IV - Limba Ukraineana (A. 2017)

Ştiinţa, 2017
CZU 811.161.2 + 821.161.2.09(075.2)

K 58
Elaborat conform curriculumului disciplinar în vigoare și aprobat prin Ordinul ministrului educaţiei
(nr. 645 din 20 iunie 2013). Editat din sursele financiare bugetare.
Ecaterina Cojuhari, Albina Liușnevschi – Limbă și comunicare (Мова і мовлення);
Ecaterina Cojuhari, Ala Nikitcenko – Lecturi literare (Літературне читання)
Comisia de evaluare: Ana Krîjanovskaia, profesor școlar, Liceul Teoretic „Vasilii Suhomlinskii”, or. Edineţ;
Svetlana Gribovskaia, profesor școlar, grad didactic întâi, Liceul Teoretic „Taras Șevcenko”, or. Briceni; Ina
Dvornic, profesor școlar, Liceul Teoretic „Ivan Neciui-Leviţkii”, mun. Chișinău
Recenzenţi: P. Kononenko, profesor universitar, director al Institutului de Limba Ucraineană, Kiev (Ucraina);
L. Palamar, doctor în pedagogie, profesor universitar, Universitatea de Stat „T. Șevcenko”, Kiev (Ucraina);
V. Krîjanovsika, specialist principal, Direcţia Generală Învăţământ, Kiev (Ucraina); Alexei Colîbneac, profesor
universitar, șef al Catedrei „Grafică”, Academia de Muzică, Teatru și Arte Plastice, maestru în arte; Irina Ionova,
doctor habilitat, profesor universitar, șef al Catedrei „Filologie Slavonă”, Universitatea Slavonă din Republica
Moldova; Tatiana Baciu, doctor în psihologie, lector superior, Universitatea Pedagogică de Stat „I. Creangă”;
Ala Maslova, doctor în pedagogie, conferenţiar, Universitatea de Stat din Tiraspol (cu sediul la Chișinău)
Responsabil de ediţie: Larisa Dohotaru
Redactor: Ludmila Rokiţika
Corector: Mariana Belenciuc
Tehnoredactor: Nina Duduciuc
Pictor: Ana Evtușenko
Machetare computerizată: Anatol Andriţchi
Copertă: Vitalie Pogolșa, Vitalie Ichim
Întreprinderea Editorial-Poligrafică Știinţa,

str. Academiei, nr. 3; MD–2028, Chișinău, Republica Moldova;
tel.: (+ 373 22) 73-96-16, fax: (+ 373 22) 73-96-27;
e-mail: prini_stiinta@yahoo.com; prini@stiinta.asm.md
www.editurastiinta.md
DIFUZARE:
ÎM Societatea de Distribuţie a Cărţii PRO-NOI,
str. Alba-Iulia, nr. 75; MD-2051, Chișinău, Republica Moldova;
tel.: (+373 22) 51-68-17, 71-96-74; fax: (+373 22) 58-02-68;
e-mail: info@pronoi.md; www.pronoi.md
Toate drepturile asupra acestei ediţii aparţin Întreprinderii Editorial-Poligrafice Știinţa.
Descrierea CIP a Camerei Naţionale a Cărţii

Кожухар, К.С.
Українська мова i лiтературне читання: Пiдручник для 4 класу/К.С. Кожухар, А.О. Люш-
нiвська, A.I. Нiкiтченко; Min. Educaţiei al Rep. Moldova. – Ch.: Î.E.P. Ştiinţa, 2017 (Tipografia
„BALACRON” SRL). – 304 p.
ISBN 978–9975–85–072–8
811.161.2 + 821.161.2.09(075.2)
© Ecaterina Cojuhari, Albina Liuşnevschi, Ala Nikitcenko.

2013, 2017
© Desene: Ana Evtuşenko. 2013
ISBN 978–9975–85–072–8 © Întreprinderea Editorial-Poligrafică Ştiinţa. 2013, 2017
Çì³ñò
Óêðà¿íñüêà ìîâà
Òè íàøå äèâî êàëèíîâå, êîõàíà § 16. Ïðàâîïèñ çàêií÷åíü
ìàòåðèíñüêà ìîâî! iìåííèêiâ æiíî÷îãî i ÷îëîâi÷îãî
Ìîâà i ìîâëåííÿ ........................ 9 ðîäó â îðóäíîìó âiäìiíêó
§ 1. Óñíå é ïèñåìíå ìîâëåííÿ. îäíèíè ........................................ 76
Êóëüòóðà ìîâëåííÿ ..................... 09 § 17. Ïàðàëåëüíi çàêií÷åííÿ
§ 2. Ïîíÿòòÿ ïðî ñòèëi iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî ðîäó â
ìîâëåííÿ .................................... 18 äàâàëüíîìó i ìiñöåâîìó
âiäìiíêàõ îäíèíè ....................... 78
Áàòüêiâùèíà — òî íàéêðàùèé êðàé! § 18. Ïðàâîïèñ iìåííèêiâ
Òåêñò ........................................... 23 æiíî÷îãî ðîäó ç îñíîâîþ íà
§ 3. Òåìà i ìåòà òåêñòó. ïðèãîëîñíèé â îðóäíîìó
Çàãîëîâîê ................................... 23 âiäìiíêó îäíèíè ........................ 80
§ 4. Áóäîâà òåêñòó. Ïëàí ........... 25 § 19. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâîïèñ
§ 5. Òåêñò-ðîçïîâiäü. Òåêñò-îïèñ. iìåííèêiâ ó ìíîæèíi ................. 82
Òåêñò-ìiðêóâàííÿ ...................... 29
§ 6. Àáçàö ................................... 35 Äèâíèé ãîëîñ ïðèðîäè çìàëêó
ñëóõàþ ÿ
Îñ³íü ùåäðà. Îñ³íü çîëîòàâà
Äiºñëîâî ...................................... 92
Ðå÷åííÿ ....................................... 37 § 20. Ïîâòîðåííÿ âèâ÷åíîãî
,
§ 7. Îñíîâà ðå÷åííÿ. Çâ ÿçîê ïðî äiºñëîâî. Ðîëü äiºñëîâà â
ñëiâ ó ðå÷åííi ............................. 37 ðå÷åííi ........................................ 92
§ 8. Îäíîðiäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ .... 44 ,
§ 21. Çâ ÿçîê äiºñëîâà â ðå÷åíí³
§ 9. Ïîºäíàííÿ îäíîðiäíèõ ç iìåííèêîì. Çì³íà äiºñë³â
÷ëåíiâ ðå÷åííÿ çà äîïîìîãîþ çà ÷èñëàìè .................................. 94
ñïîëó÷íèêiâ ................................ 45 § 22. Íåîçíà÷åíà ôîðìà
Óêðà¿íî, çåìëå ìèëà! äiºñëîâà ....................................... 97
×àñòèíè ìîâè. ²ìåííèê .............. 54 § 23. ×àñè äiºñëîâà .................... 99
§ 10. Ïîâòîðåííÿ âèâ÷åíîãî § 24. Çìiíþâàííÿ äiºñëiâ çà
ïðî iìåííèê ............................... 54 îñîáàìè i ÷èñëàìè ó òåïåðiø-
§ 11. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ .. 59 íüîìó ³ ìàéáóòíüîìó ÷àñ³ ....... 101
§ 12. Ðîçðiçíåííÿ âiäìiíêiâ § 25. Ïåðøà i äðóãà äiºâiäìiíè
iìåííèêiâ .................................... 65 äiºñëiâ. Îñîáîâi çàêií÷åííÿ .... 106
§ 13. Çìiíà ïðèãîëîñíèõ [ã], § 26. Âèìîâà i ïðàâîïèñ îñî-
[ê], [õ] íà [ç´], [ö´], [ñ´] ïåðåä áîâèõ çàêií÷åíü äiºñëiâ
çàêií÷åííÿì -i ............................. 68 ïåðøî¿ îñîáè ........................... 108
§ 14. ×åðãóâàííÿ êîðåíåâèõ § 27. Äðóãà îñîáà äiºñë³â ......... 110
å, î ç i â îêðåìèõ iìåííèêàõ § 28. Òðåòÿ îñîáà äiºñë³â ......... 112
÷îëîâi÷îãî i æiíî÷îãî ðîäó ....... 70 § 29. Çìiíþâàííÿ äiºñëiâ ó
§ 15. Ïðàâîïèñ çàêií÷åíü ìèíóëîìó ÷àñi çà ðîäàìè
iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó (â îäíèíi) i ÷èñëàìè ................ 115
íà -à (-ÿ) â ðîäîâîìó âiäìiíêó § 30. Äiºñëîâà íà -ñÿ (-ñü). Çíà-
îäíèíè ........................................ 73 ÷åííÿ, âèìîâà i ïðàâîïèñ ....... 118
Âñå — ³ç äîáðîãî ÷è çëîãî — äðóãî¿ i òðåòüî¿ îñîáè îäíèíè
ïî÷èíàºòüñÿ ç ìàëîãî i ìíîæèíè ................................ 145
Ïðèêìåòíèê .............................. 120 § 39. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâî-
§ 31. Ïðèêìåòíèê ÿê ÷àñòèíà ïèñ çàéìåííèêiâ 1-î¿ îñîáè
ìîâè .......................................... 120 îäíèíè i ìíîæèíè .................. 147
§ 32. Âiäìiíþâàííÿ ïðèêìåò- § 40. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâîïèñ
íèêiâ ó îäíèíi ......................... 125 çàéìåííèêiâ 2-î¿ îñîáè îäíèíè
i ìíîæèíè ................................ 149
§ 33. Âèìîâà i ïðàâîïèñ
§ 41. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâîïèñ
ïðèêìåòíèêiâ iç ñóôiêñàìè
çàéìåííèêiâ 3-î¿ îñîáè îäíèíè
-ñüê-, -çüê-, -öüê- ..................... 132 i ìíîæèíè ................................ 151
,
§ 34. Âæèâàííÿ ì ÿêîãî çíàêà
ïåðåä çàêií÷åííÿì ïðèêìåò- Õë³á — óñüîìó ãîëîâà
íèêiâ ......................................... 134 ×èñëiâíèê .................................. 157
§ 35. Âèìîâà òà íàïèñàííÿ § 42. ×èñëiâíèê ÿê ÷àñòèíà
çàêií÷åíü ïðèêìåòíèêiâ æiíî- ,
ìîâè. Çâ ÿçîê ÷èñëiâíèêà
÷îãî ðîäó ó äàâàëüíîìó i ìiñ- ç iìåííèêîì ............................. 157
öåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè ........ 137 § 43. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâîïèñ
§ 36. Âiäìiíþâàííÿ ïðèêìåò- îêðåìèõ ÷èñë³âíèê³â ............... 162
íèêiâ ó ìíîæèíi ...................... 139
Íà ïîðîç³ êðàñíå ë³òî
ßê çðîáèòè äåíü âåñåëèì Ïðèñëiâíèê ................................ 166
Çàéìåííèê ................................. 143 § 44. Ïîíÿòòÿ ïðî ïðèñëiâ-
§ 37. Çàéìåííèê ÿê ÷àñòèíà íèê ÿê ÷àñòèíó ìîâè ............... 166
ìîâè .......................................... 143 § 45. Âèìîâà i ïðàâîïèñ íàé-
§ 38. Çàéìåííèêè ïåðøî¿, óæèâàíiøèõ ïðèñëiâíèêiâ ........ 169
Ë³òåðàòóðíå ÷èòàííÿ
Òè íàøå äèâî êàëèíîâå, êîõàíà Êàçêà ïðî ð³äíèé êðàé
ìàòåðèíñüêà ìîâî! (Êàëìèöüêà íàðîäíà êàçêà) ...... 188
Ð³äíà ìîâà. Ä. Ïàâëè÷êî .......... 173 Áàòüê³âùèíà. Ñ. Æîëîá ............ 190
Íàøà ìîâà. Þ. Ðèá÷èíñüêèé ... 173 Êîð³íü æèòòÿ (Ïðèò÷à).
Äèâíà ä³â÷èíêà. Ë. Õðàïëèâà ... 174 Î. Ïàëàìàð÷óê .......................... 190
Ð³äíà ìîâà. Ñ. Âîðîáêåâè÷ ....... 176 Öâ³ðêóí (Ëåãåíäà).
Ïåðøèé äèêòàíò. Î. Âèøíÿ .... 176 À. Ëèòâèí ................................. 192
Íàøà ìîâà ................................ 178 Ìàðóñÿ Áîãóñëàâêà.
ßêîãî êîëüîðó ñëîâà. ª. Ãóöàëî ... 179 Ð. Çàâàäîâè÷ .............................. 193
Ó øêîë³ âñå òàêå çíàéîìå.
À. Êîâàëü ................................... 180 Îñ³íü ùåäðà, îñ³íü çîëîòàâà
Êëóìà÷íèé ñëîâíèê. Ä. Á³ëîóñ . 182 Îñ³íü! Þ. Êëåí ......................... 195
Ó÷³òüñÿ! Þ. Ôåäüêîâè÷ ............. 183 Ùî êðàé – òî çâè÷àé.
Ó íàñ ùî íå ñ³ëüöå, òî ñâîº Â. Ñêóðàò³âñüêèé ...................... 195
ñë³âöå! Â. Ñêóðàò³âñüêèé ......... 184 Æóðáà. Ë. Ãë³áîâ ....................... 197
Îñ³íí³é êëîï³ò. Î. Êîïèëåíêî ... 197
Ìîëäîâà – ðiäíà ìîÿ çåìëÿ! Ó÷èòåëüêà. ². Õðèñòåíêî .......... 199
Ìîëäîâà. À. ×îêàíó ................. 188 Ïåðøà â÷èòåëüêà. Ò. Êîëîì³ºöü ... 201
Óêðà¿íî, çåìëå ñëàâíà Âåñíÿí³ êâ³òè. Î. Ï÷³ëêà ......... 231
Óêðà¿íà... Ñ. Âàñèëü÷åíêî ........ 202 Êâ³òè-ñèìâîëè. Î. Êèðè÷åíêî ... 231
Çà ðóñÿâèì ìîðåì º òàêà
Âñå ³ç äîáðîãî ÷è çëîãî
êðà¿íà. ß. Áàáè÷ ....................... 203
ïî÷èíàºòüñÿ ç ìàëîãî
Õòî ìè? ........................................ 203
Ëþäèíà ïî÷èíàºòüñÿ ç äîáðà.
Ìè âñ³ ä³òè óêðà¿íñüê³. Ë. Çàáàøòà ............................... 233
Þ. Øêðóìåëÿê .......................... 204 ¯æàê ³ ëèñèöÿ (Åñòîíñüêà
Çàãàäêîâà äîðîãà ³ñòîð³¿. íàðîäíà êàçêà) .......................... 233
Â. Øåâ÷óê ...................................... 205 Çîçóëÿ é Ï³âåíü (Áàéêà).
Õðåùåííÿ Óêðà¿íè. Ë. Ãë³áîâ .................................... 235
À. Ëîòîöüêèé ............................ 206 Îðåë ³ ëèñ. ª. ßðîøèíñüêà ...... 236
ßðîñëàâ Ìóäðèé. Â. Áëèçíåöü ... 207 Ï³äëîãà áóäå ÷èñòà... A äóøà?
Ïîâ÷àííÿ Âîëîäèìèðà Â. Ñóõîìëèíñüêèé ...................... 237
Ìîíîìàõà. Â. Áëèçíåöü ............ 208 Íàéá³ëüøèé ñêàðá.
Ïðî ñëàâíèõ êîçàê³â-çàïîðîæ- ª. ßðîøèíñüêà .......................... 237
ö³â òà ïðî ¿õíüîãî ïåðøîãî Ñóä Ñîëîìîíà (Á³áë³éíà
êîøîâîãî Äìèòðà Áàéäó-Âèø- ëåãåíäà) ..................................... 241
íåâåöüêîãî. À. Ëîòîöüêèé ....... 210 Ìàëåíüêèé ãð³øíèê (Ñêî-
Øàðàäà. Î. Ï÷³ëêà ................... 212 ðî÷åíî). Ì. Êîöþáèíñüêèé ......... 242
Óêðà¿íêà (Íàðîäíà ï³ñíÿ) ........ 213 ßêèé ñë³ä ïîâèííà çàëèøèòè
Êàðìåëþê (Óðèâêè). Ì. Âîâ÷îê ... 213 ëþäèíà íà çåìë³?
Íàø ïðàïîð. Ä. Ïàâëè÷êî ....... 216 Â. Ñóõîìëèíñüêèé ...................... 247
Óêðà¿íñüêèé ïðàïîð ................ 217 Êèì õî÷åø áóòè, õëîï÷èêó...?
Òðèçóá. Ì. Ñîï³ëêà .................. 218 Ì. Ðèëüñüêèé ............................. 248
Äèâíèé ãîëîñ ïðèðîäè çìàëêó ßê çðîáèòè äåíü âåñåëèì
ñëóõàþ ÿ Áåçêîíå÷í³ êàçî÷êè.
Ïåðøèé ñí³ã. Ã. ×óïðèíêà ....... 219 Ì. Ï³äã³ðÿíêà ............................ 249
Âèò³âêè áàáóñ³ Çèìè. Ïàëè÷êà-ðÿò³âíèöÿ. Þ. ßðìèø ... 250
Ê. Óøèíñüêèé ............................ 219 Ïðîãàÿíèé äåíü.
Çàâ³ðþõà. ß. Ùîãîë³â ................ 221 Â. Ñóõîìëèíñüêèé ...................... 253
Çèìîâà í³÷ (Óðèâîê ç îïîâ³- Ðîáè, ùîá íå ïåðåðîáëÿòü.
äàííÿ «Ìîðîçåíêî»). Ä. Á³ëîóñ .................................... 254
Ï. Ìèðíèé ................................. 221 Äåíü íàðîäæåííÿ.
Ó ñâÿò-âå÷³ð. Ã. ×åð³íü ............. 222 Â. Ñâÿòîâåöü ............................. 255
Ñâÿòèé âå÷³ð (Îáðàçî÷îê). Êîëè á ÿ áóâ ÷àð³âíèêîì.
Ë. Óêðà¿íêà .................................. 222 Â. Êóõàëàøâ³ë³ .......................... 257
Ð³çäâÿíà êâ³òêà ......................... 223 Óñëàâëåí³ ³ìåíà
Ð³çäâî. Á. Ëåïêèé ..................... 225 Òàðàñ Øåâ÷åíêî (1814–1861) ... 258
Ãîòóâàííÿ äî Ð³çäâà. Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Ë. Õðàïëèâà ... 258
Ñ. Êèëèìíèê .............................. 226 Ùî ãîâîðèëà ÷åðâîíà êàëèíà
Êîëÿäêè òà ùåäð³âêè. ìàëîìó Òàðàñèêîâ³.
Çà Ñ. Êèëèìíèêîì .................... 227 À. Ëîòîöüêèé ............................ 259
Ùåäð³âêà. Ñ. Æóïàíèí ............. 229 Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè.
Çàñ³âàëüíà ................................. 229 Ò. Øåâ÷åíêî .............................. 262
Ëþòåíü ñêàçàâ: «ßêáè Çîðå ìîÿ âå÷³ðíÿÿ...
â áàòüêîâèõ ë³òàõ...» Ò. Øåâ÷åíêî .............................. 263
Â. Ñêóðàò³âñüêèé ...................... 229 Íà Òàðàñîâ³é ìîãèë³.
Â. Ñóõîìëèíñüêèé ...................... 263 Õë³áà (Áàáóñèíà ðîçïîâ³äü) ....... 278
²âàí Ôðàíêî (1856–1916) ........ 264 Õðèñòîñ âîñêðåñ!
Ïîåò-Êàìåíÿð. Ð. Çàâàäîâè÷ ... 264 Ê. Ïåðåë³ñíà .............................. 280
Âîâê â³éòîì. ². Ôðàíêî ............ 266 Íàéäîðîæ÷èé ñêàðá (Êàçêà) ... 281
Ëåñÿ Óêðà¿íêà (1871–1913) ..... 267
Ó â³íîê Ëåñ³ ............................. 267 Íà ïîðîç³ êðàñíå ë³òî
Ï³ñíÿ. Ë. Óêðà¿íêà ................... 268 Îáðó÷ (Êàçêà). Â. ×óõë³á ......... 283
Êîíâàë³ÿ (Óðèâîê) .................... 269 Êîçà-äåðåçà. Äí³ïðîâà ×àéêà ... 285
Á³äà íàâ÷èòü. Ë. Óêðà¿íêà ....... 269 Ëåãåíäà ïðî ìàòåð³â.
Ëåîí³ä Ãë³áîâ (1827–1893) ....... 273 ². Ïàíüê³â .................................. 290
Âîâê ³ Ê³ò (Áàéêà). Ë. Ãë³áîâ ... 273 Ë³òåðàòóðà ð³äíîãî êðàþ
Ëåá³äü, Ùóêà é Ðàê (Áàéêà. Ñêðèâäæåí³ äîë³.
Óðèâîê). Ë. Ãë³áîâ ..................... 275 (Óðèâîê ç ðîìàíó).
×èæ òà Ãîëóá (Áàéêà). Ê. Ïîïîâè÷ ................................ 292
Ë. Ãë³áîâ .................................... 276 Ìàëàíêà. Äî Ð³çäâà. Çèìîâà í³÷.
Ã. Ðîãîâà ................................... 294
Õë³á – óñüîìó ãîëîâà
Õëiá. Â³íî÷îê. Í. Àâiäîí ........... 295
Íå êèäàéñü õë³áîì... Çðàçêè òåñòiâ ............................. 296
Ì. Ðèëüñüêèé ............................. 277 Ñëîâíè÷îê ................................ 300
Êðèõòà õë³áà. À. Êà÷àí ............ 278 Òëóìà÷íèé ñëîâíèê ................. 301
Çâåðíè óâàãó íà óìîâíi ïîçíà÷åííÿ!

×èòàºìî âèðàçíî. Ïðàöþºìî êîëåêòèâíî.
Âèêîíóºìî çàâäàííÿ.
Äî òâîãî ñëîâíè÷êà. Iñòîð³ÿ, çâè÷à¿ òà òðàäèö³¿
óêðà¿íñüêîãî íàðîäó.
Òâîÿ òâîð÷³ñòü.
Çàâäàííÿ äëÿ äîïèòëèâèõ.
Ãîëîñíèé çâóê. Ïîì’ÿêøåíèé ïðèãîëîñíèé çâóê.

Òâåðäèé ïðèãîëîñíèé çâóê. Ïîäîâæåíèé ì’ÿêèé
Ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé çâóê. ïðèãîëîñíèé çâóê.
Âèäè ðîçáîð³â
1 – Çâóêî-áóêâåíèé àíàë³ç ñëîâà. 3 – Ðîçá³ð ñëîâà ÿê ÷àñòèíè ìîâè.
2 – Ðîçá³ð ñëîâà çà áóäîâîþ. 4 – Ðîçá³ð ðå÷åííÿ.
Любі друзі, хлопчики і дівчатка!
Ось уже четвертий рік ви, маленькі українці Республіки
Молдова, долучаєтеся до духмяного рідного слова, пізна-
єте мудрі закони материнської мови. Усвідомити ці закони
і правила, навчитися ними уміло користуватися, зробити
ваше мовлення правильним, точним, красивим і виразним
покликаний наш підручник «Українська мова і літературне
читання». А ще він познайомить вас з кращими зразками
української дитячої літератури. Розповість багато нового
і цікавого про український народ, його історію, звичаї і куль-
туру. Навчить дружити, творити добро, поважати інші народи
і культури.
Пізнавайте дивосвіт рідного слова. Вчіться міркувати,
аналізувати, порівнювати, робити висновки. Працюйте нат-
хненно і сумлінно. Шануйте і любіть свій рід і Батьківщину.
Автори
ÒÈ ÍÀØÅ ÄÈÂÎ ÊÀËÈÍÎÂÅ,
ÊÎÕÀÍÀ ÌÀÒÅÐÈÍÑÜÊÀ ÌÎÂÎ!
Ìîâà ³ ìîâëåííÿ
§ 1. Óñíå é ïèñåìíå ìîâëåííÿ.
Êóëüòóðà ìîâëåííÿ
1. Çâåðíè óâàãó íà ñëîâà, ÿêèìè ïîåò õàðàêòåðèçóº ð³äíó ìîâó.
Ìàòåðèíñüêà ìîâà
Êîëèñêîâà ïiñíÿ, êîëèñêîâà —
òî íàéïåðøà ìàòåðèíà ìîâà.
Ïàõíå âîíà ì’ÿòîþ i öâiòîì,
÷åáðåöåâèì i ñóíè÷íèì ëiòîì.
Ïàõíå ìîëîêîì i ñïîðèøàìè...
Ñêiëüêè â íié ëàñêàâîñòi i øàíè,
ñêiëüêè â íié òðèâîæíîñòi ëþäñüêî¿,
i íàäié, i ñèâèíè ãiðêî¿...
Êîëèñêîâà ïiñíÿ, êîëèñêîâà —
òî ñîëîäêà ìàòåðèíà ìîâà.
(Ì. Ñèíãà¿âñüêèé)
9
1. Ç ÿêèìè çàïàõàìè ìîâà çiñòàâëÿºòüñÿ Øаíà — ïîâàãà, óâàæíå
ó âiðøi? À ÿêîþ âîíà âèäàºòüñÿ òîái? ñòàâëåííÿ äî ëþäèíè.
2. Âèâ÷è âiðø íàïàì’ÿòü.
2. ßê òè ðîçóìiºø ñëîâà «Âñå ó ïðèðîäi ìàº ñâîþ ìîâó»? Çâåðíè

óâàãó íà òå, ÿê ïðî öå ãîâîðèòüñÿ ó òåêñòi?
Ïîñëóõàéòå: âðàíöi ðîñà íà ñîíöi âèääçâîíþº2, æàéâîðîíîê ñïiâàº,
öâiðêóíè ó òðàâàõ ïåðåëèâàþòüñÿ ñðiáíèìè ãîëîñàìè.
Âñå ó ïðèðîäi ìàº ñâîþ ìîâó.
² òiëüêè2 ëþäñüêå ñåðöå îçèâàºòüñÿ äî ñâiòó Ñëîâîì. Òèì ºäèíèì,
ÿêå Áîã äàâ íàì ÷åðåç ìàìó i òàòà. Òèì ñëîâîì, ó ÿêîãî2 º ñèëà
ïðèíîñèòè óñìiøêó i ñëüîçè, íàâ÷àòè äîáðà i ëþáîâi! Òèì ñëîâîì,
ÿêå ðîçóìiëè óêðà¿íöi âñiõ ÷àñiâ. Òîìó ðiäíà ìîâà — öå ñâiòëà ñòåæèíà
ó ìèíóëå i ìàéáóòíº. (Ì. ×óìàðíà)
1. Äëÿ ÷îãî ëþäÿì ïîòðiáíà ìîâà?
2. Ïåðåïèøè îñòàííº ðå÷åííÿ. ×è çãîäåí òè ç âèñëîâëåíîþ ó íüîìó
äóìêîþ? ßê òè ¿¿ ðîçóìiºø?
3. ×è çãîäåí òè ç òèì, ùî ìîâà äîïîìàãàº ëþäèíi ïiçíàòè ñâiò,

ïðî âñå äiçíàòèñÿ, íàâiòü ïðî òå, ÷îãî âîíà íiêîëè íå áà÷èëà, äå
íiêîëè íå áóâàëà. Ïîÿñíè ñâîþ äóìêó.
Ïåðøèì äî íàñ ïðèõîäèòü ñëîâî ç êîëèñêîâîþ ìàòåðèíñüêîþ
ïiñíåþ, òèõîþ êàçêîþ, äîáðîþ ëàñêîþ. «Ìàìà, òàòî, áàáà, ëüîëÿ,
êèöÿ, æèæà», — ëåïå÷å äèòèíà.
ßêi äèâíi ïåðøi äâîñêëàäîâi ñëîâà! À Ïðèíаäíi — ïðèâàá-
ïîòiì äèòèíà ñïèíàºòüñÿ íà íîãè, ïiçíàº ëèâi.
çà äåíü äåñÿòêè íîâèõ ñëiâ, çâó÷íèõ òà
êðàñèâèõ: ñîíå÷êî, êâiòêà, êàçêà, ïiñíÿ, õëiá, ñiëü, âîäà, òðàâà. Ç êîæ-
íèì ñëîâîì ñâiò øèðøàº, ðîçêðèâàº ñâî¿ ïðèíàäíi îáði¿... Ñâiò — ìîâ
êàçêà. ² ïiçíàºìî ìè éîãî çà äîïîìîãîþ ñëîâà.
(Çà ². Öþïîþ)
• Ïðèãàäàé, ÿêi êîëèñêîâi ïiñíi òè çíàºø. Îäíó iç íèõ ïðîñïiâàé àáî

âèðàçíî ïðî÷èòàé.
4. Ïîÿñíè çìiñò ïðî÷èòàíîãî.

Ìîâî ðiäíà, ñâi÷óñÿ òîáîþ, Óñòа — ãóáè.
ÿê çåìëÿ ñîíöåì,
ÿê ðîñà — íåáåñíèìè ñàìîöâiòàìè...
Ïðàâäà ãîâîðèòü òiëüêè òâî¿ìè óñòàìè.
(Ì. ×óìàðíà)
10
1. Ïåðåïèøè, ïiäêðåñëè çâåðòàííÿ.
2. Çíàéäè iìåííèêè. Äîâåäè, ùî íå ïîìèëÿºøñÿ.
5. ×èì âiäðiçíÿºòüñÿ óñíå ìîâëåííÿ âiä ïèñåìíîãî? ßêi äîïî-

ìiæíi çàñîáè ìàº óñíå ìîâëåííÿ?
Ëiòåðè, ÿêi ïðèäóìàëè íàøi äàëåêi ïðåäêè, — öå óìîâíi çíàêè,
ùî äîïîìàãàþòü çàïèñàòè æèâèé çâóê, âèñëîâèòè íàéòîíøi ïîðóõè
ëþäñüêî¿ äóøi. Áåç íèõ íå áóëî á ëiòåðàòóðè. Íàøà ìîâà äóæå áàãàòà,
êðàñèâà, ìåëîäiéíà, áî òi çâóêè âèäîáóâàþòüñÿ iç äîáðîãî òà ñïiâó÷îãî
óêðà¿íñüêîãî ñåðöÿ. (Á.×åïóðêî)
1. Ïðèãàäàé, ÿêèìè óìîâíèìè çíàêàìè ìè êîðèñòóºìîñÿ â ïèñåìíîìó

ìîâëåííi.
2. ßêèìè ñëîâàìè àâòîð õàðàêòåðèçóº íàøó ìîâó?
3. Ñêëàäè ðå÷åííÿ ïðî ìîâó, çàïèøè éîãî.
4. Ïiäêðåñëè ñëîâà-îçíàêè. Íà ÿêi ïèòàííÿ âîíè âiäïîâiäàþòü? ßêîþ
÷àñòèíîþ ìîâè º?
ßêèì âèìîãàì ìàº âiäïîâiäàòè óñíå ìîâëåííÿ? ×è äîñòàòíüî çíàòè
òiëüêè ñëîâà, ùîá îâîëîäiòè óñíèì ìîâëåííÿì?
6. ×è çãîäåí òè ç òâåðäæåííÿì, ùî íà ïî÷àòêó âñüîãî, ùî

òâîðèòü ëþäèíà, çíàõîäèòüñÿ ñëîâî? Äîâåäè ñâîþ äóìêó.
Òiëüêè ëþäèíà ìàº âåëèêèé äàð ìîâè. Òiëüêè âîíà çóìiëà ïîâ’ÿçàòè
æèâi çâóêè ó ñêëàäè, ñêëàäè ó ñëîâà, ñëîâà â ðå÷åííÿ, ðå÷åííÿ â
ðîçìîâó. Ðîçâèâàé ó ñîái öåé äàð. Ñåðäåíüêîì i ðîçóìîì ïðèãîðíèñÿ
äî ñëîâà! Íàâ÷èñÿ òâîð÷î äóìàòè i âèðàçíî ãîâîðèòè. Âñiºþ äóøåþ
âiä÷óé æèâå ñëîâî, ÿêå áóëî i áóäå íà ïî÷àòêó âñüîãî, ùî òâîðèòü
ëþäèíà.
1. Ùî îçíà÷àº ðîçâèâàòè äàð ñëîâà?
2. Çíàéäè ðå÷åííÿ, ÿêi ìiñòÿòü çàêëèê. ßêi âîíè çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ
– ðîçïîâiäíi, ïèòàëüíi ÷è ñïîíóêàëüíi? ßêi çà iíòîíàöiºþ? Ïåðåáóäóé
¿õ ó ðîçïîâiäíi òàê, ùîá ïiäìåòîì âèñòóïàâ çàéìåííèê ÿ.
3. Çàïèøè. Ïiäêðåñëè äiºñëîâà. ×è çìiíèëè âîíè ñâîþ ôîðìó?
7. ßê òè ãàäàºø, ùî îá’ºäíóº óêðà¿íö³â óñüîãî ñâiòó?

Óêðà¿íñüêà ìîâà — öå ìîâà óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, ÿêèé ïðîæèâàº
íå òiëüêè â Óêðà¿íi, à é äàëåêî çà ¿¿ ìåæàìè — â Êàíàäi, Àâñòðàëi¿,
Áðàçèëi¿, Ðîñi¿, Ðóìóíi¿. Ó Ìîëäîâi ìåøêàº áiëüøå íiæ ïiâìiëüéîíà
óêðà¿íöiâ.
11
Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ âèäàþòüñÿ êíèãè
— âiðøi, êàçêè, ïiäðó÷íèêè — â áàãàòüîõ
êðà¿íàõ ñâiòó. Âîíà ïðèõîäèòü ó íàøi îñåëi
ç ãîëîñàìè äèêòîðiâ ðàäiî i òåëåáà÷åííÿ.
Íàøó ìîâó âèâ÷àþòü ó øêîëàõ, ëiöåÿõ,
óíiâåðñèòåòàõ.
1. Çíàéäè ñëîâà, íàïèñàíi ç âåëèêî¿ ëiòåðè.
Ïîÿñíè ¿õ ïðàâîïèñ.
2. ßêèì âèìîãàì ìàº âiäïîâiäàòè ïèñåìíå ìîâëåííÿ?
8. Ï³äãîòóéñÿ äî ïåðåêàçó òåêñòó.

Æîäåí ó÷åíèé íå çìîæå òî÷íî ñêàçàòè, ñêiëüêè ìîâ iñíóº â ñâiòi. ¯õ
äóæå áàãàòî. Áiëüøå äâîõ òèñÿ÷. ² âîíè, ÿê i ëþäè, îá’ºäíàíi â ñiì’¿.
Óêðà¿íñüêà ìîâà íàëåæèòü äî ñiì’¿ ñëîâ’ÿíñüêèõ ìîâ. Ñåðåä öèõ
ìîâ º ðîñiéñüêà, áiëîðóñüêà, ïîëüñüêà, ÷åñüêà, ñëîâàöüêà, áîëãàðñüêà.
Ìiæ ìîâàìè-ðîäè÷àìè áàãàòî ñïiëüíîãî. Ëþäè, ÿêi ãîâîðÿòü öèìè
ìîâàìè, ìîæóòü ëåãêî çðîçóìiòè îäèí îäíîãî.
Íàéáëèæ÷i ñåñòðè óêðà¿íñüêî¿ ìîâè — ðîñiéñüêà i áiëîðóñüêà.
1. Óñíî ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî àáçàöó.
2. Ïåðåïèøè äðóãèé àáçàö. Ïiäêðåñëè áóêâè, ÿêi ïîçíà÷àþòü ì’ÿêi
ïðèãîëîñíi çâóêè.
3. Ïîÿñíè âæèâàííÿ àïîñòðîôà. Ïðèãàäàé 5-6 ñëiâ ç àïîñòðîôîì.
Çàïèøè ¿õ.
9. ßê òè ãàäàºø, ÷è ìîæåìî ìè ïiäðàõóâàòè, ñêiëüêè ó íàøié ìîâi

ñëiâ? ×îìó?
Ðîçâèòîê, çáàãà÷åííÿ ìîâè — ïðèðîäíèé ïðîöåñ, i âií òiñíî
ïîâ’ÿçàíèé ç æèòòÿì i äiÿëüíiñòþ áàãàòüîõ ïîêîëiíü. Âñå, ùî
âiäáóâàºòüñÿ â æèòòi, òàê ÷è iíàêøå âiäòâîðþºòüñÿ â ìîâi. Êîæíà
åïîõà âíîñèòü ñâié âêëàä ó ìîâó i êóëüòóðó. Ó íàøîìó ÕÕI ñòîëiòòi
ëþäèíà çðîáèëà êðîê â êîñìîñ, ñòâîðèëà ÷óäîäiéíi ëiêè i ïðåïàðàòè,
ðîçóìíi ïðèëàäè i ïðèñòðî¿, íîâi òêàíèíè, ìàøèíè i ìåõàíiçìè.
Âíàñëiäîê öüîãî ó ìîâi ç’ÿâèëèñÿ ñîòíi íîâèõ ñëiâ i íàéìåíóâàíü.
Óñå çíàõîäèòü âiäîáðàæåííÿ â ìîâi.
(Çà À. Êîâàëü)
1. ßê ç’ÿâëÿþòüñÿ íîâi ñëîâà? Ñïðîáóé ïðèäóìàòè ¿õ.
2. Çíàéäè ñëîâà ç íåíàãîëîøåíèìè [å], [è]. ßê ïðàâèëüíî ¿õ òðåáà
âèìîâëÿòè? Ïðèãàäàé ïðàâèëà íàïèñàííÿ ñëiâ ç íåíàãîëîøåíèìè [å],
[è]. Íàâåäè âëàñíi ïðèêëàäè.
– Завдання підвищенної складності.
12
10. ßêèìè áóâàþòü ñëîâà? Çíàéäè â³äïîâ³äü ó â³ðø³ Ì. Òêà÷.
Ñëîâà, ñëîâà... Âîíè â ñîái âñi ðiçíi:
òðèâîæíi é òèõi, ðàäiñíi é ñóìíi;
º òåðïåëèâi, º æîðñòîêi é ãðiçíi,
Ëóêаâi — õèòðóâàòi,
ëóêàâi, ÷åñíi, ìóäði i ñìiøíi... ïóñòîòëèâi.
Íå ãðàéñÿ ñëîâîì. ª ñâÿòi ñëîâà...
1. Cïèøè. Ñåðåä ñëiâ-îçíàê äîáåðè ñëîâà, ïðîòèëåæíi çà çíà÷åííÿì.
Äîáåðè àíòîíiìè äî ðåøòè ïðèêìåòíèêiâ ç òåêñòó.
2. Âèâ÷è âiðø íàïàì’ÿòü.
11. Ïîìiðêóé, ùî îçíà÷àº ðîñòèòè é îáåð³ãàòè ð³äíå ñëîâî.

