno studnto O Sorin Sndu Aurel sano poto thaj ambolditro, aktro amatro, palal kodova O Marin Ptre, sklptoro thaj rangrno, agorutno e Artaqe Fakultetaqo, O Adrian Dumtru, but laho studnto ki Akadmia e Ttrosqi thaj Filmosqi, O Euen thaj kazom thaj kazom aver rromane kreatrur! Doaren, biaipnase, e rromane rangrnes e Euenes Raportros kaar nesave rroma, vi von kreatrur, so o Euen ,, d pes e gaena , so pesqi piktra,, na sikavel o rromano sundal th.k. Me phenav kad. Na trebal te das rigae jekhe rromane kreatoros, nmaj kodolesqe vov sas formimee gaenar! Tha vi kamlo thaj respektisardoTha te dikhas kaj kerds pes do karing o Euen. Me, sar gao, phendem so kaar o verniso (anar o 16-to dives e trintonajesqo) avava ,, o ambasadro e Euenosqo makar e rromane thaj e gaikane artstur. Nai mito, patvales, te na dikhas kadale rromane ternes so si talentime thaj so, kana nai utisardo lovena, nati te kerel krecia. Patv so maj anglal te avel ankalavdo anar e rromane organizcie, kaj umidel pes e kulturaa, anjekh kulturalikano projkto thaj, kad, o Euen rangrelas thaj vareso ano projektosqo sprito: o rromano sundal. Si but kad lokhes te aven laharde va te kiden pen e rromane kreatrur ane spiritulo barripnasqo phiripenTe na das sathaj e barrea! Nai amen o xakaj ,, E Romenqi Partda autisards e Euenos Raportoros, kana organizisards lesqe, akana jekh ber, jekh rangipnasqe ekspozcia. Kon maj mangel? E artstur si, sathaj, valre! Na lovenqe, nakhutne, tha spiritulo. Thaj bimeripnasqe. Aukrav tumen propoziciena thaj ofertena va o Euen. (O tksto si xramosardo kaar o lek. univ. dr. Gerge Srau, tha o ambodipen sas kerdino kaar I Isabela Bnk; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). ----------------------------------------------------------------------------------------------------------

I tehnikani patrin / rig

O lil sas printisardo e lovenqe autipnaa dino kaar E Lovenqe Xaningenqo Cntro va e Rromane Khetanimata anar o fros Klu Napka O kidipen le muzikaqe notaturenqo: I Izabella Cantorn O kidipen le teksturenqo vi le bibliografikane notenqo: O Gerge Saru E ilustrcie: I Loredna Dan I tehnoredkcia: O Mra tul I fotografa e uaraqi: I Korna Hristu An-i fotogrfa e I-tone uaraqi (kaj sas kerdini k-o fros Bskow Germnia, an-o ber 1999): k-i daxni / ai rig i siklrni I Tamra Demter (Mskova), thaj k-i zervi / bangi rig - i gilavni rromane gilnqi I ana Ktzu
103

(anar O Humulti, kaj belrds pes an-i Germnia). I Editra " O Latinikano Orinto " o fros: Braov i strda: Maior Crana, o gin: 11-to o potaqo kdo: 2200 o distrkto: Braov tel. / faks: 0040 68 473 230 ISBN 973 9338 29 -1 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

I titulosqi patrin / rig Gheorghe Saru E maj kamle rromane gil * Cele mai iubite cntece rrome
O alosaripen e teksturenqo, i redkcia anar i rromani hib, e amboldimata, e Nte thaj O anglutno lav: kaar o profsoro dr. O Gheorghe Saru E muzikaqe notatre thaj adaptcie sas kerde koar e profsorur O Aurk Mustc thaj I Danila T. Grigre, so-l duj anar o Muzikaqo Licvo " Dinu Lipatti" e Bukuretosar * Selecia, redactarea n limba rromani, traduceri, Note i Cuvnt nainte: lect. univ. dr. Gheorghe Saru Notaii i adaptri muzicale: prof. Auric Mustea i prof. Daniela T. Grigore, de la Liceul de Muzic " Dinu Lipatti " din Bucureti

Editura " Orientul Latin " * I Editra " O Latinikano Orinto " Braov anar o fros Braov 2000 k-o ber 2000 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------

104

O anglutno lav / O anglolav

Anglutno lav (k-o lil E maj ukar rromane gil ) Anl palutne de bera, sas man o ajutnipen kana sas man i okzia te malavav man e rromena anar aver phuv vaj e Rumuniaar te aundemas lenar but ukar rromane gil save trujisarde i sasti lum. Kadava lahipen sas koborea maj baro koborea e muzikaqe varinte unde manar sas gilabade le rromenar, butvar sas gilabade bare rromane gilavnenar. O keripen jekhe kidipnasqo le maj ukar rromane gilna savorre themenar sas mirri preokupcia jekhe deberesar, irdindos e berea 1991, kana, ki trinto edcia e Makarthemutne Milajesqe kolaqi va i hib thaj literatra rromani, so sas kerdini ano finlandikano fororro Kaarja, me aundem but anar kadala printisarde gil kaar mirre rromane amala, sar sas: O Rjko Dri (anar i Srbia, palal, kodole beresar, gelo ani Germnia), O Hnry Hdman, I Mirnda Vuolasranta, O Vlfrid Akerlund sol trin e Finlandiaar O Marl Kurthide (e Franciaar), O Xrsto Kjuukov (e Bulgariaar), O Staxro ( Stanislv Stankievi, e Poloniaar), I Olga Mrku (anar o rumunikano fros Trgu Mure) th.a. Sa kothe, aundem but rromane gil save sas kidine kaar O Mzes Hajnink anar i Vina). Kana avilem palpale e themese, me siklrdem mirre siklvnen kaar i specilo klsa va e avutne rromane siklrne so sas atn kerdi ani Pedagogikani kla anar o Bukurti nesave anar kadale gil, thaj vi me siklilem aver rromane muzikaqe mirikle (nekobor sas thovdine ano kadava kidipen) mirre siklvnnar: I Mirna nka Jovn, I Mihala, I Marina tefn. Ano avutno ber, 1992, ki Rma, kana sas kerdini i tarto edcia e Makarthemutne Milajesqe kolaqi va i hib thaj i literatra rromani, sasas man te unav aver rromane gil mirre rromane amalenar, kaar O Xrsto Kjuukv, O Santno Spinli (anar i Itlia), O Marl Kurthide. Vi maj dur, sas man i okzia te unav vi avere rromane gilvnen aj gilavnn sar gilabenas, sar si e gilavne anar o Maramreo (Rumnia) I Varvra Rzmve, anar o gav Koltu, thaj o Tdor Lakats ( " O Elvis le rromenqo "), anar o gav omkta Mre tha nesave rromen anar aver thema (sar sas O Demir Aliev vaj O To e Bulgariaar, O Lolo Bernal, anar o Bunuzri Arxentna thaj aver). Nmaj so o gin le gilnqo, kaj me siklilem len le europikane rromenar, barvalrds pes svako ber, eral anl bera 1998 aj 1999, kana me liem kotor sar siklrno rromane hibqe ki Makarthemutni milajesqi kla va i rromani hib , i literatra aj kultra rromani (e Xto aj XIto edcie, kerdine an o fros Beeskw, e Germaniae). Kothe prinardem aj siklilem neve gil kaar e rromane intelektulur (muzicstur, potur, urnalstur, siklrne, aktivstur) sar sas: O Dragn Rsti (Jugoslvia), Jovn Nikoli (Jugoslvia), Ndia Belgina (Rsia), Ona Ktzu (Germnia) thaj aver. So si importnto si so me alosardem e varinte nesave rromane gilnqe but ukar prinarde thaj ahile ani khetani god e rromenqi anar verver thema, kad so e folklorikane kotora anar kadaja kolkcia nanai nmaj anar
105

jekh folklorikani xaning, von si o folklorikano rezultto e khetane kreaciaqo, kodolesqe so kadala varinte laharden pen, vrmaa, penar, anar / prdal i biaardi aj bidikhli kontribcia le rromane baalnenqi aj gilavnenqi. Sa kad, trebal te sikavas vi o profesionalzmo savea mirre muziklo somautrur o siklrno Aurk Mustc aj i siklrni I Danila T. Grigre kerdine e notatre palal e meldie save me gilabavdem lenqe. Sajekhvar, trebal te liparas vi o vastdinipen dino kaar o siklrno O Joan Orca, sar o muziklo konsultnto e Edituraqo, so sikaven kadala muzikaqe kotora so sas thovdine ano kadava kidipen. Avere rigae, trebal te avel sikavdo vi o uripen kadale gilnqo, kodolesqe kathe kadala si prezentisarde nmaj rromane lavena, na sar nte tkstur ane save te aven len anre leksiklo gaikane elemntur. Sa kad, ano kadava kidipen nai varinte ane gaikane hib, sar sas von but buxles gilabade (ane rusikani, magrikani, rumunikani, serbikani aj aver hib) aj laheder prinarde, kodolesqe ame dinm len nmaj rromanes. So dikhel i kompozcia e butqi, e resaa / va te avel zorrdi thaj te avel efektiv spidini i hib rromani, ame liam deczia ke e tkstur te aven prezentisarde, paal e notatre, nmaj ani rromani hib, thaj nesave sikavimata, amboldimata, bibliografikane liparimata, e dte so dikhen i istria e xramosaripnasqi kadala gilqi te aven kidine ano jekh agorutno kotor va Nte. E muzikalone rigaar, kadava lil si but unitro, e muziklo xramosarimata save sas adoptisarde keren ajutne vi o gilipen vi o baavipen le gilnqo. Kadava kidipen si o jekhto lil kadale karakerea kaj inklel ani Rumnia thaj savo prezentisarel khetanes le rromane teksturena vi e notatre. Sar prinarel pes, vi maj anglal sas nesave zumavimata te aven kidine rromane gil (kaar O Brbu Konstantinsku, O C. S. Nikolasku Plopor, O Hnrik Vlslocki), nmaj so, bezexenar, na sas thovdine vi e muziklo notatre. O kidipen sathaj si kerdino maj anglal va siklvne, studentur aj rromane hibqe siklrne si kerdino, faktese, va savorre rroma, autisarindoj len te arakhen o ukaripen " e autne " rromane gilnqo, maj purane vaj maj neve. (O tksto sas xramosardo kaar O Gerge Saru) Anglutno lav (k-o lil va i alfabetizcia le pherdemanuenqi) Jekh manu savo ati te drabarel thaj te xramosarel si jekh but vastno eno va pesqi ncia thaj va pesqi khangeri, kodolesqe pe drabaripnasqe anglipnaa thaj pe bute goda ati vov te utisarel pe naciaqe. Jekh manu savo drabarel avela jekh boldo but godver savo ati te drabarel o Devlesqo Lav. Vov ati te autisarel po lahes le Raajes vi le avere bolden anar pesqi khangeri, kana vov ati te drabarel I Biblia. I Bblia phenel: " Maj anglal savorene, trebal te aven kerde ilesqepherdimatenqe rugimata, aarimata, mangimata thaj kcie savore
106

manuenar, le thagarenar thaj savorenar save si len jekh but vastno than makar le manuene, va te ivas (traisaras) anar sasti mla thaj anar o sasto patvalipen. Kodolesqe, kadaja bu si le Devles, amare Mukhlrnes, but drgo, anar kododova Vov kamel (mangel) so savorre manua te aven mukhlrne thaj te resen te prinaren o aipen". I erutni res (o maj vastno skpo) le lilesqi Po but dud si te thol ano vast le manuesqo savo liel pes la alfabetizaciaa (bi te aukerel te avel pokindo) jekh sadi thaj prktiko metda va te siklrel le manues kaj na prinarel te drabarel thaj te xramosarel te ati te kerel kadala. Kadaja sadi metda but sigo autisarel le neve drabarnes te drabarel lokhorres ar o jekhto drabaripnasqo kotor. Le bare patrna (grafme) sine dine nmaj ko 20to kotor, va te lokhrel o siklripen le tikne patrnnqo. Sarkon boldo savo prinarel (ati) vi te siklrel avere enes kaj nati drabarel. Sarkon boldo trebal te drabarel dvesutnes I Bblia. (O ambodipen si kerdo kaar o Gerge Saru, palal o tksto so sas xramosardo kaar o Rberto Rajs)

O agorutno lav / O agorlav

I Katci po but sar jekh drabaripnasqo kotor, jekh siklripnasqi situcia I Katci si jekh lil palal savese avel tuqe phares te xramosares, kana san tu pherdoberesqo. Si jekh lil, kaj / savo palal so ginaves / drabares les, aj te phenes tuqe nmaj so drabardn les but palal. But palal, kodolesqe so, te / kana tu drabardnas les atn kana tu sanas tiknorro, phenes tuqe so, aj, tu phiravdnas tut ano aver mdo e havorrena. But palal, anar kodoja so, sa so si ajutnes, but rakle so si von anavrde na sar sam ame anavrde, vi trujal amene, traisarden / ivden miazutne eksperince / phirimata sar nakhavds I tikni Katci. Thaj tu na kerdn dsta but. Vaj i kerdn khan. O lil emocisarel tut. Anar o sadaripen thaj o zoralipen / bikovlipen e eksperiencienqe / phirimatenqe jekhe havenqere thaj anar i zurali emptiko drez savi tradel e ginavnesqe / e drabarnesqe. Sar ginavno e lilesqo tu nati te keres aver sar te mekhes tut astardo kaar o ginavipen, te aves tut sajekh e lilesqe khelna, te lies kotor kl biaimata, kl sade loalimata, ko vazdipen vaj ko aukripen so sa paruvela pes varekana. Si but havenqe lila save trebal te aven ginavde / drabarde le pherdebernenar ano jekhto than. Me patv so o agorutno aukripen kadale lilesqo si but uo ano rumunikano kolutno than. aj te angledikhas o vastnipen / o importantipen va o istemalipen / o zo kadale lilesqo ki kla po dlgo trmino, liindos sar e telripipnasqo viram / than i res e lilesqi. Kadaja parami, xramosardi va e have kaar I Katarna Tikon, jekh autra, rromni, savi ivdisards ani vdia (makar e bera 1932 1995), kamel pesqe:
107

1) te sikavel nekobor kulturalikane elemntur save si specfiko va i sel / i tnia; 2) te cirdel le haven karing o vazdipen lenqe identitataqo; 3) te anel okzie va jekh krtiko analza thaj va jekh godpen palal / opral e phaglimata makar e barederipen e enenqo thaj e ciknederutne grpe (rromenqe). E kotora anar o ivipen / trjo e tikne Katiciaqo del uzalutne okzie va o azbalipen kasave resnqo, prdal o ginavipen, prdal e palutne vakrimata thaj prdal siklripnasqo kdro kaj keren les e ivipnasqe kotora. E eksperince ivdisarde e Katiciaar ane kodola nekobor hona prezentisarde ano lil (nakhavde varekana ani vdia) dati te pheren jekh sasto ivipen sar ververipen thaj sar barvalipen. O ververipen thaj o barvalipen na aven, bipativpnasqe, kaar e spektakolutne evenimntur, tha anar o sadipen thaj o dudalipen e naraciaqe / mothovipnasqe. I Katci si jekh haj arakhli makar buteder sundala / lme, savenar voj si phandli na sastes, tha nmaj kotorutnes, thaj ane save voj i arakhel pes ano sastipen. I Katci si jekh institucializisardi haj, voj ivel anjekh orfelinto thaj na lol e kamipnasqe garanciaar jekhe familiaqi thaj e tatipnasar jekhe autne kheresqo. I hajorri si varesar bikonformsto / bikanutni, si la phiravipnasqe problme thaj, ane sajekh vrma, si godpnasqo ldero makar e aver rakle anar o orfelinto. I lmja e orfelinatosqi si la karfinrde rgule, ane save i imgina e Rajnqi Laron si i imgina e absolutne zorripnasqi kothe. Ani kadaja lmja inkln pherdeberne, save den la hajorrqe morlo thaj kamipnasqo autro, sar si i Rajni Kvist i gugli vaj o raaj Petteron. O orfelinto si, ano sajekh vaxt, o univrso le havorripnasqo, kaj thavden e tpiko sure / evenimntur ( e havorre an te najon, si len baredvesa kana tretisaren pen penqe e guglimatena thaj e guglopana), e tpiko ingara / konflkte (makar e havorre thaj makar kadala thaj pherdeberne). Ve anar e jekhtutne riga / patrin arakhas so ano orfelinto I Katci sas jekh aver eni , kodolesqe so, kana sas o so e sovipnasqo / te pall, na sas ani palin thaj na respektisarelas pr but o dvesutno progrmo , utisarelas pe koleguren te agorden penqe o xaben / o xamos, na atisarelas te najol, sas varekana bixulavdi aj melali, delas parama kidibor ukar so e aver havorre pienas pesqe lava lale sar e mahe thaj e putarde jakhana thaj, generalose, sas sa vrma gugli thaj butrni . I ntriga inklisti ano momnto kana o dad thaj e phrala e hajorrqe aven te lien la palpale khere. Kadala resen jekhe ungale vurdonea, si len bidikhle xurvimata thaj sikaven ano aver mdo. I Katci sas andini ko orfelinto kana voj sas tikni thaj na maj inkerelas pesqe god pe dadesar, kad so voj daralas te telrel pesqe ratpautnena. O durripen e orfelinatosar si mekhlo rigae; si i perida kana i Katci kerel pesqe o palalkeripen pesqe identitetaqo. Nesave havorre anenas but cra but vaj na anenas khan palal penqe famlie. I Katci anelas pesqe god vareso palal pese thaj, e avere autipnaa , dikhel e cirdipnasqi lm e cirkosqi, arakhel so e cirkr ( i dujto pesqi
108

famlia) na maj kamle la (voj ivel o sentimnto e palpalebihalipnasqo. Voj anel pesqe god vaj kerel fantzia pl tme save si tpiko va i lm e cirkosqi: asavno, ivutre, o alipen pi dori. I Ruttan si kodoja savi anel o maj baro nevipen: I uzalutni tumari Katci si cign !. Kadava putaripen e etnikane identitetaqo si sa kad spektakolutno sar si vi sa kad biprinardo le havenqe. Tha so? So maj si vi kadaja? Cign? So si jekh cign? Palal o momnto e putaripnasqo avel o dlgo sikavipen e stereotipone imaginenqo thaj e anglekrisimatenqo palal cign, nakhavde / tradine le havenar, va, aipnase, anar i rig e pherdeberutnenqi. I rajnrri Laron phends: Kadala cign na maj avena sar e manua nijekhvar! Na kamen / mangen e rgule, kaj trebal te respektisaras len e savorrena!, So ukar avela kana von xastrana e Katiciaar!; E cign nanai lahe sar amene thaj na xatren kana tu san guglo lena. Palal, phends so oren kaxnn E have, biaukripnasqo, nati te mekhen pen te aven cirdine te keren biae generalizcie vaj te na prinaren so na oren kaxnn vaj te aven astarde e loaa, kodolesqe aver iven ane cxre, aven anar aver durutne phuv, phiren, si len zorznur thaj xurvimata but ukar rangrde. Orsar si cign (o artikulisardo lav ki uvlikani frma inklel palal but lilesqe riga) unel sar jekh verdkto thaj sar jekh eksplikaciaqi kuza va savorre ververiputne dikhimata makar I Katci thaj aver have. O biprinaripen e specifikone kulturaqo le rromenqo, penqe originaqo vaj kadalenqe aarenqo si prinardo vi le raklenar vi le pherdebernenar. I rajnrri Kvist phenel: Na anav dsta but. Si palemvazdine e jekhtutne imgine, save anen ano jekhto plno e tradicionlo elemntur le rromenqe ivipnasar: kazno / kakavi, zorznur, jag, stad, kalo hor, ororripen, pharo ivipen / trjo, but phrala, godorvalimata. O vakripen e rajna Kvist putarel elemntur save dikhen o socilo phandipen thaj importnto / vastno afektvo dikhimata: o ververipen si dikhlo sar jekh doripnasqo elemnto: Si i do me dadesqi so si les e bare bala thaj o baro hor ? ; o maripen avere havenqo sar jekh arakhipnasqi stratgia kel biaimata; o phiravipen si adekvto kel sttusur khelimata: Na mardem man, na phendem khani, kodolesqe mirri daj sas siklrni thaj trebalas te phiravav man po ukar sar avere havenar; i mediatizcia / o makarripen thaj o laharipen e ingarnqo: aj des dma kodolena save keren tuqe marzur. Te zumaves te anes lenqe eksplikcie; o somxatripen thaj o xatripen e averenqe: ... me sem kalrri, sasas man lngo bal, si man oxanutne xurvimata, tha mirre xurvimata na sasas oxanutne, sasas odobor ukar! Si man rota e phakana, jekh lenar si bodli / vnoto thaj si i maj ukar anar savorre so sas man varekana. I Rut phends manqe so kana lv la man miazovav sar jekh korangurenqi darani . Palal sose arakhel pes i etnikani orgina la hajaqi, thovel pes laqe i stigmatizaciaqi emblma: I Katci si cign! I Katci si cign! !. O barripen e ververipnasqo makar lene thaj amene si but dikhlo: Tu i san sar amene! i san sar amene!... Kad phends i rajnrri Laron. Dikh vi tu ! // E rroma na sine kad! . La raklrr si la jekh normlo aj emocionlo rekcia
109

thaj astarel te rovel. O zumavipen e kovlripnasqo si kerdino sa kadala rajnrrar, la Kvistaar: I Katci si sar si i sasti lm. Ni maj lahi, ni maj nasul // Thaj dias pesqe god so, faktose, nikon / khonik na angelas vareso ekzkto palal kodolene kaj / save sasas anavrde cigni . Savorrena so e pherdberenqe manua prinaren so na anen but palal e rroma, e have spiden maj dur o khelipen e stereotipurenqo, e anglekrisimatenqo thaj anen ko akanutno dives o diskriminatro phiravipen. Kad, I Katci si dikhli sar jekhe orn. Kodolesqe tu san cign, lahexatripnasqes! Savorre rroma oren, savorri lmja anel ! /.../ Tu lins la, anav me. Tu san orni! Armandino rromenqo havro / pjo so san ! Inklen, kad, elemntur e makarutne kombosqe le barederimatenqe dikhimatenqe palal e rroma (nanai importnto so si vdur vaj e rumncur) e elemntur so sine anel ginale rrodimata: e rroma oren, vakren nasul / ungales, si(ne) melale, na respektisaren e rgule ( e normlo phiravipnasqe rgule si towde p-e pesqe tnia thaj p-e pesqe ereditta: Nmaj nasul problme si man kadale hajaa. Patv so kathe si vareso / daji so cirdel pes pesqe ereditetaar, kodolesqe voj n-ati te phiravel pes ) // (O tksto sas xramosardo kaar I Ktlna lrikh thaj nakhavdo an-i rromani hib kaar O Gerge Saru)