Ó âèãëÿäi ìîâè ïðèðîäîþ äàíî ëþäèíi
âåëèêèé äàð. Íå òiëüêè êîðèñòóâàòèñÿ íèì, Ëåëіÿòè — ïеñòèòè,
ðiäíèì ñëîâîì, à é íàòõíåííî ðîñòèòè, âèêоõóâàòè.
îáåðiãàòè éîãî êîðiííÿ é ëåëiÿòè éîãî öâiò,
îñü òîäi âîíî é áóäå çàïàøíèì òà ñïiâó÷èì, ñïîâíåíèì ìóçèêè é
÷àðó, æèòòºâî¿ ïðàâäèâîñòi é ïîåòè÷íîñòi.
(Î. Ãîí÷àð)
1. ßê òè ñòàâèøñÿ äî ðiäíî¿ ìîâè?
2. Íàçâè iìåííèêè â ïåðøîìó ðå÷åííi. Âèçíà÷ ¿õ ÷èñëî.
12. Ñïèøè. Ïiäêðåñëè çâåðòàííÿ.
Рiдна мово, без тебе нiхто я, мов вiдiрваний вiтром листок.
(Ï. Ïåðåáèéíiñ)
• Äîáåðè äî ñëîâà ìîâà ÿêîìîãà áiëüøå ñïîðiäíåíèõ ñëiâ. Ïðèãàäàé,
ÿêi ñëîâà íàçèâàþòüñÿ ñïîðiäíåíèìè. ßêà ÷àñòèíà îñíîâè ðîáèòü ¿õ
ðiäíèìè? Çàïèøè öi ñëîâà. Ïîçíà÷ êîðiíü.
13. Ïîì³ðêóéòå, ùî äèâóº i çà÷àðîâóº ïîåòà Ä. Á³ëîóñà.

×è íå ÷àðè é íå äèâî?
Ìîâà — ñïiâ, ìîâà — êàçêà.
Âñå ñêàçàòè ìîæëèâî:
ª i ãíiâ, º i ëàñêà.
Â ìîâi — âîëÿ ãåðî¿â,
âèÿâ âiëüíîãî äóõó,
äóõó íàöi¿ ïðîÿâ,
ñèëà âiëüíîãî ðóõó.
• Äiéñíî, ñêàçàòè ìîæíà âñå. Îäíàê ñêàçàòè ìîæíà ïî-ðiçíîìó. À
ùîá ðîçìîâëÿòè i ïèñàòè ãàðíî é ïðàâèëüíî, ïîòðiáíî äîòðèìóâàòèñÿ
êóëüòóðè ìîâëåííÿ. Òî æ ïðèãàäàéòå, ùî òàêå êóëüòóðà ìîâëåííÿ.
13
Êóëüòóðà ìîâëåííÿ — öå ïðàâèëüíiñòü, òî÷íiñòü, âèðàçíiñòü,
áàãàòñòâî ìîâëåííÿ.
Äîìàãàéñÿ, ùîá òâîº ìîâëåííÿ — óñíå é ïèñåìíå — áóëî çìiñòîâíèì,
ïðàâèëüíèì, ëîãi÷íî ñòðóíêèì, âèðàçíèì, äîðå÷íèì.
14. Ïîÿñíè çìiñò âèäiëåíîãî ðå÷åííÿ. ×è ïðèñòàºø òè äî äóìêè,

âèñëîâëåíî¿ ïèñüìåííèêîì? ×îìó?
...Â ñëîâàõ — óñÿ äîëÿ íàðîäó. Áåç íèõ íåìàº íàñ, íåìàº íàøîãî
ìèíóëîãî, íåìàº é ìàéáóòíüîãî.
Ó íàøié ìîâi — äóìêè i ìði¿ íàøèõ Çâèòяãà — ïåðåìîãà.
ïðåäêiâ ïðî âîëþ i ùàñòÿ, áîðîòüáà é Ðàõìаííå — òóò: çà-
çâèòÿãà, ¿õíº îäâi÷íå òðóäîëþáñòâî i ïàøíе.
ìðiéëèâà äóøà.
Ïðîñòå, ðàõìàííå ñëîâî íåñå ëþäÿì Äîáðî, Ïðàâäó, ²ñòèíó. Éîãî
íå ìîæíà íå ëþáèòè, áåç íüîãî íå ìîæíà æèòè... (Þ.Ìóøêåòèê)
• Ñïèøè äðóãèé àáçàö. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ íå ç ä³ºñëîâàìè.
15. Ïîì³ðêóé, ÷è ìîæóòü ñëîâà Áîðèñà Õàð÷óêà ñëóãóâàòè

âèñíîâêîì äî òåêñòó ç ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè? Äîâåäè ñâîþ äóìêó.
Íåùàñíà, íåïðàâäèâà ëþäèíà, ùî äîáðîâiëüíî i ëåãêî çðiêàºòüñÿ
ðiäíî¿ ìîâè. Ùàñëèâà, ïðàâåäíà ëþäèíà, ùî â ðàäîñòi é ãîði áóäóº
ñëîâî ñâîº¿ çåìëi. (Á. Õàð÷óê)
• Ñïèøè. Íàçâè áóêâè, ùî ïîçíà÷àþòü äâà çâóêè. ßêà áóêâà íå ïîç-

íà÷àº æîäíîãî çâóêà?
16. ×îìó ñëîâî ìîæå áóòè ìóäðèì, äîáðèì, à ìîæå áóòè é

çëèì, íåðîçóìíèì? Âiä ÷îãî öå çàëåæèòü?
Ñëîâî — íàéòîíøå äîòîðêàííÿ äî ñåðöÿ.
Ìóäðå i äîáðå ñëîâî äàº ðàäiñòü, íåðîçóìíå i çëå, íåîáäóìàíå i
íåòàêòîâíå — ïðèíîñèòü áiäó. Ñëîâîì ìîæíà âáèòè é îæèâèòè,
ïîðàíèòè é âèëiêóâàòè, âèêëèêàòè ïîñìiøêó é ñëüîçè, ïîðîäèòè
âiðó â ëþäèíó i çàðîíèòè íåâiðó, íàäèõíóòè íà ïðàöþ i ñêóâàòè ñèëè
äóøi... Çëå, íåâäàëå, íåòàêòîâíå, ïðîñòî êàæó÷è, íåðîçóìíå ñëîâî
ìîæå îáðàçèòè, ïðèãîëîìøèòè ëþäèíó. (Çà Â. Ñóõîìëèíñüêèì)
• Ñêëàäè âëàñíå ìiðêóâàííÿ íà òåìó «Ñëîâî äîáðå i çëå» (5-7

ðå÷åíü). Çàïèøè.
14
17. ×è äðóæèø òè ç êíèãîþ? Ïðî ùî òîái ïîäîáàºòüñÿ ÷èòàòè?
ßêó êíèãó òè ÷èòàºø çàðàç?
Ìóäði ïîðàäíèêè
Áóâ îäèí ÷îëîâiê. Ùî éîãî ïîïðîñÿòü — âií óñå çðîáèòü; ùî éîãî
ñïèòàþòü — âií óñå çíàº. Ñóñiäè äèâóâàëèñÿ:
— ßê öå òè âñå âìiºø i âñå çíàºø?
— À ÿ ç ìóäðèìè ëþäüìè ðàäæóñÿ, — âiäïîâiäàâ ÷îëîâiê.
Ùå áiëüøå äèâóâàëèñÿ ñóñiäè, áî íiêîëè âîíè íå áà÷èëè, ùîá ÷îëîâiê
¿çäèâ êóäèñü àáî ùîá äî íüîãî õòî ïðè¿çäèâ. Äå æ âií ç òèìè ìóäðèìè
ëþäüìè ðàäèòüñÿ?
Ïðèéøëè äî íüîãî, ïîäèâèëèñÿ, à ÷îëîâiê æèâå îäèíоêî. Òiëüêè âñÿ
êiìíàòà â íüîãî çíèçó äîâеðõó çàñòàâëåíà êíèãàìè.
² ñàì âií ñèäèòü çà ñòîëîì, à ïåðåä íèì ðîçêðèòà îäèíоêî
êíèæêà. äîâ еðõó
– Äå æ òâî¿ ìóäði ïîðаäíèêè? — ïèòàþòü ñóñiäè. ïðè¿çä иòè
ïîðаäíèêè
– À îñü, – âiäïîâiâ ÷îëîâiê i îáâiâ êðóãоì ðóêîþ.
1. Ïðî ÿêèõ ìóäðèõ ïîðàäíèê³â éäåòüñÿ ó òåêñò³? Ïîÿñíè.
2. ßê òè ãàäàºø, ÷îìó íàä îêðåìèìè ñëîâàìè â òåêñòi ïîñòàâëåíî çíàê
íàãîëîñó? Ïðî ùî ñâiä÷èòü íåïðàâèëüíå íàãîëîøóâàííÿ? Ïåðåêàæè
òåêñò, äîòðèìóþ÷èñü ïðàâèëüíî¿ âèìîâè.
18. Ïðî÷èòàé âèäiëåíi ñëîâà ç ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. ßêîþ

÷àñòèíîþ ìîâè âîíè º? Äîâåäè, ùî íå ïîìèëÿºøñÿ.
1. ßê òè âèìîâëÿºø êiíöåâi ïðèãîëîñíi ó âèäiëåíèõ äiºñëîâàõ? ×îìó?
ßêèìè áóêâàìè â óêðà¿íñüêié ìîâi ïîçíà÷àºòüñÿ ì’ÿêiñòü ïðèãîëîñíèõ
çâóêiâ?
2. Ïîâïðàâëÿéñÿ ó ïðàâèëüíié âèìîâi i íàïèñàííi äiºñëiâ íà -òü, -ñÿ, -ñü.
Âèìîâëÿé i ïèøè ïðàâèëüíî!

çðоáè[ò´] çðîáèòü ñïèòаþ[ò´] ñïèòàþòü
ïîïðоñÿ[ò´] ïîïðîñÿòü ñèäи[ò´] ñèäèòü
äèâиòè[ñ´à] äèâèòèñÿ äèâиòè[ñ´] äèâèòèñü
ðаäèòè[ñ´à] ðàäèòèñÿ ðаäèòè[ñ´] ðàäèòèñü
äèâóâаòè[ñ´à] äèâóâàòèñÿ äèâóâаòè[ñ´] äèâóâàòèñü
3. Äîáåðè 5-6 âëàñíèõ ïðèêëàäiâ. Ïðîìîâ ñëîâà ÷iòêî i çàïèøè.

4. Ç äâîìà ñëîâàìè êîæíî¿ êîëîíêè ñêëàäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ «äiºñëîâî
+ iìåííèê». Ââåäè ¿õ ó ðå÷åííÿ.
19. Ñêëàäè ïðèñëiâ’ÿ i çàïèøè ¿õ.

15
Õòî áiëüøå ÷èòàº, àëå ìóäðèõ ëþäåé ïèòàé.
Âiê æèâè ÿê ñîíöå äëÿ æèòòÿ.
Â÷è iíøîãî, äîáðèé ïëiä äàþòü.
Ñâié ðîçóì ìàé, i ñàì ïîìóäðiºø.
Íàóêà äëÿ ëþäèíè, âiê ó÷èñü i òðóäèñÿ.
Íàóêà i òðóä òîé áiëüøå çíàº.
1. ßê òè ââàæàºø, ÷îìó êðàùå ãîâîðèòü i ïèøå òîé, õòî áàãàòî ÷èòàº
i âìiº óâàæíî ñëóõàòè?
2. Ñêëàäè çâ’ÿçíå âèñëîâëþâàííÿ íà òåìó: «ßê ÿ ïðàöþþ íàä ñâî¿ì
ìîâëåííÿì». Âèêîðèñòîâóé ïðèñëiâ’ÿ.
20. Ïðî ùî éäåòüñÿ â âiðø³?

Êíèæå÷êî ìîÿ!
Êíèæå÷êî ìîÿ
Äðiáíåñåíüêàÿ!
Ëþáëþ ÿ òåáå ÷èòàòè,
Ëèñòîíüêè òi îãëÿäàòè;
Âiäãàíÿºø ìåíi ñêóêó,
Äàºø ðîçêiø i íàóêó,
Êíèæå÷êî ìîÿ,
Äðiáíåñåíüêàÿ!
Äîðîãåñåíüêàÿ!
ß ëþáèòè òåáå ìóøó;
Ðîç’ÿñíÿºø ìåíi äóøó,
Â÷èø ëþáèòè ïðàâäó ÿñíó,
Æèòè ÷åñíî, ìèðíî, êðàñíî.
Øàíóâàòè ðîäèíîíüêó,
² ëþáèòè âiò÷èçíîíüêó.
Äîðîãåñåíüêàÿ!
Ïðåõîðîøàÿ!
Âñå áóäó òåáå ÷èòàòè,
Ëèñòîíüêè òi îãëÿäàòè,
Çà òàêó òâîþ ïðèñëóãó,
Òè íà âñå ìîÿ ïîäðóãà!
Ïðåõîðîøàÿ!
(Ñ. ßðè÷åâñüêèé)
16
1. Ñêàæè ñëîâàìè â³ðøà: êíèãà â÷èòü ëþ- Êðаñíî — òóò: ùÅðî.
áèòè ïðàâäó, ÷åñíî æèòè, ïîâàæàòè ð³ä-
íèõ.
2. Âèïèøè ñëîâà ç ñóôiêñàìè -åíüê-, -îíüê-, -å÷ê-. ßêîãî çíà÷åííÿ
âîíè íàäàþòü ñëîâàì? ²ç ÿêèõ çíà÷óùèõ ÷àñòèí ñêëàäàºòüñÿ îñíîâà
ñëîâà? Âèïèñàíi ñëîâà ðîçáåðè çà áóäîâîþ.
21. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó óðèâêà iç ëiòîïèñó «Ïîâiñòü ìèíóëèõ

ëiò».
Ïðî ïåðåêëàäàííÿ êíèã
Âåëèêà-áî êîðèñòü âiä íàâ÷àííÿ êíèæíîãî. Êíèãè — ìîâ ðiêè, ÿêi
íàïîþþòü ñîáîþ ââåñü ñâiò; öå äæåðåëî2 ìóäðîñòi, â êíèãàõ — áåçäîííà
ãëèáèíà; ìè íèìè âòiøàºìîñÿ2 â ïå÷àëi; â êíèãàõ — ñâiòèëî ìóäðîñòi,
à ïðî ìóäðiñòü ñêàçàíî: ëþáëÿ÷èõ ìåíå — ëþáëþ, à õòî äîøóêóºòüñÿ
ìåíå — çíàéäå áëàãîäàòü. ² ÿêùî ñòàðàííî ïîøóêàòè â êíèãàõ ìóäðîñòi,
òî çíàéäåø âåëèêó âòiõó i êîðèñòü äëÿ ñâîº¿ 2
äóøi. Áî òîé, õòî ÷àñòî ÷èòàº êíèãè, òîé âåäå Áëàãîäаòü — òóò: äà-
áåñiäó ç Áîãîì i íàéìóäðiøèìè ìóæàìè. ðÅ, ë»ñêà âèùèõ ñèë.
(Ïåðåêàçàâ Â. Áëèçíåöü)
1. ßê òè ðîçóì³ºø ñëîâà êíèãè – ìîâ ð³êè, êíèãè – äæåðåëî ìóä-
ðîñò³?
2. Ñïèøè îñòàííº ðå÷åííÿ. Ïîÿñíè éîãî çìiñò. ßêi ñëîâà íå ìîæíà
ïîäiëèòè äëÿ ïåðåíîñó?
22. ×è çàìèñëþâàâñÿ òè íàä òèì, äëÿ ÷îãî ëþäè êàæóòü

«ñïàñèái»? Âèñëîâ ñâî¿ ì³ðêóâàííÿ.
Äëÿ ÷îãî êàæóòü «ñïàñèái»
Äðiìó÷èì ëiñîì iøëè äâà ìàíäðiâíèêè — Äiäóñü i Õëîï÷èê. Áóëî
æàðêî, ìàíäðiâíèêàì õîòiëîñÿ ïèòè.
Íàðåøòi âîíè ïðèéøëè äî ñòðóìêà. Òèõî äçþð÷àëà õîëîäíà âîäà.
Ìàíäðiâíèêè íàõèëиëèñÿ, íàïиëèñÿ.
Äiäóñü ñêàçàâ:
— Ñïàñèái òîái, ñòðóìîê.
Õëîï÷èê óñìiõíóâñÿ.
— ×îìó òè óñìiõàºøñÿ, Õëîï÷å? — çàïèòàâ Äiäóñü.
— Íàâiùî âè, Äiäóñþ, ñêàçàëè ñòðóìêîâi «ñïàñèái»? Àäæå âií íå
æèâà iñòоòà: íå äiçíаºòüñÿ ïðî âàøó ïîäÿêó, íå ïî÷óº âàøèõ ñëiâ.
— Öå òàê. ßêáè âîäè íàïèâñÿ âîâê, âií ìîæå é íå äÿêóâàòè. Ìè
æ íå âîâêи, à ëþäè. À çíàºø, äëÿ ÷îãî ëþäèíà ãîâîðèòü «ñïàñèái»?
Çíàºø, êîãî öå ñëîâî âøàíîâóº, çâåëè÷óº, ïiäíîñèòü?
17
Õëîï÷èê çàìèñëèâñÿ. Âií ùå íiêîëè íå äóìàâ íàä öiºþ ìóäðîþ
iñòèíîþ. Òåïåð æå áóâ ÷àñ ïîäóìàòè: øëÿõ ÷åðåç ëiñ ùå äîâãèé.
(Â. Ñóõîìëèíñüêèé)
1. Ùî òåáå âðàçèëî â òåêñò³? ×îìó?
2. ßêi ñëîâà ââi÷ëèâîñòi ìè âæèâàºìî ïðè çóñòði÷i, ïðîùàþ÷èñü,
âèñëîâëþþ÷è ïîáàæàííÿ?
3. Äîáåðè ïî ï’ÿòü ñëiâ íà -øñÿ i -òüñÿ. Çàïèøè ¿õ. Ïðî÷èòàé, äîòðè-
ìóþ÷èñü ïðàâèë ëiòåðàòóðíî¿ âèìîâè.
4. Ç òðüîìà äiºñëîâàìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. Ïiäêðåñëè â íèõ ãîëîâíi ÷ëåíè.

óñìiõаº[ñ':à] óñìiõàºøñÿ
äiçíаº[ö':à] äiçíàºòüñÿ
§ 2. Ïîíÿòòÿ ïðî ñòèëi ìîâëåííÿ

23. Ïîðiâíÿéòå òåêñòè. Ùî ¿õ îá’ºäíóº ³ ÷èì âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ?
1. Ìîëîäèé îëåíü ñòîÿâ ïiä ÿëèíîþ i âäèâëÿâñÿ áðóíàòíèìè î÷èìà
â çàñíiæåíi õàùi.
Ðàïòîì íà áiëèé ñíiã óïàëè ñiði òiíi. Òî áóëè âîâêè. Îëåíü âåñü
íàïðóæèâñÿ. À òîäi íàãíóâ ãiëëÿñòi ðîãè i, ìîâ áëèñêàâêà, êèíóâñÿ
íà âîðîãiâ. (Çà Ì. ×àáàíiâñüêèì)
2. Îëåíü ï’ÿòíèñòèé íàëåæèòü äî êëàñó ññàâöiâ, ðîäèíè îëåíiâ.

Ñàìöi ìàþòü ðîãè (çäåáiëüøîãî ãiëëÿñòi), ÿêi âîñåíè âiäïàäàþòü, à
18
íàâåñíi âèðîñòàþòü çíîâ. Äîâæèíà òiëà 90–120 ñì, âàãà 40–90 êã;
ñàìêè äåùî ìåíøi. Õâiñò êîðîòêèé. Âëiòêó õóòðî ðiäêå, ðóäå, ïîêðèòå
áiëèìè ïëÿìàìè, âçèìêó — ãóñòå, áóðóâàòî-ñiðå.
(²ç åíöèêëîïåä³¿)
3. Àíäðiéêî ç Ìèêîëêîþ çóïèíèëèñÿ áiëÿ îãîðîæi.

— Äèâèñü, äèâèñü, îëåíü! Îé, ÿêèé ãàðíèé!
— Àòîæ. Òà íå êðè÷è, à òî ùå çëÿêàºø.
— À ÿêi ðîãè âåëè÷åçíi! Îãî, îöå äà!
— Îé, ãîëîâó äî íàñ ïîâåðíóâ. Êðàñåíü! ²äè, éäè äî íàñ, õîðîøèé.
Âèñëîâëþâàííÿ íà îäíó é òó ñàìó òåìó ìîæóòü ³ñòîòíî â³ä-

ð³çíÿòèñÿ íå ò³ëüêè çì³ñòîì, àëå é ìåòîþ òà ìîâíèìè çàñîáàìè. Òàê³
ð³çíîâèäè ìîâëåííÿ íàçèâàþòü ñòèëÿìè. Êîæåí ñòèëü â³äð³çíÿºòüñÿ
â³ä ³íøîãî õàðàêòåðíèìè äëÿ íüîãî ìîâíèìè çàñîáàìè.
Ðîçð³çíÿþòü õóäîæí³é, íàóêîâèé, ðîçìîâíèé òà ³íø³ ñòèë³.
Ïîìiðêóéìî! ßêèì ñòèëåì ìè êîðèñòóºìîñÿ, êîëè:

à) îáðàçíî îïèñóºìî äiéñíiñòü, íàìàãàºìîñÿ âïëèíóòè íà ÷èòà÷à;
á) ïîâiäîìëÿºìî ïðî äîñÿãíåííÿ íàóêè, òî÷íî âèçíà÷àºìî ÿêåñü
ïîíÿòòÿ;
â) ðîçìîâëÿºìî ç êèìîñü, äiëèìîñÿ ñâî¿ìè ïî÷óòòÿìè?
Õóäîæíié ñòèëü âèÿâëÿºòüñÿ ó ìîâi òâîðiâ õóäîæíüî¿ ëiòåðàòóðè.

Õóäîæíi òâîðè âiäîáðàæàþòü äiéñíiñòü ó õóäîæíiõ îáðàçàõ, òîìó
â íèõ ÷àñòî âæèâàþòüñÿ îáðàçíi ñëîâà, îêëè÷íi ðå÷åííÿ, íåiñòîòè
îïèñóþòüñÿ ÿê iñòîòè, íàïðèêëàä: «Îñiíü ïîäàðóâàëà áåðiçöi âèøèòó
çîëîòîì ñóêíþ».
Íàóêîâîìó ñòèëþ âëàñòèâå âæèâàííÿ ñïåöiàëüíèõ ñëiâ-òåðìiíiâ ç
ïåâíî¿ ãàëóçi íàóêè, âiäñóòíiñòü îáðàçíèõ çàñîáiâ. Íàóêîâèé ñòèëü
âèêîðèñòîâóºòüñÿ â ï³äðó÷íèêàõ, íàóêîâèõ ïðàöÿõ.
Îñíîâíîþ ôîðìîþ ðîçìîâíîãî ñòèëþ º ðîçìîâà äâîõ ÷è êiëü-
êîõ îñiá ìiæ ñîáîþ. Äëÿ íüîãî õàðàêòåðíå âæèâàííÿ ðîçìîâíèõ
ñëiâ.
24. Ïîðiâíÿé òåêñòè. Çâåðíè óâàãó, ùî ïðî îäíå é òå æ ñàìå

ìîæíà ñêàçàòè ïî-ðiçíîìó.
Ëåòþ÷à êâiòêà
Ìåòåëèê íà ñòåáëèíêó ñiâ —
² âæå íåçðîçóìiëî:
19
×è òî ìåòåëèê òàì ñèäèòü,
×è, ìîæå, êâiòêà áiëà.
Áî êðèëüöÿ — áiëi ïåëþñòêè,
À â êâiòêè — áiëi êðèëà.
Çàöâiâ ìåòåëèê ó òðàâi,
À êâiòêà ïîëåòiëà.
(Í. Êèð’ÿí)
Ìåòåëèêè — (ëóñêîêðèëi), ðÿä êîìàõ. Êðèëà (äâi ïàðè) âêðèòi

ðiçíîìàíiòíî ðîçôàðáîâàíèìè ëóñî÷êàìè. Ó âåëèêèõ êîìàõ êðèëà â
ðîçìàõó äî 30 ñì, ó ìiëêèõ — áëèçüêî 3 ìì. Äîðîñëi êîìàõè æèâóòü
âiä äåêiëüêîõ ãîäèí äî äåêiëüêîõ òèæíiâ (òi, ùî çèìóþòü — äåêiëüêà
ìiñÿöiâ). Ìåòåëèêè ñïðèÿþòü çàïèëåííþ ðîñëèí. Ëè÷èíêè áàãàòüîõ
ìåòåëèêiâ (ãóñiíü) ïîøêîäæóþòü ñiëüñüêîãîñïîäàðñüêi i ëiñîâi
êóëüòóðè, ïðîäîâîëü÷i çàïàñè, âèðîáè iç âîâíè òà õóòðà.
(²ç åíöèêëîïåäi¿)
• Äî ÿêîãî ñòèëþ íàëåæèòü êîæåí iç òåêñòiâ? Ñêàæè, â ÷îìó âiäìiííiñòü
ìiæ öèìè ñòèëÿìè?
Âèðàçíîñò³ õóäîæíüîìó ñòèëþ äîäàþòü îáðàçè, ïîð³âíÿííÿ,
õàðàêòåðèñòèêè, íàïðèêëàä: ÷èñòèé, ÿê ñëüîçà; ÷åðâîíèé, ÿê æàð;
òèõî, õî÷ ìàê ñ³é.
25. Ïðàöþºìî â ïàðàõ. Ñêëàäiòü äiàëîã (4-5 ðå÷åíü) «ßê ìè

ëîâèëè ìåòåëèêà». Âiäòâîðiòü éîãî.
• ßêèì ñòèëåì ìîâëåííÿ âè êîðèñòóºòåñÿ ïðè öüîìó?
26. Äî ÿêîãî ñòèëþ âiäíåñåø òåêñò? ×îìó? Çíàéäè ïîðiâíÿííÿ.

Çðîáè âèñíîâîê: ÿêi îñîáëèâîñòi ìàº õóäîæíié ñòèëü.
Ìîº îëåíÿòêî
Õòî íå áà÷èâ îëåíÿòè,
ìîæó âàì íàìàëþâàòè.
Â îëåíÿòè áiëi íiæêè,
ìîâ òîíåñåíüêi áåðiçêè,
øåðñòü ì’ÿêà, íåíà÷å ïóõ,
äâà ëèñòî÷êè — äâîº âóõ,
î÷i — ñëèâè, õâiñò — ùî ç âàòè.
×è ÿ âìiþ ìàëþâàòè?
(Â. Ìàðñþê)
20
1. ×è ñïîäîáàâñÿ òîá³ ñëîâåñíèé ìàëþíîê? ×èì?
2. Ñïèøè âiðø. Ïîÿñíè íàïèñàííÿ âèäiëåíèõ ñëiâ. Âèçíà÷, ÿêîþ ÷àñòèíîþ
ìîâè âîíè º. ßê³ ùå iìåííèêè âèêîðèñòàâ ïîåò?
27. Ñêëàäè îïèñ áóäü-ÿêî¿ òâàðèíè ÷è ðîñëèíè (çà áàæàííÿì).

Ïîäóìàé, ÿê òè ¿ ¿ îïèñóâàòèìåø – òî÷íî ÷è îáðàçíî? Òåêñò çàïèøè.
Âèçíà÷ ñòèëü.
• Âiçüìè â áiáëiîòåöi ïiäðó÷íèê äëÿ òðåòüîãî êëàñó i ïîâòîðè âèçíà÷åííÿ
âèâ÷åíèõ ÷àñòèí ìîâè (iìåííèêà, ïðèêìåòíèêà, äiºñëîâà, çàéìåííèêà).
28. Âiääçâåíiëî, âiäñïiâàëî ëiòî. Òåïëå, âåñåëå, ñòîãîëîñå. À ëiòíi

ðàíêè! Õiáà ìîæíà ¿õ çàáóòè? Ïðèãàäàéìî i ìè, ÿêi âîíè, ëiòíi ðàíêè.
Ëiòíié ðàíîê
Áîæå, ÿê ãàðíî áóâàº ëiòíüîãî ðàíêó, êîëè ñõîäèòü ñîíöå! Ëóêè
âèáëèñêóþòü ðîñÿíèìè êðàïëèíàìè, íà÷å äîðîãèìè ñàìîöâiòàìè.
Ïòàøêè, ùî õîâàëèñÿ íà íi÷ äåñü ïî î÷åðåòàõ, âèïóðõóþòü iç ñâî¿õ
ñõîâàíîê. Ëåãåíüêîþ ïåëåíîþ çäiéìàºòüñÿ òóìàí íàä ðiêîþ. À ãîðè ïiä
ÿñêðàâèì ñîíÿ÷íèì ïðîìiííÿì âêðèâàþòüñÿ ïîçîëîòîþ é áëèñêîì.
Âiä ñâiòëà é òåïëà æèòòºäàéíîãî ñîíöÿ ðîçëèâàþòüñÿ ÷óäîâi ïàõîùi
òðàâ i êâiòîê. Âñå íàâêðóãè ïðîêèäàºòüñÿ âiä ñíó, íàáèðàº æâàâîñòi.
(Ì.Âîâ÷îê)
Ëiòíié ðàíîê
Òåïëå ñîíöå âñòàëî ïèøíî, âñòàíü i òè, ìîÿ äèòèíî!
îäÿãàºòüñÿ ðîçêiøíî Ðàíêó òðàòèòè íå òðåáà,
â ÿð i çîëîòî äîëèíà, — äî÷óâàéñÿ: iç-ïiä íåáà
21
ïiñíÿ æàéâîðîíêà ëëºòüñÿ — äiàìàíòîâà ðîñèíêà.
òî ïðèâiò òîái íåñåòüñÿ! Âiòåðåöü íà òåáå äèøå,
Ïîäèâèñÿ íà ðîñëèíó: äæåðåãåëÿìè êîëèøå,
êîæíó êâiòêó i òâàðèíó íà âóøêî òîái øåïî÷å,
êðèº ÷èñòàÿ ñëüîçèíêà — ùîá âñòàâàëà òè îõî÷å.
(ß. Ùîãîëiâ)
1. Ïîðiâíÿé äâà òåêñòè. Çðîáè âèñíîâîê, ùî
ñïiëüíîãî â öèõ òåêñòàõ i ÷èì âîíè âiäðiç- Äæåðåãеëi — êоñè.
íÿþòüñÿ. Ðîçêіøíî – ïèøíî,
÷óäîâî.
2. Çíàéäè ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó
çíà÷åíí³, åï³òåòè, óîñîáëåííÿ.
29. ×è äîâîäèëîñÿ òîái ñïîñòåðiãàòè ëiòíié ðàíîê? Ðîçãëÿíü

ìàëþíîê i ñêëàäè çà íèì òåêñò. Âæèâàé îáðàçíi ñëîâà. ßêèì
ñòèëåì òè êîðèñòóâàòèìåøñÿ?
30. Âèïèøè ç âïðàâè 28 ïî òðè iìåí-
íèêè, ïðèêìåòíèêè i äiºñëîâà. Ñêëàäè Á³ëüøà ÷àñòèíà ó÷í³â.
ãðàìàòè÷íó ðîçïîâiäü ïðî îäíó ç ÷àñòèí Áðàòè ó÷àñòü.
ìîâè. ß ââàæàþ.
Íå ìîæíà
• Äî ÿêîãî ñòèëþ âiäíîñèòèìåòüñÿ òâîÿ íàäèâóâàòèñÿ.
ðîçïîâiäü?
Ìåí³ ñòàëî í³ÿêîâî.
31. Âèçíà÷ òåìó i ñòèëü òåêñòó.
Ó ñåëi
Ãîñòþâàâ Ãðèöüêî ïiâëiòà õî÷ âîíà i íåâåëè÷êà, —
íà ñåëi â áàáóñi é äiäà. Ãðèöü òà äiä ëîâèëè ùóê,
¯õíÿ õàòà ó ñàäêó, óïiéìàëè äåñÿòü øòóê.
ó âèøíåâiì õîëîäêó. ² íà ïàñiöi áóëè,
Ïîïiä ëiñîì â’ºòüñÿ ði÷êà, ðié iç äåðåâà çíÿëè.
(Â.Ìàðñþê)
1. Ñêëàäè âëàñíó ðîçïîâiäü çà òåìîþ òåêñòó (7-8 ðå÷åíü). Äîáåðè
çàãîëîâîê. Çàïèøè.
2. Ïîðiâíÿé ñâié òåêñò iç ïîäàíèì. Ùî ó íèõ ñïiëüíîãî i ÷èì âîíè
âiäðiçíÿþòüñÿ?
22
ÁÀÒÜÊ²ÂÙÈÍÀ —
ÒÎ ÍÀÉÊÐÀÙÈÉ ÊÐÀÉ!
Òåêñò
§ 3. Òåìà i ìåòà òåêñòó. Çàãîëîâîê
32. Ïðî ùî éäåòüñÿ ó âiðøi? ßêà éîãî ìåòà?
Áàòüêiâùèíà
Íàøà ðiäíà Áàòüêiâùèíà,
Äå ðîäèëèñü ÿ i òè.
Ía óñié çåìëi ºäèíà,
Êðàùî¿ íàì íå çíàéòè.
Íà÷å ðiäíà ìàòè, ëþáèòü,
Ïðèãîðòà äiòåé ñâî¿õ,
I íàâ÷àº, i ãîëóáèòü —
Òîæ äîðîæ÷à âiä óñiõ!
(Ë. Äåëåàíó)
23
1. Ç êèì ïîðiâíþº ïîåò Áàòüêiâùèíó? ×îìó?
2. Çíàéäè ñëîâà-îçíàêè, ÿêi äîïîìîãëè àâòîðîâi ïåðåäàòè ñâîþ ëþáîâ
äî ðiäíî¿ Ìîëäîâè.
33. Ïðèãàäàé, ùî íàçèâàºòüñÿ òåêñòîì. ßêi ïèòàííÿ äîïîìàãàþòü

âèçíà÷èòè òåìó i ìåòó òåêñòó?
Òåêñò — öå äåê³ëüêà çâ’ÿçàíèõ çà çìiñòîì ðå÷åíü. Òå, ïðî ùî
ðîçïîâiäàºòüñÿ, ïîâiäîìëÿºòüñÿ ó òåêñòi, º éîãî òåìîþ. Êîæíà
ðîçïîâiäü âåäåòüñÿ ç ïåâíîþ ìåòîþ. Äî òåêñòó ìîæíà ä³áðàòè
çàãîëîâîê.
34. Âèçíà÷ òåìó òåêñòó.

Áàòüêiâùèíó ÷àñòî ïîðiâíþþòü ç ìàòið’þ. Êàæóòü: ìàòè – Âiò÷èçíà.
Öå æ áî òàê. ² ãîäóº óñiõ íàñ, i ïî¿òü âîíà. ² äáàº ïðî íàñ. ² âiääàº
âñå íàéêðàùå. (Â. Áè÷êî)
1. Äîáåðè çàãîëîâîê, ÿêèé áiëüø òî÷íî ðîçêðèâàº çìiñò òåêñòó: I âà-

ðiàíò – «Áàòüêiâùèíà»; II âàðiàíò – «Ìàòè–Âiò÷èçíà».
2. ×îìó òè îáðàâ ñàìå öþ íàçâó? Ïîÿñíè.
Ïðèãàäàé! Çàãîëîâîê ïåðåäàº òå íàéãîëîâíiøå, ïðî ùî ðîçïîâiäà-
ºòüñÿ ó òåêñòi.
35. Ùå ðàç óâàæíî ïåðå÷èòàé âèñëîâëþâàííÿ Â. Áè÷êà.

1. Çàìiñòü ÿêîãî ñëîâà àâòîð âæèâàº ñëîâà Âiò÷èçíà, âîíà? ×îìó?
2. Çíàéäè ó òåêñòi iìåííèêè i äiºñëîâà. Íàçâè ¿õ.
36. Ñïèøè ðå÷åííÿ.

Ðiäíèé äiì. Äîðîãà áàòüêiâñüêà õàòà. Ãîñòèííà, ëàñêàâà îñåëÿ. ßêi
áëèçüêi i çíàéîìi íàì öi ñëîâà! Òóò òè íàðîäèâñÿ, âïåðøå ïîáà÷èâ
ñâiò, çðîáèâ ñâié ïåðøèé êðîê. (Çà ². Öþïîþ)
1. ×è ñòàíîâëÿòü öi ðå÷åííÿ çâ’ÿçíèé òåêñò? ×è ìîæíà äiáðàòè äî íüîãî

çàãîëîâîê? Äîâåäè ñâîþ äóìêó.
2. Çíàéäè ñèíîíiìè. ßêà ¿õ ðîëü ó âèñëîâëþâàííi?
3. Ïîñòàâ çíàê íàãîëîñó íàä âèäiëåíèìè ñëîâàìè. Ïðè õаòà
ïîòðåái êîðèñòóéñÿ ñëîâíèêîì. ä³ì
4. Ñëîâà áàòüêiâñüêà, îñåëÿ, áëèçüêi, çíàéîìi ïîäiëè äîì³âêà
äëÿ ïåðåíîñó. îñеëÿ
24
37. Âèçíà÷ òåìó i ìåòó òåêñòó.
ßêà ñòåæêà íàéêðàùà?
Çàñïåðå÷àëèñÿ äiòêè, ÿêà ñòåæêà íàéê-
ðàùà.
— Äî êðàìíè÷êè, áî òàì º öóêåðêè.
— Íi, äî øêîëè, áî òàì º äiòêè.
— Íi, äî ði÷êè, áî òàì ìîæíà ñêóïàòèñÿ.
— Íi, â ñàäîê, áî òàì º ãðóøi, ÿáëóêà.
— Íi-i, â ïîëå, áî òàì ïðîñòîðî...
Àæ òóò ïðèñïiëà ìàìà. Äiòêè é ïèòàþòü,
ÿêà ñòåæêà íàéêðàùà.
— Äîäîìó, äiòêè. Äî ðiäíî¿ õàòè.
(Çà Ä. ×åðåäíè÷åíêîì)
1. Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóìiºø âiäïîâiäü ìàòåði. Ïðèñïіëà —
2. Äîáåðè ñèíîíiìè äî ñëîâà ïîëå i ñêëàäè ç íèìè òóò: íàäiéøëà.
ðå÷åííÿ.
38. Ñïèøè âiðø, âñòàâëÿþ÷è çàìiñòü êðàïîê ïðîïóùåíi áóêâè.

Ñòå...êà
Ñòå...êà ç ãîëîâîþ Õàé òiêàº â ïîëå,
Âêðèëàñÿ òðàâîþ Àæ íà òi îêîëè,
² çàñíóëà. Ñïèòü. Äå øèðÿº ïòàõ.
ß áiëåíüêi íi...êè Àëå íi! Õàé ñòå...êà,
Ïîëîñêî÷ó òði...êè — Ëþáà2 òðàâîëå...êà,
Õàé âñòàº é áiæèòü. Ïîëiòàº2 â ñíàõ.
(Ä. Ïàâëè÷êî)
1. Çìàëþé ñëîâàìè êàðòèíó, ÿêà âèíèêëà â òâî¿é óÿâi. Âèêîðèñòîâóé

ñëîâà, âæèòi ïîåòîì ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.
2. Ïiäêðåñëè áóêâè, ÿêi ïîçíà÷àþòü äâà çâóêè.
§ 4. Áóäîâà òåêñòó. Ïëàí

39. Ïðî ùî éäåòüñÿ ó â³ðø³?
×îìó âåðáà, âiä êðàïåëü êðèøòàëåâà,
Ìåíi ñêàçàëà: «Çäðàñòóé!» — êðiçü òóìàí.
×îìó ëiñè ÷åêàþòü ìåíå çíîâó,
Íà ùèò ïiäíÿâøè ñîíöå i çîðþ.
25
ß ¿õ ëþáëþ. ß çíàþ ¿õíþ ìîâó.
ß ç íèìè òåæ ìîâ÷àííÿì ãîâîðþ.
(Ë. Êîñòåíêî)
1. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèä³ëåíèõ ñëiâ.
2. Äî ñëîâà ãîâîðþ äîáåðè ñèíîíiìè é àíòîíiì.
3. Çíàéäè ñëîâà, â ÿêèõ º áóêâè, ùî ïîçíà÷àþòü äâà çâóêè. Âèçíà÷
ãîëîâíi i äðóãîðÿäíi ÷ëåíè â ïåðåäîñòàííüîìó ðå÷åííi.
â[åÈ]ðáа — âåðáа ì[åÈ]íi — ìåíi
40. Âèçíà÷ òåìó i ìåòó òåêñòó.