E nte
1. Gelem, gelem " Am mers, am mers" I gili sas gilabavdi e jugoslavikane filmose Maladilem baxtale rromen ( " Am ntlnit igani fericii ") e gilavnar I Olivra Vco. O maj anglutno anav la gilqo sas " Opre rrom!a " ( Sus rromule!). Maj palal, ano ber 1971, ko I to Rromano Makarthemutno Kongrso, savo sas kerdo ani Bari Britnia, ki Lndra, kadaja gili sas adoptisardi sar o Rromano Hmno. I jekhto notatra kadala gilqi palal i vrsia gilabavdi kaar o Rjko Duri sas kerdini e Finlandiae ano ber 1991, kana sas kerdini kothe I trinto Rromani Milajesqi kla duje finitikane rromenar: kaar o Vlfrid Akerlund thaj but bare filarmoniaqe baalnesar, O Aale Lindgren (savo sas biando ano ber 1951, ano fororro Kemi). Te phenas so vi maj anglal sas varesave vrsie, sar sas i notatra va i orkstra kaj sas kerdini kaar o Jagdno (O Jrko Jovnovi). O Jagdno sas, sar prinarel pes, jekh baalno savo biandilo ano gav Batjnica, anar i Srbia, thaj gelo ani Frnca, kaj gilabavds aj baalds kothe rromane gil. I rumunikani bisanrdi vrsia aj te avel kadaja: " " Bibliogrfia * dikh i rivsta " tudes Tsiganes " (Paris, N. 12, juin 1976, p. 17). * dikh o lil: Gheorghe Saru, Limba romani. Manual pentru clasele de nvtori romi ale colilor Normale, Bucureti: Editura Didactic i Pedagogic, R. A., 1994, p. 82 83.

110

* dikh o lil: Gheorghe Saru, Culegere de texte n limba rromani. Manual pentru anii II IV de studiu, Bucureti: Editura Didactic i Pedagogic, R. A, 2000, p. 173; ediii anterioare: 1995, 1999. * un vi o kompaktdsko Jovica Nikoli Orkestra. Gypsy Holiday: Holyday Collection, 1993: Disky Communications B.V. Hoom., CNCD 5960, i 19to gili. * un vi o kompaktdsko Alexian group. Musique Rromani des Abbruzes, 1996, " Al sur " Mdia 7, France, i 11to gili (Arrangements: Santino Spinelli & J. Jovanovi ). (O rromano tksto sas xramosardo kaar O Gerge Saru)

O ander
O ander jekhe lilesqo O jekhto kotor Biblikane parama 1. O Del kerds i Lm.......................................................................... 2. O manu kerds bezex................................................................................ 3. O baro briind.............................................................................. 4. Le de zaknur le Devlesqe...................................................................... 5. Sar kerdilo (biandilo) o Isso I jekhto rig........................................................................................ I dujto rig............................................................................................ 6. O Isso si boldo.............................................................................. 7. O Isso sastrds but manuen................................................................... 8 . O Isso thaj l bezexale............................................................................ 9. O Isso utavds jekhe mules................................................................... 10. O Isso phends ke merela anar sl manua...................................... 11. O Isso Mulo po truul.. 12. O utipen le Issosqo.. 13. O Isso avel palem.................................................................................... 14. Amaro kher ano devel 15. O Isso amboldel pes ano devel....................................................... 16. Sar dias pes / avilo tele o Svnto Dho.. 17. O tefno merel anar pesqo patipen................................................ 18. O Filpo phenel palal o Isso............................................................. 19. I Drka utili....................................................................................... 20. O Sulo patl...................................................................................... 21. O Ptro phenel palal o Kornlio........................................................ O dujto kotor Biblikane tkstur I. Kotora anar e Devlikane Evanglie O Lav kerdilo Trpo (O Jno, I: 118)................................................. E thagararaaja ko Jerusalmo (O Mato, II: 1 12)....................... O phendipen le Jonosqo le Bolrnesqo ( O Jno, I: 1928)..........................
111

Isusosqo bolipen (O Mato, III: 13 17)..................................................... O Isso sastrel jekhe bengrdes ano Kapernum (O Mrko, I: 21 28)... O Isso kao przniko e Nevripnasqo (O Jno, X: 2239)..................... O utaripen le Lzarosqo (O Jno, XI: 1 46)............................................. I Mara horel Lesqe mro pe punre ( O Jno, XII: 111)....................... . O Mrko, XIV: 12 21).............................................................. O Isso xalavel e punre Pesqe siklvnenqe (O Jno, XIII: 117)................ O dikhlipen e bikinitoresqo (O Jno, XIII: 1829)............................................ O phralikano kamipen (O Jno, XIII: 3134)................................................... O anglripen e Petrosqo (O Jno, XIII: 3638)............................................... O zorphendimasqo arakhipen (O Jno, XIV: 1531)................................ O mangipen e Isusosqo (O Jno, XVII: 1 26)..................................... O utipen e Isusosqo (O Jno, XX: 1 10)..................................................... O Isso sikavel Pes e Mariaqe (O Jno, XX: 1118)................................... O Isso sikavelas Pes e siklvnenqe (O Jno, XX: 1923).......................... O Isso sikavel Pes vi e Tomasqe (O Jno, XX: 2429).............................. I res kodolenqi kaj si xramosarde kathe (O Jno, XX: 3031)......................... II. Ko agor... 1. Jekh lil va tue 2. Le de zaknur le Devlesqe . Amare!a Dade!a. 4. Jekh avdvesutni parami (O ander le tekstosqo si kerdino kaar O Gerge Saru)

I bibliogrfia
I bibliogrfia le butnqi dine avri kaar O Gerge Saru (alosaripen) Mic dicionar rom romn [Tikno rromano rumunikano dikcionro], Bucureti: Kriterion, 1992, 176 p. Manual de limba romani [ Siklvipnasqo lil rromane hibqo], Bucureti: E.D.P. R.A., 1994, 240 p. Dicionar rrom (spoitoresc) romn [Rromano (xoraxano) rumunikano dikcionro], Bucureti: Kriterion, 1998, 144 p. Dicionar romn rrom (cldrresc) i Dicionar rrom (cldrresc) romn [Rumunikano - rromano (kakavricko) dikcionro thaj Rromano (kakavricko) rumunikano dikcionro], Bucureti: Kriterion, 1998, 144 p [n colaborare cu Corneliu Colceriu]. Rromii, India i limba rromani [ E Rroma, I India thaj i rromani hib] , Bucureti: Kriterion, 1998, 258 p. Culegere de texte n limba rromani [Tekstonqo lil an-i rromani hib], Bucureti: E.D.P. R.A.,1999, 188 p.; reeditat n anul 2000 (ediia iniial a aprut n anul 1995 sub titul Culegere de texte n limba igneasc).

112

Dicionar rrom romn [Rromano rumunikano dikcionro], Cluj Napoca: Dacia, 2000, 237 p. Curs de limba rromani [Rromane hibqe krso], Cluj Napoca: Dacia, 2000, 260 p. Ghid de conversaie rrom romn [ Rromano rumunikano vakripnasqo sikavipen], Bucureti: Kriterion, 2000, 184 p.

I bio bibliografa e autorosqi [ E ivipnasqo aj kreaciaqo drom e autorosqo]

I bio bibliografa e Euenosqi Sndosqi le Raportorosqi Biando: ki 8to decmbra, k-o b. 1961 Stdie: O Licvo ,, Nikole Tonca Mastrur / Phirne: O Ion Brodl, O Afane Teodorsku, I Tatina thaj I Adna Pula Msku Asistisarel ani butlin e maestrosqi Kornlju Bba, kaj util les e lovena thaj artistikanes ani pesqi formcia *3enutne ekspozcie: - i jekhto ekspozcia, ke 14 bera, sas ko Sinematogrfo ,,Grivca - 1978 - ekspozcia k-i Bibliotka ,,zar Petrsku - 19791980 - ekspozcia k-e Kulturaqo Kher ,, O Phralipen makar e themimata - 1984 - ekspozcia k-e Komediaqo Ttro - 1992 - ekspozcia k-o Ttro Notra - 2000 - ekspozcia kaj E Artaqe Galere e Municiposqe Bukurti - 2001- ekspozcia kaj E Artaqe Galere e Municiposqe Bukurti *Butelaureto e Themune Festivalosqo ,, E Rumuniaqo gilavipen *3enutne kolkcie: pesqe but si ane verver enutne kolkcie ano them thaj ane aver thema: I Elvcia, I nglia, vdo, Frnca, Germnia, Itlia, Olnda, Spnia, SUA, Kanda. *Aver but: Khetanes avere rromane piktorea, E Marianea le Perosqo, kerds e rangrde ilustrcie va duj havorrenqe lila k-o mangipen e organizaciaqo UNICEF (opral 700 ilustrcie thaj vignte) thaj aver. (O nakhavipen si kerdino kaar O Gerge Saru, palal i bio bibliografa xramosardi kaar O EunoSndu le Raportorosqo).

113

114

O literaturikano artistikano stlo

O epikano / mothovutno tksto
I Kattzi (kaar i Katarina Taikon) Kattzi! Kattzi! Kaar phirel kadaja hej? S vrma trebal te bees palal lae. I rrajnrri Larson sas xolriko. Biethajpane berenqe kanaar sas i erutni e orfelinatosqi, na araklsas beng hejaqo maj baro de sar i Kattzi. O so mardsas o eftto so, thaj e aver have agorisardesas de but o ratqo xaben thaj gele sas-ar te soven. I dud sas mudardi ane savorre sovipnasqe sba thaj e have trebulas te soven, tha nmaj sovipnasqe na thabolas lenqe, po cra na kodolenqe anar i sba panto. Sa vakerenas lokhes thaj phirenas ane savorre thana. O nevipen palal o agorutno dilipen e Katitziaqo xurlas tele vakea / krloa kaar jekh sovthan kaj aver. Ni na maj aundesas vareso kad darano thaj interesnto, savorre kad patnas. So avela kana i rrajnrri Larson thola o vast pe lae? I rrajnrri Larson inkerelas but ki ordna anar o orfelinto. Voj trebulas te avel inkerdi strkto, aver i rrajnrri sikavelas pes ungali. Thaj ani kadaja rat xutlsas laqo dilipen de s: dikhelas pes palal laqo vak / krlo kana akharelas palal i Katitzi. Sanrelas pes laqo vak thaj areselas te akharel flso svako vrma kana akharelas. Thaj varekana laqo vak falas paravdo, sar o baipen jekhe thuvea lokomotivaqo. KatitziKatiiiitziii!!! I rrajnrri Larson cipilas sar dili, dindos kana aj kana e punrea ani phuv xolaripnasar. Bi te kamel, utvdas anjekh melalo panrro kaj huds pe laqe sane punre so de lngo von sas, but kaj ankalads la aes anar god. Aaaaaa! Kadava havo na maj xastral akana! Cipilas voj. Be te dikhes, nmaj te thav o vast pe lae. I rrajnrri Larson nas xolriko anar o panrro, anar o melipen hudino vaj anar e have kaj kerenas nmaj so nakhelas lenqe ano ero. Sikavelas pes jekh rat sar savorre aver, khanea aver, kana, sar s vrma, lesas tut e vastena eresar i kana thosas e haven ano sovthan. Thaj i Katitzi sas jekh eno but difernto. Nmaj so, ankadaja rat avelas te vakerel ano gav o ukar raaj, o Peterson. I rrajnrri Larson dikhlsas les nmaj ano fto. Des god sar si te dikhes les ano suno thaj te aunes les! I rrajnrri Larson dikhlsas suno kadalae de kana aundsas anar lese kaar e aver somdasne e parohiaqe, sar akana jekh ber.

115

Tha o kidipen malavelas ko eftato thaj pa thaj i Katitzi nas kakinene. I rrajnrri Larson sas utli thaj disperime, ani sajekh vrma. Phirelas ane savorre thana palal lae, cipindos: Katitzi! Katiiitzi!!! Ano sovipnasqi sba gin pan i dud sas mudardi, thaj o sovthan e Katitziaqo sas nango. Ani sba maj sas vi aber ov sovthana, kaj nas nange. Kathe denas dma thaj xanas pen e sobaqe kolgur e Katitziaqe. I Gulan sas xolriko nasul. Jekhtovar pe Rut, vaj Rutan, sar phenenas laqe e kolgur. I Rutan phendsas cra maj anglal so, atun kana i rrajnrri Larson astarelala, i Katitzi trebulas te avel mardi zurales. I Gulan thaj laqo phral, O Pele, sasas e amala so maj lahe e Katitziaqe thaj zumavenas s vrma te autin la kana i hejorri kerelas vareso dilipen, but kaj sas butvar. Tha, kodolesqe so o Pele sas mur, nas mekhlo te sovel ani sajekh soba lesqe phena. O orfelinto sasa les but dilivane rgule. Rutan! San nasul thaj ungali e Katitziaa, phends i Gulan. Sosar te avav ungali, rugiv man, kana mekhes man te puhav? Kodolesqe so e rrajnrr Kvist ajll la e Katitziaar thaj si gugli laa. So te phenav, so dukhal tut? Sar avela, sosar i Katitzi si la te kerel nmaj so nakhel laqe anar o ero? Sar avela kana s i lm kerelas kad? I but la ,,luma astardsas kaar i rrajnrri Larson, anar laqe but prdike sar punimata inkerde ane xamasqi sla, atun kana konika utvelas o regulamnto e anrutne ordinaqo. Kad, mekh man rugiv tut te phenav tuqe so na buhav Rutan! Murro anav si Rut, phends i Rutan. E kolaver heja sas e Gulanaa, tha nas len o ilo te pnenen e zurale vakea, te na aven aunde e Rutanaar. Kadaja inkerelas xolripen thaj arakhelas s vrma vareso te phenel e rrajnrre Larson. Dikh so avel! Putar i felstra thaj phen laqe te del anre zejanar, te na dikhel la i rrajnrri Larson, phends i Gulan. Na! Ni te na gndin tumen! Mekhen i felstra! Phenav tumen ki rrajnrri Larson! Cipilas i Rutan, hudindos laqo erand so de zurales atils karing e heja kaj putardesas i felstra. O erand na malad e hejan, tha xurjlo avri pi felstra. E kolaqi erutni dikhlsas vi voj la, e Katitzia, tele, ani bar, thaj sigrds bare phirdena, zurale, karing i hajorri. Akhards zurales: Astardem tut! Be te dikhes ThaI rrajnrri Larson ahils bi vakesqo, ahindos sigo anjekh panrro. I Katitzi nas krkoro. Paal lae alas jekh mur. Thaj na orso mur. Te avel o ? Va, sar te na O raaj. O Peterson, ane masa thaj kkala I rrajnrri Larson ahilsas e mujea putardo. I Katitzi thaj o raaj astardesas la zejenar. O raaj paasad, anzarindos laqe o vast. Tu trebal te aves i rrajnrri Larson anar kase i Katitzi ds manqe dma kad but, phends vov.

116

Sa atun areslo vi o erand bihaldo kaar i Rutan. Malads e rrajnrr Larson kad zurales ani men so kadaja xasards pesqo ekilbro. Rods te mekhel pes po raajesqo vast, cipindos: Svunte Devl!a, Peterson!e Lino bi te aukrel pes, o Peterson xasards vi vov pesqo ekilbro thaj pele e duj jekh pe avrese ano panrro. I Katitzi malavd te asal. Sas sar an atilas pes maj asavipnasqo te dikhes e nasul rrajnrr Larson zumavindos te sikavel sar trebal kana utelas anar o panrro. I Katitzi asalas kad apetitoa, so inkerelas pes peresar. I rrajnrri Kvist, kaj sas s vrma gudli, nakhls makar i bar naaindos. Aundsas dilipen thaj avilsas te dikhel so si. Ko irdipen falas daravdi. Tha, palal nesave momntur, kana diklhls so sas, na maj atilas te inkerel pesqo asavipen. Ke savorre felstre, dikhenas pen havorre kaj asanas. Bisterdesas so ki kodoja ra e godle have trebal te soven. Krkoro kaj na asalas sas i Rutan. (O amboldipen si kerdino kaar I Isabla Bnk; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

O lirikano / poezienqo tksto

Rodipen (manar, anar o siklrno-drabarno) Rodindem tut an-e sa riga, Puhlem tuar sa le patrin, Rodem tut ane mudarde jaga, Puhlem vi le grastenqe ptala. .. Tu, hib gudli, kaj sanas nasvali, Palem ives akana, i san xasardi! Rodem aj tut arakhlem k-o agor, Vakr, kon sastrds tut, kon? (I pozia sas xramosardi kaar o siklrno rromane hibqo, O Oktavino Bonkulsku, anar o gav Tmna, e udecosar Mehednci) Xolrimata Kana mekhela pes o kham pi derv, S si unesqo, kana lokhes avel i rt, So te kerav me ke le kerke asvin horen aj thavden pe mire ama? I rt mekhel pes pi phuv lokhes, Laqe gonea e erxajena dudale.
117

So but davas voj kathe te avel, I asvin so dukhal man te khosel. O hon perel pel bare planin, E vlnur xasardn p-e tele riga, Ani lahi kali rt sa maj rovav, O kamipen, o tatipen len t-arakhav, Sar sas an-e ukar rt jekhvar, Kamav te dikhav laqe katutne jakha, Tha le ila maj len man vi akana Thaj nati khanikasqe te phenav. Mirri dukh, xolriko, biaundi sar si, Kamavas e valnurenar te inkll avri Thaj me, mane la te akharav, Aj p-e tate jakha len te umidav Thaj e vastea la te azbav Makar laqo ukar lolo bal. (I pozia sas xramosardi rumunikanes kaar O Flr Vlad; o rromano amboldipen aj adaptcia si kerdine kaar O Gerge Saru thaj I Isabla Bnka)

O dramatikano / ttrosqo tksto

O gonorro duje lovena O kro: -Thaj sas jekh phuro, Kaj sas les jekh bano. Ah, so maj bano! So baelas ko phuro Gilabav bane!ana, Khel vi tu phure!ana. Thaj sas jekh phuri, Kaj sas la jekh khajni Savi kerelas anro voj La phure, ansevli! O phenitri: - Sas jekh var jekh phuro Kaj sas les jekh bano. Thaj jekh phuri sapnrri E khajna anbarrri I khajni po ds kerd But anre k-e la phur
118

Thaj xarani so voj sas Sal anrei phuri xals Le phuresqe voj i ds Aj an-jekh ds vov akhard La bare, la phur. O phuro : - Mirri phuri !e, mirro ilo! De ma vi man jekh anro! I phuri: -Tuqe, me? Devl!a, arakh! Khanikasqe anre i dav! Le banes mar tu, phure!a, Te kerel tuqe-anro, dile!a. O phenitori: - Pe phures xoli bari pels, Le banes, les vov mards, Aj pe porar les cirds ; O bano, daraar, vov nals O dromorro les astards. Jekh gonorro xasardo Aj lesar sas vazdino Thaj le phurese vov nalo, Tha p-o drom o raj nakhlo Thaj vov dikhlo o gonorro. Kana le rajesar sas dikhlo Sig o gonorro lesar ls. Ando berkh vov les huts. O bano - Kukuriguuuu, raja!len bare, Den o gonorro man palpale! Manqe les te i dena, E bezexa tumen marena ! O kro (repetil gilabandoj): - Kukuriguuuu, raja!len bare, Den o gonorro man palpale! Manqe les te i dena, E bezexa tumen marena ! O raj: - Vurdonarin!a, anvast tiro les astar, Tha ani xaning tu les xazbav!

119

O vurdonri (ano vaxt ls les ano vast thaj al lea k-i xaning): - Banorre!a, banorre!a, Ani xaning havorre!a, Meresa thaj xastrasa Gilabasa thaj khelasa. O bano (inklistinds anar i xaning): Kukuriguuu!, sem zoralo, Na daral mirro ilo! E xaningaar o pani piava, E vastesar le rajes lva. O kro O raj (kai phuri anar o kher): Ano bov sigo les te thovas Thaj peko les kamav te xas! I phuri (andar o kher): Banorre!a so phenavas Cra amen te tativas! O bano: Ah, ano bovorro si tato! Me udro kerav les sigo. O pilo pani pe angara hudav Jekh kurko len te tasavav! O raj: hude les makar le guruvn, Ke xana les le ivutr! O vurdnari: Hjde, a-ar, hjde, a, 3a, makar le guruvn! Makar lene te kheles tu, Ke le grasta mudarena tut. O bano: Kukuriguuu, sem zoralo, Na daral mirro ilo ! Guruvnn jekh pal avre xava, Thaj le rajese sigo ava. O kro: Kukuriguuu, sem zoralo, Na daral mirro ilo !
120

Guruvnn jekh pal avre xava, Thaj le rajese sigo ava. O raj: Pesqo kher i sovnakajlin t-avel Te xal glbur kozom kamel Thaj kad vov, dikh, ka merel! O phenitri: Thaj o bano xals, phral!a, Sarre bezexarde glbur, Palal kodoja, phutrdo, Avri te del muj inklisto. O bano: - Kukuriguuuu, raja!len bare, Den o gonorro man palpale! Manqe les te i dena, E bezexa tumen marena ! O kro: - Kukuriguuuu, raja!len bare, Den o gonorro man palpale! Manqe les te i dena, E bezexa tumen marena ! O phenitri: O raj xolriko vov thuv kerdo huds o gonorro an-dromoro Tha o bano, o bengalo, Telal vazds les thaj loalo Le phurese sigo vov nalo. O bano: Thov manqe tele jekh bari kpa, Andem tuqe guruvn, balen, khajn, S so si tu trebutnes khere Avela tut vi sovnnakutne love. O phenitri: O phuro, sar i balval, Liel i kpa, thol la telal, Thaj o baro bano ukar, Sa nangrds e peresar. Thaj te dikhes barvalimos! Devla, uo thagarimos! I phuri makar i bar dikhel
121