Âåðáà íàä ñòàâêîì
Îêñàíêà ãóëÿëà áiëÿ ñòàâêà. Çíàéøëà âåðáîâó
ãiëî÷êó òà é óñòðîìèëà ¿¿ â ñèðó çåìëþ. À ñàìà ïiøëà Çà÷èí
äîäîìó.
Ïîòiì Îêñàí÷èíi áàòüêè ïåðå¿õàëè äî ìiñòà. Ìèíóëî
äåñÿòü ðîêiâ. Íàâiäàëàñü äiâ÷èíà äî ðiäíîãî ñåëà.
Îñü ïðèéøëà âîíà ÿêîñü äî ñòàâêà. Ïîáà÷èëà âèñîêó
ãiëëÿñòó âåðáó, ùî ñõèëèëàñÿ íàä âîäîþ. Ãîëîâíà
Çäèâóâàëàñÿ Îêñàíà i ïèòàº: ÷àñòèíà
— Âåðáî, äå òè âçÿëàñÿ?
À âåðáà é êàæå:
— Òè ìåíå ïîñàäèëà ìàëåíüêîþ ãiëî÷êîþ.
— ßêà æ òè âåëèêà ñòàëà, — òiøèòüñÿ Îêñàíà. — ß
Çàêëþ÷íà
òåáå é íå âïiçíàëà.
÷àñòèíà
— À ÿ òåáå âïiçíàëà, — òèõî ìîâèëà âåðáà.
• Ñêiëüêè ÷àñòèí ó òåêñòi? ßê âîíè íàçèâàþòüñÿ? Äëÿ ÷îãî ñëóãóº êîæíà
iç ÷àñòèí?
×è º ðiçíèöÿ ìiæ áóäîâîþ òåêñòó òà éîãî ïëàíîì? ßêà?
Ïðèãàäàé! Òåêñò ñêëàäàºòüñÿ ç òðüîõ ÷àñòèí — çà÷èíó, ãîëîâíî¿
÷àñòèíè òà çàêëþ÷íî¿ ÷àñòèíè àáî êiíöiâêè.
Ïëàí êîðîòêî é ïîñëiäîâíî âiäîáðàæàº íàéãîëîâíiøå â òåêñòi.
26
41. Â÷iìîñÿ ñàìîñòiéíî ñêëàäàòè ïëàí òåêñòó.
Ïàì’ÿòêà
Ùîá ñêëàñòè ïëàí òåêñòó, òðåáà:
1. Çíàéòè â òåêñòi çà÷èí, ãîëîâíó i çàêëþ÷íó ÷àñòèíè.
2. Ïîäóìàòè, ÿêèì îäíèì ðå÷åííÿì ìîæíà ïåðåäàòè çìiñò êîæíî¿
÷àñòèíè òåêñòó.
3. Çàïèñàòè ðå÷åííÿ äî ïëàíó â òàêié ïîñëiäîâíîñòi, ÿê îïèñàíî ïîäi¿.
4. Ïåðåâiðèòè, ÷è ìîæíà çà çàïèñîì ïåðåêàçàòè òâið, íå ïðî-
ïóñêàþ÷è ãîëîâíîãî, çáåðiãàþ÷è çâ’ÿçîê ìiæ ÷àñòèíàìè.
42. Ùå ðàç óâàæíî ïåðå÷èòàéòå òåêñò ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè.

Çiñòàâòå éîãî áóäîâó ç ïëàíîì:
1. Çà÷èí. 1. Îêñàíêà ïîñàäèëà âåðáîâó ãiëî÷êó.
2. Ãîëîâíà ÷àñòèíà. 2. Äiâ÷èíà ïåðå¿õàëà äî ìiñòà.

3. Íåñïîäiâàíà çóñòði÷.
3. Çàêëþ÷íà ÷àñòèíà. 4. Âäÿ÷íà âåðáà.
• Ïåðåêàæiòü îïîâiäàííÿ çà ïîäàíèì ïëàíîì.
43. Ïiäãîòóéòåñÿ äî ÷èòàííÿ ëåãåíäè â îñîáàõ.

Âåðáà i Âîäÿíèé öàð
Æèëà êîëèñü ó íàøîìó êðàþ äiâ÷èíà ðiäêiñíî¿ âðîäè. ßêîñü2 ñèäiëà
äiâà íàä îçåðîì. Ðîç÷iñóâàëà áóéíi êîñè, äèâèëàñÿ ó äçåðêàëüíå ïëå-
ñî, ìèëóþ÷èñü ñîáîþ. Ïîáà÷èâ êðàñóíþ Âîäÿíèé öàð, ìîâèâ çà÷óäîâàíî:
— Íå çóñòði÷àâ òàêî¿ êðàñè íi ç-ïîìiæ ðóñàëîê ìî¿õ, íi ìiæ òèõ
äiâ÷àò, ùî êóïàþòüñÿ ó âîëîäiííi ìî¿ì. Áóäü ìåíi çà äðóæèíó.
— ×óäîâî, — çàãîðiëàñü äiâà, — áóäó òâîºþ, àëå ... çðîáè òàê, ùîá
ìié îáðàç âi÷íî âiäáèâàâñÿ ó äçåðêàëi òâî¿õ âîä.
— Òàê áóäå, ÿê òè æàäàºø, — âiäïîâiâ öàð. — Âi÷íî òâié îáðàç
÷àðiâíèé âiäáèâàòèìåòüñÿ ó öüîìó2 îçåði. Àëå ñòàíåø òè ïëàêó÷îþ
âåðáîþ.
Òàê ç’ÿâèëàñü ó íàøîìó êðàþ âåðáà
Ïëеñî — âоäíà ãëàäü.
ïëàêó÷à. Äåðåâî ïðåêðàñíå é çàìèñëåíå. Æàäаòè — äóæå õî-
(Çà Î. Áåðäíèêîì) òiòè, áàæаòè.
1. Ïîäiëiòü òåêñò íà ÷àñòèíè.
2. Ñêëàäiòü è çàïèøiòü ïëàí òåêñòó.
27
44. Óñíî ïåðåêàæè ëåãåíäó «Âåðáà i Âîäÿíèé öàð» çà ñêëàäåíèì
ïëàíîì.
1. ßê òè ìiðêóºø, ÷è ìîæíà ëåãåíäi äàòè iíøó íàçâó? ßêó?
2. Ïåðåïèøè ïåðøèé àáçàö. Çíàéäè ñëîâà, â ÿêèõ º áóêâà, ùî íå
ïîçíà÷àº çâóêà.
3. Ó ïåðøèõ äâîõ ðå÷åííÿõ ïiäêðåñëè îñíîâó.
45. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. Äîáåðiòü äî íüîãî çàãîëîâîê.

Ñòðóìîê áóâ çîâñiì âóçåíü-
êèé, ÿê íèòî÷êà. Âií âåñåëî
äçþð÷àâ ïîçà ãîðîäîì, ïåòëÿâ
ïîìiæ âåðáàìè íà ëåâàäi. À ïîòiì
âèáiãàâ íà ëóã i ãóáèâñÿ ó òðàâi.
Òàðàñèê çíàº, äå ïî÷èíàºòüñÿ
ñòðóìîê! Ïiä õîëîäíîþ ãîðîþ
º êðèíè÷êà, íà äíi ÿêî¿ á’º
äæåðåëüöå. Ç òiº¿ êðèíè÷êè é
âèòiêàº ñòðóìîê. «À êóäè æ âií
òå÷å?» — çàìèñëèâñÿ Òàðàñèê òà
é ïîáiã äî äiäóñÿ.
— Âñi ñòðóìêè — i âåëèêi, é
ìàëåíüêi, òàêi, ÿê íàø, òå÷óòü ó
ði÷êó, — ñêàçàâ äiäóñü.
— Íå áóëî á ñòðóìêiâ, òî é
ði÷êè íå áóëî á. Îò ÿê!
(Â. ×óõëiá)
1. Çíàéäiòü ó òåêñòi çà÷èí, ãîëîâíó ÷àñòèíó i êiíöiâêó.

2. Ñêëàäiòü i çàïèøiòü ïëàí òåêñòó.
3. Óñíî ïåðåêàæiòü òåêñò. Ïåðåêàç çàïèøiòü.
[êðèåíиö´à] — êðèíèöÿ [äæåèðåèëо]— äæåðåëî
46. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè. Ùî çîáðàæåíî íà êîæíîìó ç íèõ?

1. Ñêëàäè i çàïèøè ïëàí çà ñåðiºþ ìàëþíêiâ.
2. Çà ïëàíîì òà ìàëþíêàìè ñêëàäè óñíó ðîçïîâiäü. Áóäóþ÷è òåêñò,
âèäiëÿé ó íüîìó çà÷èí, ãîëîâíó ÷àñòèíó i êiíöiâêó.
28
§ 5. Òåêñò-ðîçïîâiäü. Òåêñò-îïèñ.
Òåêñò-ìiðêóâàííÿ
47. ßêà ìåòà öüîãî òåêñòó? ßêà éîãî òåìà?
Ïåðøó çãàäêó ïðî Êèøèíiâ
çíàõîäèìî â äàð÷ié ãðàìîòi
ãîñïîäàðÿ Ìîëäîâè Øòåôàíà
III Âåëèêîãî. Òîäi Êèøèíiâ áóâ
ìàëåñåíüêèì ïîñåëåííÿì.
Çàðàç öå âåëèêå ãàðíå ìiñòî
— iíäóñòðiàëüíèé i êóëüòóðíèé
öåíòð íàøî¿ äåðæàâè, ¿¿ ñòîëèöÿ.
Ó Êèøèíåâi áàãàòî ôàáðèê i
çàâîäiâ, òåàòðiâ, ñåðåä ÿêèõ Òåàòð
îïåðè òà áàëåòó iìåíi Ì. Áiºøó,
Ìîëäîâñüêèé äðàìàòè÷íèé
òåàòð iìåíi Ì. Åìiíåñêó, Ðîñié-
ñüêèé äðàìàòè÷íèé òåàòð iìåíi
À. ×åõîâà, ëÿëüêîâèé òåàòð «Ë³êóð³÷».
Êèøèíiâ òàêîæ öåíòð îñâiòè i íàóêè. Â ñòîëèöi áiëüøå ñòà
ñîðîêà øêië i ëiöå¿â, áëèçüêî ï,ÿòäåñÿòè êîëåäæiâ ³ âèùèõ
íàâ÷àëüíèõ çàêëàäiâ, Àêàäåìiÿ íàóê ðåñïóáëiêè.
• Âèçíà÷ òèï òåêñòó çà çìiñòîì — ðîçïîâiäü, îïèñ ÷è ìiðêóâàííÿ.
Ìåòà òåêñòó-ðîçïîâiäi — ïîâiäîìèòè, ðîçïîâiñòè ïðî ùîñü.
48. Äî ÿêîãî òèïó íàëåæèòü òåêñò?

Ó 80-õ ðîêàõ Õ²Õ ñòîëiòòÿ â Êèøèíåâi æèâ
i ïðàöþâàâ âèäàòíèé óêðà¿íñüêèé ïèñüìåííèê çíà÷íиé
²âàí Ñåìåíîâè÷ Íå÷óé-Ëåâèöüêèé. Òóò âií çíà÷íіøèé
íàéçíà÷íіøèé
íàïèñàâ ñâî¿ íàéçíà÷íiøi òâîðè, ñåðåä ÿêèõ ïîâ³ñò³
«Êàéäàøåâà ñ³ì’ÿ», «Ìèêîëà Äæåðÿ», êàçêà «Çà-
ïîðîæöi».
1. Ùî íîâîãî òè äiçíàâñÿ ïðî æèòòÿ ².Ñ.Íå÷óÿ-Ëåâèöüêîãî?
2. Ñïèøè. Ïîÿñíè âæèâàííÿ âåëèêî¿ ëiòåðè.
3. ×îìó íå ìîæíà ïåðåíîñèòè âèäiëåíå ñëîâî? Çíàéäè ó òåêñòi ïîäiáíi
ñëîâà.
29
49. Ïðî÷èòàé ñïî÷àòêó âiðø ïðî ñåáå. Âèçíà÷, ÿêèé òåìï òà
iíòîíàöiÿ º íàéäîöiëüíiøèìè äëÿ ÷èòàííÿ öüîãî âiðøà. ßêi ñëîâà
òðåáà âèäiëèòè ãîëîñîì? Òåïåð ïðî÷èòàé âiðø âèðàçíî.
Ùî öå º Áàòüêiâùèíà?
— Ùî öå º Áàòüêiâùèíà? — ðàç ïèòàëàñü Îëÿ,
à áàòüêî ðàäî âiäïîâiâ íà öå ä...òèíi:
«Çíàé, Áàòüêiâùèíà — öå ðiêà, ùî ñåðåä ïîëÿ,
ïîçà ñ...ëîì, ãåí, ïîïiä ëiñîì, òèõî ïëèíå,
öå â ñàäi íàøîìó ä...ðåâà, çiëëÿ, êâiòè,
öå íà ëàíàõ ïø...íèöÿ çîëîòîêîñà,
öå òîé, ùî âiº ç ïiëü, ïàõó÷èé òåïëèé âiòåð,
öå íà ë...âàäàõ ñêîøåíà òðàâà â ïîêîñàõ,
öå íàøi âñi ïiñíi i ìîëèòâè ùîäåííi,
öå ðiäíà ìîâà — ñêàðá, ÿêîãî òè íå çãóáèø,
öå íåáî, ñèíº âäåíü, à ñåðåä íî÷i òåìíå,
öå, ìîÿ Îëþ, âñå, ùî òè òàê ùèðî ëþáèø».
(Á.-². Àíòîíè÷)
1. ßê âiäïîâiâ áàòüêî äiâ÷èíöi íà ¿ ¿ ïèòàííÿ? ßê òè

ëåâаäà
ãàäàºø, òåïåð Îëÿ çíàº, ùî òàêå Áàòüêiâùèíà? À ïøåíиöÿ
òè çðîçóìiâ, ùî öå òàêå?
2. Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóìiºø ñëîâà: «Ðiäíà ìîâà — ñêàðá».
3. ßêèé öå òåêñò — ðîçïîâ³äü, îïèñ ÷è ì³ðêóâàííÿ?
4. Âèïèøè ñëîâà ç ïðîïóùåíèìè ëiòåðàìè. Äîáåðè äî íèõ, ÿêùî öå
ìîæëèâî, ïåðåâiðíi. ßêi ç íèõ ñëîâíèêîâi ñëîâà? Äå ìîæíà ïåðåâiðèòè
¿õ íàïèñàííÿ? Íàâåäè âëàñíi ïðèêëàäè òàêèõ ñëiâ.
50. Ñêëàäè òåêñò-ðîçïîâiäü ïðî ñâîþ ìàëó Áàòüêiâùèíó – ìiñòî

÷è ñåëî, äå òè íàðîäèâñÿ i æèâåø. Ïàì’ÿòàé, ÿêà ãîëîâíà ìåòà
òâîðó.
• Çàïèøè. Ó äâîõ ðå÷åííÿõ âèçíà÷ ãðàìàòè÷íó îñíîâó. Âñòàíîâè çâ’ÿçîê
ìiæ ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
51. Äî ÿêîãî òèïó ìîâëåííÿ íàëåæèòü

òåêñò?
Ó çåëåíîìó ãóñòîìó êóùèêó òðàâè íà
âèñîêîìó ãiíêîìó ñòåáåëüöi ðîñëà ëóãîâà
öàðèöÿ — ðîìàøêà.
Öå áóëà íàéãàðíiøà â ñâiòi êâiòî÷êà:
ðiâíà, âèñîêà, ç ñóìíî íàõèëåíîþ íàáiê
30
ÿñêðàâî-æîâòîþ ãîëiâêîþ. À ãîëiâêà â Âіñòðÿ — æаëî.
áiëèõ íiæíèõ ïðîçîðèõ ïåëþñòêàõ. Çâåðõó Ã³íêе – òàêå, ùî áóé-
ïðèêðîïëåíà äðiáíîþ, ÿê âiñòðÿ ñòàëüíî¿ íî ðîñòå; âèñîêå.
ãîëêè, ðîñèíêîþ. (Çà Ãð. Òþòþííèêîì)
1. ßê íàçèâàº ðîìàøêó ïèñüìåííèê? ×îìó?
2. ßêi ñëîâà äîïîìîãëè àâòîðîâi îïèñàòè ðîìàøêó?
3. Ñêëàäè ñàìîñò³éíî õóäîæíié îïèñ êâiòêè, ÿêà òîái íàéáiëüøå ïîäî-
áàºòüñÿ.
Ìåòà òåêñòó-îïèñó — îïèñàòè ïðåäìåò, ÿâèùå, òâàðèíó, ëþäèíó.
52. Âèçíà÷ òèï òåêñòó ³ éîãî ñòèëü. Äîâåäè, ùî íå ïîìèëÿºøñÿ.

Îñiííº íàäâå÷ið’ÿ
Îñiííº ïîâiòðÿ áóëî ïðîçîðå, òèõå.
Øаòè — оäÿã, óáðàí-
Íà çàõîäi ñòîÿëî âåëèêå ñîíöå. Ïiä éîãî
íя.
ñêiñíèì ïðîìiííÿì ñÿÿëî æîâòå ëèñòÿ ëèï Íàìеòè — òóò:
òà áåðiç. Íiáè ÿêèéñü ÷àðiâíèê óáðàâ ¿õ ó êуïà, êó÷óãуðà.
çîëîòi øàòè. Ïàäàëî ç íèõ æîâòå ëèñòÿ. À
çäàâàëîñü, ùî òî çîëîòî êàïàº íà çåìëþ ç äîðîãèõ øàò. Ïîëóì’ÿì2
ãîðiëè íà ñîíöi ÷åðâîíi ÷åðåøíi. Çåìëÿ ïiä íèìè áóëà âêðèòà
÷åðâîíèì ëèñòîì òà ÷åðâîíiëà, ÿê ïîëèòà ñâiæîþ êðîâ’þ2. Çåëåíiëè
òåïëèì ëèñòîì ÿáëóíi. Íà âåðáàõ ëèñòÿ ïîðiäøàëî. Âîíî äîùåì
ñïàäàëî ç äåðåâ i ñòåëèëîñÿ ïî âîãêié çåìëi. Ïiä íîãàìè øåëåñòiëè
öiëi íàìåòè ñóõîãî ïîêðó÷åíîãî ëèñòÿ.
(Çà Ì. Êîöþáèíñüêèì)
1. Âèïèøè ñëîâà i ñëîâîñïîëó÷åííÿ, âæèòi â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.
2. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèäiëåíèõ ñëiâ.
53. ßê òè ââàæàºø, öå îïèñ òî÷íèé ÷è îáðàçíèé? ×îìó?

Ó ìîãî õëîï’ÿòè
ç íåáà — î÷åíÿòà.
Íà ìàëåíüêiì ëè÷êó —
²ç êàëèíè ùi÷êè,
×óá÷èê — ç êîëîñî÷êiâ,
Ãîëîñ iç äçâiíî÷êiâ.
(Ê. Ãîí÷àð)
1. Òîái ñïîäîáàâñÿ õëîï÷èê? Ïîäóìàé i ñêàæè, ÿêîãî êîëüîðó ó õëîï-

÷èêà î÷i, ùi÷êè, ÷óá÷èê. ßêèé ó íüîãî ãîëîñ?
2. Ñêëàäè i çàïèøè îïèñ äiâ÷èíêè.
31
54. Îïèøè çîâíiøíiñòü áëèçüêî¿ òîái ëþäèíè (ìàìè, òàòà, áà-
áóñi, áðàòèêà, ñåñòðè÷êè). Âèêîðèñòîâóé ïîðiâíÿííÿ, ïåñòëèâi ñëîâà,
ñëîâà, âæèòi â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.
55. ßêó ðîëü â³ä³ãðàº øêîëà â íàøîìó æèòò³?
Øêîëà — ñâÿòèíÿ i íàäiÿ íàðîäó. Ó øêîëi
íàâ÷àþòü íå òiëüêè ÷èòàòè, ïèñàòè, ðàõóâàòè, Áëàãîðоäñòâî — øëÿ-
ìèñëèòè, ïiçíàâàòè íàâêîëèøíié ñâiò, õåòí³ñòü.
áàãàòñòâà íàóêè i ìèñòåöòâà. Ó øêîëi â÷àòü
æèòè. Ó øêîëi òè âèâ÷àºø êóëüòóðó ñâîãî ðiäíîãî íàðîäó. Ïî òîìó,
ÿê ëþäèíà ñòàâèòüñÿ äî ñâîº¿ øêîëè, ìîæíà ñóäèòè ïðî ¿¿ êóëüòóðó i
áëàãîðîäñòâî, ïðî ¿¿ çäàòíiñòü äîðîæèòè ÷åñòþ i ñëàâîþ ñâî¿õ áàòüêiâ.
(Çà Â. Ñóõîìëèíñüêèì)
• ×è çãîäíi âè ç äóìêîþ, ùî øêîëà — òî º ñâÿòèíÿ i íàäiÿ íàðîäó? ×îìó?
Ó òåêñòi-ìiðêóâàííi º òâåðäæåííÿ, äîêàç i âèñíîâîê.
56. Ïîâåðíèñÿ äî ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè.

1. Âèçíà÷òå òèï òåêñòó. ²ç ñê³ëüêîõ ÷àñòèí â³í ñêëàäàºòüñÿ?
2. Ó ÿê³é ÷àñòèí³ òåêñòó ì³ñòèòüñÿ òâåðäæåííÿ? Äîêàçè? Âèñíîâîê?
3. Ñïèøè ïåðøèé àáçàö. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà.
57. Âèñëîâ âëàñíå ì³ðêóâàííÿ ùîäî ïðî÷èòàíîãî.
Âåëèêèé ïåäàãîã Àíòîí Ñåìåíîâè÷ Ìàêàðåíêî ïèñàâ: «Íàø³ ä³òè —
öå íàøà ñòàð³ñòü. Ïðàâèëüíå âèõîâàííÿ — öå íàøà ùàñëèâà ñòàð³ñòü,
ïîãàíå âèõîâàííÿ — íàøå ìàéáóòíº ãîðå, íàø³ ñëüîçè, íàøà ïðîâèíà
ïåðåä ëþäüìè, ïåðåä óñ³ºþ êðà¿íîþ».
1. Çíàéäè â òåêñò³ òâåðäæåííÿ ³ äîêàçè. ×è º ó íüîìó âèñíîâîê? Çðîáè
éîãî ñàìîñò³éíî.
2. Ïåðåïèøè. Âèçíà÷ ÷èñëî ³ ð³ä ³ìåííèê³â.
58. Ñêëàäè ñàìîñò³éíî òåêñò-ì³ðêóâàííÿ çà ïîäàíîþ îïîðîþ.
Äîáåðè âiäïîâiäíi äîêàçè.
Òâåðäæåííÿ Íåäàðåìíî â íàðîä³ êàæóòü: «Íàóêà â ë³ñ íå
âåäå, à ç ë³ñó âèâîäèòü».
Äîêàçè Áåç çíàíü...
Âèñíîâîê Ëþäèíà, ÿêà áàãàòî çíàº ³ âì³º, ïðèíîñèòü
íàéá³ëüøó êîðèñòü Áàòüê³âùèí³.
• Äàé íàçâó ñêëàäåíîìó òåêñòó.
32
59. Çíàéäè ó òåêñò³ òâåðäæåííÿ, äîêàçè ³ âèñíîâîê.
Ïðàöÿ — íåëåãêà ñïðàâà. Ïðàöþþ÷è, ëþäèíà ñòâîðþº ïîòð³áí³
é êðàñèâ³ ðå÷³. Ïðàöÿ ðîáèòü ëþäèíó çð³ëîþ, ìóæíüîþ. Âèðîáëÿé,
ðîçâèâàé ñâî¿ çä³áíîñò³ ïðàöåþ, òâîð÷³ñòþ.
Í³êîëè íå çàëèøàé ðîçïî÷àòî¿ ñïðàâè, äîâîäü ¿¿ äî êiíöÿ. ßêùî
òè çâèêíåø êèäàòè ïî÷àòå ³ áåç ê³íöÿ ïåðåõîäèòè â³ä îäíîãî ä³ëà äî
³íøîãî, òè ñòàíåø ëåäàðåì ³ íåóêîì. (Â. Ñóõîìëèíñüêèé)
• Ïåðåêàæè òåêñò ñâî¿ìè ñëîâàìè.
60. Ñêëàäè òåêñò-ì³ðêóâàííÿ ³ çàïèøè éîãî.
Òâåðäæåííÿ Êîæåí ìîæå ñòàòè Ñïðàâæíüîþ Ëþäèíîþ.

Äîêàçè
Âèñíîâîê Ñïðàâæíüîþ Ëþäèíîþ ìîæå ñòàòè ò³ëüêè
òîé, õòî íàïîëåãëèâî ïðàöþº íàä ñîáîþ.
61. Âèçíà÷ òèï òåêñòó. ×è º ó íüîìó åëåìåíòè ìiðêóâàííÿ? ßêi?

Ïðè÷èíà, ÿâèùå, íàñë³äîê
Ó÷èòåëü çàãàäàâ ä³òÿì íàïèñàòè òâ³ð íà òåìó: «Ïðè÷èíà, ÿâèùå é
íàñë³äîê». Â³í ðîçïîâ³â, ÿê öå ðîáèòè, àëå ÿ íå ñëóõàâ, òîìó í³÷îãî
íå çíàâ. Ïðèéøîâ äîäîìó, ðîçãîðíóâ çîøèò, à ùî ïèñàòè — íå çíàþ.
«Ï³äó, — äóìàþ, — äî Âîëîä³, â³í ñëóõàâ óâàæíî é çíàº, ÿê ïèñàòè òâ³ð».
Îäÿãñÿ, âèéøîâ íàäâ³ð. Ñòàâîê óæå çàìåðç, õî÷ ëiä ùå òîíêèé.
Äàâàé, äóìàþ, íàä³íó êîâçàíè òà øâèäåíüêî äî Âîëîä³ ïîá³æó ëüîäêîì.
Âèéøîâ íà ë³ä.
33
ßê ïðèºìíî ¿õàòè — â³òåð ó âóõàõ øóìèòü, êîâçàíè òåáå íåñóòü,
ìîâ êîí³. Àëå ÷îìó öå ë³ä òðiùèòü? Ìàáóòü, òîíåíüêèé äóæå. Îñü óæå
é áåðåã íåäàëåêî.
Óðàç ë³ä ïðîëîìèâñÿ, ³ ÿ øóáîâñíóâ ó âîäó. Ñòîþ ïî êîë³íà ó âîä³.
Ìåðù³é âèáðàâñÿ íà áåðåã ³ ÷èìäóõó äî Âîëîä³.
Ïðèá³ãàþ. Â³í äîïîì³ã ìåí³ çíÿòè ÷îáîòè. Ñèäèìî, ñóøèìî âçóòòÿ.
ß é ïèòàþ:
— ßê æå íàïèñàòè òâ³ð ïðî ïðè÷èíó, ÿâèùå é íàñë³äîê?
Çàñì³ÿâñÿ Âîëîäÿ é êàæå:
— Òâîÿ ïðèãîäà — öå ³ º òâ³ð. Ë³ä òîíêèé — ïðè÷èíà. Ë³ä
ïðîëîìèâñÿ — íå âèòðèìàâ òâîº¿ âàãè — ÿâèùå. Íåïðèºìíå ÿâèùå.
Òè îïèíèâñÿ â âîä³ — öå íàñë³äîê. Íàñë³äîê òåæ íå äóæå äîáðèé.
...Òåïåð ÿ çíàþ, ÿê ïèñàòè òâ³ð ïðî ïðè÷èíó, ÿâèùå ³ íàñë³äîê.
• ßêîãî âèñíîâêó òè ä³éøîâ, ïðî÷èòàâøè òåêñò?
62. Ïîì³ðêóé, ùî ìîæå áóòè ïðè÷èíîþ, ÿêùî òè:

1) çàï³çíèâñÿ äî øêîëè; 3) íå âèâ÷èâ óðîê;
2) çàáóâ óäîìà ùîäåííèê; 4) äàâ ñïèñàòè äîìàøíº çàâäàííÿ.
• À ÿêèé áóäå íàñë³äîê?
Çâåðí³òü óâàãó! Òåêñò-ðîçïîâ³äü ìîæå ì³ñòèòè åëåìåíòè îïèñó àáî

ì³ðêóâàííÿ. Òàê³ òåêñòè íàçèâàþòüñÿ êîìá³íîâàíèìè: òåêñò-ðîç-
ïîâ³äü ç åëåìåíòîì îïèñó, òåêñò-ðîçïîâ³äü ç åëåìåíòîì ì³ðêóâàííÿ.
63. ßê³ òèïè ìîâëåííÿ ïîºäíàíî â òåêñò³?

Ñòàðèé äóá æèâ óæå áàãàòî-áàãàòî ðîêiâ. Ñòî ðîêiâ — öå æ äóæå
áàãàòî, à âií êiëüêà ñîòåíü ðîêiâ ïðîæèâ.
Äóá áóâ ãiëëÿñòèé, ìiöíèé, ïîâàæíèé, ç òîâñòåëåçíèì ñòîâáóðîì,
i, çâè÷àéíî, âií áóâ íàéãîëîâíiøèé òóò, ó ëiñi. Íiõòî ç íèì íå
ñïåðå÷àâñÿ, êîëè âií øóìiâ ñâî¿ì ëèñòÿì. ² ëèñòÿ âií íàéäîâøå íå
õîòiâ ñêèäàòè, ùîá áóëî ÷èì øóìiòè i âñiì íàêàçóâàòè.
Óæå â ëiñi âñi äåðåâà âòðàòÿòü ñâîº ëèñòÿ, à äóá óñå ùå òðèìàº éîãî,
õî÷ âîíî âæå é ïîæîâêëî.
(Î. ²âàíåíêî)
1. Çíàéäè i âèïèøè îïèñ äóáà.

2. Âiäøóêàé ó òåêñòi ìiðêóâàííÿ. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî öiº¿ ÷àñòèíè òåêñòó.
Äàé íà ïîñòàâëåíå ïèòàííÿ ðîçãîðíóòó âiäïîâiäü.
3. Äî ñë³â äóá, ëèñòÿ äîáåðè ÿêîìîãà á³ëüøå ñï³ëüíîêîðåíåâèõ.
34
§ 6. Àáçàö
64. Âèçíà÷ òèï ³ ìåòó òåêñòó.
×îðíèé äðîçä
Ãàðíà öå ïòàøêà: ñàìà ÷îðíà, ÿê ñàæà, à äçüîá
i îáëÿìiâêà íàâêîëî î÷åé — æîâòi. ² âñÿ âîíà òàêà
áëèñêó÷à, ñòðóíêà.
Ãîäóºòüñÿ äðîçä íà çåìëi: ëèñòÿ îïàëå ïåðåãîðòàº,
÷åðâ’ÿ÷êiâ òà ëè÷èíîê ïiä íèìè çáèðàº.
À ãíiçäî áóäóº íà äåðåâi: íà ãðóá³é ã³ëö³ áiëÿ
ñòîâáóðà ðîáèòü ç ãëèíè îñíîâó, à ïîòiì ñóõi
ñòåáëèíêè, ñîëîìèíêè âïëiòàº ó âèãëÿäi ÷àøå÷êè.
Ìiöíå âèõîäèòü ãíiçäî, âåëèêå, àëå íåïîìiòíå — ïîðÿä ïðîéäåø i
íå ïîáà÷èø.
• Ñê³ëüêè àáçàö³â ó òåêñò³? Ïðî ùî ãîâîðèòüñÿ â êîæíîìó ç íèõ? ×è
çâ’ÿçàí³ âîíè çà çì³ñòîì?
Òåêñò ìîæå äiëèòèñÿ íà àáçàöè. Àáçàö âêëþ÷àº îäíå àáî êiëüêà

ðå÷åíü, çâ’ÿçàíèõ ìiæ ñîáîþ çà çìiñòîì. Àáçàöè òàêîæ çâ’ÿçàíi ìiæ
ñîáîþ çà çìiñòîì. Êîæíèé àáçàö ïî÷èíàºòüñÿ ç íîâîãî ðÿäêà.
65. Ïîâåðíèñÿ äî ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. Ñêëàäè ïëàí òåêñòó.

Ïåðåêàæè éîãî çà ïëàíîì.
66. Ðîçòàøóé àáçàöè â òàê³é ïîñë³äîâíîñò³, ùîá â³äíîâèòè

çðóéíîâàíèé òåêñò.
À ÿê ìèíå òèæäåíü, äðóãèé, ÿê âèáiëÿòü ïåðøi çàìîðîçêè ïîëÿ òà
ëóêè, — ãëÿíü, øïàêiâ óæå é íåìà! Çíà÷èòü, ïîëåòiëè íàøi øïàêè ó
âèðié àæ äî íàñòóïíî¿ âåñíè.
Ñîíÿ÷íèé îñiííié äåíü. Íåáî ÷èñòå, ÿñíå. Ðàïòîì âäàëèíi
ç-çà ëiñó ç’ÿâèëàñÿ òåìíà õìàðêà. Âiòðó íåìà, à õìàðêà ñóíåòüñÿ
øâèäêî-øâèäêî, òàê i çðîñòàº íà î÷àõ.
Òà äîêè ùå íå íàñòàëà ïîðà âiäëiòàòè, çãðà¿ øïàêiâ öiëèìè äíÿìè
ëiòàþòü íàä ïîëÿìè, ïîíàä ëóêàìè, øóêàþòü ñîái ¿æó.
Îñü âîíà âæå çîâñiì áëèçüêî... Òà öå çîâñiì i íå õìàðêà, à
âåëè÷åçíà çãðàÿ øïàêiâ! Íàâåñíi òà íà ïî÷àòêó ëiòà âîíè æèâóòü
ïàðî÷êàìè. À çàðàç çiáðàëèñÿ ó çãðà¿. Öå âîíè ãîòóþòüñÿ äî âiäëüîòó
ó äàëåêi òåïëi êðà¿ — ó âèðié. (Çà Ã. Ñêðåáèöüêèì, Â. ×àïëiíîþ)
• Çàïèøè â³äíîâëåíèé òåêñò. Óñíî ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî àáçàöó.
35
67. Ó ë³ñàõ, ïàðêàõ, á³ëÿ ëþäñüêèõ äîì³âîê — ïî âñ³é Ìîëäîâ³
ìîæíà çóñòð³òè øïàêà. Òà ÷è áàãàòî ìè ïðî íüîãî çíàºìî?
Øïàê
Øïàê ñõîæèé íà ÷îðíîãî äðîçäà, àëå
ñòðîêàò³øèé, ï³ð’ÿ â íüîãî áëèñêó÷³øå, âåñåëêîþ
ïåðåëèâàºòüñÿ. Âñ³ çâèêëè, ùî â³í á³ëÿ ëþäèíè,
â øïàê³âí³, æèâå. Àëå òàê áóâàº íå çàâæäè.
Øïàêè ëþáëÿòü ñòàð³ ë³ñè, äå áàãàòî äóïëèñòèõ
äåðåâ. Ó äóïëàõ âîíè é ì³ñòÿòü ãí³çäà. Âàæêî
äî òàêîãî ãí³çäà ä³ñòàòèñÿ âîðîãîâ³: ñïðîáóé
óòðèìàòèñÿ íà ãëàäåíüêîìó ñòîâáóð³! Çáèðàòè
¿æó äëÿ ïòàøåíÿò øïàêè ë³òàþòü íà ïîëÿ, íà ãîðîäè é ëóêè. Áàãàòî
âèíèùóþòü âîíè êîìàõ, ëè÷èíîê, ãóñåí³. (À. Áîíäàð÷óê)
1. Íà ÿêîãî ïòàõà ñõîæèé øïàê ³ ÷èì â³ä íüîãî â³äð³çíÿºòüñÿ?

2. Äå æèâóòü øïàêè? ßê âîíè ãîäóþòüñÿ, ÿêó ïðèíîñÿòü êîðèñòü?
3. Çðîá³òü âèñíîâîê, íà ñê³ëüêè àáçàö³â ìîæíà ïîä³ëèòè öåé òåêñò.
4. Ïîñïîñòåð³ãàéòå, çàâäÿêè ÿêèì ñëîâàì àâòîð óíèêàº íàñòèðëèâèõ
ïîâòîðþâàíü.
5. Ïîÿñí³òü ïðàâîïèñ âèä³ëåíèõ ñë³â. Âè íå ìàºòå ðàö³¿.
Áóäü-õòî ìîæå öå
68. Ùå ðàç ïåðå÷èòàé òåêñò ïîïå- çðîáèòè.
ðåäíüî¿ âïðàâè.
Ìåí³ ïîòàëаíèëî.
1. Ñêëàäè äî íüîãî ïëàí. Çàïèøè. ßê ïî¿çäêà?
2. Ïåðåêàæè òåêñò çà ïëàíîì ñïî÷àòêó
ßêà íàñòóïíà
óñíî, à ïîò³ì ïåðåêàç çàïèøè. çóïèíêà?
69. Ïðî÷èòàé òâåðäæåííÿ.
Ó âñ³õ íàðîä³â ñâ³òó ³ñíóº ïîâ³ð’ÿ‚ ùî òîé‚ õòî çàáóâ çâè÷à¿ ñâî¿õ
áàòüê³â‚ êàðàºòüñÿ ëþäüìè ³ Áîãîì. (Çà Î. Âîðîïàºì)
• Âèêëàäè âëàñí³ ì³ðêóâàííÿ ùîäî âèñëîâëåííî¿ äóìêè. Çðîáè

âèñíîâîê.
Çàïèòàííÿ i çàâäàííÿ äëÿ ïîâòîðåííÿ

1. Ùî íàçèâàºòüñÿ òåêñòîì?
2. ßêà ìåòà òåêñòó-ðîçïîâ³ä³, òåêñòó-îïèñó òà òåêñòó-ì³ðêóâàííÿ?
3. Ïðèãàäàé, ÿê ïðàâèëüíî ñêëàñòè ïëàí òåêñòó.
36
ÎÑ²ÍÜ ÙÅÄÐÀ.
ÎÑ²ÍÜ ÇÎËÎÒÀÂÀ
Ðå÷åííÿ
§ 7. Îcíîâà ðå÷åííÿ.
Çâ’ÿçîê ñë³â ó ðå÷åíí³
70. Çíàéäè ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. ßê âîíè
äîïîìàãàþòü çìàëþâàòè îñ³íü?
Îñ³íü ìð³éíà,
Îñ³íü ìèëà,
Âñå áàãðÿíöåì ïðèòðóñèëà.
² ñàìà
Â áàðâèñò³ì ëèñò³
Ùå é â êàëèíîâ³ì íàìèñò³
Â³ä³éøëà â ðàíêîâó ïîðó
Çà âèñîêó òåìíó ãîðó.
(Â. ²âàíîâè÷)
37
1. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê. Ñêëàäè êîðîòåíüêó ðîçïîâiäü ïðî îñiíü (5-6
ðå÷åíü).
2. Ïðèãàäàé, ùî íàçèâàºòüñÿ ðå÷åííÿì.
71. Ïðàöþºìî â ãðóïàõ. Ðîç³ãðàéòå ä³àëîã.