Thaj pharolas te merel. I phuri (karing o phuro): - Phurorre!a, ukarorro, De vi man jekh galborro, Zlgor vaj angrust! O phuro (karing i phuri) Ah, puri!e, sar, na maj anes ? Jekh anro i kamln te des! Mar vi tu tire khajne, Ke na dav tut, kad, ive! O phenitri: Haj mards i phuri pe khajn Sa pe pora xutenas pe ara But mards kadala khajne Si te roves vi tu anar lae ! Thaj nali po drom lume. I khajni po drom so arakhls? Jekh mirikli thaj la xals, Palal kodoja, voj sigo nali Te bianel la anjekh sevli. I khajni (p-i sevli): - Kotkodak me baava! Jekh mirikli me kerava. Kotkodak me baav, Jekh mirikli me kerav! O kro: - Kotkodak me baava! Jekh mirikli me kerava! Kotkodak me baav! Jekh mirikli me kerav! O phenitri: Thaj mards lan i phuri i nasul 3i kana huts la ani phuv. E phures laar nasul falas, La phurndi bar thods, Na te avel voj raj bari Tha te avel butkerni Khajnne, guruvnne Kal but la avlinae Tha le banes, le baxtales, Xuravd les rajikanes
122

Phiravelas les sar le thagares O kro: Tha le banes, le baxtales, Xuravd les rajikanes Phiravelas les sar le thagares O phenitri: 3i khate sa so phendem, Aversar me undem Kana vov man xoxavd Vi me tumen sa kad, Na ke kad kamav me, Tumen me te xoxovav, Tha bute berenar kad, Phendn kadala parama, Thaj kad phendem vi me, Thaj man tume aunde. (I dramatizcia versurene: I Njk Elna; O rromano nakhavipen: O Oktavino Bonkulsku thaj O Gerge Saru)

O palalgodtno tksto / o memorialistikano tksto

Kana me semas k-o Bug // Ano ber 1941, semas lini mire familiaa. E ingale bihalde amen trin hona ki Bukuretosqi Prefektra. Pala trin hona, andi Septmbra, vazde amen, vi e rromen, vi e uten ane vurdona sar ivutren. E ingale marenas amen e rukhena. Ingerde amen e garae thaj vazdine amen ane vagnur sar e guruvnn thaj e guruvnen. ,, O trno na ahilo i ki Tigna, phenenas murro dad thaj mirri dej. Kathe bels duj sur. Deskerde / Putarde e udara e vagonenqe k-ati te lias ame ero, nas amen ni jekh cra ero ane vagnur. hudine amenqe nesave kolompre kiravde thaj manro. E ingale anenas amenqe pani e xikajaa. Palal duj sur, o trno irds ki komnda e garaqe erutnesqi. Areslm ki Odsa, ani Transnstria. Bel vi kothe jekh so, thaj e nmcra kamle te mudaren amen. Va / karing amari baxt, arakhle / brakhle amen e rumunikane ingale te na mudaren amen. Ko ogor, e garaqo erutno ds o drom e trinosqo. Areslm ki gra Grigorti. Ki kadaja gra, trno sas d-opaardo: trin vagnura ahile ani gra Grigorti, thaj trin vagnura gele maj dur. Ame ahilm ani gra Grigorti kaar gelm ano gav Grigorti. Thovdm amen anjekh ivutrenqe grastelin. Belm kathe duj dvesa. Denas amen manro anar orzosqe sumnce thaj duj-trin kolompre kiravde vaj ni. O trinto ds, thovde amen, e rromen, anjekh ir thaj e uten ane aver. E uta sas
123

anglal amene. Kothe sas jekh fruktenqi plantcia. Amen e rromen, mekhle amen, tha e uten ingerde len maj dur. Palal so aundem, palal jekh vaxt, sas so le uten mudarde len. Sas amen baxt thaj avile jekh nemcenqo vurdon, jekh generlo nmco thaj jekh rumunikano generlo. O rumunikano generlo kerds xamipen / ingar, ds dma e nmcikano generalea thaj phends lesqe: Ame na andm e manuen te mudaras len, ame andm len kathe te keren but, so kad mangle o Antonsku thaj o Htler. O Antonsku te na lielas pes palal o Htler, kadava mudarelas les. Kad xastrajlem ame, e rroma, e autipnaa e rumunikane generalosqo. Kaar, areslm ane kazrme, kaj sas jekh militarnqo / xelavdenqo jekhipen. Inkerde amen jekh hon dsenqo kathe, ane kazrme. E kazrme arakhenas pen pao Bgo. Ingerde amen e gavesar e vurdonena i kana areslm ano gav Bogdanga. Kothe, ki Bogdanga, sas jekh rusurenqo gav, saven paruvde len kothar thaj thovde amen. Xasas ame jekh avrese thaj e rusuren lienas len thaj hudelas len ando Bgo. Ano anglomilaj, thovde amen bute. Palal so agordinesajli / agords pes i agrkolo but, ingerde amen gav gavesar te keras but. Samas xurvde e patrinena. Areslm ki Varnarka. I Varnarka si pae o Nikolajv, kaar i Varnarka i ko Nikolajv sas jekh beronqo pdo. Kaar i Varnarka ingerde amen palem gav gavesar, thaj, kana aresasas anjekh gav, e potosqo erutno ls amen maripnase e rukhea thaj delas amenqe dma ungales: Na mudarde tumen, rroma!len thaj ut!len ; Trebal te mudaras tumen i ko agor . Areslm ano Tiraspol, kaj sas i anglutni grnica e Rumuniaa. Thovde amen ano lgro. O lgro sas pa i gra Tiraspol. Inkerde amen trin hona. E ute sas ko telutno nvo, thaj ame, e rroma, ko jekhto nvo. Sas amen baxt so avile e rsur e frontoa tha xastrajlm. Vi kothe mangenas te mudaren amen. Mule manqe phrala ani Transnstria. E rsura dine amaro drom thaj lm lan kaar astardm. Vazdm amen anjekh sigutno trno. Svako sar thaj kana astardas. Ano kadava vaxt, sem prandime // si man 5 have / / [ B. D, biandi po 15 tartonaj, o b.1929, o 6-to sektro, Bukurti]. (O rromano amboldipen si kerdino kaar I Isabla Bnka; i redkcia (kathe): O Gerge Saru)

O tksto anar bblia

Anar e ukarimata e kristikane ivipnasqere Butvar, i god amari nael ververe thanene; tha vi atn kana ame rugisaras amen amari god si buxlrdi an-e verver thana, ame na trebal te avas bizorqe, tha trebal te rugisaras amen bare zora amare Xastravnesqe, Le Isusosqe Xristosesqe, te del amen vast. Trebal te avas siklile te ginavas kristikane siklripnasqe lila, kad sar ame sam siklile te das an-o svako dves o trebutno xaben amare truposqe sa kad trebal te parvaras amen vodles.
124

I Mara thaj I Mrta pheren penqe thana jekh avrqe, kad sar keren o vod thaj o trpo. Kadale dvesutne ginavipnaa e svuntone Lilesqo ame urasa amen i god, o vod thaj o trpo kaar vodsqe azbalimata thaj barrasa ame an-o rugisaripen, but savi xorrela an-o amaro ilo o kamipen va Devlese, o patraavipen, tha amaro gindo cirdela karing o savaxtutno ivipen. Kana o manu ivisarel o kristikano ivipen, vi o ginavipen le vodtne lilenqo si sa jekh rugisaripnasqi rtfa, kad sar phenel vi o gilripen e Khangerqo: Putarava mirro muj thaj pherela e Duxoa. Kozom ukar si te vakras vaj te gilabas kadala butukar gilavimata an-i patv e Dajaqe e Devlorresqi, e Isusosqi. Kana si i rtqi msa / i slba ame gilabas: Te al mirro rugisaripen anglal Tue sar o thuv e sungutne katesqo. Kana ginavas o svnto lil, kana gilabas, kana rugisaras amen trebal te avas bare dikhipnaa, gindindoj thaj bihalindoj / tradindoj amen an-e kodoja anglegetipnasqe bute va te svuntras amen thaj te xastras amare vod. O inkeripen / bixasaripen / binaalipen e vrmaqo si but trebutno amenqe; jekh svnto dad phenelas: sovnakaj te xasares / naales les tu maj arakhesa les, tha i vrma jekhvar xasardili na maj astares la nijekhvar. Palal i patv sarkonesqi / svakonesqi thaj palal i but lahe kerimatenqi, sar o krkorro Devlorro arel phenindoj karing Pesqe Dadese: Thaj kadava si o savaxtutno ivipen: Te prinarel Tut, le krkorrutne autne Devles, thaj le Isusos Xristosos, Kodoles Saves Tu bihaldn Les (O Jno 17, 3). // K-i edukcia le ternenqi prdal patvipnase, mangel pes jekh baro andinipen svakone patvalenqe rigaar, anar i rig svakone patvalesqi, anar i rig svakone themutnesqi e pradadenqe themesqo, va amaro mitipen thaj amare miaznenqo. Kadaja edukcia kerel pes e autipnaa kadale institucienqo: - I Famlia; - I Khangeri; - I kla thaj I rmia. // I Famlia trebal te del vast k-i edukcia le havorrenqi kana von si xurdorre. Von trebal te aven barrde e traaa karing Devlese thaj, kad, anar o kolin e familiaqo e havorre siklvena e maj bazutne phiravipnasqe aj devlikane ivipnasqe ncie.// I Khangeri del vast le ternen k-o lenqo keripen va o devlikano ivipen prdal o unipen le ternenar e Devlesqe Lavesqo thaj prdal o liipen e Svuntone Duxosqo k-e svnto mse / slbe. I kla liel pes e intelektualone antrikane, moralone, civikone, fizikone edukaciaa aj avere tiposar.// Si trebutno ke savorre kadala anglimata te aven integrimime e maj ue ivipnasqe resaqe, savi si o xastravipen le bezexalenar. // I rmia si i institcia kaj / savi brakhel / arakhel e themesqi phuv./... /. Kodolesqe i rmia nana-i kerdini nmaj le profesiaqe manusenar, tha si la vi aevakerne e martrur le patvipnasqe. // (O amboldipen thaj o alosaripen le kotorenqe sas kerdine kaar O Gerge Saru, palal o lil Anar e ukarimata e kristikane ivipnasqere xramosardo kaar O Grikntie Ntu).
125

126

E bihaldelilenqo stlo
O klasikano bihaldolil
Potaqo lil k-i mmi Bukureti, 20.05. 2001 (an-o 20-to dves e Majosqo anar o ber 2001) Murri gudli, phuri daj!e, Sim but loali ke ati te xramosarav tuqe kadava potaqo lil! Siklilem k-i kla e saste grafme thaj akana me aj te phenav tuqe so maj si amena. Ni murri daj, ni murro dad nana-i nasvale, sine vi von saste-veste. Phuri daj!e, te aukeres man an-e milajesqi vaknca, ke avav tue. But kamav tut, mami!e. ajll man tuar! Tiri gugli hajorri, I Liana

E emajlosqo bihaldolil
From: Xulaj [ Jan Hanckok] To: Gheorghe Sarau Date: 05 iulie 2000 Subject: kliski George, Phrala! T'aves baxtalo! Nedezhdima ke sa si misto vi tusa vi tjira familjasa! Phrala, zhanes tu e Viorel Achim? Avela vov amende and'o 9to hon te del prezentatsia and'ekh kidipe pa o Porrajmos kaj kerav and'o foro Wasington. Rudjiv tutar phrala, saj te des lesqe kopii tjire maj neve kliski te anel manqe, te dastiv te inkludiv len and'e Arxivura? Baro zhavo manqe ke tu vi hi aves. Domult hi dikhlem tut. Amare arxivura si akana but bare thaj kompletno, numa maj laherde aven tumare kliskensa. Develesa, phrala! O Yanko ---------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Gheorghe Sarau To: Xulaj [ Jan Hanckok] Date: 05 iulie 2000 Subject: kliski Phrala,

127

1. Bihaldem tuqe, duje kurkencca maj anglal, duj mirre palutne lila (Rromii, India si limba rromani / si tut?/ thaj jekh nevo murro Dikcionaro, so inklisto akana). 2. Dikhasa amen andi Sofia, ki konfirenca?. Dikhlem ando programo so numaj me thaj O Lolo vakerasa othe rromanes amare materiale. Zumav vi tu te prezentisares tiri buti rromanes, te phagas i tradicia, sar sas maj anglal ko Amsterdamo, kana O Marcelo, me, O Lolo thaj o phuro Demir vakerdjam rromanes palal i hib rromani. 3. Sostar phenes kadja? Man bistren savorre te akharen man kel konfirence kaj del pes duma rromanes! Akhar man tu, kana si tut o shajutnipen thaj me avava bare loshasa. P. X. 4. Si tut e emailikane adrese katar O Donald, O Friedman, O Xristo? Bihalde len manqe, mangav tut! Baxt, sastipen /mos/ tuqe thaj tire familiaqe! Devlesa! O George Sarau ---------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Xulaj [ Jan Hanckok] To: Gheorghe Sarau Date: 05 iulie 2000 Subject: kliski Phrala, 1. Bihaldem tuqe, duje kurkencca maj anglal, duj mirre palutne lila (Rromii, India si limba rromani / si tut?/ thaj jekh nevo murro Dikcionaro, so inklisto akana). Sol duj aresle, najis Tuqe! Me andem len, si and'e arxivura! Me vi tradava Tuqe vuni lila. Dikhasa amen andi Sofia, ki konfirenca?. Dikhlem ando programo so numaj me thaj O Lolo vakerasa othe rromanes amare materiale. Zumav vi tu te prezentisares tiri buti rromanes, te phagas i tradicia, sar sas maj anglal ko Amsterdamo, kana o Marcelo, me, o Lolo thaj o phuro Demir vakerdjam rromanes palal i hib rromani. 2. Apo, Tu vi zhas! Zhik'akana, me chi zhanav te ala me dashtiv t'avav othe. Azhukerav te zhanav te o universiteto murro kamdel manqe o mekhipe te zhav." Sostar phenes kadja? Man bistren savorre te akharen man kel konfirence kaj del pes duma rromanes! Akhar man tu, kana si tut o shajutnipen thaj me avava bare loshasa. 3. Baro zhavo manqe ke tu vi hi aves. Domult hi dikhlem tut. Me puhava lendar m'ekh data. P. X. 4. Si tut e emailikane adrese katar O Donald, O Friedman, O Xristo? Bihalde len manqe, mangav tut! Baxt, sastipen /mos/ tuqe thaj tire familiaqe! Devlesa! 5. O Donaldosqo si: dken@mail.globalnet.co.uk ;Friedmanosqo n-ashti rakhav: Hristosqo si: hristo@einet.bg Devlesa! Sa Tusa phrala George! O Yanko ---------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Gheorghe Sarau To: // Xulaj [ Jan Hanckok]
128

Date: 9 septembrie 2000 Subject: o 10-to gin le Lilorresqo But kamle mirre amalalen, Si man bari losh te bichalav tumenqe o maj palutno murro Lilorro vash e rromenqo sikljaripen andi Rumunia (o gin 10to) shaj azhutisarela tumen, kana mangen te keren vareso vash e rromenqo sikljaripen ande pumare phuvja. Kana / Te kamen po but informacie palal rroma, palal i edukacia e rromenqi, tume ashti te roden mirri telipatrin po Interneto ki adresa www.edu.ro (kaj si xramosardo " Minoritati"). Te aven saste thaj baxtale! Tumaro amal, O George Sarau Rumunia ---------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Xulaj [ Jan Hanckok] To: Gheorghe Sarau Date: 9 septembrie 2000 Subject: o 10-to gin le Lilorresqo Kamlo murro phral Gjorgi! Najis Tuqe tjire lilesqe losheno somas te sitjov ke si Tut nevi klishka. Del ma o ilo ke bihavesa amenqe kopija thaj na bister te mukhes amen te zhanas sode mol te potjinas Tuqe. Zhavo sas ma ke hi d-ashtisardom t'avav and'e Sofija Tu sanas kothe? Shundom ke lacho kidipen sas. And'o masek k'avel, avava me and'e Eropa, numa na an'e Rumunija. Bari mila! Mangav te shunav Tutar, Me sim tjiro Yanko ---------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Jakub Krcik To: Gheorghe Sarau Date: 10 septembrie 2000 Subject: kontakto andre Romania Te oven bahtalo! Amen sam imar khere andre Praga. Amen avilas khere 28. augusto. Andre Romania amen samas jekh hon. Amen kamelas kodoja te dzhanel, ko shaj te kerel amenqe kontakto avere Rromencca. Amen kamelas te prinzharel feder le Rromen so dzhiven andre Romania. Amen na sam Rroma, sikhlilam rromanes pe Universita, so si andre Praga (Amari sikljarni si e Milena Hubschmannova). But pharo si akanak amenqe, kaj amen tumencca na dikhljam. No so te kerel, akanak sam andre Praga thaj o Del dzhanel, kana amen imar dzhaha andre Romania. Najisarv tumenge but! Devlesa! O Jakub Krcik thaj E Jana Kramarova ---------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Gheorghe Sarau To: Jakub Krcik
129

Date: 10 septembrie 2000 Subject: kontakto andre Romania But kamle amalalen, Me na semas kathe; akana, kana avilem palem, arakhlem tumaro emajlo thaj sigo xramosarav tumenqe. Xramosaren manqe rromanes so kamen thaj sar te zhutisarav tumen. Te / kana kamen te aven kathe, me ashti te kerav tumenqe kontakto avere rromenca. O George Sarau Mirri adresa si: str. General Berthelot nr. 0 sect. 1 Bucuresti, Romania Murro fakso si : 0040 1 310 42 15 -------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Ramiza thaj Nazif Memedi To: Gheorghe Sarau Date: 15 septembrie 2000 Subject: studie Prala, Kana resjom khere, k-i Hrvatska, djom duma me romesa, odolesqe soj si tumende te kerol pes studija upral e romani chib. Mirro rrom em me si amen but baro intereso odolesqe. Palikerasa tuqe te bichales amenqe po but informacije so trubela odolesqe, kibor love pocinela pesqe odole studijaqe thaj sode love o internato, sode vrma trubula te beshas and-e Rumunija? But bah thaj sastipe tumenqe savorenqe kotar amendar. Ramiza thaj Nazif Memedi II Resnik 15 c, 10 000 Zagreb Tel / fax 202 4561, 611 0 11 email ramiza.mehmedi@zg.hinet.hr -------------------------------------------------------------------------------------------------------From: Dragan Ristic To: Gheorghe Sarau Date: 25 septembrie 2000 Subject: sugestie Dikhavnea phralea, Telal kava teksto, ka arakhes amaro linko thaj gothe shaj ginaves morri translacija pala e chavrikane chachipena (I Konvencija palal e chavrikane chachipena). Shukares kamav tutar te ginaves feri godo teksto thaj te bichales mange tirre sugestie. Devlesa, Dragan Ristic -----------------------------------------------------------------------------------------------From: Gheorghe Sarau To: Dragan Ristic Date: 25 septembrie 2000 Subject: sugestie Kuc amala,
130

Reslo mande tiro emajlo, feri nashti te putrav les. Bihalde / trade manqe les ando formato RTF sigo, sigo, sigo! O George Sarau P. X. Me semas telrdo ande trin shtar thana thaj akana avilem kathe, ko ofiso. ------------------------------------------------------------------------------------------From: Lolo Bernal To: Gheorghe Sarau Date: 26 septembrie 2000 Subject: sar san palal I Sofia? Phrala, Sar may san? Me katka sim, palpale, areslem parashtune. So keres, Phrala? Ramosar manqe, xav cho yilo. Loshaylem te dikhav tu pale and'e Bulgeriya. Del tu ches cho phral, O Lolo. Ramosar manqe! Lolo Bernal Bunuzari - Arhentina -------------------------------------------------------------------------------------------------------Original Mesage From: Trajko Petrovski trajkopetrovski@yahoo.com To: minorities@men.edu.ro Date: 01 noiembrie 2000 06:28 Subject: Hello! Prala Sarau, Me sem o Trajko, mangav te moliv tu te bichales manqe i programa bas o fakulteti, thaj bichal manqe rromane lila. Mo emajlo si: trajkopetrovski@yahoo.com But sastipe thaj bah mangav tuqe thaj te familijake. To phral, O Trajko Makedonia ----------------------------------------------------------------------------------------------------------

I telegrma
Bukureshti, k-o 25.03. 2001, k-e 15,00 casurja Kasqe: e rajesqe dr. Marcel Courthiade INALCO ka-o Parizho O teksto: Resava Tumende parashtujne, and-o 30-to dives e trintonajesqo, k-e 9-to ora, p-o aeroporto CDG. But M. T. (Mangav Tumen) azhukeren man (si man but lila mancca!). Nais! O George Sarau

131

132

O mujutnikano stlo
Jekh pbliko mothovipen
O Nikole Pun o prezidnto e Rromenqe Partidaqo thaj deputto an-o Rumuniaqo Rajipen. Ko irdipen, ano ber 1990, kana ogrisardm amen, irdm e gndoa, k-ati te avas jekh politikani zor k-ati te atis te reprezentisaras e interse e rromenqe etniaqe. Si aes so, va te avas e reprezentntur jekhe etniaqe, si trebutno so jekh baro gin anar kadala te den amen vast. Orso politikani organizcia, kana irdel ko drom, irdel nesave ,,viramena, kaj kamel te thol len ani prktika, anjekh mandto vaj duj. Amen si amen jekh situcia maj phari thaj, kana phenav kadaja, dav god so, dikhindos e problme savena malavas amen, ati te phenav so von si but, thaj, dikhindos i politikani zor, arakhas amen ani kojaver rig, i kovli rig. Kadaja politikani zor e rromenqi arakhel pes ani kadaja situcia, kodolesqe so e somdasne thaj e reprezentntur amare khetanipnasqe na votisaren / na an k-e alosarimata vaj butvar na anen te votisaren. E socilo problme savena malavel pes, butvar, amari tnia, ati te aven laharde ko thanutno nivlo, thaj va te aven laharde trebul amen po cra jekh sombeutno/ konsiliro savo te reprezentisarel e rromenqe interse anar kodova than. Trebul amen thanutne sombeutne, generlo sombeutne thaj vi vicemujale / viceprimrur, mito sikavde k-ati te atin te ankalaven vaj te mangen jekh nevi thami. Jekhvar kaj 4 bera, trebal te den tumaro vto thaj te alosaren o partdo savo te reprezentisarel aes tumare interse. Trebal te xatren jekhvar so trebal - nai importnto i andrutni tnia savi tume reprezentisaren la - te avas jekh thaj te na maj keras difernce / ververimata po kadava kritro. Savorre sam rroma, aj te avas luludrne, kherutne vaj zltr. Sa kad, na trebal te den god atun kana votisaren so keren varekas ,,baro, o eno vaj e ene votisarde tumenar arakhen pen ani tumari but, kodolesqe so tume votisarde len va te reprezentisaren tumare interse. Palal 10 bera phare butqe ingerde makar e rroma k-ati te keras len te anen so si maj mito anar lene, ati te phenav so akana, sar nijekhvar, si amen 4 ene save reprezentisaren e rromenqi tnia ko centrlo nivlo thaj kadala si: duj deputtur, O Mdlin Vjku thaj me, jekh prezidencilo sombeutno, o rraj Gorge Rdukanu thaj jekh Telsekretro e Themesqo, jekhe funkciaa kaj miazinel e ministrosqe funkiaa, savo si o raj O Gorge Ivan. Avri le tare enenar kaj keren but ko centrlo nivlo, si amen vi sombeutne ko nivlo e thanutne Administraciaqo, ano 2to sektro si o rraj Trank Ion.
133