Iííà âë³òàº äî ê³ìíàòè:
— Òàòó, âãàäàé, ùî ÿ òîá³ ïðèíåñëà!
— Äå ìåí³ âãàäàòè! — â³äïîâ³äàþ.
— Ïî÷èíàºòüñÿ íà áóêâó «î», — ï³äêàçóº äîíüêà.
— Ìîæå, îáðó÷?
— ßêèé òè íåçäîãàäëèâèé: îñ³íü!...
I êëàäå ìåí³ â äîëîíþ... âåëèêîãî ëèñêó÷îãî êàøòàíà.
(ª. Øìîðãóí)
1. Ãàðíó çàãàäêó çàãàäàëà Iííà? À ÿê³ ðå÷åííÿ çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ

òà ³íòîíàö³ºþ âîíà âèêîðèñòàëà?
2. Çâåðí³òü óâàãó íà ðîçäiëîâi çíàêè â êiíöi ðå÷åíü. Ïðîêîìåíòóéòå ¿õ
âæèâàííÿ.
ßê³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ º éîãî îñíîâîþ? ßêèé ÷ëåí ðå÷åííÿ íàçèâàºòüñÿ
ï³äìåòîì? Íà ÿê³ ïèòàííÿ â³äïîâ³äàº ï³äìåò? ßêèé ÷ëåí ðå÷åííÿ
íàçèâàºòüñÿ ïðèñóäêîì? Íà ÿê³ ïèòàííÿ â³í â³äïîâ³äàº? Íàçâ³òü ãîëîâí³
÷ëåíè ó âèä³ëåíîìó ðå÷åíí³.
72. Âèçíà÷ òåìó â³ðøà. Ñê³ëüêè â íüîìó ðå÷åíü? Ó êîæíîìó

ðå÷åíí³ âèçíà÷ îñíîâó.
Âåñåëî ëÿãàº Äîðîãà âåñåëà
äîðîãà äî ãàþ. ïëèâå ïîâç îñåëi,
Íàì çîëîòîì îñiíü i îñiíü ðóì’ÿíà
äîðîãó âñòåëÿº. çàõîäèòü ó ñåëà.
(Ì. Ñòåëüìàõ)
• Ïåðåïèøè äðóãèé ñòîâï÷èê. Ï³äêðåñëè ï³äìåòè îäí³ºþ ðècêîþ,
ïðèñóäêè — äâîìà. Ïðîêîìåíòóé íàïèñàííÿ âèäiëåíèõ ñë³â.
Ï³äìåò ³ ïðèñóäîê — ãîëîâí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ. Âîíè º îñíîâîþ

ðå÷åííÿ.
73. Äîáåðè äî òåêñòó çàãîëîâîê. Âèçíà÷ òèï.

Ùå íåäàâíî êóù ãîðîáèíè çåëåí³â ð³çüáëåíèì ëèñòÿì. Iç-ïîì³æ
íüîãî çîð³ëè êåòÿãè ÷åðâîíèõ ÿã³ä. Çà ÿêèéñü äåíü-äðóãèé ñïàëåíå
38
í³÷íèìè é ðàíêîâèìè çàìîðîçêàìè ëèñòÿ Çîðіëè — ñяÿëè, ñâ³-
ãåòü îáëåòiëî. Íà ãiëë³ ÿñêðàâî ñïàëàõíóëè òиëèñÿ.
êåòÿãè.
1. Ó êîæíîìó ðå÷åíí³ âèçíà÷ ãîëîâí³ ÷ëåíè. Âèïèøè ¿õ. ßêèìè ÷àñòèíàìè
ìîâè âîíè âèðàæåí³?
2. Äîáåðè ÿêîìîãà á³ëüøå ñï³ëüíîêîðåíåâèõ ñë³â äî ñëîâà çàìîðîçêè.
ßêi ñëîâà çàõîâàëèñÿ âñåðåäèíi ñëiâ: îáëåòiëî, áàðâèñòèìè, ñâiòè-
ëèñÿ?
74. Ñïèøè. Ó ïåðøîìó ³ îñòàííüîìó ðå÷åííÿõ âèçíà÷ ãîëîâí³

³ äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè.
Âêðèâàºòüñÿ áàãðÿíöåì êëåí. Â³í ñòî¿òü íà óçë³ññ³ çàìð³ÿíèé,
í³áè ñóìóº, ùî íàä³éøîâ æîâòåíü. ×àñîì êëåí òèõî çðîíèòü ñâ³é
âèð³çüáëåíèé ñâ³ëèñò.
Ïðèãàäàé! Ï³äìåò ³ ïðèñóäîê — ð³âíîïðàâí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ. Öå
îçíà÷àº, ùî ïèòàííÿ ìîæíà ñòàâèòè â³ä ï³äìåòà äî ïðèñóäêà ³
íàâïàêè. ùî?
Íàïðèêëàä: Ñÿº ñîíöå.
ùî ðîáèòü?
75. Äîáåðè äî òåêñòó çàãîëîâîê.

Ìè ñëóõàëè êîíöåðò óäâîõ — Âå÷ið i ÿ. Öâiðêóíè ãðàëè îñòàííi
ìåëîäi¿ 2 ëiòà. Ìiñÿöü2 ïðèñiâ äî íàñ íà ñõîäàõ âåðàíäè.
Ìè ñëóõàëè êîíöåðò óæå âòðüîõ. Ëèñòî÷êè ñïiâàëè ìîëèòâó. Äåðåâà
ñïiâàëè ìîëèòâó. Îñòàííi1 ìîëèòâè ëiòà, ùî ïàõëî çàïàõîì çîëîòèõ
êâiòiâ. (Î. Êîïà÷)
1. Çíàéäè ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³.

2. Ñïèøè. Ó âèä³ëåíèõ ðå÷åííÿõ ï³äêðåñëè îñíîâó.
3. Ïîÿñíè âæèâàííÿ äâîõ íí ó ñëîâ³ îñòàííi.
76. Ï³äãîòóéòåñÿ äî âèðàçíîãî ÷èòàííÿ â³ðøà.

ßê øâèäêî ë³òî ïðîìèíóëî!
ßê øâèäêî ë³òî ïðîìèíóëî! Íåìîâ íà êðèëàõ ïîëèíóëî
Ïðèéøëà îñ³ííÿÿ ïîðà. Êîõàíå ë³òå÷êî ç äâîðà!..
39
Æåíå ïîíóð³¿ õìàðêè. Ïîñîõ ãîðîøîê íà ãîðîä³,
Â³òðåöü íå â³º âæå òåïëåíüêî, Ìà÷îê âæå öâ³ò äàâíî çãóáèâ,
Ïîæîâêë³ ïàäàþòü ëèñòêè, Âèñîêèé ñîíÿøíèê íà ãðÿäö³
Ñàäîê ìàðí³º ïîòèõåíüêó, Æóðëèâî ãîëîâó ñõèëèâ.
(Îëåíà Ï÷³ëêà)
1. Ñê³ëüêè îñíîâ ó êîæíîìó ïðîñòîìó ðå÷åíí³? ßê ç’ºäíóþòüñÿ ïðîñò³
ðå÷åííÿ ó ñêëàä³ ñêëàäíîãî?
2. Ïðèãàäàéìî, ÿê ïîºäíóþòüñÿ ó ðå÷åíí³ ñëîâà.
ÿêèé? ùî çðîáèâ?
Âèñîêèé ñîíÿøíèê íà ãðÿäö³ æóðëèâî ãîëîâó ñõèëèâ.
ùî?
ÿê?
äå?
3. Çà ïîäàíèì çðàçêîì óñòàíîâè çâ’ÿçîê ñë³â ó ïðîñòèõ ðå÷åííÿõ äðóãî¿
ñòðîôè (óñíî).
77. Óñòàíîâè çâ’ÿçîê ì³æ ãîëîâíèìè ³ äðóãîðÿäíèìè ÷ëåíàìè.

Íàä³éøëà çîëîòà îñ³íü. Ë³ùèíà îäÿãíóëà ðóäèé êîæóõ. Òåíä³òíà
áåð³çêà âáðàëàñü ó çîëîò³ øàòè. Ò³ëüêè ÿëèíêà ñòî¿òü çåëåíà.
Çðàçîê. Осiнь (ùî çðîáèëà?) надiйшла. Осiнь (ÿêà?) золота.
1. Ñêëàäè ñàìîñòiéíî äâà ðå÷åííÿ ïðî îñiíü. Çàïèøè ¿õ.
2. Óñòàíîâè çâ’ÿçîê ìiæ ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
78. Âèçíà÷ ãîëîâíi i äðóãîðÿäíi ÷ëåíè. Óñòàíîâè ìiæ íèìè çâ’ÿçîê.

Ðàíî âñòàëî çîëîòå ñîíå÷êî. Ïîãiäíå áëàêèòíå íåáî äèõàëî íà
çåìëþ òåïëîì. Ïîëîâiëè æèòà é âèëèñêóâàëèñü íà ñîíöi. ×åðâîíiëî
öiëå ìîðå êîëîñêiâ ïøåíèöi. (Çà Ì. Êîöþáèíñüêèì)
• Âèïèøè â îäíó êîëîíêó iìåííèêè ç çàëåæíèìè âiä íèõ ñëîâàìè, à â

iíøó äiºñëîâà ç çàëåæíèìè ñëîâàìè.
79. Äîïîâíè ðå÷åííÿ, äàþ÷è â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ.

ÿê³? ùî? ÿê³? äî êîãî?
... ä³â÷àòêà çáèðàþòü ... . ... õëîï÷èêè ãóêàþòü ... .
40
ÿê³? ùî? ÿê³? êóäè?
... ñåëÿíè çáèðàþòü ... ... . ... ïòàõè â³äë³òàþòü ... .
ÿêèé?
• ×è ñòàíîâëÿòü öi ðå÷åííÿ òåêñò? ×îìó? Äîâåäè ñâîþ äóìêó.
Äðóãîðÿäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ, ïîºäíóþ÷èñü ç ãîëîâíèìè ³ ì³æ ñîáîþ,

óòâîðþþòü ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
80. Âèçíà÷ òåìó òà ìåòó òåêñòó.

Æóðàâë³ ëåòÿòü
Íåáî ùå ÷èñòå, ñèíº. Ëèøå çð³äêà ïîÿâëÿòüñÿ õìàðè ³ ïðîïëèâóòü
êóäèñü. À â ïîâ³òð³ âæå ïîâ³âàº îñ³ííÿ ïðîõîëîäà. Ó âèñîêîñò³ ÷óòè
ñóìíå êóðëèêàííÿ.
Òî æóðàâë³ ïðîùàþòüñÿ ç íàøèìè ñòàâêàìè, îçåðàìè ³ ëåòÿòü çà
ìîðÿ — ó òåïë³ êðà¿.
À âåñíîþ çíîâó ïîâåðíóòüñÿ äî íàñ.
1. Ó âèä³ëåíèõ ðå÷åííÿõ óñòàíîâè çâ’ÿçîê ì³æ ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
2. Âèïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ìåííèê³â ç ïðèêìåòíèêàìè.
3. Ïîñòàâ ïèòàííÿ â³ä ³ìåííèêà äî ïðèêìåòíèêà.
4. Çà äîïîìîãîþ ÷îãî âîíè çâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ. Âèä³ëè çàê³í÷åííÿ.
Çðàçîê. Небо (ÿêå?) чисте.

Ïîÿñíþé òàê: Ó ñëîâîñïîëó÷åíí³ небо чисте ñëîâà çâ’ÿçóþòüñÿ
çà äîïîìîãîþ çàê³í÷åííÿ . -е
81. ×èòàþ÷è òåêñò, äóìàé, ÿê òðåáà çì³íèòè ñëîâà, ùî â äóæ-
êàõ.
×è áóâàº ë³òî âîñåíè? À êîëè áóâàº!
Êðаñíå – òóò: êðà-
Ìîæóòü ³òè (íàäîêó÷ëèâèé) äîù³, â³ÿòè ñèâå.
(õîëîäíèé) â³òðè ³ íàðàç — ñòàº (òèõèé,
òåïëèé ³ ñóõèé) ïîãîäà.
— Öå ³ º (çîëîòèé) äåíüêè! — êàæå ä³äóñü, — (êðàñíèé) ë³òî äî
îñåí³ â ãîñò³ çàâ³òàëî. (Çà Â. ×óõë³áîì)
• Ïðîêîìåíòóé, ÿêi ðå÷åííÿ çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ òà iíòîíàöiºþ
âæèòî â òåêñòi.
41
82. Ïðî ùî éäåòüñÿ ó â³ðø³?
Êëåíîâ³ ëèñòêè
Îñ³íü, îñ³íü... Ëèñò æîâò³º.
Ç íåáà ÷àñîì äîùèê ñ³º.
×åðâîíÿñòå, çîëîòèñòå
Îïàäàº ç êëåí³â ëèñòÿ.
Ä³òè òi ëèñòêè çáèðàþòü,
Ó êíèæêè ¿õ çàêëàäàþòü.
Íà÷å ÷îâíèêè, ð³êîþ
¯õ ïóñêàþòü çà âîäîþ.
Ç íèõ ïëåòóòü â³íêè áàðâèñò³ —
×åðâîíÿñò³, çîëîòèñò³.
(². Áëàæêåâè÷)
• Çíàéäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ä³ºñë³â ç ³ìåííèêàìè. Ïîñòàâ ïèòàííÿ â³ä
ä³ºñëîâà äî ³ìåííèêà. Ç’ÿñóé, ùî ñëóãóº çàñîáîì çâ’ÿçêó ñë³â ó
ñëîâîñïîëó÷åíí³ — çàê³í÷åííÿ ÷è çàê³í÷åííÿ ç ïðèéìåííèêîì.
Çðàçîê. Ciє
(ç ÷îãî?) з неба.
Â³äïîâ³äàé òàê: Ó ñëîâîñïîëó÷åíí³ сiє з неба
ä³ºñëîâî ç
³ìåííèêîì çâ’ÿçàí³ çàê³í÷åííÿì ~а
òà ïðèéìåííèêîì . з
83. Ïåðåïèøè, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ë³òåðè.
Â...ëèê³ õìàðè õîëîäîì íàãóñëè.
×...ðâîíå ëèñòÿ ïàäàº â ãàþ.
Ë...òÿòü ó âèð³é äóæå äèêi ãóñè,
À ÿ ñëîíàì ïð...â³ò ï...ð...äàþ.
1. Ñê³ëüêè ðå÷åíü ó â³ðø³? ßêå ç íèõ ñêëàäíå? Äîâåäè.
2. Ï³äêðåñëè ãîëîâí³ ÷ëåíè.
3. Âèïèøè ³ç ïåðøèõ äâîõ ðå÷åíü óñ³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Ç’ÿñóé, ÿê ó
íèõ ñëîâà çâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ.
84. Ïðî÷èòàé ñïîëó÷åííÿ ñë³â. Ïðî ùî ìîæíà ñêëàñòè òåêñò?

Ùå òåïë³ äí³, äîçð³â íà ïîëÿõ, ñï³ë³ ÿãîäè, ñâ³òèòèñÿ íà ñîíö³, çáè-
ðàòè âðîæàé, îáåðåæíî çð³çàòè, ñêëàäàòè ó êîðçèíó, â³ä÷óâàòè ðàä³ñòü.
1. Ñêëàäè òåêñò. Äîáåðè äî íüîãî çàãîëîâîê. Çàïèøè.
2. Äî âèä³ëåíèõ ñë³â äîáåðè ñï³ëüíîêîðåíåâ³.
42
85. Ñêëàäè ðå÷åííÿ çà ïîäàíèìè ñõåìàìè.
1. (Õòî?) (ùî çðîáèëà?). 2. (Õòî?) (ùî çðîáèâ?).
(ÿêà?) (ùî?) (ÿêèé?) (êîìó?)
3. (Õòî?) (ùî çðîáèëî?).

(ÿêå?) (äå?)
(ÿê?)
86. Ñêëàäè ðå÷åííÿ ³ç ðîçñèïàíèõ ñë³â.

ñõîâàëîñÿ, çà, Ñüîãîäí³, ñîíöå, õìàðêè. äîùó, Ó, ñòóêîòÿòü, â³êîíöå,
êðàïëèíêè.
• Çàïèøè ñêëàäåí³ ðå÷åííÿ. Âèçíà÷ îñíîâó. Íàçâè ñïî÷àòêó ñëîâîñïî-
ëó÷åííÿ, â ÿêèõ äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ çàëåæàòü â³ä ï³äìåòà, à
ïîò³ì — â³ä ïðèñóäêà. Ïîÿñíè, çà äîïîìîãîþ ÷îãî çâ’ÿçóþòüñÿ ó
íèõ ñëîâà.
87. Ïðî÷èòàé ïî÷àòîê òåêñòó. Ïðèäóìàé ïðîäîâæåííÿ.

Íàäâîð³ ñòîÿëà ñïåêà. Ìè ï³øëè â ë³ñ ïî ãðèáè. Ðàïòîì ...
43
1. Çàïèøè òâ³ð.
2. Ó ïåðøèõ òðüîõ ðå÷åííÿõ óñòàíîâè çâ’ÿçêè ì³æ ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
Íàçâè ó íèõ ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ç’ÿñóé çàñîáè çâ’ÿçêó ñë³â ó íèõ.
§ 8. Îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ

88. ßê çìàëüîâóº ïîåò îñ³íü? ßêi ñëîâà äîïîìàãàþòü éîìó
çîáðàçèòè îñ³íü ÿê æèâó ³ñòîòó?
Îñ³íü
Îñ³íü áðàëà â³äðà çîëîò³, I çåðíÿòà ä³òÿì ðîçäàâàëà,
Ïøåíèö³ îçèì³ ïîëèâàëà, Íå ïðîñò³ çåðíÿòà —
Ïîò³ì ñ³ëà ïðè ëþäñüê³é ïóò³ Çîëîò³.
(Ï. Âîðîíüêî)
1. Ñê³ëüêè ðå÷åíü ó â³ðø³? Äîâåäè.
2. Ïðî ùî éäåòüñÿ ó ðå÷åíí³?
Çðàçîê ì³ðêóâàííÿ. Òàê, ïðî îñ³íü. Îñ³íü — ï³äìåò.
Ùî ðîáèëà îñ³íü? Áðàëà, ïîëèâàëà, ñ³ëà, ðîçäàâàëà.
ßêèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ º öi ñëîâà? Ïðàâèëüíî, ïðèñóäêàìè.
Óñòàíîâèìî çâ’ÿçîê ì³æ ãîëîâíèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
ùî ðîáèëà?
Îñ³íü áðàëà, ïîëèâàëà, ñ³ëà, ðîçäàâàëà.
ùî?
Ê³ëüêà ÷ëåí³â ðå÷åííÿ, ÿê³ â³äíîñÿòüñÿ äî îäíîãî é òîãî æ ñëîâà

³ â³äïîâ³äàþòü íà îäíå é òå æ ïèòàííÿ, íàçèâàþòüñÿ îäíîð³äíèìè
÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
89. Çíàéäè îäíîðiäíi ÷ëåíè. Ïîìiðêóé, ç ÿêèìè ñëîâàìè âîíè

çâ’ÿçàíi i íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü.
Öiëå ëiòî äiä Äàíèëî æèâå íà ïàñiöi â ëiñàõ. Òàì óâåñü ðiê ïàõíå
âîùèíîþ, ìåäîì i òðàâàìè. Âií ìàº äóæå ãàðíi î÷i, ëàãiäíó ïîñìiøêó
i òðîõè ñêîðáîòíi âóñòà... ² òàêèé âií óâåñü ÷åïóðíèé, îõàéíèé.
(Çà Ì. Ñòåëüìàõîì)
• Ïîÿñíè âæèâàííÿ âåëèêî¿ ëiòåðè.
90. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî àáçàöó.

Óêðà¿íñüêèé áîðù
ßðèí÷èíà ìàìà âìiº âàðèòè óêðà¿íñüêèé áîðù. Âîíà êàæå:
— Õòî ¿ñòü áîðù, òîé áóäå çäîðîâèé.
44
² ßðèíêà âiðèòü ìàìi: áîðù äóæå äîáðèé. Êîëè ìàìà âàðèòü áîðù,
òî êëàäå â ãîðùèê êàðòîïåëüêó, øìàòî÷îê ÿëîâè÷èíè àáî ñâèíèíè,
êàïóñòî÷êó, êâàñîëüêó, ïîìiäîð÷èê, ïåòðóøêó, êðiï, ëàâðîâèé ëèñò,
ïåð÷èê. Çàñìàæóº ñàëüöåì iç öèáóëåþ, à òî é ñìåòàíè âêèíå.
² ïîñòàâèòü ãîðùèê äî æàðó óìëiâàòè. Áî íàéñìà÷íiøèé áîðù
iç ïå÷i. Òîäi âèòÿãíå é íàñèïå ßðèíöi. À áîðù ïàõíå íà âñþ õàòó.
ßðèíêà ïåâíà, ùî êîæíà óêðà¿íñüêà ìàìà ïîâèííà âìiòè âàðèòè
óêðà¿íñüêèé áîðù. À äiä Ëóê’ÿí êàæå:
— Áîðù i êàøà — ¿æà íàøà. (Çà Ä. ×åðåäíè÷åíêîì)
• Âèïèøè ðå÷åííÿ ç îäíîðiäíèìè ÷ëåíàìè. Ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.

Âèçíà÷, ç ÿêèìè ñëîâàìè âîíè çâ’ÿçàíi.
91. Ïðî÷èòàé âåñåëèé âiðøèê ªâãåíà Ãóöàëà.

Ãîðùèê
Â ìàìè º âåëèêèé ãîðùèê,
Ìàìà â íüîìó âàðèòü áîðùèê.
² òàêèé ñìà÷íèé òîé áîðùèê,
Ùî ìè ëàäíi ç’¿ñòè ãîðùèê.
1. Ñê³ëüêè ðå÷åíü ó â³ðø³? ßê³ âîíè — ïðîñò³ ÷è ñêëàäí³? ×îìó?
2. Äîáåðè îäíîðiäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ äî âèäiëåíèõ ñëiâ.
Çðàçîê. Ãîðùèê (ÿêèé?) âåëèêèé, ãëèíÿíèé, ..., .
92. Âèäiëåíi ñëîâà çàìiíè îäíîðiäíèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.

Ìè âìiºìî âàðèòè ðiçíi ñòðàâè. Ùîá ïðèãîòóâàòè áîðù, òðåáà
íàñàìïåðåä âçÿòè îâî÷i. À íàøà áàáóñÿ ïå÷å ïèðiæêè ç íа÷èíêîþ.
Ñëîâà äëÿ äîâiäêè: ß i ìàìà; áîðù, ìàìàëè´à, êàøà, âàðåíèêè; êàðòîï-
ëÿ, áóðÿê, ìîðêâà, ïåðåöü, öèáóëÿ; ì’ÿñî, ãîðîõ, êàïóñòà, ñèð, êàðòîïëÿ.
• Çàïèøè çì³íåí³ ðå÷åííÿ. Ï³äêðåñëè îäíîð³äí³ ÷ëåíè.
§ 9. Ïîºäíàííÿ îäíîð³äíèõ ÷ëåí³â ðå÷åííÿ

çà äîïîìîãîþ ñïîëó÷íèê³â
93. Âèçíà÷ ãîëîâí³ ³ äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ. ßê³ ç íèõ
îäíîð³äí³?
Ìè ñàäèëè ë³ñ ó ïîë³, I îñèêó, ³ ëiùèíó,
I äóáî÷êè, ³ òîïîë³, I ÷åðâîíó ãîðîáèíó.
45
• Çâåðíè óâàãó, ÿê ç’ºäíàí³ îäíîð³äí³ ÷ëåíè.
Çâåðí³òü óâàãó! Îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ìîæóòü ç’ºäíóâàòèñÿ

ñïîëó÷íèêàìè ³ (é), òà, à, àëå.
94. Çíàéäè îäíîðiäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ. Ïîÿñíè, ÿê ïîºäíóþòüñÿ

âîíè ìiæ ñîáîþ.
Õî÷åòå ïî÷àñòóâàòè ñâî¿õ áëèçüêèõ òà äðóç³â íåçâè÷àéíèì
÷àºì? Çàïàøíèì, êîðèñíèì, â³òàì³ííèì. Òîä³ çâåðòàéòåñÿ íå
äî êðàìíèö³, à äî «çåëåíî¿ êîìîðè». Ìîæåòå äîäàòè â ÷àé ëèñòÿ
ÿáëóí³, âèøí³, ÷îðíî¿ ñìîðîäèíè. Äóæå ñìà÷íèé íàï³é âèõîäèòü
³ç îæèíè, ìàëèíè ³ ïåëþñòîê òðîÿíäè. À ùå ìîæíà çì³øàòè ÷àé
ç òðàâàìè — ì’ÿòîþ, çâiðîáîºì òà ÷åáðåöåì. Çâè÷àéíî, çáèðàòè
òðàâè — ïðàöÿ íåëåãêà, àëå äóæå ïîòðiáíà.
95. Ïðîàíàë³çóé ðå÷åííÿ.

Íà ïîëÿõ ³ â ñàäàõ äîçð³ëè ÿáëóêà, ãðóø³, àéâà, âèíîãðàä.
1. Çíàéäè îñíîâó ðå÷åííÿ. Ñê³ëüêè â íüîìó ï³äìåò³â? ßê³ öå ï³äìåòè?
2. Óñòàíîâè çâ’ÿçîê ì³æ ãîëîâíèìè ³ äðóãîðÿäíèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
3. Íà ÿê³ ïèòàííÿ â³äïîâ³äàþòü äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè? Âiä ÿêîãî ñëîâà çàëå-
æàòü?
4. ×è º âîíè îäíîð³äíèìè? Äîâåäè, ùî íå ïîìèëÿºøñÿ.
5. Çðîáè âèñíîâîê, ÿê³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ìîæóòü áóòè oäíîð³äíèìè.
Îäíîð³äíèìè ìîæóòü áóòè ï³äìåòè, ïðèñóäêè, äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ.
96. Ïðî÷èòàé ðå÷åííÿ âãîëîñ. Çíàéäè ó ðå÷åíí³ îäíîð³äí³ ÷ëåíè.

Ç ÿêîþ ³íòîíàö³ºþ âîíè âèìîâëÿþòüñÿ?
Ñèâ³, êàëàìóòí³ õìàðè çàñëàëè îëèâ’ÿíèì êèëèìîì óñå íåáî...
Áóéíèé äîù ãîðîõîì òîðîõòèòü ïî øèáêàõ. Ï³âí³÷íèé, õèæèé,
ñåðäèòèé â³òåð ëþòóº, âèº, íåíà÷å ãîëîäíèé âîâê. Íàäâîð³ òåìíî,
ìîêðî, õîëîäíî, ñóìíî... (Çà Î. Êîíèñüêèì)
• Ñïèøè. Ï³äêðåñëè îäíîð³äí³ ÷ëåíè. Ç ÿêèìè ñëîâàìè âîíè çâ’ÿçàí³? Íà

ÿê³ ïèòàííÿ â³äïîâ³äàþòü? ßêèìè ðîçä³ëîâèìè çíàêàìè âèä³ëÿþòüñÿ
íà ïèñüì³?
Çâåðí³òü óâàãó! Îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ âèìîâëÿþòüñÿ ç ïåðåëi-

÷óâàëüíîþ ³íòîíàö³ºþ. Íà ïèñüì³ ì³æ íèìè ñòàâèòüñÿ êîìà.
46
97. Äîïîâíè ðå÷åííÿ îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè. Çàïèøè. Ïðî÷èòàé,
ïðàâèëüíî ³íòîíóþ÷è. Ïîÿñíè âæèâàííÿ êîìè.
Â³äëåò³ëè3 â òåïë³ êðà¿ ëàñò³âêè, ..., ..., ... . Îñ³íü ïîçîëîòèëà3 ëèñ-
òÿ áåð³çîê, ..., ... . Æîâò³, ..., ... ëèñòî÷êè êðóæëÿþòü3 â ïîâ³òð³.
• ßêèé ïðåô³êñ òðåáà äîäàòè äî ñëîâà ëåò³ëè, ùîá ïòàõè ïîâåðíóëèñÿ
íàâåñí³ íà Áàòüê³âùèíó?
98. Ïðîàíàë³çóé, ÿêèìè çàñîáàìè ç’ºäíàí³ îäíîð³äí³ ÷ëåíè

ðå÷åííÿ.
Ñïðàâæí³ìè ë³ñîâèìè ëàñîùàìè º áåðåçîâèé ñ³ê ãîð³õè ë³ùèíè
ð³çíîìàí³òí³ ÿãîäè. Â ëèïí³ äîñòèãàþòü ñóíèöÿ ìàëèíà îæèíà ÷îðíèöÿ
÷åðåìõà. Â ñåðïí³ â³äõîäèòü ñóíèöÿ, àëå ç’ÿâëÿþòüñÿ áðóñíèöÿ ãë³ä
ãîðîáèíà êèçèë øèïøèíà. Ó âåðåñí³-æîâòí³-ëèñòîïàä³ çáèðàþòü
áðóñíèöþ êàëèíó îáë³ïèõó ãîðîáèíó øèïøèíó ãë³ä òåðåí.
1. Ïåðåïèøè, âñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî, êîìè.
2. ßêèé ñï³ëüíèé çâóê º ó âèä³ëåíèõ ñëîâàõ?
99. Äîïîâíè ðå÷åííÿ îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè. Íå çàáóâàé ì³æ

íèìè ñòàâèòè êîìó.
ßêèõ ò³ëüêè ôàðá íå ìàº îñ³íü: çîëîòó, ..., ..., ... . Ðîçôàðáóâàëà
ë³ñè, ..., ... . Òà é ïðî ãîñïîäàðñòâî íå çàáóâàº. Íà ãîðîäàõ ó íå¿
ïîñï³ëè ãàðáóçè, ..., ... .
Ë³ñîâèì çâ³ðÿòàì — á³ëî÷ö³, ... , ... — íàãàäàëà, ùîá ïðèïàñëè
¿æ³ íà çèìó. À ..., ..., ... ïîáàæàëà ì³öíîãî ñíó íà âñ³ õîëîäí³ ì³ñÿö³.
• ×è ñòàíîâëÿòü ö³ ðå÷åííÿ òåêñò? Äîâåäè. Äîáåðè äî íüîãî çàãîëîâîê.
Ñïðîáóé ïðîäîâæèòè. Ââîäü äî ðå÷åíü îäíîð³äí³ ÷ëåíè.
ßêùî îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ç’ºäíóþòüñÿ ò³ëüêè çà äîïîìîãîþ

³íòîíàö³¿ àáî ñïîëó÷íèêàìè ³(é), òà (â çíà÷åíí³ ³), òî âîíè
âèìîâëÿþòüñÿ ç ïåðåë³÷óâàëüíîþ ³íòîíàöiºþ.
ßêùî îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ç’ºäíóþòüñÿ ñïîëó÷íèêàìè
à, àëå, òî âîíè âèìîâëÿþòüñÿ ç ³íòîíàö³ºþ ïðîòèñòàâëåííÿ:
ïåðøèé îäíîð³äíèé ÷ëåí âèìîâëÿºòüñÿ ç ï³äâèùåííÿì ãîëîñó, à
äðóãèé — ç ïîíèæåííÿì. Íàïðèêëàä: Íå îäÿã ïðèêðàøàº ëþäèíó,
à ðîçóì.
100. Ïîìiðêóé, ÷îìó ó òåêñòi òðàâó íàçâàíî ¿¿ âåëè÷íiñòþ

Ðîñëèíîþ?
47
Íàñåëåííÿ íàøî¿ çåìë³ ç ïðàäàâíiõ ÷àñiâ âèêîðèñòîâóâàëî ðiçíi
ðîñëèíè ïðè íåäóãàõ. Çäàºòüñÿ, ùî íåìà òàêîãî çåëà, òàêîãî äåðåâà,
ïëîäó, êîðåíåâèùà, ÿêi á íå âæèâàëè íàøi ïðåäêè.
Çäàâíà â íàðîäi øàíóâàëè ïîäîðîæíèê, ëþáèñòîê, ðîìàøêó,
ïîëèí, îæèíó, ìàëèíó, ãîðîáèíó, çâiðîáié, ïèæìó, ñïîðèø... Óñüîãî
é íå ïåðåëi÷èòè.
Îòîæ çíàé i òè, äðóæå, ùî áiëÿ íàñ ðîñòå íå ïðîñòî òðàâà, à ¿¿
âåëè÷íiñòü Ðîñëèíà. Ç íåþ çäàâíà äðóæèòü ëþäèíà.
Ïîäðóæèñü i òè! (Ç êàëåíäàðÿ)
• Ïåðåêàæè òåêñò, ïðàâèëüíî ³íòîíóþ÷è îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ.
101. Âiäãàäàé çàãàäêó.

Íàâåñíi ÿ òåáå ðàäóþ, âëiòêó ïðîõîëîäæóþ,
âîñåíè ãîäóþ, à âçèìêó ãðiþ. (å, ä, ð, å, î, â) âîñåíи
âçиìêó
íàâåñíі
1. Ñïèøè, ïiäêðåñëè îäíîðiäíi ÷ëåíè. Ç’ÿñóé, ÿê âëіòêó
âîíè ç’ºäíóþòüñÿ ìiæ ñîáîþ, ç ÿêîþ iíòîíàöiºþ
âèìîâëÿþòüñÿ.
2. Ïðèãàäàé ùå îäíó çàãàäêó ç îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ. Çàïè-
øè ¿¿. Îäíîð³äí³ ÷ëåíè ï³äêðåñëè.
102. Ïîÿñíè, ÿê ç’ºäíàíi ìiæ ñîáîþ îäíîðiäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ.

Äåðåâà é òðàâè ïî-ð³çíîìó ðîçñ³âàþòü ñâîº íàñ³ííÿ. Æîëóä³ ñîéêè
òà ìèø³ ðîçíîñÿòü3. Íàñ³ííÿ ñîñíè é ÿëèíè, í³áè âåðòîëüîòèêè, çà
â³òðîì ðîçë³òàºòüñÿ. Â³òåð ðîçíîñèòü íàñ³íèíè-ïàðàøóòèêè êóëüáàáè,
³âàí-÷àþ. Ëîïóõ ³ ÷åðåäà ñâî¿ìè êîëþ÷êàìè çà çâ³ðèí³ øóáêè
â÷åïèòèñü íàìàãàþòüñÿ. (Çà À. Ìîðîçîâèì)
1. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèä³ëåíèõ ñë³â.

2. Âèçíà÷ ãîëîâí³ ³ äðóãîðÿäí³ ÷ëåíè â ïåðøîìó ðå÷åíí³.
3. ßê³ ùå ñëîâà òåêñòó ìàþòü òàêèé ñàìèé ïðåô³êñ, ÿê ó ñëîâà ðîç-
íîñÿòü? Äîáåðè âëàñí³ ïðèêëàäè ç öèì ïðåô³êñîì (4-5 ñë³â).
ßêùî îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ç’ºäíàíi îäèíè÷íèì ñïîëó÷íèêîì

³ (é), òî ì³æ íèìè êîìà íå ñòàâèòüñÿ. Íàïðèêëàä: Øèïøèíà ³ ãë³ä
— ë³êàðñüê³ ðîñëèíè.
ßêùî ñïîëó÷íèêè ³ (é) ïîâòîðþþòüñÿ, òî îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ
ðîçä³ëÿþòüñÿ êîìîþ. Íàïðèêëàä: I ñïîðèø, ³ ëîïóõ, ³ êóëüáàáà, ³
äåðåâ³é ïðèíîñÿòü ëþäèí³ êîðèñòü.
48
103. Âèçíà÷ òåìó ³ ìåòó òåêñòó.
Âåðáà — îäèí iç ñèìâîëiâ Óêðà¿íè. Ñêàæåø òiëüêè îäíå ñëîâî —
Óêðà¿íà — i â óÿâi ïîñòàº òîïîëÿ, õðóùi íàä âèøíÿìè, êàëèíà â ëóçi,
âåðáà êðàé äîðîãè.
Ðàíiøå âåðáàìè îáñàäæóâàëè äîðîãè é ãîðîäè, ñòàâêè é áåðåãè,
ëåâàäè òà ãðåáëi...
Îêðiì êðàñè âåðáà íàì äàº áàãàòî êîðèñòi. Âåðáà ôiëüòðóº i
äåçèíôiêóº âîäó. Âåðáîâà äåðåâèíà çäàâíà âèêîðèñòîâóºòüñÿ äëÿ
âèãîòîâëåííÿ íàöiîíàëüíèõ ìóçè÷íèõ iñòðóìåíòiâ: êîáçè, áàíäóðè.
Ç íå¿ âèãîòîâëÿþòü ìåáëi, ÷îâíè, äåðåâ’ÿíi ëîæêè.
Âåðáà — äåðåâî öiëþùå. Ç ¿¿ êîðè, ñìîëè, ãiëîê âèãîòîâëÿþòü ëiêè...
(Â. Ùåðáèíà)
1. ×îìó âåðáà º ñèìâîëîì Óêðà¿íè? À ÿêi ñèìâîëè Ìîëäîâè òè çíàºø?
2. Çíàéäè ðå÷åííÿ ç îäíîðiäíèìè ÷ëåíàìè. Ïîÿñíè âæèâàííÿ ðîçäiëîâèõ
çíàêiâ.
104. Ñïèøè, ðîçñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî, ðîçäiëîâ³ çíàêè.

À ñåðöå æäå ÷îãîñü áîëèòü
Áîëèòü i ïëà÷å i íå ñïèòü.
(Ò. Øåâ÷åíêî)
1. Ïîÿñíè íàïèñàííÿ ñëiâ ç ì’ÿêèì çíàêîì.
2. Ñêëàäè äâà ðå÷åííÿ ç îäíîðiäíèìè ÷ëåíàìè. Çàïèøè ¿õ.
105. Ñïèøè, ðîçñòàâëÿþ÷è ðîçäiëîâi çíàêè.

Ìàòè
Õòî òåáå òàê ùèðî ëþáèòü
² âáèðàº i ãîëóáèòü
² êëàäå ó ïîñòiëü ñïàòè?
Ìàòè.
(Ì. Ïiäãiðÿíêà)
1. Çà ùî ìè ëþáèìî íàøèõ ìàì?

2. Ðîçêàæè ïðî ñâîþ ìàìó. Âæèâàé îäíîðiäíi ÷ëåíè. Äâà-òðè ðå÷åííÿ
çàïèøè.
106. ßêi îáåðåãè òè çíàºø?

Ñâîºðiäíèì æiíî÷èì îáåðåãîì â Óêðà¿íi çàâæäè áóâ âiíî÷îê.
Âïëiòàëèñü äî âiíêà ðóæà i äåðåâié, áåçñìåðòíèê i ëþáèñòîê,
âîëîøêà i ðîìàøêà, íåçàáóäêà i öâiò êàëèíè.
49
Äî äiâî÷îãî âiíêà â’ÿæóòü êîëüîðîâi Îáåðеã – òå, ùî îáå-
ñòði÷êè. Êîæåí êîëið ñòði÷êè º ñèìâîëîì. ð³ãàº â³ä ÷îãî-íåáóäü.
Ïåðøîþ â’ÿæóòü ñâiòëî-êîðè÷íåâó ñòði÷êó
— ñèìâîë çåìëi-ìàòiíêè. Çëiâà i ñïðàâà âiä íå¿ — äâi æîâòi — ñèìâîëè
ñîíöÿ. Çà íèìè iäóòü ç ðiçíèõ áîê³â çåëåíà ñâiòëà i òåìíà. Öå ñèìâîëè
æèâî¿ ïðèðîäè, êðàñè i þíîñòi. Çà íèìè â’ÿæóòü ñèíþ i ãîëóáó –
ñèìâîëè íåáà i âîäè, ùî äàþòü ñèëó i çäîðîâ’ÿ.
(Çà Ì. Êðèùóêîì)
1. ×îìó âiíî÷îê ââàæàºòüñÿ â Óêðà¿íi îáåðåãîì?
2. Çíàéäè ó òåêñòi ðå÷åííÿ ç îäíîðiäíèìè ÷ëåíàìè. Çâåðíè óâàãó, ÿê
âîíè ç’ºäíàíi ìiæ ñîáîþ.
ßêùî îäíîðiäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ ç’ºäíóþòüñÿ ñïîëó÷íèêàìè i
(é) ïîïàðíî, òî êîìà ñòàâèòüñÿ ìiæ ïàðàìè îäíîðiäíèõ ÷ëåíiâ.
Íàïðèêëàä: Êàëèíà i ãîðîáèíà, àêàöiÿ i áóçèíà, òåðåí i ãëiä — ñïðàâæíi
ëiêàði.
107. ßêèõ äîìàøí³õ òâàðèí òè çíàºø? ßêó êîðèñòü âîíè ïðèíî-

ñÿòü?
Îäí³ºþ ç ïåðøèõ îäîìàøíåíèõ òâàðèí áóëà êîðîâà. Ç äàâí³õ-
äàâåí ¿¿ íàçèâàþòü â íàðîä³ ãîäóâàëüíèöåþ. Àäæå âîíà äàº ìîëîêî.
À ìîëîêî — öå ìàñëî ³ âåðøêè, ñìåòàíà ³ ñèð.
• Ñïèøè. Ïðîêîìåíòóé âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.

Îäíà ç âàæëèâèõ ä³ëÿíîê òâàðèííèöòâà —
â³â÷àðñòâî. Ç îâå÷îãî ìîëîêà ðîáëÿòü áðèíçó. Ç êиëèì
êîæуõ
îâå÷èõ øêóð øèþòü òåïë³ øóáè ³ êîæóõè øàïêè
òêàíиíà
³ êîì³ðö³ íà çèìîâ³ ïàëüòà. Îâå÷å ì’ÿñî2 ñìà÷íå
³ ïîæèâíå. Òà íàéö³íí³øå, ùî äàþòü â³âö³ — âîâíà. Ç íå¿ ëþäè
âàëÿþòü âàëÿíêè ò÷óòü êèëèìè â’ÿæóòü2 ñâåòðèêè øàïî÷êè ðóêàâè÷êè
âèãîòîâëÿþòü òêàíèíè. (Iç êàëåíäàðÿ «Äâàíàäöÿòü ì³ñÿö³â»)
• Âèïèøè ðå÷åííÿ ç îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè, ðîçñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî,
êîìè. Îäíîð³äí³ ÷ëåíè ï³äêðåñëè.
109. Ïðèãàäàé, ³ç ÿêîãî òâîðó öåé óðèâîê.

¥âèíòèê ³ Øïóíòèê ö³ëèìè äíÿìè ñèä³ëè ó ñâî¿é ìàéñòåðí³ ³
ëàãîäèëè ïðèìóñè êàñòðóë³ ÷àéíèêè ñêîâîð³äêè. À òî ùå âîíè ðîáèëè
òðèêîë³ñí³ âåëîñèïåäè é ñàìîêàòè äëÿ êîðîòóëüîê.
50
Îäíîãî ðàçó ¥âèíòèê ³ Øïóíòèê í³êîìó í³÷îãî íå
ëоæêà
ñêàçàëè çà÷èíèëèñü ó ñâî¿é ìàéñòåðí³ ³ ñòàëè ùîñü âèäеëêà
ìàéñòðóâàòè. Ö³ëèé ì³ñÿöü âîíè ïèëÿëè ñòðóãàëè êàñòðуëÿ
êëåïàëè ïàÿëè é í³êîìó í³÷îãî íå ïîêàçóâàëè. À ñêîâîðіäêà
êîëè ì³ñÿöü ìèíóâ, òî âèÿâèëîñÿ, ùî âîíè çðîáèëè
àâòîìîá³ëü. (Ì. Íîñîâ)
1. Çíàéäè ó êîæíîìó ðå÷åíí³ îäíîð³äí³ ÷ëåíè. Ç ÿêîþ ³íòîíàö³ºþ âîíè

âèìîâëÿþòüñÿ? ßê ç’ºäíóþòüñÿ?
2. Ñïèøè. Ðîçñòàâ ðîçä³ëîâ³ çíàêè.
3. Äî âèä³ëåíèõ ñë³â äîáåðè ñïîð³äíåí³.
110. Â³äãàäàé çàãàäêó.

Íå õîäæó ÿ, à ñòðèáàþ,
áî íåð³âí³ íîãè ìàþ.
ß ñòðàøåííèé áîÿãóç —
âñ³õ íà ñâ³ò³ ÿ áîþñü.
• Çíàéäè îäíîð³äí³ ÷ëåíè. ßêèì ñïîëó÷íèêîì âîíè ç’ºäíàí³?
Ì³æ äâîìà îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè ïåðåä ñïîëó÷íèêàìè à, àëå
çàâæäè ñòàâèòüñÿ êîìà.
111. Ñïèøè, ïîÿñíè âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.

— Ùî òè, äîíå÷êî, øåïî÷åø?
I ÷îìó öå òè íå ñïèø?
— ß, ìàòóñþ, ñïàòè õî÷ó,
àëå òðåáà âèâ÷èòü â³ðø.
112. Ïîð³âíÿé ðå÷åííÿ.

Ñòîÿòü îñèêè íà óçëiñ³ òðåìòëèâ³, ãîë³ òà ñóìí³...
(À. Êîñòåöüêèé)
Âèñíå íåáî ñèíº, ñèíº, òà íå òå. Ñâ³òèòü, òà íå ãð³º ñîíöå çîëîòå.
(ß. Ùîãîë³â)
Ó êîæíîìó ðå÷åíí³ çíàéäè îäíîð³äí³ ÷ëåíè i ñïîëó÷íèêè.
Ïîì³ðêóé! Ó ÿêîìó ðå÷åíí³ ñïîëó÷íèê òà ìàº çíà÷åííÿ ³, à â ÿêîìó
– àëå?
Çâåðíiòü óâàãó! Ñïîëó÷íèê òà ìîæå âæèâàòèñÿ ó äâîõ çíà÷åí-
íÿõ — ó çíà÷åíí³ ³ é àëå.
51
113. Ïðî÷èòàé. Ïðîàíàëiçóé, ó ÿêîìó çíà÷åíí³ âæèòî ñïîëó÷íèê
òà. Ñïèøè îäèí èç â³ðø³â. Ðîçñòàâ ðîçä³ëîâi çíàêè.
Äðiìàþòü ñåëà... ***
Äðiìàþòü ñåëà. ßñíî ùå Ïiøëà êèöÿ ïî âîäèöþ
Îñiííº ñîíöå ñÿº Òà é óïàëà ó êðèíèöþ,
Òà õîëîäîì îñiííiì âæå Ïiøîâ êîòèê ðÿòóâàòè —
Â ïîâiòði ïîòÿãàº.
Çà âóøå÷êî âèòÿãàòè.
Òåìíî-çåëåíi¿ ñàäêè
Äðiìàþòü âæå áåç ïëîäó Âèòÿã êèöþ çà âóõî
² òèõî ãðiþòüñÿ õàòêè Òà ïîñàäèâ, äå ñóõî.
² âåðáè ãíóòüñÿ â âîäó. (Íàðîäíèé âiðøèê)
(². Ôðàíêî)
114. Â³äãàäàéòå çàãàäêó.

Á³ë³ ÿãíè÷êè
çá³ãëèñü äî ð³÷êè,
äîâãî áëóêàëè,
øâèäêî ïðîïàëè.
• Ïðîàíàë³çóéòå çâ’ÿçêè ñë³â ó ðå÷åíí³.

êóäè?
ùî çðîáèëè? çá³ãëèñü äî ð³÷êè

ÿê? õòî? ñêiëüêè?
ùî ðîáèëè?
Á³ë³ ÿãíè÷êè áëóêàëè äîâãî
õòî?
ÿêi?
ùî çðîáèëè?
õòî? ïðîïàëè øâèäêî
Çâåðí³òü óâàãó! Îäíîð³äí³ ÷ëåíè ìîæóòü ìàòè ïðè ñîá³ çàëåæí³ ñëîâà.
115. Ïðî÷èòàé âèðàçíî â³ðø.

Ñìà÷íà êîðçèíà
Êðîëèê ñïë³â íîâó êîðçèíó
Ç ñîêîâèòî¿ ëîçèíè,
52
Ç çîëîòî¿ øåëþãè,
Ç ìîëîäî¿ ñ³ñíÿãè.
— Îñü êóïëþ ÿ êàïóñòèíó,
Ïîêëàäó â íîâó êîðçèíó,
Ïîíåñó ìåðù³é äî õàòè,
Áóäó ä³òîê ãîäóâàòè.
Ä³òêè ç’¿ëè êàïóñòèíó,
Øâèäêî ñõðóìêàëè êîðçèíó,
Êàæóòü:
Òàòó, ïðèíåñè
Ùå êîðçèíó ³ç ëîçè.
Õàé â êîðçèí³ áóäå ïóñòî,
Ìè ç’¿ìî ³ áåç êàïóñòè.
(Ï. Âîðîíüêî)
• Ñïèøè ïåðøi äâà ðå÷åííÿ. Çíàéäè
Øåëþãа – ÷åðâîíèé
îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ ç çàëåæíèìè âåðáîë³ç.
ñëîâàìè.
116. Ñêëàäè ðå÷åííÿ çà ïîäàíèìè ñõåìàìè.

1. (ÿêèé?) ___ , (ÿêèé?) ___ ³ (ÿêèé?) __ (äå?).
2. ___ òà ___ (êîëè?) (êóäè?), à (êîëè?) (êóäè?).
3. ___ , ___ ³ ___ (ùî?)
(ÿêó?).
117. Ñêëàäè ðå÷åííÿ çà ïîäàíèìè ñõåìàìè:

1. ___ , ___ , ___ ... .
2. ... ___ ³ ... ___ ... .
3. ... ___ , à ... ___ .

1. Ùî íàçèâàºòüñÿ ðå÷åííÿì?
2. ßê³ áóâàþòü ðå÷åííÿ çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ òà ³íòîíàö³ºþ?
3. Ùî º îñíîâîþ ðå÷åííÿ?
4. ßê³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ íàçèâàþòüñÿ îäíîð³äíèìè?
5. ßê ç’ºäíóþòüñÿ îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ?
53
ÓÊÐÀ¯ÍÎ,
ÇÅÌËÅ ÌÈËÀ!
×ÀÑÒÈÍÈ ÌÎÂÈ
²ìåííèê
§ 10. Ïîâòîðåííÿ âèâ÷åíîãî ïðî iìåííèê
118. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó âiðøà. Çàïèøè ¿¿.
Ðiäíèé êðàé
Ó âñiõ ëþäåé îäíà ñâÿòèíÿ,
Êóäè íå ãëÿíü, äå íå ñïèòàé.
Ðiäíiøà ¿ì ñâîÿ ïóñòèíÿ,
Àíiæ çåìíèé â ïóñòèíi ðàé.
¯ì êðàñèòü âñå ¿õ ðiäíèé êðàé.
Íåìà áåç êîðåíÿ ðîñëèíè,
À íàñ, ëþäåé, — áåç áàòüêiâùèíè.
(Ì. ×åðíÿâñüêèé)
• Íàçâè òi ÷àñòèíè ìîâè, ÿêi òîái
âæå âiäîìi.
54
119. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè. Ùî i êîãî çîáðàæåíî íà íèõ?
1. Ñëîâà ÿêî¿ ÷àñòèíè ìîâè äîïîìîæóòü òîái íàçâàòè çîáðàæåíi

ïðåäìåòè?
2. ßêi iìåííèêè òè âæèâàºø, ùîá ðîçïîâiñòè ïðî çîáðàæåíå?
3. ßêi ç íèõ âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ õòî?, à ÿêi — íà ïèòàííÿ ùî?
120. Ïðèãàäàé! Ùî òàêå iìåííèê? Ùî â³í îçíà÷àº? Íà ÿêi ïèòàííÿ

âiäïîâiäàº? Íàâåäè ïðèêëàäè.
²ìåííèê — öå ÷àñòèíà ìîâè, ùî îçíà÷àº íàçâó ïðåäìåòà i âiäïîâiäàº
íà ïèòàííÿ õòî? àáî ùî?
²ìåííèêè º íàçâàìè iñòîò i íåiñòîò: óêðà¿íåöü (õòî?), Äíiïðî (ùî?),
çåìëÿ (ùî?).
²ìåííèêè áóâàþòü çàãàëüíèìè (ñåëî, áàòüêî) i âëàñíèìè
(Ìàðàìîíiâêà, Äíiñòåð).
121. Ïðî÷èòàé. Âèçíà÷ òèï òåêñòó. Äîâåäè ñâîþ äóìêó.

Íå ìîæíà õîäèòè ïî ðiäíié çåìëi, íå ÷àðóþ÷èñü âèïëåêàíîþ
íàðîäîì ó âiêàõ ðiäíîþ ìîâîþ. Â íàðîäó íåìàº ñêàðáó áiëüøîãî, ÿê
éîãî ìîâà... Ñëîâà — öå êðèëà ëàñòiâêè, âîíà ¿õ íå ïî÷óâàº, àëå áåç íèõ
íå ìîæå çëåòiòè. Òîæ ìàºìî çðîáèòè âñå äëÿ òîãî, ùîá íå çãîðíóëèñÿ
êðèëà, ùîá íå îáiðâàëàñÿ çîëîòà íèòêà, ÿêà âåäå ç äàâíèíè â íàøi äíi.
(Þ. Ìóøêåòèê)
55
1. ßêi ìiðêóâàííÿ âèñëîâëåíi â òåêñòi?
2. Ç ÷èì ïîðiâíþº ìîâó ïèñüìåííèê? ×îìó?
3. Çíàéäè iìåííèêè. Íàâåäè ç òåêñòó ïðèêëàäè âæèâàííÿ iìåííèêiâ ó
ïðÿìîìó i ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.
122. Âèçíà÷, äî ÿêî¿ ÷àñòèíè ìîâè íàëåæàòü ñëîâà. Äîâåäè

ñâîþ äóìêó.
Õàòà, ði÷êà, Âàñèëü, Ëüâiâ, ùàñòÿ, íàäiÿ, Íàäiÿ, ãiëëÿ, Ðåêñ, êîøåíÿ,
ãîðå, Ðåóò, Áåëüöi, âóëèöÿ, ó÷åíü, Ðèáíèöÿ, çàâîä, Ìàðiÿ Ñòåïàíiâíà
Ãóöóëÿê, Øòåôàí, âóãiëëÿ, Àóðiêà, ªäèíöi, Äàíóë.
1. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî iìåííèêà. Çàãàëüíîþ ÷è âëàñíîþ íàç-
âîþ âií º?
2. ßê³ ç ³ìåííèê³â íàçèâàþòü ³ñòîò, à ÿê³ — íå³ñòîò?
123. Ñêëàäè é çàïèøè ÷îòèðè ïèòàííÿ äî òåêñòó.

Çàìêè Óêðà¿íè
Íàøi ïðåäêè áóäóâàëè çàìêè, ùîá çàõèùàòè ðiäíó çåìëþ âiä
íàïàäíèê³â. Íà ãîð³ âîíè ñïîðóäæóâàëè ì³öí³ áóä³âë³, îòòî÷óâàëè ¿õ
âèñîêîþ êàì’ÿíîþ ñòiíîþ. Íà ñòiíàõ áóëè ñòîðîæîâi áàøòè. Ó ñòiíàõ
áóëè áiéíèöi, ÷åðåç ÿêi ëþäè âiäáèâàëè íàïàäè ÷óæîçåìöiâ.
Äîáðå âiäîìi çàìêè â Ëóöüêó, Õîòèíi, Êàì’ÿíåöü-Ïîäiëüñüêîìó,
Õóñòi, Îñòðîçi. Áóëè çàìêè â Êèºâi, Ëüâîâi. Ó çàìêàõ, ÿêi çáåðåãëèñÿ,
òåïåð ìóçå¿. Çàìêè òðåáà áåðåãòè. Öå íàøà iñòîðiÿ.
(Çà Ä. ×åðåäíè÷åíêîì)
• Âèïèøè ç òåêñòó 5 çàãàëüíèõ i 5 âëàñíèõ ³ìåííèê³â. Çðîáè âèñíîâîê,
ÿê ïèøóòüñÿ âëàñí³ ³ìåííèêè.
124. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî ñëîâà. Âèçíà÷, ÿêîþ ÷àñòèíîþ

ìîâè âîíè º. Àðãóìåíòóé ñâîþ äóìêó.
Ñâiòèòèñÿ, ÷èòàííÿ, áiã, ñèíié, ñâiòëî, ðàäiòè, ÷èòàòè, âåñåëèòèñÿ,
õîðîáðèé, âiðà, ñèíiòè, áiãàòè, ðàäiñòü, ñâiòëèé, õîðîáðiñòü, ñÿº, ñèíü,
ðàäiñíèé, ñÿéâî, âåñiëëÿ, òåìiíü, âåñåëèé, âiðèòè, òåìíèé, âiðíèé.
• Ðîçïîäiëè ïîäàíi ñëîâà â òðè êîëîíêè i çàïèøè çà çðàçêîì.
²ìåííèê (ùî?) Ïðèêìåòíèê (ÿêèé?) Äiºëîâî (ùî ðîáèòè?)
ñâiòëî ñâiòëèé ñâiòèòèñÿ
Çâåðí³òü óâàãó! ²ìåííèêè ìîæóòü ìàòè çíà÷åííÿ îçíàêè ÷è äi¿,

àëå ïðè öüîìó âiäïîâiäàòè íà ïèòàííÿ ùî? Íàïðèêëàä: õîðîáðiñòü,
çëiñòü, ñèíü.
56
125. Óòâîðè iìåííèêè âiä ïîäàíèõ ñëiâ.
×èòàòè, çåëåíèé, ñìiëèâèé, õîäèòè, ãëóõèé, ÷èñòèé.
1. Ç äâîìà iìåííèêàìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. Ðîçáåðè éîãî çà ÷ëåíàìè
ðå÷åííÿ.
2. Ïðèãàäàé! ßêîãî ðîäó áóâàþòü iìåííèêè? ßê âîíè çìiíþþòüñÿ?
Â óêðà¿íñüêié ìîâi iìåííèêè ìàþòü ðiä: ÷îëîâi÷èé (áóáîí), æiíî÷èé
(êîáçà), ñåðåäíié (ñåëî).
²ìåííèêè çìiíþþòüñÿ çà ïèòàííÿìè: (ùî?) áàíäóðà, (÷îãî?)
áàíäóðè, (÷îìó?) áàíäóði
i çà ÷èñëàìè (îäíèíà, ìíîæèíà): êîçàê – êîçàêè, ³íñòðóìåíò –
³íñòðóìåíòè.
126. Íà ï³äñòàâ³ ïðî÷èòàíîãî ðîçêàæè, äå i ÿê æèëè çàïîðîæöi.

Êîçàöüêå æèòëî
Ñi÷ — îòî â çàïîðîæöiâ ôîðòåöÿ. Áiëÿ íå¿ áóëè îêîïè, âàëè, à â
ñåðåäèíi áóëà äçâiíèöÿ. À æèëè âîíè ñêðiçü ïî ñòåïàõ ó çåìëÿíêàõ
i êóðåíÿõ.
Çåìëÿíêà — íåâåëèêå êîçàöüêå æèòëî. Òóò îáîâ’ÿçêîâî ñòàâèòüñÿ ïi÷,
ùîá õëiá ïåêòè, êàáèöÿ, ùîá âàðèòè ñòðàâó. Êàáèöÿ — öå îáêëàäåíà
êàìåíåì ÿìà äëÿ âîãíèùà. Äèìàðiâ òîäi íå áóëî. Âçèìêó ÿê ðîçïàëèòü
êîçàê êàìiíü, òàê âií àæ ãîðèòü — óæå õîëîäíî íå áóäå.
Ó çåìëÿíêàõ âèñiëà çáðîÿ. Íà ïîêóòi ñòîÿëè îáðàçè. Ïiä ñòiíàìè
— ëàâêè, îñëií÷èêè, ùîá áóëî äå ñiäàòè.
(Çà Í. Âîëîøèíîþ, Î. Áàíäóðîþ)
1. Çíàéäè ó òåêñòi iìåííèêè, âæèòi â îäíèíi i â ìíîæèíi.
2. Äîáåðè ïðèêëàäè iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî, æiíî÷îãî i ñåðåäíüîãî ðîäó.
3. Ç’ÿñóé, ç ÿêèìè ñëîâàìè çâ’ÿçàíi iìåííèêè ó âèäiëåíèõ ðå÷åííÿõ.
ßêèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ âîíè º?
127. ßê òè ðîçóìiºø ïðèñëiâ,ÿ?

Êðàùå2 ðîçóì, íiæ çîëîòî. Â ãóðòi i êàøà ¿ñòüñÿ2. Íå ïëþé ó
êðèíèöþ, çíàäîáèòüñÿ âîäè íàïèòüñÿ. Íå ìiñöå êðàñèòü ÷îëîâiêà, à
÷îëîâiê ìiñöå.
• Ñïèøè. Âèçíà÷ ðiä iìåííèêiâ.
128. Çàìiñòü êðàïîê âïèøè ñëîâà ç äîâiäêè.

Çðàçîê. Сонячний промiнь. (ч.р.)
57
Âàæêèé..., ñïiëà..., çíàéîìèé..., òåìíà..., äèòÿ÷èé..., âiðíà...,
òàëàíîâèòèé..., äçâiíêèé..., çîëîòà..., ðiäíèé..., âåñåëå..., òèõå... .
Äîâiäêà: êðàé, ñêðèïàëü, ñìiõ, òðåìòiííÿ, ñïiâ, ïøåíèöÿ, íèâà,
äèòèíñòâî, ëþäèíà, íi÷, øåëåñòiííÿ.
1. Âèçíà÷ ðiä iìåííèêiâ.
2. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèäiëåíèõ ñëiâ.
129. Âiäãàäàé iì’ÿ.

Ïðî âèøåíüêè-÷åðåøåíüêè ßê æå çâàòè Óêðà¿íêó,
ïèñàëà ïðî ñïiëi, íåâìèðóùó â ÷àñi,
÷îãî âîíè òàê âèñîêî ùî ¿¿ ìè âiðøi ëþáèì
âèðîñëè íà ãiëëi. ùå ç äèòÿ÷èõ ßÑÅË?
Ïðî÷èòàé ç êiíöÿ, áóäü ëàñêà,
âèäiëåíå ñëîâî
é âiäãàäàºø öþ çàãàäêó
òè îáîâ’ÿçêîâî.
(Ä. Áiëîóñ)
1. Ïðèãàäàé, ÿêi âiðøi Ëåñi Óêðà¿íêè òè çíàºø.
2. Íàçâè âñi iìåííèêè ç âiðøà. Âèïèøè âèäiëåíi iìåííèêè. Âèçíà÷ ó íèõ
çàêií÷åííÿ.
130. Ñêëàäè óñíèé îïèñ çîáðàæåíîãî ïåéçàæó.

• Çàïèøè äåñÿòü iìåííèêiâ, ùî ïîçíà÷àþòü ïðåäìåòè, çîáðàæåíi íà
ìàëþíêó.
58
131. Ïðî ÿêèé êóòî÷îê Óêðà¿íè éäåòüñÿ ó â³ðø³?
Íà âèñîêié ïîëîíèíi Ïîëåòÿòü ïî âñié âåëèêié
Ðàíîê çóñòði÷àþ. Íàøié Óêðà¿í³
Íà ñîïiëöi-ïåðåïiëöi ² ðîçêàæóòü ìèëèì äðóçÿì
Ñïiâàíî÷êè ãðàþ. Ïðî Êàðïàòè ñèíi.
(Çà Ñ. Æóïàíèí)
• Íàçâè ³ìåííèêè. Âèçíà÷ ¿õ ÷èñëî ³ ð³ä.
§ 11. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ

132. Ó ÷îìó, íà òâ³é ïîãëÿä, íàéáiëüøå ùàñòÿ ëþäèíè?
Òðóä! ßêå öå ïðåêðàñíå ñëîâî! Òðóäèòèñü. Òðóäîâèé. Òàêîæ ³ â
iíøèõ ñëîâàõ «òðóä» º êîðåíåì. Àëå «òðóä» — öå íå ò³ëüêè êîð³íü
ñëîâà. Òðóä — êîð³íü óñüîãî íàøîãî æèòòÿ. Ìè äîáðå çíàºìî, ùî
óñå íàéêðàùå, ùî º â íàø³é êðà¿í³, çáóäîâàíî òðóäîì íàøî¿ ëþäèíè.
Áåç òðóäà íåìà æèòòÿ.
Íàéáiëüøå ùàñòÿ áóâàº òîä³, êîëè ëþäèíà ëþáèòü òðóä, ëþáèòü
ñâîþ ðîáîòó. Ëåäàð³ í³êîëè íå áóâàþòü ùàñëèâèìè.
1. ×îìó òðóä íàçèâàþòü «êîðåíåì íàøîãî æèòòÿ»?
2. Ïîìiðêóé, ÿêi ç âèäiëåíèõ ñëiâ º ðiçíèìè ôîðìàìè îäíîãî ñëîâà,
à ÿêi ñïiëüíîêîðåíåâèìè ñëîâàìè.
3. Âèïèøè ðiçíi ôîðìè ñëîâà òðóä. Âèçíà÷ ó íèõ çàêií÷åííÿ. Çðîáè
âèñíîâîê, ÷èì âiäðiçíÿþòüñÿ ìiæ ñîáîþ öi ñëîâà.
Ïðèãàäàé! Ôîðìè îäíîãî é òîãî ñàìîãî ñëîâà òðåáà âiäðiçíÿòè âiä

ñïîðiäíåíèõ ñëiâ. Ïîðiâíÿé:
(ùî?) òðóä (õòî?) òðóäiâíèê
(áåç ÷îãî?) áåç òðóä à (ÿêèé?) òðóäîâèé
(÷èì?) òðóä îì (ùî ðîáèòè?) òðóäèòèñÿ
Ñïiëüíîêîðåíåâi ñëîâà âiäðiçíÿþòüñÿ çíà÷åííÿì i áóäîâîþ.
133. Ïðî÷èòàéòå òåêñò. ßêi ïîìèëêè äîïóùåíî â íüîìó? Ùî ³

ÿê òðåáà çðîáèòè, ùîá âèïðàâèòè ¿õ?
ßêèì ï³øîâ äî (ð³÷êà), ùîá âèéòè äî ñâîãî ñåëà. Àëå (ð³÷êà) íå áóëî.
Â³í çàïèòàâ ó õëîï÷èêà, ÿêèé á³ãàâ íåïîäàëåêó, äå (ð³÷êà). Òîé â³äïîâ³â,
ùî (ð³÷êà) äàâíî âïóñòèëè â òðóáó, ÿêó çàðèëè â ãëèáèíó çåìë³. Ñòàðèé
ï³øîâ äàë³ ïî âóëèö³, äå ñòîÿëè ãàðíî ïðèêðàøåí³ ñâ³òëî-æîâò³ õàòè.
Íàâ³òü ï³ñëÿ òîãî, ÿê âóëèöÿ ïåðåòÿëàñÿ (ç ð³÷êà), ñõîâàíîþ â òðóá³,
59
âîíà éøëà ð³âíî, í³äå íå âèäíî áóëî ò³º¿ âèñîêî¿ ãàëÿâèíè, ïîñåðåä ÿêî¿
çàâèâàëè â³íêè ó äèòèíñòâ³ ßêèìà.
(Çà À. Ïëàòîíîâèì)
1. Âèïèø³òü iìåííèê ði÷êà ç³ ñëîâàìè, âiä ÿêèõ âîíî çàëåæèòü.

2. Çà äîïîìîãîþ ÿêèõ çàñîáiâ çâ’ÿçàíi ìiæ ñîáîþ ñëîâà â ñëîâî-
ñïîëó÷åííi? Ìiðêóéìî ðàçîì.
Çðàçîê ì³ðêóâàííÿ. Ïiøîâ (äî ÷îãî?) äî ði÷êè. Äiºñëîâî ïiøîâ
çâ’ÿçàíå ç iìåííèêîì ði÷êè çà äîïîìîãîþ çàêií÷åííÿ -è i ïðèéìåí-
íèêà äî.
Çâåðí³òü óâàãó! ²ìåííèêè â ðå÷åíí³ çâ’ÿçóþòüñÿ ç ³íøèìè ñëîâàìè

³ çì³íþþòü ñâîº çàê³í÷åííÿ. Çì³íà ³ìåííèê³â çà ïèòàííÿìè
íàçèâàºòüñÿ â³äì³íþâàííÿì.
134. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ ³ìåííèê³â. Çàïàì’ÿòàéòå

ïîâíó òà ñêîðî÷åíó íàçâó âiäìiíêà.
Ñêîðî÷åíà Ïèòàííÿ, íà Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêà
Íàçâà
íàçâà ÿêå âiäïîâiäàº
âiäìiíêà Îäíèíà Ìíîæèíà
âiäìiíêà âiäìiíîê
Íàçèâíèé Í. Õòî? Ùî? áðàò áðàòи
Ðîäîâèé Ð. êîãî? ÷îãî? áðàòà áðàò³â
Äàâàëüíèé Ä. êîìó? ÷îìó? áðàòó,áðàòîâi áðàòàì
Çíàõ³äíèé Ç. êîãî? ùî? áðàòà áðàòiâ
Îðóäíèé Î. êèì? ÷èì? áðàòîì áðàòàìè
Ì³ñöåâèé Ì. íà êîìó? (íà) áðàòi íà áðàòàõ
íà ÷îìó? (íà) áðàòîâi
Êëè÷íèé Ê. — áðàòå áðàòè
• Çðîá³òü âèñíîâîê, ñê³ëüêè â³äì³íê³â ìàº ³ìåííèê.

²ìåííèêè ìàþòü ø³ñòü â³äì³íê³â: íàçèâíèé (õòî? ùî?), ðîäîâèé
(êîãî? ÷îãî?), äàâàëüíèé (êîìó? ÷îìó?), çíàõ³äíèé (êîãî? ùî?),
îðóäíèé (êèì? ÷èì?), ì³ñöåâèé (íà êîìó? íà ÷îìó?).
Êð³ì íèõ, º ùå êëè÷íèé â³äì³íîê, ÿêèé íå â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ.
Â³í âèêîðèñòîâóºòüñÿ ó çâåðòàííÿõ: ñåñòðî, òàòó.
135. Çàïàì’ÿòàòè íàçâè âiäìiíêiâ òîá³ äîïîìîæå óðèâîê ç âiðøà

Äìèòðà Áiëîóñà.
60
Íàçèâíèé ïèòàº: õòî òè? ùî òè? Ó çíàõ³äíîãî ñâî¿ ïîòðåáè,
Õî÷å â³í ïðî íàñë³äêè ðîáîòè â³í — êîãî? ³ ùî? ïèòàº â òåáå...
³ ïðî òåáå ÷óòè ëèø ïîõâàëè, À îðóäíèé õî÷å çíàòü: êèì? ÷èì?
ùîá òåáå, ÿê ïðèêëàä, íàçèâàëè. Ó òðóä³ îðóäóé ðàçîì ç íèì.
Ðîäîâèé äîñê³ïóº ñâîãî — À ì³ñöåâèé — äå? Â ÿêîìó ì³ñö³?
õî÷å çíàòè â³í: êîãî? ÷îãî?... Õî÷å çíàòè — ó ñåë³ ÷è â ì³ñò³?
Âñå äàâàëüíèé äàñòü — íå æàëü Êëè÷íà ôîðìà êëè÷å âñ³õ
éîìó, íàâêîëî:
àëå õî÷å çíàòü: êîìó? ÷îìó? Ãåé, ²âàíå, Ïåòðå ÷è Ìèêîëî...
1. Ðîçêàæè çà çì³ñòîì â³ðøà, ÿê³ çíà÷åííÿ ìîæóòü ìàòè â³äì³íêè
³ìåííèê³â. Ñïðîáóé ïîÿñíèòè ¿õ íàçâè.
2. Çðîáè âèñíîâîê, äëÿ ÷îãî òðåáà çíàòè ïðàâèëà â³äì³íþâàííÿ
³ìåííèê³â.
136. Êîðèñòóþ÷èñü òàáëèöåþ, ïðîâiäìiíÿé ñëîâà ñåñòðà, ïîëå,

ïðàïîð, ãåòüìàí â îäíèíi òà ìíîæèíi.
137. Ïîìiðêóé, ÿêi çàêií÷åííÿ òðåáà âñòàâèòè çàìiñòü êðàïîê,

ùîá ïðî÷èòàòè òåêñò.
Òÿæêà äîëÿ âèïàëà íàøié Óêðà¿í... . Îãëÿíåøñÿ ó ãëèá ñòîëiòü — à
òàì âiéíè, ïîâñòàííÿ ïðîòè ÷óæèíöiâ, áîðîòüáà çà íåçàëåæíiñòü. Ó
öié áîðîòüá... íàðîäæóâàëèñÿ i íàðîäíi äóì.... Ñåðåä òèõ ïiñåíü áóëè
íàéäçâiíêiøi ïðî çàïîðîçüêèõ êîçàê... Äîðîæèëè çàïîðîæö... ñâîºþ
ñëàâ.... À íàéâèùà äëÿ íèõ ÷åñòü áóëà — çäîáóâàòè âîë... .
(Ä. ×åðåäíè÷åíêî)
• Ç’ÿñóé, ó ÿêîìó âiäìiíêó âæèòi âèäiëåíi iìåííèêè.
Зразок міркування. Äëÿ òîãî ùîá âèçíà÷èòè â³äì³íîê ³ìåííèêà,
òðåáà çíàéòè ñëîâî, â³ä ÿêîãî çàëåæèòü ³ìåííèê, ïîñòàâèòè äî íüîãî
çàïèòàííÿ. Íàïðèêëàä: Êóº ó ëóçi çîçóëÿ. Êóº (äå?) ó ëóçi.
Çàïèòàííÿ äå?, ïðèéìåííèê ó òà çàê³í÷åííÿ -³ ï³äêàçóþòü, ùî
³ìåííèê ëóç³ âæèòèé ó ì³ñöåâîìó â³äì³íêó.
138. Ïîâåðíèñÿ äî ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. ²ç òðüîõ îñòàíí³õ ðå÷åíü

âèïèøè iìåííèêè. Ïîñòàâ ¿õ ó ïî÷àòêîâ³é ôîðì³ – íàçèâíîìó
âiäìiíêó îäíèíè.
Çðàçîê. Українi, п.ф. — Україна.
• Ïiäêðåñëè ñëîâà ç ì’ÿêèì çíàêîì. Ïîÿñíè ¿õ íàïèñàííÿ.
61
Ôîðìà íàçèâíîãî â³äì³íêà îäíèíè º ïî÷àòêîâîþ ôîðìîþ
³ìåííèêà.
139. Ñêëàäè ðå÷åííÿ ç ðîçñèïàíèõ ñë³â. Çàïèøè ¿õ.

1. Ä³òè, îï³âäíi, éøëè, äîðîãîþ, ïîëüîâîþ.
Áðиëà – âåëèêèé
2. ßê, ïîáà÷èëè, âîíè, â ïîë³, êëóáè, äèìó,
øìàòîê çåìë³, êà-
ðàïòîì.
ìåíþ; ãðóäîìàõà.
3. Öå, äîçð³ëà, ãîð³ëà, ïøåíèöÿ.
4. Îëåñü, ãàñèòè, òà, ²âàñèê, ïîæåæó, ïîá³ãëè.
5. Ñàíüêî, â, ïîá³ã, ñåëî.
6. Íåâäîâçi, äâà, ï³ä’¿õàëè, òðàêòîðè.
7. Âîíè, çàñèïàòè, ïî÷àëè, áðèëàìè, çåìë³, ñâ³æî¿, ïøåíèöþ.
1. ×è óòâîðþþòü ñêëàäåí³ ðå÷åííÿ òåêñò? ßêùî òàê, òî äîáåðè äî íüîãî
çàãîëîâîê.
2. Âèçíà÷ â³äì³íêè âèä³ëåíèõ ³ìåííèê³â.
3. ×è º â òåêñòi iìåííèêè, âæèòi â ïî÷àòêîâié ôîðìi? Íàçâè ¿õ.
140. Ïîì³ðêóé, ÷è ïðàâèëüíî âèçíà÷èâ â³äì³íêè Íåçíàéêî.

Íà çåìë³, ñèíó, òðåáà òðóäèòèñÿ. Â³ääàâàé çåìë³ âñþ ñâîþ ëþáîâ.
Ïðî÷èòàâøè îáèäâà ðå÷åííÿ, â³í âèãóêíóâ: «Ùî æ òóò âàæ-
êîãî? Ñëîâî çåìë³ ìàº çàê³í÷åííÿ -³, îòæå, ñòî¿òü ó äàâàëüíîìó
â³äì³íêó».
• ßê ïðàâèëüíî âèçíà÷èòè âiäìiíîê iìåííèêà?
141. Ïîð³âíÿéòå òàáëèöi âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó.

Òàáëèöÿ ¹ 1
Âiäìiíîê Ïèòàííÿ Æiíî÷èé ðiä
Í. õòî? ùî? âåðáà çåìëÿ Ìàð’ÿíà äóøà
Ð. êîãî? ÷îãî? âåðáè çåìëi Ìàð’ÿíè äóøi
Ä. êîìó? ÷îìó? âåðái çåìëi Ìàð’ÿíi äóøi
Ç. êîãî? ùî? âåðáó çåìëþ Ìàð’ÿíó äóøó
Î. êèì? ÷èì? âåðáîþ çåìëåþ Ìàð’ÿíîþ äóøåþ
Ì. íà êîìó? íà âåðái íà çåìëi íà Ìàð’ÿíi â äóøi
íà (ó) ÷îìó?
Ê. — âåðáî çåìëå Ìàð’ÿíî äóøå
62
Òàáëèöÿ ¹ 2
Âiäìiíîê Ïèòàííÿ Æiíî÷èé ðiä
Í. ùî? ìóæíiñòü îñiíü ïi÷ ëþáîâ
Ð. ÷îãî? ìóæíîñòi îñåíi ïå÷i ëþáîâi
Ä. ÷îìó? ìóæíîñòi îñåíi ïå÷i ëþáîâi
Ç. ùî? ìóæíiñòü îñiíü ïi÷ ëþáîâ
Î. ÷èì? ìóæíiñòþ îñiííþ ïi÷÷þ ëþáîâ’þ
Ì. ó ÷îìó? ó ìóæíîñòi ó îñåíi ó ïå÷i ó ëþáîâi
Ê. — ìóæíîñòå îñåíå ïi÷å ëþáîâå
• Ç’ÿñóéòå, â ÿêèõ âiäìiíêàõ iìåííèêè æiíî÷îãî ðîäó ìàþòü îäíàêîâi
142. ×è ïðèñòàºø òè äî âèñëîâëåíî¿ äóìêè? ×îìó?

Çäàâíà â íàðîäi êàæóòü: ÿêà êðèíèöÿ — òàêèé i ãîñïîäàð, ÿêèé ïîðiã
— òàêà é ãîñïîäèíÿ. Ó öié ïðèïîâiäöi, íåìîâ ó äçåðêàëi, âiäáèëàñÿ
íå ëèøå ëþäñüêà ïðàöüîâèòiñòü, àëå é îõàéíiñòü, áàãàòà ôàíòàçiÿ.
(Çà Â. Ñêóðàòiâñüêèì)
1. Çíàéäè iìåííèêè æiíî÷îãî ðîäó i âèçíà÷ ¿õ â³äì³íîê.
2. Äâà iìåííèêè ïðîâiäìiíÿé óñíî. Ïðè ïîòðåái êîðèñòóéñÿ òàáëèöåþ.
143. Ïîñòàâ iìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ó ïîòðiáíîìó âiäìiíêó.