Me korkorro vakrdem e PDSRoa palal o ajutnipen te avel amen ko nivlo svako sektorosqo e Bukuretosqo jekh sombeutno, kad so e rroma te aven lenqe reprezentntur te vakrel anar lesqe problme, thaj kadava te zumavel te laharel len e primarosqe / mujalosqe thaj kolavre sombeutnenqe utipnaa. I res e Direktorosqe sombeipnasqi, kaj alosardine les akana, si te rodel jekh than thaj te thol lese so trebal va so, palal kodova, tume te ati te phenen so dukhal tumen. Kadala dukhimata avena analizisarde kaar o prezidnto anar o Bukurti e Rromenqe Partidaqo, savo si vi o prezidencilo sombeutno thaj zumavela te laharel len. Kodolen saven natil te laharel len, o rraj Gorge Rdukanu rodela utipen kaj lesqe kolgur, ko dujto sekretro / k-o Telsekretro e Themesqo thaj ke rromenqo deputto. Kadaja na kamel te phenel so kana nati te laharas va jekh eno, kana dikhen so kodola kaj tume alosarde len te reprezentisaren tumare sektros na-i lahe paruven len! But baxt savorrenqe! (Xramosards palal i magnetikani bnda: I Elna Stte; o amboldipen si kerdo kaar I Isabela Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru)

I pbliko prezentcia jekhe projektosqi (temaqi, studiosqi th. a.)

O konkrso ,,Miri istria Eustory I jekhto edcia sas ani perida trintonaj decmbra e beresqi 2000 thaj sas lan sar tma ,,O havipen thaj i adolesnca jekhvar. O konkrso kamel te stimulisarel / te spidel i slbodo / i vesti siklvnenqi iniciatva, save avena e avutne themutne, thaj kamel te kerel len te ati te dikhen e problme e paal ivipnasqe anar verver dikhipnasqe virama, so reprezentisarel e erutne resa e rumunikane civilone societetaqe avdves. O rodipen nesave aspekturenqo anar o nakhlipen, kaj dikhen eral o gesutno ivipen, ati te del e siklvnenqe jekh kadalesar ajiutnipen te keren penqe jekh enutni imagn, obijektvo va nesave fenomne thaj procsur anar o nakhlo vaxt. Sa kad, jekh kadalaar aktivitta barrel jekh o kritikano spirto vaj maj mito phendo barrel i analizaqi kapacitta e ternenqi va e khetanimata kaj von ivaen. Jekh alternatva ki normlo siklvnenqe aktivitta te lel kontkto e istoriaa, reprezentisarel lan o konkrso ,,Miri istria Eustory, kaj adresil pes savorre siklvnenqe anar o anglaluniversitro siklvipen. Tha so si kadava konkrso thaj so rodel vov? ,, Miri istoria Eustory reprezentisarel I rumunikani varinta nesave konkursurenqi kaj thavden ane aver Evropaqe thema (i Germia, i Polnia, i Turka, i Rsia, i Ukrana, i Bulgria, o Belarus, i Norvgia, i Slovena, i Estnia) thajkaj si phangle ani drakhin Eustory, koordonime katar i fundcia Krber, ani Germnia.

134

I erutni res reprezentisarel lan o barripen e ternenqe interesosqo va o istorikano nakhlipen, o barripen lenqe pautnipnasqe mamuj o thanutno khetanipen, mamuj o rumunikano them thaj mamuj e universlo manuikane valre. O konkrso maj rodel te kerel e ternen te roden ani istria, te barrel jekh anipnasqe rigra thaj te barrel o istorikano prinaripen makar o atenciaqo thovdipen opral nesave tme thaj subijkte kaj si buvar mekhle rigae ano istoriaqo kolaqo siklripen. E konkursos si les ani jakh te barrel e ternenqe kapacitta te xatren o akanutno aipen, te den god kritikanes thaj te len pesqe responsabilittur ani societta. Si jekh istorikani analza kaj te cirdel i jakh va so butvar i istria avel ani kontradkcia pea. O phiravipen rodo trebal te avel ane s e kazr nakhavdo va o preznto. Si prindo de but vaxt so i rromenqi istria anar i Rumnia sas mekhli birodime, sas mekhli rigae anipnaa, e maj but istorikane manua patvindos so naj relevnto thaj so na anel lovenqo thaj profesionlo profto. Akana e terne rromen si len o ajutnipen te labren i bari istria thaj kultrale khetanimatenqe kaj von ivenvaj katar von cirden pen. Si jekh okzia te sastrel jekhe themesqe istria thaj na orsar,tha anar o enutno dikhipnasqo viram. I istria na trebal amen te avel xramosardi averenar, tha amenar. Svako edician e konkursosqi si lan jekh verver tma. E jekhto edician sas lan sar tma ,,O havipen thaj i adolesnca jekhtovar thaj thavds makar o trintonaj i decmbra 2000. O rumunikano organizatro sas i Fundcia ,, I Nevi Istria e autipnaa e Interdisiplino Rodipnasqe Institutosqo Rumunikano Germanikano (IRIRG) thaj o MEC loarisajlo e bare patronaosar e Rumuniaqe Prezidenciaqo. O konkrso kaml pes te thavdel ko themutno nvo. Kana na atisard pes kadaja but, si anar sar an e komunikacionlo mekanismur anar i rumunikani societta avdves. I tematka thaj e thavdipnasqe krisa sas thanrde independnto katar jekh anipnasqo Sombeipen kerdo anar e unde istorikane manua anar o Bukurti, o Klo thaj o Ji: o prof. Dr. Aleksndru Barnea, o prezidnto e Fundaciaqo ,,Nevi istria thaj o deko e Istoriaqe Fakultetaqo anar o Bukurti, akademiino Dan Berindei, prezidnto ki Skcia e Istorikane thaj Arheologikane animatenqi anar i Rumunikani Akadmia, o prof. Dr. Luian Bja, prof.dr. Gorge Vld Nstor, konf. dr. Al. Zub th.k. E participntur trebujsarde te prezentisaren e rezulttur jekhe istorikane investicienqe va jekh konkrto subijkto anar i generlo tma e ediciaqi, laqo anav phendm les maj anglal. Sas inkerdi i originalitta thaj o kontto e verver istorikane xaningana: mujutne deklarie, dokumntur inkerde ane publke vaj enutne arhve th. k. Atile te len kotor ko konkrso, aj individuo, aj ano grpo tha si trebutno vi i asistnca nesave didaktikane enenqe vaj avere bare manuenqe. Ani evaluia, jekh importnto than okupisards les o urno e rodipnasqe inkerdo katar o participnto kaj trebijsard te avel xramosardo sar sas olosardo o subijkto, sar thavds o rodipen, sar sas realizime i finlo redaktcia e lilesqi, i importnca e bare enenqo kotorliipen ani participantosqe aktivitta.
135

I ceremnia kaj dine pes e prmie thavds kI 5to decmbra 200, anI Sla e Palatosqi Kotroni, kaj dine pen love thaj lila e preminatonqe, katar o Rumuniaqo prezidnto, o rraj Emil Konstantinsku, i reprezentnta e Fundaciaqi Krber, i rajni Gabrielle Bucher, thaj katar e somdasne e anipnasqe Sombeipnasar. I dujto edcia irdela ano anglomilaj kadava beresqo, thaj i tma avela phendi ani speciatitetaqi prsa (Istorikano Magazno, Istoriaqe Dosarur). Ko agor cirdas tumare jakha va o trebutnipen kadala konkursosqo vi va e siklvne vi va amari istria ano generlo. Ekzistisaren ages ani rumunikani societta but stereotpur palal i rromenqi tnia. Mekhlindos rigae o nasul kamipen, e xiv ano siklripen thaj aver kadalenar problme enutne vaj generlo jekhe themunenqe kategoriaqe, i jekhto kaza kadale stereotipurenqi beel anjekh kovlo prinaripen e istorikane aipnasqo jekhe themesqo, amare phralenqo. E terne rromen si len o ajutnipen te len kotor kjekh koksso so putarela neve droma karing i kultra, karing i anipnasqe rigra, karing komunikcia thaj khetani kolaborcia avere ternena, karing orso prinaripen. Aukeras te dikhas e ternen kaj kamen te len kotor ki edcia anar o anglalmilaj kadale beresqo, e konkursosqi Eustory thaj das savorro amaroutipen kodolen kaj si interesime. (O amboldipen si kerdo kaar I Isabela Bnik; i redkcia (kathe): O Gerge Saru).

136

137

Anksa
Aver nakhavipnasqe tkstur
Te dikhen, te anen! E studntur save anen anglikani hib vi e studntur avere themenar - kaj siklven palal amaro nakhavipnasqo / tradukciaqo krso - si trebutno te roden von an-o gaikano kotor kadale lilesqo, k-o agor lesqo, e tkstur xramosarde an-i anglikani thaj te nakhaven len rromanes. Sathaj, kothe tume arakhena vi rumunikane nakhavipnasqe tkstur, save trebal te ambolden vi len rromanes. Kathe dasa nekobor rromane tkstur save si len vi e anglikane vaj rumunikane tkstur-ute. Tume kerena tumari vrsia kadale teksturenqi aj keren jekh komparcia makar lene. Kamas tumenqe but baxtagor thaj butqi zor! O jekhto tksto So si o mentoripen? 2.1. Orgina (kaar avel)

O alav mentoripen avel anar i purani grecsqo hib . O Ulse alosard le Mentoros te sikavel lesqe havesqe kana vov sas gelo an-e pesqe (x)ramovimasqo phiripen. Vov na kamelas so o Mentor te lel lesqo than sar dad, ta maj sigo, te del pesqe havesqe anar pesqo anipen thaj sensibilitto (laho ilo), te sikavel les thaj te zorrel les and-o vaxt so vov barla. Orso manu anar amene samas varekana mntoro thaj avrevar praktikosiklvno. Kado statto aj te ovel oficilno vaj bioficilno. Das tumen jekh ekzmplo bioficilno: jelh amal vaj jekh kolgo avel tumene; si les jekh ida thaj tu thos lesqe puimata thaj des les vast te kerel klro (ui) pesqi god. Kathe tu sanas mntoro. An-i paruvdi situcia, kana tu san o manu so manges te del tut vast, san praktikosiklvno. Al ide sikavde an-e kado lil si xramovde te den vast le manaern thaj kodolen so si len responsabilitto pal o siklipen an-l organizcie, te xatren l lahimata kadale metodaqe, te xatren so trebal te anen l mntor thaj so struktre treban, te aj keren le mentorimasqo proso thaj te den sftur anar o laho barripen le mentorimasqe programurnqo.
2. 2. Terminologa (specilno alava) O mntoro si o gdo (sikavel o drom) le siklvnesqo so sikll an-e le mentorimasqo proso. O praktikosiklvno si o manu so si sikavdo so si but importnto thaj si dino vast an-e pesqe siklimasqo proso.
138