1. Çà (ãîñïîäèíÿ) âñi êóòêè â (õàòà) ïëà÷óòü. 2. Ó æèòòi, ÿê íà äîâãié
(íèâà). 3. Äîáðà âiñòü ïiäíiìàº, à ïîãàíà — â (çåìëÿ) âãàíÿº. 4. (Ðàäiñòü)
áàãàòî, çàòå òîëêó ìàëî. 5. Êîëè êâiòåíü ç (âîäà), òî òðàâåíü ç (ðîñà).
6. Íå â òiì ði÷, ùî ó (õàòà) ïi÷, à â òiì äiëî, ùîá ó (ïi÷) êèïiëî.
1. ßê òè ðîçóìiºø çìiñò öèõ ïðèñëiâ’¿â i ïðèêàçîê?
2. Íàçâè ³ìåííèêè â ïî÷àòêîâ³é ôîðì³. Âèçíà÷ ¿õ ð³ä.
144. Ïðî÷èòàé ïî÷àòîê êàçêè. ßê áè òè ¿¿ ïðîäîâæèâ?

Äóá ïiä âiêíîì
Ìîëîäèé ëiñíèê ïîáóäóâàâ ó ëiñi âåëèêó êàì’ÿíó õàòó é ïîñàäèâ
äóáà ïiä âiêíîì. Ìèíàëè ðîêè, âèðîñòàëè ó ëiñíèêà äiòè, ðîçðîñòàâñÿ
äóáîê, ñòàðiâ ëiñíèê. ² îñü ÷åðåç áàãàòî ëiò, êîëè ëiñíèê ñòàâ äiäóñåì,
äóá ðîçðiññÿ òàê, ùî çàñòóïèâ âiêíî.
• Âèçíà÷ ðiä i âiäìiíîê âèäiëåíèõ iìåííèêiâ. Çâåðòàéñÿ äî òàáëèö ¹ 3, ¹ 4.
63
145. Ïîð³âíÿéòå, ÿê âiäìiíþþòüñÿ iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî i ñå-
ðåäíüîãî ðîäó.
Òàáëèöÿ ¹ 3
Âiäìiíîê Ïèòàííÿ ×îëîâi÷èé ðiä
Í. õòî? ùî? äóá òàòî êiíü êðàé
Ð. êîãî? ÷îãî? äóáà òàòà êîíÿ êðàþ
Ä. êîìó? ÷îìó? äóáîâi(-ó) òàòîâi(-ó) êîíåâi(-þ) êðàþ(-ºâi)
Ç. êîãî? ùî? äóá òàòà êîíÿ êðàé
Î. êèì? ÷èì? äóáîì òàòîì êîíåì êðàºì
Ì. íà êîìó? íà äóái íà òàòîâi(-ó) íà êîíi ó êðàþ(-¿)
íà (ó) ÷îìó?
Ê. — äóáå òàòó êîíþ êðàþ
Òàáëèöÿ ¹ 4
Âiäìiíîê Ïèòàííÿ Ñåðåäíié ðiä
Í. ùî? ñåëî ïîëå çàâäàííÿ ñåëèùå
Ð. ÷îãî? ñåëà ïîëÿ çàâäàííÿ ñåëèùà
Ä. ÷îìó? ñåëó ïîëþ çàâäàííþ ñåëèùó
Ç. ùî? ñåëî ïîëå çàâäàííÿ ñåëèùå
Î. ÷èì? ñåëîì ïîëåì çàâäàííÿì ñåëèùåì
Ì. íà (ó) ÷îìó? ó ñåëi íà ïîëi ó çàâäàííi ó ñåëèùi
Ê. — ñåëî ïîëå çàâäàííÿ ñåëèùå
×è òàê ñàìî âiäìiíþþòüñÿ iìåííèêè ó âàøié ìiñöåâîñòi, ìîæå, iñíóþòü
ðîçáiæíîñòi? Íàâåäiòü ïðèêëàäè.
146. Äî ÿêîãî ñòèëþ ìîâëåííÿ íàëåæèòü òåêñò? ßê áè òè éîãî

ïðîäîâæèâ?
Ç äóïëà òîâñòîãî ñòîâáóðà áåðåñòêà âèñëèçíóâ ðóäåíüêèé3 ë³ñîâèé
âîâ÷îê.
Óäåíü â³í ñïàâ ó öüîìó1 äóïë³, à êîëè ñïóñêàëàñÿ òåìðÿâà, âèõîäèâ
øóêàòè ïîæèâè. Îò ³ çàðàç â³í çáèðàâñÿ
Þðá а – ñêóï÷åííÿ
ïîëàñóâàòè ìîëîäèìè ïàã³íöÿìè á³ëÿ
êîãî(÷îãî)-íåáóäü, íà-
ñóñ³äíüî¿ áåðåçè. òîâï, þðìа.
Ì³ñÿöü îñâ³òëþâàâ ñòðóíê³ áåð³çêè, Ñåðïаíîê – òóò: ïîâî-
ÿê³ íåíà÷å âèá³ãëè þðáîþ ç õàù³ ë³ñó. ëоêà, ïåëåíа, çàâіñà.
64
Â³ä êîð³ííÿ êîæíîãî äåðåâöÿ áóéíî ïíóëàñü óãîðó í³æíà ïàðîñòü ³
ìîâ ñåðïàíêîì îãîðòàëà á³ëÿ çåìë³ ñòîâáóðè.
(Çà Â. Iâàíåíêîì)
1. Çíàéäè â òåêñò³ ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. ßê òè ¿õ

ðîçóì³ºø?
2. Âèïèøè âèä³ëåí³ ³ìåííèêè. Âèçíà÷ â³äì³íîê. ×åðåç ðèñêó çàïèøè
ïî÷àòêîâó ôîðìó (íàçèâíèé â³äì³íîê îäíèíè).
147. Ñïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïiäêðåñëè iìåííèêè, âèçíà÷

¿õ ðiä i âiäìiíîê.
1. Âîëà â’ÿæóòü (ìîòóççÿ), à ëþäèíó — (ñëîâî). 2. Çäîáóäåø îñâiòó
— ïîáà÷èø áiëüøå (ñâiò). 3. Ïîòðiáíèé, ÿê äiðêà â (ìiñò). 4. Õîäèòü,
ÿê ìóõà äî (ìåä). 5. Ñïiâàº, ÿê ìóõà â (ãëå÷èê). 6. Áåç (ïiâåíü)
îñåëÿ ãëóõà. 7. Íå ðîçáèâøè (ãîðùèê), íå ç’¿ñè êàøêè. 8. Ëÿêàíà
âîðîíà i (êóù) áî¿òüñÿ.
• ßê òè ðîçóì³ºø çì³ñò ïðèñë³â’¿â?
§ 12. Ðîçð³çíåííÿ â³äì³íê³â ³ìåííèê³â

148. ²ç ñê³ëüêîõ ÷àñòèí ñêëàäàºòüñÿ òåêñò ? Ïðî ùî ðîçïîâ³äàºòüñÿ
â êîæí³é?
Óñ³ ëþäè â ñåë³ Á³ëà íà Òåðíîï³ëüùèí³ ëþáèëè Ñîëîì³þ. Áóëà âîíà
ìð³éëèâîþ, äî êîæíîãî ïðèõèëüíîþ, ùèðà òîâàðèøêà ñ³ëüñüêèõ
ä³â÷àò. Õîäèëà ç íèìè íà âå÷îðíèö³, ðàçîì ïåêëè êîðîâà¿, ïëåëè
â³íêè, áóâàëà íà âåñ³ëëÿõ.
Äîáðå âèõîâàííÿ Ñîëîì³ÿ äiñòàëà â³ä ñâî¿õ áàòüê³â. Ñâî¿õ ä³òåé, à ¿õ
áóëî âîñüìåðî, Êðóøåëüíèöüê³ â÷èëè ëþäÿíîñòi, ëþáèòè òó çåìëþ,
íà ÿê³é íàðîäèëèñÿ ³ ÿêà ãîäóâàëà ¿õ.
Ïåðåä â³ä’¿çäîì äî Ëüâîâà íà íàâ÷àííÿ áàòüêî íàêàçóâàâ Ñîëîì³¿
÷åñíî âèêîíóâàòè ñâî¿ îáîâ’ÿçêè, â÷èòèñÿ ³ éòè âïåðåä òà íå
çàáóâàòè, ùî ÷èì âèùå âîíà ï³äíiìåòüñÿ â ñâî¿é òâîð÷îñò³, òèì
êðàùå ïðîñëàâèòü äîáðå ³ì’ÿ íàðîäó ñâîãî, ÿêèé äàâ ¿é ÷àñòêó ñâîãî
òàëàíòó, ñâîãî âîãíþ. (². Äðà÷)
1. Õòî òàêà Ñîëîìiÿ Êðóøåëüíèöüêà? ×èì âîíà óñëàâèëàñÿ?

2. Âèçíà÷, ó ÿêîìó â³äì³íêó ñòîÿòü âèä³ëåí³ ³ìåííèêè. ßê³ ñïîñîáè ðîç-
ð³çíåííÿ â³äì³íê³â ³ìåííèê³â òè çàñòîñóâàâ?
149. Äîïîìîæè Íåçíàéêîâi.
65
Íåçíàéêî íàïèñàâ ëèñòà Øïóíòèêó, àëå çàáóâ, ó ÿêîìó â³äì³íêó
ïèøóòüñÿ íà êîíâåðò³ ³ìåííèêè, ùî ïîçíà÷àþòü ïð³çâèùå, ³ì’ÿ òà
ïî áàòüêîâ³ ëþäèíè, ÿê³é àäðåñóºòüñÿ ëèñò. Ïîìiðêóé i ïiäêàæè.
150. Ïðèãàäàé, ó ÿêîìó âiäìiíêó iìåííèêè âæèâàþòüñÿ çàâæäè

áåç ïðèéìåííèêiâ, à â ÿêîìó – ëèøå ç ïðèéìåííèêàìè?
ßê âiäîìî, âiäìiíêiâ ó iìåííèêiâ óñüîãî øiñòü. ² ñàìi âîíè íå
ñïðàâëÿþòüñÿ ç âåëèêîþ êiëüêiñòþ çíà÷åíü, ÿêi ïîòðiáíî ïåðåäàòè.
² òîäi íà ïiäìîãó âiäìiíêàì ïðèõîäÿòü ïðèéìåííèêè, ùîá âèðàçèòè
íàéðiçíîìàíiòíiøi âiäòiíêè äóìêè. Ïîðiâíÿé, íàïðèêëàä, ôîðìè
ñëîâà îá³ä, ùî ìàþòü ÷àñîâå çíà÷åííÿ, áåç ïðèéìåííèêiâ i ç
ïðèéìåííèêàìè: îá³äîì — äî îá³äó, ïåðåä îá³äîì, ïðîòÿãîì îá³äó, ïiä
÷àñ îá³äó, ïiñëÿ îá³äó. (Çà ². Âèõîâàíöåì)
• Âèçíà÷, ó ÿêèõ âiäìiíêàõ âæèòî â òåêñòi ñëîâî îá³ä. Îäíó iç ôîðì

öüîãî ñëîâà ââåäè äî ðå÷åííÿ. Âèçíà÷, ÿêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ –
ãîëîâíèì ÷è äðóãîðÿäíèì – âîíî º.
Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ ³ìåííèêè â íàçèâíîìó âiäìiíêó âæèâàþòüñÿ
áåç ïðèéìåííèêiâ, ó ì³ñöåâîìó — çàâæäè ç ïðèéìåííèêàìè, â iíøèõ
âiäìiíêàõ ìîæóòü âæèâàòèñÿ ç ïðèéìåííèêàìè i áåç íèõ.
151. Âèñëîâ âëàñíå ñòàâëåííÿ äî ïðî÷èòàíîãî.

Ñâîþ ðiäíó ìîâó ìè ëþáèìî íàéáiëüøå îä óñiõ ìîâ íà ñâiòi... Àëå
áóëè òàêi ÷àñè, êîëè óêðà¿íöÿì çàáîðîíÿëîñÿ ðîçìîâëÿòè, ÷èòàòè é
ïèñàòè ðiäíîþ ìîâîþ. Íå òàì äåñü — çà ìîðÿìè-îêåàíàìè — à íà
ñâî¿é çåìëi. Òà ïîïðè âñå çáåðiã íàø íàðîä ìîâó, äîíiñ ç ãëèáèíè
âiêiâ äî íàñ ¿ ¿ áàãàòñòâî i âåëè÷.
1. Ïîÿñíè çíà÷åííÿ ñëiâ i âèðàçiâ: ç ãëèáèíè âiêiâ, âåëè÷, ïîïðè âñå.
2. Ñïèøè. Âèçíà÷ â³äì³íîê iìåííèê³â.
152. Ïðîàíàëiçóéòå, â ÿêèõ âiäìiíêàõ âæèòî ó ðå÷åííÿõ ñëîâî

êðàé. Ùî âàì äîïîìîãëî ïðàâèëüíî âèçíà÷èòè âiäìiíîê iìåííèêà?
1. Õòî õî÷ ðàç ïîáóâàâ ó öüîìó çåëåíîìó êðàþ, íå çàáóäå éîãî äî-
âiêó. 2. Ðiäíèé êðàþ, òè ïðåêðàñíèé! 3. Ðiäíîìó êðàþ âêëîíèñÿ
íèçåíüêî.
1. Âèñëîâòå ñâî¿ ïî÷óòòÿ äî ðiäíîãî êðàþ. Äâà-òðè ðå÷åííÿ çàïèøiòü.
2. Âèçíà÷òå, ó ÿêîìó âiäìiíêó âæèòî â íèõ ñëîâî êðàé.
3. Îõàðàêòåðèçóéòå äàíi i ïðèäóìàíi âàìè ðå÷åííÿ çà ìåòîþ
âèñëîâëþâàííÿ òà iíòîíàöiºþ.
66
²ìåííèêè â äàâàëüíîìó ³ ì³ñöåâîìó â³äì³íêàõ ðîçð³çíÿþòüñÿ çà
çíà÷åííÿì. Êð³ì òîãî, ³ìåííèêè â äàâàëüíîìó ³ ì³ñöåâîìó â³ä-
ì³íêàõ ìîæíà ðîçð³çíÿòè çà íàÿâí³ñòþ ÷è â³äñóòí³ñòþ ïðèéìåí-
íèê³â.
²ìåííèêè â ìiñöåâîìó âiäìiíêó çàâæäè âæèâàþòüñÿ ç ïðèéìåí-
íèêàìè, à â äàâàëüíîìó — ìàéæå çàâæäè áåç ïðèéìåííèêiâ. Ïîðiâ-
íÿé: Íàøié ðàäîñòi íå áóëî ìåæ (Ä.â.). ² â ðàäîñòi, ³ â ãîði ìè
ðàçîì (Ì.â.).
153. Âèçíà÷ òèï òåêñòó. Äîâåäè, ùî íå ïîìèëÿºøñÿ.

² îò çäàëîñÿ éîìó, ùî ñìóæêà òà çàòðåìò³ëà, ìîâáè õòî çàñëîíèâ
¿¿ ò³ííþ. Ïàâëóñü ï³äâ³âñÿ òðîõè, ãëÿíóâ, — êîëè áà÷èòü, àæ ïðîòè
íüîãî ñòî¿òü ÿêàñü ä³â÷èíêà ìàëåñåíüêà. Äèâèòüñÿ íà òó ä³â÷èíêó, à
âîíà òàêà ãàðíåñåíüêà: î÷èö³ ÿñí³, êó÷åð³ äîâã³, ñð³áëÿñò³, ñàìà â á³ë³é,
ïðîçîð³é øàë³, íà ãîë³âö³ ìàëåñåíüêà çîëîòà êîðîíêà, ùå é êðèëüöÿòà
ìàº õîðîø³ òà áàðâèñò³, ÿê ó ìåòåëèêà, òàê ³ ì³íÿòüñÿ ð³çíèìè áàðâàìè,
íåìîâ òàÿ âåñåëêà.
Â ðó÷åíÿòàõ ó ä³â÷èíêè äîâãå ñòåáëî, êâ³òêà á³ëî¿ ëåëi¿, ³ ïàõíå âîíà
íà âñþ õàòó. Ïàâëóñü ãëÿíóâ íà ä³â÷èíêó ³ çàðàç ÿêîñü ï³çíàâ, ùî öå
öàðèöÿ Ëåë³ÿ, — à â³í æå òàê õîò³â ¿¿ ïîáà÷èòè.
1. ×è ñïîäîáàâñÿ òîái òåêñò? ×èì?
2. Ùå ðàç ïåðå÷èòàé îïèñ Ëåë³¿, à ïîòiì îïèøè ¿ ¿ ñâî¿ìè ñëîâàìè.
3. Âèçíà÷ â³äì³íîê âèä³ëåíèõ iìåííèêiâ. Ïîÿñíè, ÿê òè öå ðîáèø.
4. Óäîìà íàìàëþé äî òåêñòó ³ëþñòðàö³¿.
154. ßêèé öå òåêñò – ðîçïîâiäü, îïèñ ÷è ìiðêóâàííÿ?

Ñëîâî ïðî ð³äíó ìîâó
Ùîá ìîâà ïîâí³ñòþ â³äêðèëàñÿ, òðåáà áóòè çàëþáëåíèìè â íå¿.
Îòîä³ ç’ÿâèòüñÿ çàõîïëåííÿ ð³äíîþ ìîâîþ, â óñ³é êðàñ³ âîíà çàãðàº.
Âàðòî ÷àñò³øå çâåðòàòèñÿ äî êðàùèõ òâîð³â
óêðà¿íñüêèõ ïèñüìåííèê³â, äî íàøèõ Ôîëüêëоð — óñíà íà-
ïîåò³â, äî ï³ñí³, äî ôîëüêëîðó. ðîäíà òâîð÷iñòü.
1. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî ðå÷åííÿ. Â³äïîâ³ä³ çàïèøè.

2. Âèçíà÷ â³äì³íîê âèä³ëåíèõ ³ìåííèê³â.
155. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè. Ïðèãàäàé êàçêó ³ ðîçêàæè ¿ ¿ ìîëîäøèì

áðàòèêîâi ÷è ñåñòðè÷öi, àáî ïðèÿòåëÿì.
1. Çàïèøè ïî÷àòîê êàçêè (4-5 ðå÷åíü).
67
2. Ï³äêðåñëè iìåííèêè. Âèçíà÷ âiäìiíîê. Ïîÿñíè, ÿêèì ñïîñîáîì òè öå
çðîáèâ.
§ 13. Çìiíà ïðèãîëîñíèõ [ã], [ê], [õ] íà

[ç’], [ö’], [ñ’] ïåðåä çàêií÷åííÿì -i
156. Äîáåðè çàãîëîâîê äî òåêñòó.
Ó íàøå âiêîíöå ïîõèëèëàñÿ ÿáëóíåâà ãiëêà. Âæå ïiçíÿ îñiíü, ñàä
òàêèé òèõèé i ìîâ÷àçíèé. À íà ÿáëóíåâié ãiëöi, ÿê îñiííº ñîíå÷êî,
ñâiòèòüñÿ îäíå-ºäèíå ÷åðâîíå ÿáëóêî. Âîíî, íàïåâíî, äóæå ñìà÷íå,
àëå ÿ éîãî íå çiðâó. Ìîæå, âîíî òåïåð — íàéáiëüøà âòiõà ñàäó!
(Çà Ì. ×óìàðíîþ)
1. Âèïèøè âèäiëåíi ñëîâà. Âèçíà÷ ¿õ ðiä i âiäìiíîê.
2. Âèäiëè â íèõ çàêií÷åííÿ i ïiäêðåñëè êiíöåâèé ïðèãîëîñíèé îñíîâè. Ùî
òè ïîìiòèâ?
157. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ i çðîáiòü âèñíîâîê ïðî ÷åðãóâàííÿ
ïðèãîëîñíèõ çâóêiâ. Çâiðòå éîãî ç ïðàâèëîì.
68
×åðãóâàííÿ Íàçèâíèé Äàâàëüíèé Ìiñöåâèé
ïðèãîëîñíèõ ïåðåä -i âiäì³íîê âiäì³íîê âiäì³íîê
[ã] // [ç´] êíèãà êíèçi íà (ó) êíèçi
[ê] // [ö´] ðóêà ðóöi ó (íà) ðóöi
[õ] // [ñ´] ìóõà ìóñi íà ìóñi
Â iìåííèêàõ æiíî÷îãî ðîäó ïåðåä çàêií÷åííÿì ó äàâàëüíîìó i

ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè ïðèãîëîñíi [ã], [ê], [õ] ó êiíöi îñíîâè
çìiíþþòüñÿ íà [ç´], [ö´], [ñ´]: ði÷êà — ði÷öi, ó ði÷öi.
• Íàâåäiòü ñâî¿ ïðèêëàäè i çàïèøiòü ¿õ.
158. Ñïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Âèçíà÷ âiäìiíîê iìåííèêiâ.

1. Êðàñèâié (äiâêà) ÷óäîâî i â (õóñòèíêà). 2. Íàøié (²ðèíêà) çðîáèëè
ãîñòèíöi, âñi ïî (õóñòèíêà) òà ùå é ó (òîðáèíêà). 3. Íà îêîëèöi
ñåëà â ñâî¿é ãàðíåíüê³é (õàòêà) æèâ âåñåëèé äiä Õîìà. 4. Äiä ó÷èâ
ãîí÷àðóâàòè, íà (ñîïiëêà) ãðàòè.
1. Ïîÿñíè, ÷îìó çìiíèëèñÿ áóêâè, ùî ïîçíà÷àþòü êiíöåâi ïðèãîëîñíi
çâóêè îñíîâè iìåííèêiâ.
2. Âèäiëåíi iìåííèêè çàïèøè â êëè÷íié ôîðìi. Ïîçíà÷ çàêií÷åííÿ.
159. Ïîìiðêóé! ²ìåííèêè äðóã, ðóõ, ÿáëóêî ïîñòàâ ó ìiñöåâîìó

âiäìiíêó îäíèíè i çàïèøè. ×è âiäðiçíÿºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ êiíöåâèõ
ïðèãîëîñíèõ â iìåííèêàõ ÷îëîâi÷îãî i ñåðåäíüîãî ðîäó âiä
÷åðãóâàííÿ ïðèãîëîñíèõ â iìåííèêàõ æiíî÷îãî ðîäó?
• Çðîáè âèñíîâîê i çâið éîãî ç ïðàâèëîì.
Ó äåÿêèõ iìåííèêàõ ÷îëîâi÷îãî i ñåðåäíüîãî ðîäó êiíöåâèé ïðèãîëîñ-

íèé îñíîâè ó ìiñöåâîìó âiäìiíêó îäíèíè ïåðåä çàêií÷åííÿì
çìiíþºòüñÿ òàê ñàìî, ÿê i â æiíî÷îìó ðîäi:
[ã] // [ç´] ð³ã — íà ðîçi
[ê] // [ö´] îíóê — íà îíóöi
[õ] // [ñ´] ïóõ — ó ïóñi
160. Âiäãàäàé çàãàäêè. Ñïèøè.

1. Áiëÿ íàøî¿ áàáóñi ñèäèòü çâið ó êîæóñi, ïðîòè ïi÷êè ãðiºòüñÿ2, áåç
âîäè÷êè ìèºòüñÿ. 2. Áiëåíüêà3 êîðçèíêà, à äíî çîëîòèñòå. Â êîðçèíöi
69
— ðîñèíêè òà ñîíå÷êî ÷èñòå. 3. Ñòî¿òü ïðè äîðîçi íà îäíié íîçi, õòî ¿¿
çðóøèòü — ïëàêàòè ìóñèòü. 4. Õòî ïî äâàäöÿòü õóñòèí íà ãîëiâöi ìàº?
1. Ïiäêðåñëè iìåííèêè ó íàçèâíîìó, äàâàëüíîìó i ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ.
Çíàéäè iìåííèêè, â ÿêèõ âiäáóâàºòüñÿ çìiíà êiíöåâîãî ïðèãîëîñíîãî
îñíîâè ïðè çìiíi ôîðìè ñëîâà.
2. Íàçâè ñëîâà, ó ÿêèõ çâóêiâ ìåíøå, íiæ áóêâ.
161. Íà îñíîâi âëàñíèõ ñïîñòåðåæåíü òà ïîäàíèõ ñïîëó÷åíü ñë³â

íàïèøè òâið-îïèñ (5-6 ðå÷åíü). Äîáåðè çàãîëîâîê.
×àðiâíèé êðàé, îñiííÿ ïðîõîëîäà,
âèñîêèé áåðåã, áàãðîâi êóùèêè, ñïîêiéíà Áàãðоâèé – ãóñòî-÷åð-
ði÷êà, ïðè äîðîçi, íà îêîëèöi ñåëà, âîíèé, áàãðÿíèé êîë³ð.
ïîæîâêëå ëèñòÿ, ñiðî-ãîëóái õìàðèíêè.
• Ïiäêðåñëè iìåííèêè, â ÿêèõ âiäáóâàºòüñÿ çìiíà êiíöåâîãî ïðè-
ãîëîñíîãî îñíîâè ïðè çìiíi ôîðìè ñëîâà. Âèçíà÷ ¿õ ðiä i âiäìiíîê.
§ 14. ×åðãóâàííÿ êîðåíåâèõ å, î ç i â îêðåìèõ

iìåííèêàõ ÷îëîâi÷îãî i æiíî÷îãî ðîäó
162. Ïîìiðêóé, ÿêèé öå òåêñò çà òèïîì.
Ñåëî... ßê òèõî â íüîìó i ÿê ïðîñòî! ²äåø íàä ðiêîþ — i íiêîãî,
îêðiì òåáå. Òåïëîþ õâèëåþ øóìèòü âîäà, äåñü, ÷óºø, ùîñü òîðîõòèòü,
íà÷å âiç, à æîäíîãî âîçà é íåìàº, áî íåìàº é äîðîãè. Âèñâèñòóº
ïòàøèíà â ëîçàõ, à áiëüøå íi÷îãî. Ñàì. Îäèí.
Àëå äèâíà ði÷! Íi äóøi äîâêîëà, à äóøó ñåëà ÷óºø êîëî ñåáå!
(Ã. Õîòêåâè÷)
• ßêi çâóêè ÷åðãóþòüñÿ ó âèäiëåíèõ ñëîâàõ?
Â iìåííèêàõ ÷îëîâi÷îãî i æiíî÷îãî ðîäó, ÿêi â ïî÷àòêîâié ôîðìi

ìàþòü íóëüîâå çàêií÷åííÿ, ïðè çìiíi ôîðìè ñëîâà ó êîðåíi
âiäáóâàºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ ãîëîñíîãî i ç å, î. Íàïðèêëàä: ði÷ – íà
ðå÷i, ñiëü – áåç ñîëi. Àëå: ñi÷ – ñi÷i, òiíü – òiíi.
163. Ñïèøè òåêñò, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

Ïiçíàé ñâî¿ (ìîæëèâ³ñòü) Áåç (çàçäðiñòü, çðàäëèâiñòü).
² æèòè â÷èñü ïî (ùèðiñòü), Õàé áóäå áiëüøå (ðàäiñòü)
Ïî (ùèðiñòü), áåç (õèòðiñòü), âiä (þíiñòü äî ñòàðiñòü).
70
1. Ïîìiðêóé i äàé âiäïîâiäü: ßê òðåáà æèòè? ßêi ðèñè õàðàêòåðó íå
ïðèêðàøàþòü ëþäèíó? ×îìó?
2. Ïiäêðåñëè ñëîâà, ó ÿêèõ ïðè çìiíi ôîðìè âiäáóâàºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ
ãîëîñíèõ ó êîðåíi.
3. Ïîÿñíè âæèâàííÿ ðîçäiëîâèõ çíàêiâ.
164. Âèïèøè âèäiëåíi ñëîâà i äîáåðè äî êîæíîãî ç íèõ òàêó

ôîðìó àáî òàêå ñïiëüêîðåíåâå ñëîâî, ùîá çâóêè [î], [å]
÷åðãóâàëèñÿ ç [i].
1. Ñëàâà òîái, Óêðà¿íî, âiä ðîäó äî ðîäó. 2. Íå ñóíü íîñà äî ÷óæîãî
ïðîñà. 3. Çíàííÿ – äåðåâî, à äiëî – ïëîäè.
• Çíàéäè ðå÷åííÿ iç çâåðòàííÿì. Ó ÿêîìó âiäìiíêó âæèòî iìåííèê
Óêðà¿íà?
165. Äîáåðè ñâî¿ ïðèêëàäè íà âèâ÷åíå ïðàâèëî. Ç äâîìà-

òðüîìà ñëîâàìè ñêëàäè ðîçïîâiäíi i ñïîíóêàëüíi ðå÷åííÿ.
166. Ñïèøè ðå÷åííÿ, çìiíþþ÷è iìåííèêè, ùî â äóæêàõ,

âiäïîâiäíî äî ïèòàíü. Ïàì’ÿòàé, ùî ãîëîñíi i ïðèãîëîñíi ïðè çìiíi
ñëiâ ìîæóòü ÷åðãóâàòèñÿ.
1. Êðåéäà ëåæèòü (íà ÷îìó?) íà (ñòië). ß ïèøó (íà ÷îìó?) (äîøêà).
2. Ìàìà ìîº¿ ïîäðóãè ïðàöþº (äå?) íà (ôàáðèêà), à ìîÿ ìàìà — â
(áiáëiîòåêà). 3. Äî ïiçíüî¿ (íi÷) ãóðêî÷óòü íà ïîëÿõ ìàøèíè. 4. ²âàí
Ôðàíêî çàêëèêàº âñi ñèëè, âñi (çäiáíiñòü) âiääàòè áîðîòüái çà êðàùå
ìàéáóòíº ñâîº¿ Áàòüêiâùèíè. 5. Ó (ðiê) âiéíè â Óêðà¿íi çàãèíóâ
êîæíèé øîñòèé ãðîìàäÿíèí. Õòî âiçüìåòüñÿ ïiäðàõóâàòè, ñêiëüêè
âîíè ìîãëè á çðîáèòè i ñêiëüêè çàçíàëè á (ðàäiñòü)?
• Íàçâè çàãàëüíi iìåííèêè.×è º â ðå÷åííÿõ âëàñíi iìåííèêè?
167. Çíàéäè ñëîâà, âæèòi â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.

Óâå÷åði
Íàøà õàòà ñòîÿëà íà øïèëüî÷êó... Áóëî, âèéäó, ñÿäó íà ïðèçüái,
ïðèñëóõàþñÿ, ïðèäèâëÿþñÿ. Âå÷ið òèõèé, ñîíå÷êî çà ãîðó ïàäà;
áëèùèòü âîäà ÷åðâîíî i òèõî ëåëiº — íå ðîïùå; êîëî êîæíî¿ õàòè
ãîìií ÷óòè; òàì ÷åðåäó âæå ç ïàøi æåíóòü, à òàì ïiñåíü ñïiâàþòü, à çà
ði÷êîþ êîâàëü êóº... À îñü âæå é ñìåðêàº, íåáî ìåðêíå i âòèõàº çåìëÿ,
âòèõàº — óæå òèõî. Íi÷ îáíÿëà. Âèñèïàëèñü çîði çîëîòi, çiéøîâ ÿñíèé
ìiñÿöü — i âñå òå ó ïðîçîðié âîäi çàáëèùàëî.
(Ì. Âîâ÷îê)
71
1. Äî ÿêîãî òèïó âiäíîñèòüñÿ öåé òåêñò? Äîâåäè.
2. Çíàéäè â òåêñòi iìåííèêè, ó ÿêèõ âiäáóâàºòüñÿ çìiíà ãîëîñíèõ ó êîðåíi
ïðè çìiíþâàííi ôîðìè.
3. Âèçíà÷ âiäìiíîê âèäiëåíèõ iìåííèêiâ.
168. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê. ßê òè ââàæàºø, ÷è ìîæå âií ñëóãóâàòè

iëþñòðàöiºþ äî îïèñó âå÷îðà Ìàðêà Âîâ÷êà?
1. ßêi ïî÷óòòÿ âèêëèêàº â òåáå ïðîçîâèé óðèâîê i ïåéçàæ?
2. ×è âäàëîñÿ õóäîæíèêó ïåðåäàòè êðàñó ëiòíüîãî âå÷îðà? Ïîðiâíÿé,
ÿêèìè çàñîáàìè êîðèñòóºòüñÿ ïèñüìåííèöÿ i õóäîæíèê.
3. Ñêëàäè îïèñ ëiòíüîãî âå÷îðà çà ìàëþíêîì. Çàïèøè.
169. Âèïèøè ñëîâà, â ÿêèõ âiäáóâàºòüñÿ ÷åðãóâàííÿ ãîëîñíèõ.

Öiº¿ íî÷i ïòàõ êðè÷àâ Ç äàëåêèõ áåðåãiâ i ëîç
Ó íåáî âiäëåòiëå. Â öþ ñíiãîïàäü ëàïàòó
Öiº¿ íî÷i ñíiã óïàâ — Ïðèíiñ âiä çàéöÿ Äiä Ìîðîç
Íà ÷îðíå âïàëî áiëå. ² äåùî íàì ó õàòó.
Öiº¿ íî÷i óíî÷i Îäèí ëèø ïòàõ êðè÷àâ1—áîë³â
Ìè òèõî ãîâîðèëè... Çà ìîðå, çà ãîðàìè,
Ðiçäâÿíi ïàõëè êàëà÷i, ² íàø ðiçäâÿíèé ñòië áiëiâ
Øèáêè1 â ìîðîç ãîðiëè. Â êóòêó ïiä ðóøíèêàìè.
(Ì. Âiíãðàíîâñüêèé)
• Ó âèäiëåíîìó ðå÷åííi âèçíà÷ ãîëîâíi i äðóãîðÿäíi ÷ëåíè ðå÷åííÿ.
72
§ 15. Ïðàâîïèñ çàêií÷åíü iìåííèêiâ æiíî÷îãî
ðîäó íà -à (-ÿ) â ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè
170. Ïðî÷èòàé âèðàçíî âiðø. ßê òè ðîçóìiºø éîãî çìiñò?

Áóäó ÿ íàâ÷àòèñü ìîâè çîëîòî¿ Êðиöÿ – òå ñàìå,
Ó òðàâè-âåñíÿíêè, ó ãîðè êðóòî¿, ùî ñòàëü.
Â ïîòi÷êà âåñåëîãî, ùî ïîñòàíå ði÷êîþ,
Â ïàãiíöÿ çåëåíîãî, ùî çðîñòå ñìåði÷êîþ.
Áóäó ÿ íàâ÷àòèñü ìîâè-áëèñêàâèöi
Â êëåêîòi ãàðÿ÷iì êîâàíî¿ êðèöi,
Â êîðíåâèùi ïðóæíîìó íèâè êîëîñêîâî¿,
Â ëåãîòi øîâêîâîìó ïiñíi êîëèñêîâî¿.
(À. Ìàëèøêî)
1. Âèïèøè âèäiëåíi iìåííèêè. Âèçíà÷ ¿õ ðiä i âiäìiíîê. Âèäiëè çàêií÷åííÿ.
2. Ïiäêðåñëè áóêâó, ùî ïîçíà÷àº êiíöåâèé ïðèãîëîñíèé îñíîâè. ßêèé
âií – òâåðäèé ÷è ì’ÿêèé? Ïðîàíàëiçóé, ÿê ïåðåäàºòüñÿ íà ïèñüìi
çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ ç îñíîâîþ íà òâåðäèé òà ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé.
Ó ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè iìåííèêè æiíî÷îãî ðîäó íà

-à (-ÿ) ïiñëÿ ì’ÿêèõ ïðèãîëîñíèõ òà æ, ÷, ø ìàþòü çàêií÷åííÿ -³:
êðó÷à – êðó÷i, çîðÿ – çîði, . Ïiñëÿ iíøèõ òâåðäèõ ïðèãîëîñíèõ
ìàþòü -è: ãðàìàòèêà – ãðàìàòèêè.
171. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè i äàé âiäïîâiäü íà ïèòàííÿ: Ó êîãî ì’ÿêà

äîâãà âîâíà? Ó êîãî ãëèáîêà íîðà? Ç ÿêî¿ êðà¿íè âåñíîþ ïðèëiòàþòü
ëàñòiâêè?
• Âiäïîâiäi çàïèøè. Âèçíà÷ ðiä i âiäìiíîê iìåííèêiâ âiâöÿ, ëèñè÷êà,
Àôðèêà. Âèäiëè â íèõ çàêií÷åííÿ.
172. Ïîñòàâ iìåííèêè â ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè.

Ãàçåòà, çîðÿ, íîãà, êðó÷à, êàëèíà, ïëîùà, ïîìèëêà, çåìëÿ, íîøà.
73
1. Âèäiëè îñíîâó é çàêií÷åííÿ. Ïîðiâíÿé íà- ïоìèëêà i ïîìиëêà
ïèñàííÿ çàêií÷åíü öèõ iìåííèêiâ. Çðîáè âèñ-
íîâîê ³ çâið éîãî ç ïðàâèëîì.
2. Ç 2–3-ìà ³ìåííèêàìè ñêëàäè ðå÷åííÿ.
173. Çìiíè iìåííèêè çà ïèòàííÿìè. Íàïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ.

Âèçíà÷ âiäìiíîê iìåííèêiâ.
1. Çøèëè2 (äëÿ êîãî?) äëÿ (ñåñòðà). 2. Ñïëåëè3 (iç ÷îãî?) iç (âîâíà).
3. Çóïèíèëèñÿ (äå? áiëÿ ÷îãî?) áiëÿ (õàòà). 4. Ïîâåðíóëèñÿ (çâiäêè?) ç
(áiáëiîòåêà). 5. Æèâ (ó êîãî?) ó (áàáóñÿ).
• Ç äâîìà ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. Âèäiëè â íèõ ãîëîâíi i
äðóãîðÿäíi ÷ëåíè.
174. Âèçíà÷ ìåòó òåêñòó. Äîáåðè çàãîëîâîê.

Âðàíöi Îëÿ éøëà äî øêîë... . Áiëÿ äîðîã... âîíà ïîáà÷èëà ðîìàøê...5 .
Îé, ÿêà êðàñèâà êâiòê...! Ó Îë... ïðîñòÿãëàñü ðóê..., ùîá çiðâàòè êâiòê... .
Òà ðàïòîì äiâ÷èíê... ïîáà÷èëà íà ïåëþñòö... êðàïëèíêó ðîñ... . À
â êðàïëèíö... ãîðèòü ñîíå÷êî i áëàêèòíå íåáî. Çàäèâèëàñü Îëÿ íà
êðàïëèíê... ðîñ... é íå çiðâàëà êâiòê... .
• Ñïèøè, âñòàâëÿþ÷è çàì³ñòü êðàïîê ïîòð³áí³ çàê³í÷åííÿ ³ìåííèê³â.

Âèçíà÷ ¿õ â³äì³íêè.
175. Âiäãàäàé çàãàäêè.Ñïèøè ¿õ, äîáèðàþ÷è çàêií÷åííÿ.

1. Ó çèìîâó, âåñåëó ïîðó ìè êðàùi äðóçi äiòâîð... . Âîçÿòü äiòè íàñ
íà ãîðó, à ìè âåçåìî ¿õ ç ãîð... .
2. Ñèäiëè äiâèöi — Ùå òðåáà âîäèö...
âñå ëiòî â òåìíèöi, Òà äðiáî÷êó ñîë...,
Âçÿëèñü ìè êîïàòè, Öèáóë.., êâàñîë...,
äiâèöü ðÿòóâàòè. Ñàëüöÿ òà ïåòðóøê...,
Ñìiþòüñÿ äiâèöi: Íàâàðèòå þøê... .
1. Â iìåííèêàõ æiíî÷îãî ðîäó íà -à (-ÿ) ïîçíà÷ çàêií÷åííÿ, âêàæè
âiäìiíîê.
2. ßê òðåáà âèìîâëÿòè ïðèãîëîñíi ïåðåä çàêií÷åííÿì -è, -i ? Êîëè
ïèøåìî è, à êîëè i ?
176. Ç’ºäíàé ïàðè ñëiâ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿõ òàê, ùîá îáèäâà

iìåííèêè áóëè ó ôîðìi ðîäîâîãî âiäìiíêà.
74
Ðåìîíò (êâàðòèðà), çîøèò (Âiðà), áåðåã (ði÷êà), êðèëî (ãîðèõâiñòêà),
äçüîá (ñèíèöÿ), ñòîâáóð (ÿáëóíÿ), êíèæêà(ïîäðóãà).
Çðàçîê. Календар погод .
1. Âèçíà÷ çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ. Ïðàâîïèñ âiäìiíêîâèõ çàêií÷åíü iìåííèêiâ
÷îëîâi÷îãî ðîäó ïåðåâið çà îðôîãðàôi÷íèì ñëîâíèêîì.
2. Ñêëàäè ðå÷åííÿ iç ñëîâîñïîëó÷åííÿìè êàëåíäàð ïîãîäè i áåðåã ði÷êè.
177. ×è ìîæíà ïðîäîâæèòè òåêñò? Çàêií÷ éîãî (3-4 ðå÷åííÿ).

Áiëÿ íàøîãî ñåëà òå÷å òèõà ði÷êà. Íà áåðåç³ ð³÷ê..., ñåðåä îñîê...,
âãí³çäèëàñÿ ðîçê³øíà âåðáà. Êîëî âåðá..., á³ëÿ ñàìî¿ âîä..., ìåòóøèòüñÿ
ðîäèíà äèêî¿ êà÷ê... . Íåìàº ëèøåíü ñòàðîãî êà÷óðà.
Ðàïòîì ³ç-çà î÷åðåòó ... .
1. Íàçâè çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó â ðîäîâîìó âiäìiíêó.
2. Ñïèøè 2 îñòàíí³õ ðå÷åííÿ. Ï³äêðåñëè ³ìåííèêè ÷îëîâ³÷îãî ðîäó îä-
íèíè. Âèçíà÷ ¿õ â³äì³íîê. Ïîçíà÷ çàê³í÷åííÿ.
²ìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó â ðîäîâîìó âiäìiíêó îäíèíè ìàþòü

çàêií÷åííÿ -à (-ÿ), -ó (þ).
Ùîá ïåðåâiðèòè çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî ðîäó â ðîäîâîìó
âiäìiíêó, òðåáà çâåðíóòèñÿ äî îðôîãðàôi÷íîãî ñëîâíèêà. Ó ñëîâíèêó
ïîðÿä ç ôîðìîþ íàçèâíîãî âiäìiíêà ìiñòèòüñÿ çàêií÷åííÿ ðîäîâîãî.
Íàïðèêëàä: ñòåï, -ó; æóê, -à.
178. Ùî äëÿ ëþäèíè i ïòàõà íàéâàæëèâiøå â ñâiòi? ×îìó?

Òðiïî÷å ñåðöå ïiéìàíî¿ (ïòèöÿ).
Â ðóêàõ ìî¿õ íå ÷óº (äîáðîòà)?
— ß äàì òîái (âîäèöÿ i ïøåíèöÿ),
Ìîÿ ïòàøèíî, òiëüêè íå òðåìòè.
— ß æ ëàãiäíî òåáå òðèìàþ, ïòàøêî,
Â ñâî¿õ ðóêàõ ëåãåíüêèõ, ÿê âiòðåöü.
Õiáà íåâîëÿ öå? Õiáà öå âàæêî
Âiä ìåíå âçÿòè êiëüêà çåðåíåöü?
— Ïóñòè ìåíå! Ìåíi, äèòèíî ìèëà,
Äîðîæ÷à âîëÿ, íiæ çåðíî òâîº!
Ñòðàøíà, õî÷ íàâiòü ëàãiäíà, òà ñèëà,
ßêà ðîçêðèòè êðèëåöü íå äàº!
— Ëåòè! Ñïiâàé ó íåái ãîìiíêîìó,
Õî÷ i ìàëåíüêèé, çðîçóìiâ ÿ âñå.
75
Ìîÿ ðóêà íiêîëè i íiêîìó
Íi (êðèâäà), íi (áiäà) íå ïðèíåñå!
1. Ñïèøè ïåðøå òà îñòàííº ðå÷åííÿ âiðøà. Ñëîâà, ùî â äóæêàõ, ïîñòàâ
ó ïîòðiáíîìó âiäìiíêó. Ïiäêðåñëè çàêií÷åííÿ.
2. Óñíî ñêëàäè ìiðêóâàííÿ íà òåìó: «Ìîÿ ðóêà íiêîëè i íiêîìó íi
êðèâäè, íi áiäè íå ïðèíåñå!»
§ 16. Ïðàâîïèñ çàêií÷åíü iìåííèêiâ æiíî÷îãî i

÷îëîâi÷îãî ðîäó â îðóäíîìó âiäìiíêó îäíèíè
179. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè i äàé âiäïîâiäi íà ïèòàííÿ.

Äå ñèäÿòü áðàòèê iç ñåñòðè÷êîþ (çà ÷èì?)? ×èì íàêðèòèé ñòië?
Äå çàõîâàâñÿ êîòèê (ïiä ÷èì?)? ×èì êiò áàâèòüñÿ? Äå âèñèòü ëàìïà
(ïiä ÷èì? íàä ÷èì?)? Äå ñòî¿òü òåëåâiçîð (ìiæ ÷èì?)?
1. Çàïèøè êîðîòêi âiäïîâiäi. Âèçíà÷, ó ÿêîìó âiäìiíêó ñòîÿòü iìåííèêè.

2. ßêi çàêií÷åííÿ ìàþòü iìåííèêè æiíî÷îãî i ÷îëîâi÷îãî ðîäó â îðóäíîìó
âiäìiíêó îäíèíè?
180. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ «Çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ æiíî÷îãî i

÷îëîâi÷îãî ðîäó â îðóäíîìó âiäìiíêó».
76
Æiíî÷èé ðiä (-à, -ÿ) ×îëîâi÷èé ðiä -îì, Êiíöåâèé ïðèãîëîñíèé
-îþ, -åþ, -ºþ -åì, -ºì îñíîâè
âåðáà — âåðáîþ ñòië — ñòîëîì òâåðäèé
õàòà — õàòîþ ìîðîç — ìîðîçîì —
çåìëÿ — çåìëåþ êiíü — êîíåì —
ïiñíÿ — ïiñíåþ äiäóñü — äiäóñåì ì’ÿêèé
ìåæà — ìåæåþ âóæ — âóæåì [æ]
çàäà÷à — çàäà÷åþ ì’ÿ÷ — ì’ÿ÷åì [÷]
ãðóøà — ãðóøåþ òîâàðèø — òîâàðèøåì [ø]
ìðiÿ — ìðiºþ ðié — ðîºì [é]
àêàöiÿ — àêàöiºþ ãàé — ãàºì
1. ßêi çàêií÷åííÿ ìàþòü iìåííèêè æiíî÷îãî ðîäó â îðóäíîìó âiäìiíêó

îäíèíè?
2. À iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó?
Ïîäóìàéòå i ñêàæiòü, ÷è çàëåæèòü çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ æiíî÷îãî
i ÷îëîâi÷îãî ðîäó â îðóäíîìó âiäìiíêó îäíèíè âiä êiíöåâîãî
ïðèãîëîñíîãî îñíîâè? Çðîáiòü âèñíîâîê ïðî íàïèñàííÿ öèõ iìåííèêiâ.
Çâiðòå ñâié âèñíîâîê ç ïðàâèëîì.
Â iìåííèêàõ æiíî÷îãî ðîäó íà -à (-ÿ) â îðóäíîìó âiäìiíêó îäíèíè
ïiñëÿ áóêâ, ùî ïîçíà÷àþòü òâåðäi ïðèãîëîñíi îñíîâè (êðiì [æ],
[÷], [ø]), ïèøåòüñÿ çàêií÷åííÿ -îþ: êíèãà — êíèãîþ; ïiñëÿ ì’ÿêèõ
ïðèãîëîñíèõ îñíîâè òà [æ], [÷], [ø] — -åþ: êðó÷à — êðó÷åþ; â
iìåííèêàõ ç îñíîâîþ íà [é] — -ºþ: Ìàðiÿ — Ìàðiºþ.
Ñàìîñòiéíî âèâåäiòü ïðàâèëî ïðî íàïèñàííÿ iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî

ðîäó â îðóäíîìó âiäìiíêó îäíèíè.
181. Ïðî ùî òè äîâiäàâñÿ ç â³ðøà?

Ñëàâóòíi ìiñöÿ
Íàä íàçâîþ çàäóìàâñü ÿ, ùî çíà÷èëî â ñòàði ÷àñè,
Ùå â þíîñòi ïî÷óòîþ: â íàðîäíiì äàâíiì çâè÷à¿
Çâiäêiëü òàêå Äíiïðà iì’ÿ? êóò íåïîâòîðíî¿ êðàñè,
×îì çâåòüñÿ âií Ñëàâóòîþ? ïðèðîäè ìàëüîâíè÷î¿.
×èòàþ, ñòåæó, òà, íà æàëü, Âáèðàé êðàñó, òâîðè äîáðî,
âñå òà¿íîþ âêóòàíå. ìèëóéñÿ ðÿñòîì, ðóòîþ —
Àæ íàòðàïëÿþ: ïèøå Äàëü, é çáàãíåø, ÷îìó çîâóòü Äíiïðî
ùî ñëîâî º ñëàâóòèíà, Ñëàâóòè÷åì, Ñëàâóòîþ.
(Ä. Áiëîóñ)
77
1. ×è çíàéîìå òîái iì’ÿ Â.². Äàëÿ? Âiäøóêàé ó áiáëiîòåöi ìàòåðiàëè
ïðî æèòòÿ é äiÿëüíiñòü Â.² Äàëÿ i çðîáè ïîâiäîìëåííÿ.
2. Çíàéäè iìåííèêè æiíî÷îãî i ÷îëîâi÷îãî ðîäó, ùî ñòîÿòü â îðóäíîìó
âiäìiíêó îäíèíè, i ïîÿñíè ¿õ çàêií÷åííÿ.
182. Ïîìiðêóé, ùî òðåáà çðîáèòè, ùîá ïðàâèëüíî íàïèñàòè

çàêií÷åííÿ iìåííèêà? Íàïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç iìåííèêàìè â
îðóäíîìó âiäìiíêó.
1. Äðóæèòè (ç êèì?) ç (Îëåêñié, ²ãîð, Íàäiÿ). 2. Ãðàòè (ç êèì?) ç
(Þðà, Âàëåðié, Êàòÿ). 3. Ëåòiòè (íàä ÷èì?) íàä (çåìëÿ, ãàé, îêåàí).
4. Çóñòðiòèñü (ç êèì?) ç (ïèñüìåííèê, â÷èòåëü, ãåðîé). 5. Ìèëóâàòèñü
(÷èì?) (âèøíÿ, áåðåçà, àêàöiÿ). 6. Ïèøàòèñÿ (êèì? ÷èì?) (ìàìà, äðóã,
Áàòüêiâùèíà, çåìëÿ, êðàé).
• Ïiäêðåñëè ïðèéìåííèêè, â ³ìåííèêàõ âèäiëè çàêií÷åííÿ.
183. Ñïèøè. Çàìiñòü çàïèòàíü äîáåðè íåîáõiäíi çà çìiñòîì

iìåííèêè â îðóäíîìó âiäìiíêó.
Ùî ÷èì ðîáëÿòü:
1. Ðèáó ëîâëÿòü ÷èì? 2. Íà ïàïåði ïèøóòü ÷èì? 3. Äðîâà ðóáàþòü
÷èì? 4. Çåìëþ êîïàþòü ÷èì? 5. Ñóï ¿äÿòü ÷èì?, à äðóãó ñòðàâó —
÷èì?
184. Ïåðåïèøè ðå÷åííÿ, ñòàâëÿ÷è ñëîâà, ùî â äóæêàõ, â

îðóäíîìó âiäìiíêó. Âèäiëè â íèõ çàêií÷åííÿ.
1. Î ìîÿ äèòèíî! Âiê òâié — ìiñÿöü2 ìàé. Ìåä ç êâiòîê ïàõó÷èõ
(ï÷iëêà) çáèðàé. 2. Ó ëiñàõ, ëiñàõ çåëåíèõ ìè ñïî÷èíåìî (ãóðò)
ïiä ñòîëiòíüîþ2 (âåðáà), ùî ñõèëèëàñü íàä (ñòðóìîê). (Î. Îëåñü)
3. — Áiëÿ ñîíöÿ, — øåï÷å ïîëå, — i (ñòåðíÿ) íåáî êîëå. (Ì. Ëþäêåâè÷)
4. Î ñëîâî! Áóäü (ìå÷) ìî¿ì! Íi, (ñîíöå) ñòàíü! (Î. Îëåñü)
§ 17. Ïàðàëåëüíi çàêií÷åííÿ iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî

ðîäó â äàâàëüíîìó i ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè
185. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè.Çâåðíè óâàãó íà çàïèòàííÿ i âiäïîâiä³
íà íèõ.
Êîìó òè ïîäàðóºø êíèãó? ß ïîäàðóþ êíèãó áðàòó (áðàòîâi).
Íà êîìó íîâèé ñâåòðèê? Íîâèé ñâåòðèê íà áðàòi (íà áðàòîâi).
78
• Âèçíà÷, ó ÿêîìó âiäìiíêó âæèòî âèäiëåíi iìåííèêè, âèäiëè ó íèõ çàêií÷åííÿ.
Ïîìiðêóé, ÿêó îñîáëèâiñòü ìàþòü iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó â
äàâàëüíîìó é ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ?
186. Ïðîâiäìiíÿé â îäíèíi çà ïîäàíèì çðàçêîì iìåííèêè áàòüêî,

øêîëÿð, ñàä.
Âiäìiíîê ²ìåííèêè
Í. áàòüêî øêîëÿð ñàä
Ð. ...à ...à ...ó
Ä. ...ó, -îâi ...ó, -åâi ...ó
Ç. ...à ...à ...
Î. ...îì ...åì ...îì
Ì. (íà)...ó, -îâi íà (-ó)...i, -åâi (â) ...ó
Çðîáè âèñíîâîê ïðî îñîáëèâîñòi âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî
ðîäó â äàâàëüíîìó òà ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ.
Ó çàêií÷åííÿõ äàâàëüíîãî âiäìiíêà îäíèíè iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî
ðîäó ïèøåìî -îâi, -åâi, -ºâi, -ó, -þ : äèðåêòîðîâi, ãåðîºâi, äóáó, êðàþ.
Ó çàêií÷åííÿõ ìiñöåâîãî âiäìiíêà îäíèíè ÷îëîâi÷îãî ðîäó ïèøåìî
-îâi, -åâi, (-ºâi), -ó (-þ), -i, -¿ : íà ðîáiòíèêîâi, íà â÷èòåëåâi, íà
ãåðîºâi, ó ãóðòêó, ó áîþ, íà ãðóíòi, â ìóçå¿.
Çàêií÷åííÿ -îâi (-ºâi) ÷àñòiøå âæèâàºòüñÿ â iìåííèêàõ, ùî º
íàçâàìè iñòîò.
187. Ïîìiðêóé, ÿêi çàêií÷åííÿ ñëiä âæèòè â iìåííèêàõ ÷îëîâi÷îãî

ðîäó â äàâàëüíîìó âiäìiíêó.
Ïàì’ÿòíèê (Øåâ÷åíêî), âðó÷èòè (â÷èòåëü), ðîçêàçàòè (ïðèÿòåëü),
êâiòè (ãåðîé), ëèñò (áàòüêî), äÿêóâàòè (ëiêàð), âiääàòè (²âàí Êîñòüîâè÷).
• Ñëîâîñïîëó÷åííÿ çàïèøè. Ïîçíà÷ çàêií÷åííÿ.
79
188. ²ìåííèêè çàïèøè â äàâàëüíîìó âiäìiíêó îäíèíè. Ïîÿñíè ¿õ
íàïèñàííÿ.
²âàí, Ïåòðî, Òåðíîïiëü, êðàé, ïðîòèâíèê, äðóã, çàé÷èê, õëîïåöü.
1. ßêi ç ïîäàíèõ iìåííèêiâ º âëàñíèìè, à ÿêi çàãàëüíèìè?
2. Ç äâîìà-òðüîìà iìåííèêàìè â äàâàëüíîìó âiäìiíêó ñêëàäè ðå÷åííÿ.
Çâåðí³òü óâàãó! ßêùî â ìîâëåííi çáiãàþòüñÿ äâà iìåííèêè
äàâàëüíîãî âiäìiíêà, òî ñëiä âæèâàòè ¿õ íå ç îäíèì âiäìiíêîâèì
çàêií÷åííÿì, à ç ïàðàëåëüíèìè — -îâi, -ó : ïàíîâi Ïåòðåíêó àáî
ïàíó Ïåòðåíêîâi.
189. Êîðèñòóþ÷èñü ïðàâèëîì, óòâîðè ïðàâèëüíi ñïîëó÷åííÿ

iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî ðîäó â äàâàëüíîìó âiäìiíêó.
Êîçàê Ñiðêî, ãåòüìàí Áîãäàí Õìåëüíèöüêèé, Êóøíiðåíêî Ïåòðî
Ìèêîëàéîâè÷, äðóã Ìàêñèì.
1. Ç äâîìà ñïîëó÷åííÿìè (íà âèáið) ñêëàäè ðå÷åííÿ.
2. Çíàéäè ñëîâà, â ÿêèõ áóêâ áiëüøå, íiæ çóêiâ.
190. Ïðîäîâæ òåêcò. Âèäiëè ó íüîìó ãîëîâíó ÷àñòèíó i êiíöiâêó.

ßê òè ãàäàºø, ïðî ùî õî÷å ïîâiäàòè ìàòè ñâî¿ì äiòêàì? Ïðèäóìàé
õëîï÷èêàì iìåíà.
Ñåðåä áiëîãî öâiòiííÿ âèøåíü ñòî¿òü ó Ìîðèíöÿõ ïàì’ÿòíèê
áåçñìåðòíîìó 3 (Êîáçàð). Áiëÿ ïàì’ÿòíèêà (Òàðàñ Ãðèãîðîâè÷
Øåâ÷åíêî) ñõèëèëàñü ÿêàñü ìàòè ç äâîìà ìàëèìè ñèíàìè...
(Çà ². Öþïîþ)
• Ââåäè äî òåêñòó iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó â äàâàëüíîìó òà ìiñöåâîìó
âiäìiíêàõ îäíèíè. Ïiäêðåñëè çàêií÷åííÿ.
§ 18. Ïðàâîïèñ iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó

ç îñíîâîþ íà ïðèãîëîñíèé â îðóäíîìó
âiäìiíêó îäíèíè
191. Ä³çíàéñÿ, ÷îìó êðè÷àòü ëåáåäi â âèñîêîñòi.
Îñiííié âå÷ið. Ñiëî çà ãîðó ñîíå÷êî. Íàâêîëî òèõî-òèõî. Êîëè öå
ç-çà ëiñó ëóíàº òðèâîæíèé êðèê: êóðëè—êóðëè...
Âèñîêî â íåái ëåòèòü òàáóí ëåáåäiâ. ×îãî êðè÷àòü òàê òðèâîæíî?
80
Çäàºòüñÿ, âîíè ùîñü çàáèðàþòü iç ðiäíî¿ çåìëi. Ïðèãàäàëàñü ìåíi
êàçêà, ùî ¿¿ ðîçïîâiäàëà áàáóñÿ: êîëè âiäëiòàþòü ëåáåäi, âîíè ñâî¿ìè
êðèëüìè ñiþòü íà çåìëi ïå÷àëü.
ß âäèâëÿþñÿ â òàáóí, ùî ëåòèòü.
Íà òîíêèõ ëåáåäèíèõ êðèëàõ ãðàþòü ïóðïóðîâi âiäáëèñêè
âå÷iðíüî¿ çàãðàâè.
Õiáà ïå÷àëü ïóðïóðîâà? Âîíà æ ëàçóðîâà, áóçêîâà, ÿê âèñîêi ìîãèëè
â ñòåïó.
— À êîëè ïîâåðòàþòüñÿ ëåáåäi, ùî âîíè ñiþòü êðèëüìè?
— Ðàäiñòü!
1. Ïîðiâíÿé ïîäàíi ðå÷åííÿ ç ðå÷åííÿìè ç òåêñòó:

Êîëè âiäëiòàþòü ëåáåäi, âîíè îãîðòàþòü çåìëþ ïå÷àëëþ.
À êîëè ïîâåðòàþòüñÿ — ðàäiñòþ.
2. Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóì³ºø ¿õí³é çì³ñò.
3. Ó ÿêîìó âiäìiíêó ñòîÿòü âèäiëåíi iìåííèêè? ßêå ìàþòü çàêií÷åííÿ?
Ó çàêií÷åííÿõ îðóäíîãî âiäìiíêà îäíèíè iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó
íà ïðèãîëîñíèé ïèøåìî -þ : ðàäiñòþ, âåëè÷÷þ.
Â iìåííèêàõ, îñíîâà ÿêèõ çàêií÷óºòüñÿ îäíèì ïðèãîëîñíèì,
êðiì [á], [ï], [â], [ì], [ô], [ð], âiäáóâàºòüñÿ ïîäîâæåííÿ êiíöåâèõ
ïðèãîëîñíèõ îñíîâè, ÿêi íà ïèñüìi ïîçíà÷àþòüñÿ äâîìà áóêâàìè:
ïi÷ — ïi÷÷þ, òiíü — òiííþ.
Ïîäîâæåííÿ íå âiäáóâàºòüñÿ, ÿêùî îñíîâà iìåííèêà çàêií÷óºòüñÿ
äâîìà ïðèãîëîñíèìè: ÷åñòü — ÷åñòþ.
ßêùî îñíîâà çàêií÷óºòüñÿ íà [á], [ï], [â], [ì], [ô], [ð], òî íà ïèñüìi
ïiñëÿ áóêâ, ùî ïîçíà÷àþòü öi ïðèãîëîñíi, ñòàâèòüñÿ àïîñòðîô :
ìàòið’þ, ëþáîâ’þ.
192. ²ìåííèêè ëþäÿíiñòü, âäÿ÷íiñòü, ñîâ³ñòü, ìóäðiñòü,

âåëè÷íiñòü ïîñòàâ â îðóäíîìó âiäìiíêó é çàïèøè. Âèçíà÷ îñíîâó
i çàêií÷åííÿ. Ïîÿñíè íàïèñàííÿ.
• Ñêëàäè òåêñò, âèêîðèñòîâóþ÷è ïîäàíi iìåííèêè. Äàé éîìó íàçâó.
Ïîäóìàé, ÿêèé òåêñò áóäåø ñêëàäàòè: ðîçïîâiäü, îïèñ ÷è ìiðêó-
âàííÿ.
193. Çàïèøè ³ìåííèêè â îðóäíîìó â³äì³íêó. Ñêëàäè çâóêîâ³

ìîäåë³ äâîõ ç íèõ.
Ìàò³ð, ìóäð³ñòü, ð³÷, ïîäîðîæ, ïîâ³íü.
81
194. ×èì íàñåëÿâ ñåðöÿ ëþäåé ßðîñëàâ Ìóäðèé?
Ñâî¿õ ñèíiâ i äîíüîê êíÿçü ßðîñëàâ âèõîâóâàâ ñåðåä êíèã, i âîíè
âèðîñëè ñïðàâäi îñâi÷åíèìè ëþäüìè. Ëiòîïèñåöü âiäçíà÷àâ, ùî
ßðîñëàâ Ìóäðèé «íàñåëÿâ êíèæíîþ ìóäðiñòþ» ñåðöÿ âñiõ áëèçüêèõ
éîìó ëþäåé.
• À ÿêèìè ðèñàìè õàðàêòåðó íàäiëèâ áè ëþäåé òè? Âiäïîâiäü çàïèøè.
Ïîÿñíè ïðàâîïèñ çàêií÷åíü. Ïðè ïîòðåái êîðèñòóéñÿ äîâiäêîþ.
Ñëîâà äëÿ äîâiäêè: ÷åñòü, ãîðäiñòü, âåëè÷, ìóæíiñòü, õîðîáðiñòü, ëþáîâ.
195. Ïåðåïèøè ðå÷åííÿ, ñòàâëÿ÷è ñëîâà, ùî â äóæêàõ, â

íàëåæíîìó âiäìiíêó.
1. Íà öié çåìëi âñå ìóæíº i íàòõíåííå — âñå ïðîéíÿòå (ëþáîâ)
âèñîòè. (Ð. Ãàìçàòîâ) 2. Çàãèíó (çàãèáåëü) ñîêîëà ÿ. (Ì. Áàæàí)
3. Ïðîëåòiëè äíi êîðîòêi... Ïåðåä (ñìåðòü) ßðîñëàâ âñiõ ñèíiâ ñâî¿õ
ïîêëèêàâ. (Î. Îëåñü) 4. Ëèöàði é êîðîëåâè÷i õîòiëè çâàáèòè êíÿæíó
ñâî¿ì áàãàòñòâîì i (õîðîáðiñòü).
• Ïîÿñíè íàïèñàííÿ çàêií÷åíü iìåííèêiâ â îðóäíîìó âiäìiíêó.
196. Ïåðåïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ çàêií÷åíü

iìåííèêiâ ó îðóäíîìó âiäìiíêó.
Ìîÿ ïðàáàáóñÿ æèâå ïiä (Óìàíü). Âîíà âæå ñòàðåíüêà. ß ÷àñòî
äóìàþ ïðî íå¿, i ìîº ñåðäåíüêî ïåðåïîâíþºòüñÿ (íiæíiñòü i ëþáîâ).
Ó âiéíó âîíà áóëà (ìåäñåñòðà). Çà âiäâàãó i ãåðî¿çì ¿¿ íàãîðîäèëè
(ìåäàëü). ß ïèøàþñÿ (ìóæíiñòü i õîðîáðiñòü) ñâîº¿ ïðàáàáóñi.
• Äiçíàéñÿ, ÷è íå æèâóòü ïîðÿä ç òîáîþ ó÷àñíèêè Âåëèêî¿ Âiò÷èçíÿíî¿
âiéíè. Ïîäóìàé, ÿêó äîïîìîãó òè ìiã áè ¿ì íàäàòè.
§ 19. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâîïèñ

iìåííèêiâ ó ìíîæèíi
197. ßê çáåðiãàþòü ó òâî¿é ñiì’¿ ìîâó, êóëüòóðó, òðàäèö³¿
óêðà¿íñüêîãî íàðîäó? Ðîçêàæè.
ß íàðîäèâñÿ â Êàíàäi
«ß íàðîäèâñÿ â Êàíàäi. Ìîÿ ìàìà íàðîäèëàñÿ â Àíãëi¿, à òàòî — â
Íiìå÷÷èíi, àëå ìî¿ äiäè i áàáè íàðîäèëèñÿ â Óêðà¿í³...» Çäåáiëüøîãî
òàê, ÿê íàïèñàâ õëîï÷èê Îðåñò Ñêëÿðåíêî, ïî÷èíàþòüñÿ ðîçïîâiäi
êàíàäñüêèõ ä³òåé ïðî Óêðà¿íó — çåìëþ ¿õíiõ äiäiâ i ïðàäiäiâ. ...Ùîðàç
82
äèâóºøñÿ, êîëè ÷óºø âiä ñåìè—âîñüìèði÷íèõ äiòåé ñëîâà: «ß ëþáëþ
ñâîþ Óêðà¿íó, áî âîíà îäíà ó ñâiòi...» «ß ìàþ êðîâ i íàòóðó óêðà¿íñüêó.
Ìåíå áàòüêè íàâ÷èëè øàíóâàòè ðiäíó ìîâó i íàøi ñòàðîâèííi çâè÷à¿»,
— êàæå Àíäðiÿí Òîï÷àê. Îñü âií, ôåíîìåí óêðà¿íöÿ — öiëå ñòîëiòòÿ
çáåðiãàòè íà ÷óæèíi ñâîþ ìîâó, êóëüòóðó, òðàäèöi¿, ïåðåäàâàòè ¿õ
íàùàäêàì. Íåëåãêà öå ñïðàâà. Ïðîòå ÷îìó ìè ìóñèìî äèâóâàòèñÿ?
Àäæå öå ïðèðîäíèé ïîòÿã ëþäèíè äî ñâîº¿ Áàòüêiâùèíè, äî iäåàëiâ
ìàòåði i áàòüêà. (ß. Òêà÷åíêî)
1. Çíàéäè ó òåêñòi iìåííèêè ó

ìíîæèíi. Ïîñòàâ ¿õ ó ôîðì³
íàçèâíîãî âiäìiíêà. ßêi âîíè
ìàþòü çàêií÷åííÿ?
2. Ïðèãàäàé, ÿêi ïðèñëiâ’ÿ i ïðè-
êàçêè ïðî Áàòüêiâùèíó, ðiäíó
çåìëþ òè çíàºø.
198. Ðîçãëÿíüòå óâàæíî òàáëèöi âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ ó ìíîæèíi.

Òàáëèöÿ ¹ 1. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó íà -à, -ÿ
â ìíîæèíi.
Í. õòî? ùî? äiâ÷àòà õàòè ãðóøi ïiñíi ëiíi¿
Ð. êîãî? ÷îãî? äiâ÷àò õàò³â ãðóø ïiñåíü ëiíié
Ä. êîìó? ÷îìó? äiâ÷àòàì õàòàì ãðóøàì ïiñíÿì ëiíiÿì
Ç. êîãî? ùî? äiâ÷àò õàòè ãðóøi ïiñíi ëiíi¿
Î. êèì? ÷èì? äiâ÷àòàìè õàòàìè ãðóøàìè ïiñíÿìè ëiíiÿìè
Ì. (íà) êîìó? íà äiâ÷àòàõ íà õàòàõ íà ãðóøàõ ó ïiñíÿõ íà ëiíiÿõ
íà (ó) ÷îìó?
Òàáëèöÿ ¹ 2. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ æiíî÷îãî ðîäó ç îñíîâîþ

íà ïðèãîëîñíèé ó ìíîæèíi.
Í. õòî? ùî? ðàäîñòi íî÷i ìàòåði
Ð. êîãî? ÷îãî? ðàäîñòåé íî÷åé ìàòåðiâ
Ä. êîìó? ÷îìó? ðàäîñòÿì íî÷àì ìàòåðÿì
Ç. êîãî? ùî? ðàäîñòi íî÷i ìàòåðiâ
Î. êèì? ÷èì? ðàäîñòÿìè íî÷àìè ìàòåðÿìè
Ì. (íà) êîìó? ó ðàäîñòÿõ ó íî÷àõ íà ìàòåðÿõ
(ó) ÷îìó?
83
Òàáëèöÿ ¹ 3. Âiäìiíþâàííÿ iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî i ñåðåäíüîãî
ðîäó â ìíîæèíi.
Í. õòî? ùî? áåðåãè ãîñòi ñîëîâ’¿ îçåðà ìîðÿ
Ð. êîãî? ÷îãî? áåðåãiâ ãîñòåé ñîëîâ’¿â îçåð ìîðiâ
Ä. êîìó? ÷îìó? áåðåãàì ãîñòÿì ñîëîâ’ÿì îçåðàì ìîðÿì
Ç. êîãî? ùî? áåðåãè ãîñòåé ñîëîâ’¿â îçåðà ìîðÿ
Î. êèì? ÷èì? áåðåãàìè ãîñòÿìè ñîëîâ’ÿìè îçåðàìè ìîðÿìè
Ì. (íà) êîìó? íà áåðåãàõ ó ãîñòÿõ íà ñîëîâ’ÿõ íà îçåðàõ â ìîðÿõ
(ó) ÷îìó?
Ó ÿêèõ âiäìiíêàõ iìåííèêè â ìíîæèíi ìàþòü îäíàêîâi çàêií÷åííÿ? ßê

ïðàâèëüíî âèçíà÷àòè âiäìiíîê òàêèõ iìåííèêiâ? Çâið ñâî¿ âèñíîâêè ç
ïðàâèëîì.
²ìåííèêè, íàçâè äåÿêèõ òâàðèí, ïîðÿä iç çàêií÷åííÿì ðîäîâîãî
âiäìiíêà ìàþòü çàêií÷åííÿ íàçèâíîãî: ïàñó êîíåé i ïàñó êîíi, çàïðÿã
âîëiâ i çàïðÿã âîëè.
199. Ïîâåðíèñÿ äî âïðàâè 204. Âèçíà÷ âiäìiíîê iìåííèêiâ ó

ìíîæèíi. Ïðè ïîòðåái êîðèñòóéñÿ òàáëèöåþ.
200. Íàâåäè ïðèêëàäè âæèâàííÿ ñëiâ i âèðàçiâ ó ïåðåíîñíîìó

çíà÷åííi.
Ëåáåäi ìàòåðèíñòâà
Ìðiþòü êðèëàìè ç òóìàíó ëåáåäi ðîæåâi, Ñóðãó÷еâi – êî-
Ñèïëþòü íî÷i ó ëèìàíè çîði ñóðãó÷åâi. ëüîðó ñóðãó÷à.
Çàãëÿäàº â øèáêó êàçêà ñèâèìè î÷èìà,
Ìàòåðèíñüêà äîáðà ëàñêà â íå¿ çà ïëå÷èìà.
Ïðèïëèâàéòå äî êîëèñêè, ëåáåäi, ÿê ìði¿,
Îïóñòiòüñÿ, òèõi çîði, ñèíîâi ïiä âi¿.
(Â. Ñèìîíåíêî)
1. Ùî òàêå ñóðãó÷ ? Ç,ÿñóé çíà÷åííÿ ñëîâà çà òëóìà÷íèì ñëîâíè-
êîì.
2. Âèïèøè ³ìåííèêè â ìíîæèí³.
3. Âèçíà÷ ðiä, ÷èñëî i âiäìiíîê êîæíîãî âèïèñàíîãî iìåííèêà. Âèäiëè
4. Çíàéäè â òåêñòi ðå÷åííÿ iç çâåðòàííÿì. ßêå âîíî çà ìåòîþ âèñëî-
âëþâàííÿ? À çà iíòîíàöiºþ?
84
201. Ïåðåïèøè òåêñò, çàìiñòü êðàïîê âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåíi
áóêâè.
Ïîëåòiëè âiòðè äî ç...ìè, êàæóòü: óñå âæå ñíiãîì çàñèïàëè, i
íàâiò... â...ëèêi ði÷êè âæå çóïèíèëèñÿ. À îò º òàêà ïòè÷êà-íåâåëè÷êà,
ñ..íè÷êîþ çâåòüñÿ, íiÿê ïîêîðèòèñÿ ç...ìi íå õî÷å. Ñòð...áàº òà é ãîäi!
Íå çíàþ âæå, ùî òàì íàêàçàëà ç...ìà âiòðàì, òië...êè çàäóëè âîíè
òàê, ùî âñi äîðîãè, âñi ñò...æêè çàìåëè, êó÷óãóðè ñíiãó, ÿê ãîðè,
ïîíàñ...ïàëè. Çàâèëè òàê, ùî íàâiòü âîâêè, ÿêi é ñàìi âèòè ìàñòàêè,
ïîëÿêàëèñ... À òàêà äðiáíîòà, ÿê çàé÷èêè, áiëî÷êè, ëiñîâi ìèøêè, õî÷
âîíè i â õóòðÿíèõ øóáêàõ, áîÿëèñ... é íîñà âèñòðîìèòè íà ìîðîç.
(Çà Í. Çàáiëîþ)
1. Ïiäêðåñëè iìåííèêè â ìíîæèíi. Âèçíà÷ ¿õ ðiä, ÷èñëî.
2. Çíàéäè ó òåêñòi äiºñëîâà, ÿêi ìàþòü òàêó áóäîâó: .
202. Äîáåðè äî òåêñòó çàãîëîâîê. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó.

Íàøi ïðåäêè ëþáèëè ïðèêðàøàòè ñâîº æèòëî: ðîçïèñóâàëè áiëåíi
ñòiíè é ïå÷i, ðiçüáèëè ëîæêè, ìàëþâàëè iêîíè, âèøèâàëè ñîðî÷êè,
ðóøíèêè.
Ãîðäiñòþ êîæíî¿ ðîäèíè áóëè ðóøíèêè
äëÿ îáðàçiâ àáî ïîêóòíèêè. Áóëè ðóøíèêè
äëÿ ðóê, îáëè÷÷ÿ, òiëà — óòèðà÷i. Ãàðíèìè
áóëè êiëêîâi ðóøíèêè äëÿ ïðèêðàñè
êàðòèí, äçåðêàë. Ñòèðà÷i — ðóøíèêè äëÿ
âèòèðàííÿ ñòîëó, ìèñîê.
Òà, ìàáóòü, îñîáëèâî ëþáîâíî âèøè-
âàëè äiâ÷àòà äîâãèìè çèìîâèìè âå÷î-
ðàìè ñâàòàëüíi ðóøíèêè, ÿêi ñâàòàì
òðåáà áóäå ïîòiì ïîäàâàòè.
(Çà Â. Êîðîëüîâîþ)
1. Ïîÿñíè çíà÷åííÿ ñëiâ: ïîêóòíèêè, óòèðà÷i, ñòèðà÷i, ñâàòàëüíi ðóøíè-
êè. À ÿê íàçèâàþòü öi ðóøíèêè â òâîºìó ñåëi, ìiñòi?
2. Âèçíà÷ ðiä i âiäìiíîê iìåííèêiâ ó ìíîæèíi.
3. Âèïèøè iìåííèêè ÷îëîâi÷îãî ðîäó, âæèòi â íàçèâíîìó âiäìiíêó
ìíîæèíè. Âèäiëè çàêií÷åííÿ.
Ó çàêií÷åííÿõ íàçèâíîãî âiäìiíêà ìíîæèíè iìåííèêiâ ÷îëîâi÷îãî
ðîäó ïèøåìî -è, -i, -¿: ëiñè, ÷à¿, çàïîðîæöi.
Ó çàêií÷åííÿõ iìåííèêiâ ñåðåäíüîãî ðîäó ïèøåìî -à, -ÿ: ñåëà,
ïðiçâèùà, óìiííÿ.
85
203. Çàïèøè iìåííèêè â íàçèâíîìó âiäìiíêó ìíîæèíè. Âèäiëè
îñíîâè é çàêií÷åííÿ, ïîÿñíè íàïèñàííÿ çàêií÷åíü.
Äÿäüêî, çàïîðîæåöü, ìiñòî, ìiñöå, Ìіñöå (ïðîæèâàííÿ).
ó÷èòåëü, ïèòàííÿ, ïðiçâèùå. Ìіñòî (â ÿêîìó íàðî-
• Ç äâîìà ñëîâàìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. äèâñÿ).
204. Ïðî ùî ³ ç ÿêèì ïî÷óòòÿì ðîçïîâiäàº àâòîð?