O maneri (o dirktoro) si o manu so phiravel le mentorimasqo progrmo an-e jekh organizcia. O profesionlno instrktoro ( o but anglo siklvno)si o manu so siklrel averen thaj si les bari experinca thaj sasto xatripen le mentorimasqo sar metodologia siklimasqi. O alav praktikosiklvno aj te ovel maj zalaga prinardo thaj varekana si paruvdo an-e kolaqo siklvno vaj siklvno. Mentorimasqo anavripen O mentoripen si jekh proso sistematikano pal savo l manua sikln te len pesqe responsabilitto pal sar sikln an-e jekh than mito phiravdo thaj organizisardo. Varekana, phenel pes ke o mntoro si o gido anar i uhal, na o butanglo so beel anglal tumene. O mentoripen dikhel o personlno / profesionlno barripen le praktikosiklvnenqo. O mntoro phiravel thaj del vast le praktikosiklvnen an-o proso le siklimasqo pal jekh sistmo so si o rezultto le alosarimasqo pal o vakeripen makar o mntoro thaj o praktikosiklvno. l ajutne alosarimata treban kerde kaar o dirktoro, vov trebal te anel ke o progrmo si laho anar l trabajmata thaj l neve mangimata le organizciaqe. O mentoripen dikhel o siklipen pal o keripen . Te unes si te bisteras, te dikhes si te anes parpale an-e ti god thaj te keres si te xatres. Jekh laho drom te rodes te dikhes kana i relcia (makar o mtoro thaj o praktikosiklvno ) si jekh mentrorimasqi, si te thos tuqe kadala puhimata: Kon khelel o rlo le mentorosqo thaj kon khelel o rlo le praktikosiklvnesqo? Kerdl o praktikosiklvno maj independnto (slbodo, vesto) sar rezultto le mentorimasqe proesosqo?

Kado LSM thaj o mentoripen na-i xramovde kathe sar jekh relcia guru (o majanglo) / siklno, kaj o guru anel savorre puhimata so thovas len lesqe, na del pes dma pal jekh manu so lel pesqe o rlo le mentorosqo voluntrno (bilovenqo), kalese l manua an te mangen sftur thaj te del len vast amalikanes thaj ni na del pes dma pal jekh mteri (manu so kerel prktikani but) thaj kodo so sikll lesar, dikhindos lese thaj kerindos sar lese. Si but mentorimasqe progrmur so keren but bilovenqo an-e jekh than paorganizisardo. Sar ekzmplo, le bisnisesqo manu so si rugisardo te ovel mntoro jekhe studentosqe so maj sikll an-i fakultta or varekon so si mntoro jekhe ternesqe anar i komunitta / khetanimata thaj mangel te del les vast te nakhel opral jekh phari situcia anar lesqo ivipen. Sa kad, si voluntarno progrmur kerde kaar kompane thaj lenqe manua si len kontribcia an-l lokalne (thanesqe) komunitte sar mentor jekhe grposqe anar i komunitta or anar i aktivitta othar. Sawore kadala progrmur aj an angle nmaj pal i voluntrno kontribcia le mentorosqi, an-e kado vaxt varesave svtur (lahe alava) aj te oven dine lenqe, vov mangen generlno, l participntur te alosaren pesqe pesqi struktra thaj kazom drom magen te arakhen pes. Kadala plnur si normlno, tha na-i musaj te arakhel pes jekh-jekhea.
139

An-o kontrsto, o LSM sikavel tumenqe jekh progrmo mentorimasqo lahes organizisardo so si les bza an-e jekh organizcia kaj si i centrlno thaj oficilno rig le progrmosqi anar o personlno thaj profesionlno barripen le manuenqo anar i organizcia. O LSM thovel i problma te paruvel o procso le jerarhikano tradicionlno siklimasqo thaj mangel te hinel pes katar o modlo kana o profsoro vaj o instrktoro kerel kontrlo pal so si thaj sar si o procso le siklimasqo, te aj anel jekh procso maj demokratikano. O mentoripen sar si xramovdo kathe, zorrel le siklvnes thaj le praktikosiklvnes te len pesqe maj baro responsabilitto anar lenqo personlno siklimasqo barripen te aj kerel jekh kontrkto le mentoroa, anindos so mangel lesar thaj so del les i organizcia. aj kerel pes but pal o LSM anar sawore manua so keren but an-e jekh organizcia, de kaar le maj tikne butqo manua i ko dirktoro. O skpo le mentorosqo si te sikavel o drom le praktikosiklvnenqe thaj te del len vast an-e lenqo personlno thaj profesionlno barripen. O mentoripen si jekh alternatva k-e o normlno siklipen anar l kle. Vi o profsoro vi o mntoro keren but ane le siklimasqo procso. I difernca (o ververipen) makar l duj si ke an-o vaxt so l profsor / siklrne den pesqe anglimata averenqe an-e jekh procso kaj von aj sikaven o drom thaj keren kontrlo, l mntor den dma le praktikosiklvnena thaj den len vast te arakhen pesqo drom krkoro opre maj but riga. O mentoripen si les bza an-e jekh lahi eksperinca. Si organizisardo bare griaa thaj si jekh metda but lahi ka te aj sikls kerindos thaj vov aj te ovel kerdo an-e verver situcie thaj organizcie. (O amboldipen si kerdo kaar I Mihala Ztrnu palal o lil: Minority Rights Group [International]: MAP: Mentoring Advice Pack. A Training Guide, Sofia: Via Ethno Ltd, 1999, pp.; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). O dujto tksto Tetovosqere Rroma naena ar o mariben? Avdve(s) k-e Makedoniaqiri diz Ttovo, nekobor albaniaqere biraaqere organizcie, organizirinde mting k-o dizqoro pltadi. Ba o vakti e mitingosqe, k-o Ttovo, trujal 10 ri thaj 30 dakikija javinae, sine atakime policiaqiri patrla ar o terorst, k-o pautne gava trujal 3 i k-o 4 kilomtr ar o Ttovo. Aso nesave makedoniaqere oficilna ene, o mting k-o Ttovo thaj o atko upral i polcia nane phandle, nma thaj o s-ol duj cipote isi len barabutne nukte t.e. thaj o s-ol duj cipote urukerena k-o jekh vakti, ar jekh rig, a ar i javer rig, palem kedr o manua so lena sine than k-o mting, und o phalriba thaj selminkerde olen aplauzenar. O mting eskalirind pelribaja o phravdo nice thaj sansari, thaj kerd ov bitirung, nekobor urnalsticka ekhipen sine atakime ar odoja tlpa. Pal o tetovosqere cipote, k-o thavdipen e divesqe, sijam sine tazdivija da baro nmero Tetovosqere Rroma, mukl ple khera thaj rodind arka k-o ple famlie, kola ivdinena k-i maj bari Skopjesqiri komna uto Orizari, sar thaj k-o javera thana k-o Skpje thaj javera diz.

140

Ko puhiben sosqe mukhena pumare khera?, o Tetovosqere Rroma kola resena k-o Skpje vakerd kaj salde vizitkirinena ple familien, thaj dopherd kaj o phalriba aj te unen pen k-o sasto Ttovo. Dikhola sine kaj akala manua darana te keren lfi e urnalistenar, daravde ar o eventulna reperkrsie. Anrutne raselime ene ar o Ttovo resena k-o Skpje koj sar aj vurdonenar, avtobusenar ... O puhiben si, dali arakhlvaja k-i kriza, sar i Kosovosqiri, pnda jekh fre. (O amboldipen si kerdino kaar O Zoran Dimov anar i Makednia; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). O trinto tksto E Rromenqo Cntro va e pbliko poltike Aven Amena But kamle drakhinaqe kolegur!len, Mangas te arakhas tumaro intreso jekhe polemikaa makar o Timerutno e Rajipnasqe Jekhnaqo e Strategiaqe implementaciaqi UE Fre (PHARE) - e ginea RO 98.03.01 - va o laharipen e rromenqe situaciaqo, O Rupert Wolfe Murray, anar I Skcia, thaj e redktorur jekhe biprinarde publikaciaqe, ,, I Panorma . O mediatro, palal o dikhipen e redaktorurenqo, trebulas te avel o Ministro e Publkone Informacienqo, aj makar o Minstro, O Vsile Dnku, aj makar o Subsekretro e Themesqo anar o Departamnto e Komunikaciaqo tahj e Publikone Imaginaqo, o rraj Dan urkn. I problma, patv me, trebalas te avel anre makar e priorittur e Ministerosqe e Publikone Informacienqo, so si anar e mekanismur e anglaliipnasqe, e barripnasqe thaj e mujaripnasqe e mentalitetenqo an-o pbliko umal. Si evidnto, i socilo (palem)solidarizcia, o socilo paruvipen trebulas te irdel kaar so si ,, politically corect, ano kadava am, kaar o nakhipen intl o ,,baalnipen. Dikhindos e lila kaar aunenas so e rroma si mongolikane manua, si aes so von na ekzistisaren. Na kadava sas o motvo e protestosqo e rrajesqo Rupert. Ahav kathe. Miri but si nmaj sar administratro. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik, palal o elektronikano tksto e rajesqo E Vasilesqo E Ionesqo; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). O tarto tksto Nevimata anar o udco Dmbovica Palal nesave sesizcie kerdine e gaenar ke policiaqe orgnur, o rraj primvceprezidnto anar o udco Dmbovica, o Nikole Rman, gels ano gav Kontti, kaj ds dma e rromena anar o khetanipen. Ko vakripen maj ls kotor e rromenqo erutno anar o Matasri, o Rdu Stan, o rraj prefkto V. Snda thaj o rraj kolonlo Floriel, kaj mangle te na maj keren pen orimata. E rroma phende so kerde kadala orimata kodolesqe lenqo materilo thaj e lovenqi situcia si ororri. Aver vakripnasqo viram sas palal e enutne ktur, avlinqe ktur, elektrikani energa thaj socilo utipen.
141

Palal so dine dma, o rraj prefkto, O Vktor Snda, ds muj jekhe rromenqe grupos te del dma ki Prefektra, va o laharipen e rromenqe pharimatenqo anar o thanutnipen Kontti. O prezidnto e municipalone organizaciaqo e Romane Partidaqo, o O Nikole Rman, ds dma e dujtone komendantoa e Municipalone ingalipnasqo, o lokotennto kolonlo o Pncu Ino. O erutno vakripnasqo viram sas kodova kaj dikhelas i kcia ani zor e ingalipnasqi ani Diz (Piaa) 1-to Maj, kaj sas phandle 20 rroma anar kase e maj but sas luludrne. Line lenqe najenqe amprnte, kerde lenqe fto thaj rodinde len bi te anen lenqe jekh akuzcia. Palal e ingalenqo kontrlo ani Diz 1-to Maj sas musarde thaj inkerde anar lenqe lulud thaj dine len glbe. Kodola kaj sas phandle kamen te roven pen ke oprutne orgnur. (I rromani vrsia sas kerdi kaar I Isabla Bnik, palal o artkulo xramosardo kaar I Ndia Lazr an-e informaciaqo elektronikano lil Divrso; i redkcia (kathe): O Gerge Saru). Te aven saste-veste thaj baxtale!

142