Ãàëè÷èíà
Êîëèñü êíÿçiâ ãó÷íà ñòîëèöÿ, Ëiñiâ íàäáóçüêèõ áóéíi ãðèâè —
Òåïåð ìiñöèíà3 íåçíà÷íà — Öå âñå, öå âñå Ãàëè÷èíà.
Öå Ãàëè÷, ùî âiä íüîãî çâåòüñÿ2 ¯¿ ñèíè — òî ïîäîëÿíè,
Âåñü êðàé êðóãîì — Ãàëè÷èíà. Ãóöóëè, áîéêè ç ãið Êàðïàò,
Âåðõè Êàðïàò, ïîäiëüñüêi íèâè, ¯õ ñïiëüíà íàçâà — ãàëè÷àíè,
Ïîêóòòÿ ñèçà äàëèíà, ¯ì íàääíiïðÿíåöü — ðiäíèé áðàò.
(Ð. Çàâàäîâè÷)
1. Çíàéäè ó òåêñò³ ñï³ëüíîêîðåíåâ³ ñëîâà.
2. Âèïèøè iìåííèêè â íàçèâíîìó âiäìiíêó ìíîæèíè, âèäiëè çàêií÷åííÿ.
205. Ñêëàäè ³ çàïèøè òâ³ð «Ðóøíèêè ó íàðîäíîìó ïîáóòi».

Âèêîðèñòîâóé ñëîâà i ñëîâîñïîëó÷åííÿ ó ôîðìi ìíîæèíè.
Óêðà¿íñüêèé ðóøíèê; âèøèòà êâiòêà, çiðêà, ïòàõ; ñ³ëüñêà õàòà;
çóñòði÷àòè äîðîãîãî ãîñòÿ; íàðîäíà òðàäèöiÿ; âåñ³ëüíèé ðóøíèê;
ïiñíÿ ïðî ðóøíèê.
• Ïiäêðåñëè iìåííèêè, âæèòi â ðiçíèõ ôîðìàõ. Âèäiëè â íèõ çàêií÷åííÿ.
Äî äâîõ-òðüîõ iç íèõ äîáåðè ñïiëüíîêîðåíåâi ñëîâà. Ïîçíà÷ ó íèõ
ñïiëüíó ÷àñòèíó.
206. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî àáçàöó. Çàïèøè ¿õ. Ïåðåêàæè

òåêñò çà ñêëàäåíèì ïëàíîì.
«Îé äà íà ²âàíà, îé äà íà Êóïàëà»
Êîëèñü, ïiñëÿ âåñíÿíèõ ñïiâiâ, ñâÿòêóâàííÿ çåëåíî¿ íåäiëi,
ïðîâîäiâ ó æèòî ðóñàëîê ìîëîäü ó ñåëi ãîòóâàëàñÿ äî ÷óäîâîãî ñâÿòà
ñîíöåñòîÿííÿ — ²âàíà Êóïàëà.
Çâiäêè ïîõîäèòü íàçâà Êóïàëà? Ìîæëèâî, âiä òîãî, ùî ó äàâíèíó
ó ñëîâ’ÿí áóëà ïðåêðàñíà áîãèíÿ ëiòíüîãî ñîíöÿ i âîäè Êóïàëà? À
ìîæå, âiä ÷àðiâíî¿ ëåãåíäè íàøîãî äèòèíñòâà ïðî òå, ùî ñîíöå â
öåé äåíü êóïàºòüñÿ...
86
Ó öåé äåíü ñïàëþâàëè íà âîãíèùi ñîëîì’ÿíó ëÿëüêó (çèìó), ùå ¿¿
íàçèâàëè Ìàðåíîþ, ùîá íå áóëî õîëîäiâ. Àáî íîñèëè ïî ñåëó âáðàíå
ñòði÷êàìè äåðåâöå.
Âiäáóâàëîñÿ ñâÿòî çàâæäè áiëÿ ði÷îê, ñòàâêiâ, îçåð, íà ëóêàõ. Çáèðàëàñÿ
ìîëîäü. Õëîïöi ãîòóâàëè õìèç äëÿ âîãíèùà, à äiâ÷àòà ïëåëè âiíêè.
1. Ïîÿñíè âæèâàííÿ ðîçäiëîâèõ çíàêiâ ó âèäiëåíèõ ðå÷åííÿõ.
2. Âèïèøè iìåííèêè â ðîäîâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè. Ïîçíà÷ çàêií÷åííÿ.
Çðîáè âèñíîâîê.
Ó ðîäîâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè ïîðÿä ç íóëüîâèì çàêií÷åííÿì
(ðóê, êðó÷, äðàì, âåæ, çåìåëü, äîðiã, ñië, ñëîâ’ÿí) iìåííèêè ìàþòü
çàêií÷åííÿ -iâ (-¿â), -åé (ñóääiâ, êðà¿â, ñiìåé). Ïðèãîëîñíi ïåðåä
çàêií÷åííÿì -åé íiêîëè íå ïîäâîþþòüñÿ: ñòàòòÿ — ñòàòåé.
207. Çàïèøè iìåííèêè ó ðîäîâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè. Âèäiëè

¥ðóíò, ñîëîâåé, ãiñòü, ñåëî, õëiá, ïëå÷å, ði÷, ïîäîðîæ.
• Òðè ³ìåííèêè ââåäè â ðå÷åííÿ.
208. Ïðî÷èòàé, âæèâàþ÷è ³ìåííèêè â äóæêàõ â ïîòð³áí³é ôîðì³.

Ñâÿòî ²âàíà Êóïàëà
Ç äàâíiõ-äàâåí â Óêðà¿íi äiâ÷àòà é õëîïöi âèõîäÿòü iç ñåëà ç ðàäiñíèìè
(ñïiâè), ðîçêëàäàþòü âîãíèùà íà ãîði àáî äåñü ó ëiñi ïîáëèçó ðiêè,
òàíöþþòü íàâêîëî òîãî âîãíèùà é ñòðèáàþòü ÷åðåç âîãîíü. Äiâ÷àòà ùå
ñïiâàþòü âîðîæáèöüêèõ (ïiñíi) i çà ðiçíèìè (ïðèêìåòè) ïðèìi÷àþòü,
÷è çäiéñíÿòüñÿ ¿õíi ñåðäå÷íi áàæàííÿ.
87
Â Êàðïàòàõ äiâ÷àòà îïåðiçóþòüñÿ (ïåðåâåñëî) ç ïàõó÷èõ (òðàâè), iç òèõ
ñàìèõ (òðàâè) ïëåòóòü âiíêè é êëàäóòü ñîái íà (ãîëîâà).
Íà (Ïîëòàâùèíà) ââå÷åði, íàïåðåäîäíi ²âàíà Êóïàëà çáèðàþòüñÿ
äiâ÷àòà íà óìîâëåíå ìiñöå ç (âiíîê) íà ãîëîâi. Âiíêè ïëåòóòü iç
êàíóïåðó, ëþáèñòêó, (çiðêè), áîæîãî äåðåâà, (ñîêèðêè), áàðâiíêó,
âàñèëüêà, ì’ÿòè, ðóòè, ðåçåäè òà iíøèõ ïàõó÷èõ (òðàâè).
(Î. Âîðîïàé, «Çâè÷àé íàøîãî íàðîäó»)
1. Âèïèøè ³ìåííèêè, âæèò³ â ðîäîâîìó â³äì³íêó ìíîæèíè. Ïîçíà÷ çà-
ê³í÷åííÿ.
2. Ðîçêàæè, ÿê ñâÿòêóþòü ²âàíà Êóïàëà â âàøié ìiñöåâîñòi. Çâåðíèñÿ
çà äîïîìîãîþ äî áàòüêiâ, áàáóñü, äiäóñiâ. Ðîçïîâ³äü çàïèøè.
209. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ ñë³â ç ïðîïóùåíèìè áóêâàìè.

Âàøå çàâäà... ÿ — â÷èòè ³ äîáðå çíàòè ð³äíó ìîâó. Íàìàãàéòåñÿ
âñ³ ñëîâà ³ ðå÷å...íÿ çàâæäè âèìîâëÿòè ïðàâèëüíî. Íå çàëèøàéòå
áåç ïîÿñíå...ÿ æîäíîãî íîâîãî ñëîâà. Çíà...ÿ ìîâè çíà÷íî ïîëåãøèòü
âàøå æèòòÿ.
• Ïðî÷èòàé ³ìåííèêè ó ë³âîìó ³ ïðàâîìó ñòîâï÷èêàõ:
çàâäàííÿ — çàâäàíü
ðå÷åííÿ — ðå÷åíü
Çðîáè âèñíîâîê, ÿê ïèøóòüñÿ ³ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó ç ïîä-
âîºíèìè ïðèãîëîñíèìè â ðîäîâîìó â³äì³íêó ìíîæèíè. Ñâ³é âèñíîâîê
çâ³ð ç ïðàâèëîì.
²ìåííèêè ñåðåäíüîãî ðîäó ç ïîäâîºíèìè ïðèãîëîñíèìè ó ðîäîâîìó
âiäìiíêó ìíîæèíè âòðà÷àþòü ïîäâîºííÿ: çíàííÿ — çíàíü, îáëè÷÷ÿ
— îáëè÷. Àëå â ôîðìàõ ç -iâ ïîäâîºííÿ çáåðiãàºòüñÿ: ïî÷óòòÿ —
ïî÷óòòiâ.
210. Çàïèøè ïîäàíi iìåííèêè â ôîðìi ðîäîâîãî âiäìiíêà

ìíîæèíè.
Âiäêðèòòÿ1, óìiííÿ, ñòàðàííÿ, çâåðòàííÿ, ÷èòàííÿ2, âåñiëëÿ,
ïiääàøøÿ, âåðõîâiòòÿ, îáëè÷÷ÿ.
• Ñêëàäè (óñíî) ðå÷åííÿ ç áóäü-ÿêèìè äâîìà ñëîâàìè.
211. Ïðî ùî éäåòüñÿ â òåêñò³?
Ââåäiííÿ
Ââåäiííÿ — ñâÿòî ïî÷àòêó ãîñïîäàðñüêîãî ðîêó. Çà íàðîäíèì âiðó-
âàííÿì, ïåðøèé, õòî ïðèéäå çðàíêó â öåé äåíü, ïðèíîñèòü ó õàòó ùàñòÿ
88
àáî íåâäà÷ó. ßêùî ïåðøèì äî õàòè ââiéäå ìîëîäèé ãàðíèé ÷îëîâiê, à
äî òîãî ùå i ç (ãðîøi) — äîáðà îçíàêà. (Çà Î. Âîðîïàºì)
1. Ñïèøè. ²ìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ïîñòàâ ó ïîòðiáíîìó âiäìiíêó. Ïîçíà÷

ó íèõ çàêií÷åííÿ.
2. Âèïèøè îêðåìî âèäiëåíi ñëîâà. ×åðåç ðèñêó çàïèøè ¿õ ó ôîðìi
ðîäîâîãî âiäìiíêà ìíîæèíè. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ.
212. Ïðî÷èòàé óðèâîê iç êíèãè «Æèâèé Øåâ÷åíêî». Ïðî ùî òè

äiçíàâñÿ? Ðîçêàæè.
Ïðî ïî÷àòêè òâîð÷îñòi Òàðàñà Øåâ÷åíêà çóñòði÷àºìî ó éîãî
âëàñíîìó ëèñòi äî ðåäàêöi¿, äå âií ïèøå: «Ïðî ïåðøi ëiòåðàòóðíi òâîðè
ñêàæó, ùî âîíè ïî÷àëèñÿ ... ó Ëiòíüîìó ñàäó, ó ÿñíi áåçìiñÿ÷íi íî÷i.
Óêðà¿íñüêà ñóâîðà ìóçà äîâãî öóðàëàñü ìîãî ñìàêó, ñïîòâîðåíîãî
æèòòÿì ó øêîëi, ó ïàíñüêèõ ïåðåäïîêîÿõ, íà çà¿æäæèõ äâîðàõ i â ìiñüêèõ
êâàðòèðàõ, àëå êîëè ïîäèõ âîëi ïîâåðíóâ ìî¿ì ïî÷óòòÿì ÷èñòîòó
ïåðøèõ ëiò äèòèíñòâà, ïðîâåäåíèõ ïiä óáîãîþ áàòüêiâñüêîþ ñòðiõîþ,
âîíà, ñïàñèái ¿é, îáíÿëà i ïðèãîëóáèëà íà ÷óæèíi...» (Çà Ä. ×óáîì)
1. ßêi ç òâîð³â âåëèêîãî Êîáçàðÿ òîái íàéáiëüøå çàïàì’ÿòàëèñÿ? ×îìó?

Îäèí iç âiðøiâ ïðî÷èòàé íàïàì’ÿòü.
2. Âèçíà÷, ó ÿêîìó âiäìiíêó ñòîÿòü âèäiëåíi iìåííèêè. ×è îäíàêîâi
çàêií÷åííÿ âîíè ìàþòü?
Ó ìiñöåâîìó âiäìiíêó ìíîæèíè iìåííèêè ìàþòü çàêií÷åííÿ
-àõ (-ÿõ): ïî ãîðàõ, ïî ìîðÿõ, íà ñòåæèíàõ, ó êðàÿõ.
213. Ñïèøè. Ïîñòàâ iìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ó ïîòðiáíié ôîðìi.

Âèçíà÷ çàêií÷åííÿ.
Êîëèñêîâà äëÿ çàé÷èêà, ùî íàðîäèâñÿ
â ëþñòåðêó
Òè íàáiãàâñÿ, âóõàòèé, Ïî (øèáêè) ñóñiäêè Îëi,
Êîëî äâîðó, êîëî õàòè, Ïî (êâiòêè) áàáóñi Ïîëi,
Ïî òðàâèöi, ïî (äåðåâà), Ùå é ïî (ñòiíè) ó õàòèíi,
Ïî (ñòåæèíè) ÿíòàðåâèõ, Ùå é ó êîòèêà ïî ñïèíi.
Ïî ãîðîäi, ïî áàøòàíó, Òî é çáîëiëè òâî¿ íiæêè,
Ïî øèðîêîìó ìàéäàíó, Òî é ñõîòiëîñÿ äî ëiæêà.
(Ä. ×åðåäíè÷åíêî)
1. Ïðî ÿêîãî çàé÷èêà éäåòüñÿ ó â³ðø³?
2. Ñïðîáóé ñêëàñòè ñâîþ êîëèñêîâó ïiñåíüêó.
89
214. ×è áóâ òè ó Êèºâi? ×îìó ìiñòî òàê íàçèâàºòüñÿ?
Íàø Êè¿â
Êîëèñü, ó ñèâó äàâíèíó, íà òîìó ìiñöi, äå çàðàç ñòî¿òü íàø ñëàâíèé
Êè¿â, òiëüêè çåëåíiëè ãóñòèì ëiñîì ïàãîðáè íàä Äíiïðîì4. Ó ëiñi áàãàòî
áóëî äè÷èíè, ó ði÷öi 4 — ðèáè. Õîðîøå ìiñöå! ² íà ñõèëàõ Äíiïðà
îñåëèëèñÿ ëþäè.
Ðîçïîâiäàº íàì ïðî öå «Ïîâiñòü ìèíóëèõ ëiò». Íàïèñàâ ¿¿ — äåâ’ÿòü
ñòîëiòü òîìó — äàâíié ëiòîïèñåöü Íåñòîð. Âií ðîçïîâiäàº ïðî ëþäåé,
ÿêi ïåðøèìè ïðèéøëè ó öi ìiñöÿ.
Áóëî ¿õ òðè áðàòè òà ñåñòðà. Áðàòiâ çâàëè Êèé, Ùåê i Õîðèâ. Ñåñòðó
çâàëè Ëèáiäü.
Ìiñöå, ÿêå îáðàëè áðàòè i ¿õíÿ ñåñòðà, âèÿâèëîñü ùàñëèâèì.
Íåçàáàðîì òóò âèðîñëî ìiñòî, ùî íàçâàëè Êèºâîì. Íàâêîëî íüîãî
ïîñòóïîâî ñêëàëàñÿ i ðîçêâiòëà ñèëüíà äåðæàâà — Êè¿âñüêà Ðóñü.
(Çà Ï. Óæåâñüêîþ)
1. Çãàäàé, ó ÿêîìó âiäìiíêó iìåííèêè âæèâàþòüñÿ ëèøå ç ïðèéìåí-
íèêàìè, à ó ÿêîìó — áåç ïðèéìåííèêiâ. Çíàéäè iìåííèêè ç ïðèé-
ìåííèêàìè ³ âèçíà÷ ¿õ âiäìiíîê.
2. Íàçâè iìåííèêè, ùî ïîçíà÷àþòü âëàñíi íàçâè. Ïîÿñíè ¿õ ïðàâîïèñ.
Ïàì’ÿòêà
Àíàë³ç ³ìåííèêà ÿê ÷àñòèíè ìîâè
1. Àíàëiçîâàíå ñëîâî.
2. ×àñòèíà ìîâè.
3. Ïî÷àòêîâà ôîðìà (Í.â. îäíèíè).
4. Âëàñíà ÷è çàãàëüíà íàçâà.
5. Íàçâà iñòîòè ÷è íåiñòîòè.
6. Ðiä. ×èñëî. Âiäìiíîê.
7. ßêèì º ÷ëåíîì ðå÷åííÿ — ãîëîâíèì ÷è äðóãîðÿäíèì.
215. Çàïèøè ðå÷åííÿ, âæèâàþ÷è iìåííèêè ó ôîðì³ ì³ñöåâîãî

â³äì³íêà ìíîæèíè.
1. Ìè æèâåìî ó ... . ìiñòà, ñåëà, ñåëèùà
2. Âëiòêó ìè õîäèìî ïî ... . ëiñè, äîðîãè, ëóêè, ïîëÿ
3. Ñîíÿ÷íèé ïðîìií÷èê ëèñòî÷êè äåðåâ,
ëàãiäíî ïðîáiã ïî... . øèáêè âiêîí,
ãîëiâêè äiòåé,
ðiçíîáàðâíi êâiòè
90
216. Ïðî÷èòàé, âæèâàþ÷è ³ìåííèêè, ùî â äóæêàõ, â ïîòð³áí³é
ôîðì³.
Ñòàðîäàâíié Êè¿â
Óñi âè çíàºòå, ùî Êè¿â — ãîëîâíå ìiñòî
Âçóâаíêè – òàê â
Óêðà¿íè4. Öå ¿¿ ñòîëèöÿ. Êè¿â íàðîäèâñÿ á³ëüøå
äàâíèíó íàçèâà-
òèñÿ÷³ ðîêiâ òîìó. Çàðàç âií âðàæàº i ñâîºþ ëè âçóòòÿ.
(âåëè÷), i (êðàñà). À î ïåðøié ïîði öå áóëî çîâñiì
íåâåëè÷êå, îáíåñåíå ïðîòè (âîðîã) äåðåâ’ÿíèì (÷àñòîêîë) ì³ñòå÷êî.
Æèëè â íüîìó i (ìèñëèâåöü), i (õëiáîðîá), i (ñêîòàð), i (ðåìiñíèê)...
Õëiáîðîáè, çðîçóìiëà ði÷, âèðîùóâàëè õëiá. Ñêîòàði4 ðîçâîäèëè
(õóäîáà). (Ìèñëèâåöü) õîäèëè íà ïîëþâàííÿ òà ëîâèëè (ðèáà).
Ðåìiñíè÷èé ëþä áóäóâàâ æèòëî, ñïîðóäæóâàâ óêðiïëåííÿ, êóâàâ
(çáðîÿ), âèìèíàâ (øêóðà) õóäîáè íà óïðÿæ, íà (âçóâàíêà), íà ïîÿñè.
Íó, à êîëè íàïàäàëè íà ì³ñòå÷êî ÷óæèíöi, òóò óæå êîæåí ñòàâàâ
(âî¿í-îáîðîíåöü).
1. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê. Çìiñò ÿêîãî àáçàöó â³í â³äîáðàæàº?

2. Ïîáóäóé âëàñíó ðîçïîâiäü ïðî äðåâíié Êè¿â çà ìàëþíêîì.
3. Óñòàíîâè çâ’ÿçîê ñëiâ ó âèäiëåíèõ ðå÷åííÿõ. Ïîÿñíè âæèâàííÿ
ðîçäiëîâèõ çíàêiâ.
91
ÄÈÂÍÈÉ ÃÎËÎÑ ÏÐÈÐÎÄÈ
ÇÌÀËÊÓ ÑËÓÕÀÞ ß
Äiºñëîâî
§ 20. Ïîâòîðåííÿ âèâ÷åíîãî ïðî äiºñëîâî.
Ðîëü ä³ºñëîâà â ðå÷åíí³
217. Çàïëþù î÷i i ïîäóìàé, ÿêà êðàñà íàâêîëî. Ñêiëüêè
äèâîâèæíîãî, ïðåêðàñíîãî, íåïîâòîðíîãî äàðóº íàì ïðèðîäà.
Òðåáà òiëüêè íàâ÷èòèñÿ óñå öå áà÷èòè i ÷óòè. ×óòè ãîëîñ êîæíîãî
äåðåâà, ãiëî÷êè, òðàâèíêè. Ïîìiðêóé, ÿê ìîæíà ïî÷óòè ùåäðèé
ãîëîñ ïðèðîäè.
Êîëè âiòåð ó ïîëi
êîëèõíå êîëîñîê,
êîæíå äåðåâî â ëiñi
ìàº ñâié ãîëîñîê.
Òóò ïî÷óºø çîçóëþ,
ñîéêó, ñïiâ ñîëîâ’ÿ.
Ùåäðèé ãîëîñ ïðèðîäè
çìàëêó ñëóõàþ ÿ.
92
1. Íàçâè ñëîâà, ùî îçíà÷àþòü äiþ. Íà ÿêi ïèòàííÿ âîíè âiäïîâiäàþòü?
Äî ÿêî¿ ÷àñòèíè ìîâè íàëåæàòü?
2. ×èì âiäðiçíÿºòüñÿ äiºñëîâî âiä iìåííèêà i ïðèêìåòíèêà?
218. ×è ìîæíà íàçâàòè öåé òåêñò ãðàìàòè÷íîþ êàçêîþ? ×îìó?

Äiºñëîâî i éîãî äðóçi
Æèëî-áóëî Äiºñëîâî. Îäíîãî ðàçó âîíî âèðiøèëî, ùî êîæåí ïîâèíåí
ïðèíîñèòè õî÷ ÿêóñü êîðèñòü ëþäÿì. ² ïiøëî ïî áiëîìó ñâiòó ùàñòÿ
øóêàòè. ²äå i áà÷èòü: ñèäèòü ²ìåííèê i ïëà÷å.
— Ùî òðàïèëîñÿ?
— Òà îñü, æèâó-æèâó, à äëÿ ÷îãî — íå çíàþ. Íiÿêî¿ êîðèñòi íå
ìîæó ïðèíåñòè.
— Õîä³ìî ðàçîì ùàñòÿ øóêàòè. Äîáði ëþäè êàæóòü, ùî ùàñòÿ é
áàãàòñòâî ëèøå â ïðàöi.
Ïiøëè äàëi i çóñòðiëè Ïðèêìåòíèêà, ñóìíîãî, òèõîãî, ìîâ÷àçíîãî.
Ïîêëèêàëè i éîãî ç ñîáîþ.
×åðåç äåÿêèé ÷àñ îïèíèëèñÿ â êàçêîâié êðà¿í³ Ãðàìàòèêà. Òàì óñi
ùîñü ðîáèëè — ñóìóâàòè áóëî íiêîëè. ¯õ çàïðîñèëè ïðàöþâàòè â
Ðå÷åííi. Ç òîãî ÷àñó Äiºñëîâî ïðàöþº ïðèñóäêîì. Âîíî âiäïîâiäàº
íà ïèòàííÿ: ùî ðîáèòè? ùî ðîáèòü? ùî çðîáëÿòü? òà iíø³. ²ìåííèê
— ïiäìåòîì. À Ïðèêìåòíèê — äðóãîðÿäíèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ.
Âîíè ïðèíîñÿòü êîðèñòü ëþäÿì. À ùî ìîæå áóòè êðàùå?
1. ßêèì ùå ÷ëåíîì ðå÷åííÿ ìîæå áóòè iìåííèê?
2. Ó ïåðøîìó àáçàöi íàçâè äiºñëîâà.
219. Äî ÿêîãî ñòèëþ íàëåæèòü òåêñò?

Ïîâiâàâ õîëîäíèé âiòåðåöü*. Ç êðàþ íåáà
íàñóâàëèñü áiëi, íà÷å ìîëî÷íi, õìàðè. Äîðîãà Ñàìîöâіòè — êîø-
áóëà ñëèçüêà. Íà îáèäâà áîêè âiä äîðîãè, òîâíi êàìåíi.
ñêiëüêè îêèíåø îêîì, ðîçñòåëèëîñü ïîëå,
âêðèòå ñíiãîì, ìîâ áiëîþ ñêàòåðòèíîþ. Òâåðäèé ñèíÿâèé ñíiã ãðàâ íà
ñîíöi ñàìîöâiòàìè. ×îðíå âîðîííÿ ñiäàëî ãðîìàäàìè íà ñíiã i çíîâ
çäiéìàëîñÿ ç ìiñöÿ. Âiòåð äóæ÷àâ. Íàñóíóëè ñíiãîâi õìàðè i îïîâèëè
íåáî*. Ñîíöå ñõîâàëîñü çà õìàðè. Ïîñèïàâ ñíiæîê.
(Çà Ì. Êîöþáèíñüêèì)
1. Äîâåäè, ùî âèäiëåíi ñëîâà — äiºñëîâà. Äëÿ öüîãî âèçíà÷:
– íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü öi ñëîâà?
– ùî âîíè îçíà÷àþòü?
– ÿê çìiíþþòüñÿ?
93
2. Ïåðåïèøè ðå÷åííÿ, ïîçíà÷åíi çiðî÷êîþ. Âèçíà÷ ó íèõ ãîëîâíi i äðó-
ãîðÿäíi ÷ëåíè. Ç’ÿñóé, ÿêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè âèðàæåíèé êîæíèé ÷ëåí
ðå÷åííÿ. Çðîáè âèñíîâîê, ÿêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ º äiºñëîâî.
Äiºñëîâî — ÷àñòèíà ìîâè, ùî îçíà÷àº äiþ ïðåäìåòà i âiäïîâiäàº

íà ïèòàííÿ ùî ðîáèòü? ùî ðîáèâ? ùî áóäå ðîáèòè? ùî çðîáèòü? ùî
ðîáèòèìå? ùî ðîáèòè? ùî çðîáèòè? Ó ðå÷åííi äiºñëîâî º ïðèñóäêîì.
220. Íàçâè ñëîâà, âæèòi â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.

Ïîãàñ ó÷îðà äåíü – Ñòàðåíüêîãî íàì æàëü,
Çàïëàêàâ Ðiê Ñòàðåíüêèé. À ïëàêàòü íå ãîäèòüñÿ,
Ñüîãîäíi ðîçñâiëî – Áî Ìîëîäåíüêèé Ðiê
Ñìiºòüñÿ Ìîëîäåíüêèé. Ïî÷íå íà íàñ ñâàðèòüñÿ.
(Ë. Ãëiáîâ)
1. ×îìó çàïëàêàâ Ñòàðåíüêèé Ðiê? ßêi ñëîâà âäÿ÷íîñòi òè õîòiâ áè
éîìó âèñëîâèòè? À ùî á òè ïîáàæàâ Ìîëîäåíüêîìó Ðîêó?
2. Ç’ÿñóé, êîëè âiäáóâàºòüñÿ äiÿ, íà ÿêó âêàçóº êîæíå âèäiëåíå äiºñëîâî.
Çðîáè âèñíîâîê.
221. Âèçíà÷, ÿêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè º êîæíå ñëîâî. Íàïèøè ¿õ â

òðè ñòîâï÷èêè: 1 — iìåííèêè, 2 — ïðèêìåòíèêè, 3 — äiºñëîâà.
Âåñåëiñòü, âåñåëèé, âåñåëèòè; ðàäiñíèé, ðàäiñòü, ðàäiºø; iãðàøêîâà, ãðà,
ãðàòè; áóäóâàòè, áóäiâåëüíèê, áóäiâåëüíèé; ñâÿòî, ñâÿòêóâàòè, ñâÿòêîâèé.
1. Ó êîæíèé ñòîâï÷èê äîïèøè ùå ïî äâà ñëîâà òiº¿ æ ÷àñòèíè ìîâè.
2. Ðîçêàæè ïðî iìåííèê, ïðèêìåòíèê i äiºñëîâî çà ïëàíîì.
1) Ùî îçíà÷àº?
2) Íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàº?
3) ßê çìiíþºòüñÿ?
4) ßêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ º?
§ 21. Çâ‚ÿçîê ä³ºñëîâà â ðå÷åíí³ ç ³ìåííèêîì.

Çì³íà ä³ºñë³â çà ÷èñëàìè
222. Äî ñëiâ çåëåíiòè, æîâòiòè, áëèùàòè, ðàäiòè, âåñåëèòè, õâî-
ðiòè äîáåðè ñïiëüíîêîðåíåâi. Íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü äiáðàíi
òîáîþ ñëîâà? Ùî âîíè îçíà÷àþòü? Äî ÿêèõ ÷àñòèí ìîâè íàëåæàòü?
Çðàçîê. Зеленiти — зелень — зелений.
94
1. Ïîÿñíè, ÿê òðåáà ðîçðiçíÿòè òàêi ñëîâà.
2. Ñêëàäè ³ çàïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ. ßêèì ñëîâîì (ãîëîâíèì ÷è
çàëåæíèì) âèñòóïàþòü äiºñëîâà ó ñëîâîñïîëó÷åííi?
3. Ïðèãàäàé, ÿê ïèøåòüñÿ íå ç äiºñëîâàìè.
223. ßêi êàçêè Îêñàíè ²âàíåíêî òè ÷èòàâ? ×èì âîíè òîái ïîäî-
áàþòüñÿ? Ïðèãàäàé, iç ÿêî¿ êàçêè öåé óðèâîê.
À ñèíè÷êà íà çèìó i (íå) çàñíóëà, i (íå) âiäëåòiëà. Íå çàñíóëà òîìó,
ùî âçàãàëi íiõòî ç ïòàøîê íå õîòiâ õîâàòèñÿ â òåìíi íîðè òà çàñè-
íàòè.
Àëå é âiäëiòàòè âîíà íå õîòiëà, õî÷ êàçàëè iíøi ïòàõè, ùî â äàëåêèõ
òåïëèõ êðàÿõ öiëèé ðiê, íàâiòü óçèìêó, öâiòóòü êâiòè i âñÿêî¿ êîìàøíi
äîñõî÷ó. (Çà Î. ²âàíåíêî)
1. Ïåðåïèøè âèä³ëåíå ðå÷åííÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïiäêðåñëè

äiºñëîâà. Âèçíà÷ ÷èñëî.
2. Çì³íè ðå÷åííÿ òàê‚ ùîá ï³äìåòîì áóâ ³ìåííèê ó ìíîæèí³. ×è
çì³íèëîñÿ ÷èñëî ä³ºñëîâà-ïðèñóäêà?
224. Ïðî ÿê³ îñîáëèâîñò³ ëþòîãî éäåòüñÿ ó òåêñò³?

Õî÷à é çâåòüñÿ öåé ìiñÿöü ëþòèì, àëå âæå ïî÷èíàº ïðèãðiâàòè
ñîíå÷êî. Âæå é ñèíè÷êà ãîëîñíiøå ïðèñïiâóº. Ãîðîáöi ìåòóøàòüñÿ,
âiä÷óâàþ÷è ïðèõiä âåñíè.
Ïðèãðiº ñîíå÷êî, íà äàõàõ ñíiã ïiäòàíå i
êàïàº âîäà. Êàïàº, êàïàº... Àëå é ïiäìåðçàº Êðèøòàë е âèé —
ïîòðîõó. Îòàê ïiäìåðçàº, i ñòâîðþþòüñÿ ãîñòði ïðîçоðèé, ÿê ñêëî.
êðèøòàëåâi áóðóëüêè. Âîíè ñõîæi íà ïðîçîði
ñïèñè. Áóðóëüêè ðîñòóòü ïiä âå÷ið, à âðàíöi ÷è âäåíü ñîíöå ïðèïå÷å
— öi ñïèñè ïàäàþòü íà çåìëþ. (Î. Êîïèëåíêî)
1. Ïîð³âíÿé ñïîëó÷åííÿ ñë³â i äàé âiäïîâiäü íà çàïèòàííÿ:

Îäíèíà Ìíîæèíà
Áóðóëüêà (ùî ðîáèòü?) ðîñòå. Áóðóëüêè (ùî çðîáèëè?) çðîñëè.
Ñèíè÷êà (ùî çðîáèëà?) çàñïiâàëà. Ãîðîá÷èêè (ùî çðîáèëè?) çàñïiâàëè.
• Ç ÿêèìè ñëîâàìè â ðå÷åííi çâ’ÿçàíi äiºñëîâà?

• ×è çìiíþþòüñÿ äiºñëîâà çà ÷èñëàìè?
• Ó ÿêîìó âèïàäêó äiºñëîâî âæèâàºòüñÿ â îäíèíi? À êîëè äiºñëîâî ñòà-
âèòüñÿ ó ìíîæèíi?
95
2. Ñïèøè îñòàííº ðå÷åííÿ. Ñê³ëüêè â íüîìó ãðàìàòè÷íèõ îñíîâ?
Ï³äêðåñëè ¿õ. Âèçíà÷ ÷èñëî ³ìåííèê³â ³ ä³ºñë³â, ÿê³ âèêîíóþòü ðîëü
ï³äìåò³â ³ ïðèñóäê³â. Çðîáè âèñíîâîê. Çâ³ðñÿ ç ïðàâèëîì.
Äiºñëîâî â ðå÷åííi íàé÷àñòiøå çâ’ÿçàíå ç iìåííèêîì. Äiºñëîâà

çìiíþþòüñÿ çà ÷èñëàìè. Âæèâàþòüñÿ â îäíèíi i ìíîæèíi (ÿêùî
äiºñëîâî îçíà÷àº äiþ îäíîãî ïðåäìåòà, òî âæèâàºòüñÿ â îäíèíi, à
ÿêùî äâîõ i áiëüøå ïðåäìåòiâ, òî â ìíîæèíi).
225. Çíàéäè ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. Ïîÿñíè ¿õ

ðîëü.
Ñîíöå ñõîâàëîñÿ çà îáðié. Çàðîæåâiâ ñíiãîâèé êèëèì. Çàìåðåõòiëè
çîði â ãëèáîêîìó íåái.
Ðàïòîì ç ïiâíî÷i íàñóíóëà ÷îðíà õìàðà. Ïîòåìíiâ ñíiãîâèé êèëèì.
Ïàäàþòü ñíiæèíêè íà çåìëþ. (Çà Â. Ñóõîìëèíñüêèì)
• Âèçíà÷ ãðàìàòè÷íó îñíîâó êîæíîãî ðå÷åííÿ. Ç’ÿñóé, ó ÿêîìó ÷èñëi

âæèòi iìåííèê i äiºñëîâî, ÿêi âèñòóïàþòü ïiäìåòîì i ïðèñóäêîì.
Âèïèøè ¿õ.
226. Öå îêðåìi ðå÷åííÿ ÷è òåêñò? ×îìó?

Òàíóòü ñíiãè. Áiæàòü ãîìiíêi ñòðóìêè. Âèäçâîíþþòü êðàïëèíàìè
áóðóëüêè. Ñòðåïåíóëàñü áåðåçà. Âñÿ ¿¿ êîðà ïðîãðiëàñü. Êîæíà ãiëî÷êà
ñîêîì íàëèâàºòüñÿ. Ñîíå÷êî ¿¿ çèìîâèé ñîí ãåòü ïðîãíàëî.
1. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè. ßêèé íàéêðàùå âiäîáðàæàº çì³ñò òåêñòó?
2. Âèïèøè äiºñëîâà é iìåííèêè, ç ÿêèìè âîíè çâ’ÿçàíi. Âèçíà÷ ¿õ ÷èñëî

³ ðîëü ó ðå÷åíí³.
96
§ 22. Íåîçíà÷åíà ôîðìà ä³ºñëîâà
227. Ïðî ÿê³ îñîáëèâîñò³ íåîçíà÷åíî¿ ôîðìè éäåòüñÿ ó
ãðàìàòè÷í³é êàçö³?
Ñêàçàëà ÿêîñü Íåîçíà÷åíà ôîðìà:
— Åõ âè, õ³áà òàê òðåáà â³äì³íþâàòèñÿ? ß á âàì ïîêàçàëà, òà, íà
æàëü, â ìåíå íåìàº ÷àñó!
— ×àñ ìè òîá³ çíàéäåìî. ßêèé òîá³: òåïåð³øí³é ÷è ìèíóëèé?
— Êðàùå ìàéáóòí³é, — êàæå Íåîçíà÷åíà ôîðìà, ùîá õî÷ òðîõè
â³äòÿãòè ÷àñ. — Òà ïàì’ÿòàéòå, ùî ùå º Äîïîì³æíå ä³ºñëîâî!
Â³äì³íþºòüñÿ Äîïîì³æíå ä³ºñëîâî — ò³ëüêè çàê³í÷åííÿ ìèãòÿòü.
À Íåîçíà÷åíà ôîðìà ³ áóêâîþ íå âîðóøèòü.
Íàùî ¿é âîðóøèòè, íàùî ¿é â³äì³íþâàòèñÿ? Âîíà — Íåîçíà÷åíà
ôîðìà, ó íå¿ íåìà ÷àñó. (Çà Ô. Êðèâ³íèì)
1. Íà ÿê³ ïèòàííÿ â³äïîâ³äàþòü ä³ºñëîâà â íåîçíà÷åí³é ôîðì³?
2. ×è ìîæíà âèçíà÷èòè ÷àñ, ÷èñëî, îñîáó ä³ºñëîâà â íåîçíà÷åí³é ôîðì³?
Íåîçíà÷åíà ôîðìà º ïî÷àòêîâîþ ôîðìîþ ä³ºñëîâà é â³äïîâ³äàº íà

ïèòàííÿ ùî ðîáèòè? ùî çðîáèòè?
Ä³ºñëîâà â íåîçíà÷åí³é ôîðì³ íàçèâàþòü ä³þ, àëå íå âêàçóþòü íà
÷àñ, ÷èñëî ³ âèêîíàâöÿ ä³¿.
Íåîçíà÷åíà ôîðìà ìàº ñóô³êñ -òè àáî -òü: ðîçâ’ÿçóâà òè ,
ðîçâ’ÿçóâàòü ‚ óñì³õàòè ñÿ‚ âåñåëèòè ñü.
228. Íàçâè ä³ºñëîâà â íåîçíà÷åí³é ôîðì³, ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.

Íå ìîæíà óÿâèòè ñîá³ ë³ñ áåç ùåáåòàííÿ ïòàõ³â, áåç ñë³äó çâ³ðà.
Ìè ïðèõîäèìî òóäè, ùîá ïî÷óòè áàãàòîãîëîñèé ïòàøèíèé
ïåðåñâèñò, ïîáà÷èòè íà ãàëÿâèí³ ñòðóíêó ïîñòàòü êîçóë³, ïîìèëóâàòèñÿ
áåçïîìèëêîâèì ñòðèáêîì á³ëêè.
• Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèä³ëåíèõ ñë³â.
229. Âèïèøè äiºñëîâà â äâà ñòîâï÷èêè: â ïåðøèé — äiºñëîâà,

ùî âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ ùî ðîáèòè?, â äðóãèé — ùî çðîáèòè?
×èòàòè, ïðî÷èòàòè, ôàðáóâàòè, ïåðåôàðáóâàòè, êóïèòè, êóïóâàòè,
êèíóòè, êèäàòè, êðè÷àòè, êðèêíóòè, â³ääàòè, â³ääàâàòè, â³äïîâ³äàòè,
â³äïîâ³ñòè, ïîÿñíèòè, ïîÿñíþâàòè, âåçòè, ïðèâåçòè.
Çâåðí³òü óâàãó! Ä³ºñëîâà, ÿê³ â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ ùî ðîáèòè?,

âèðàæàþòü íåçàâåðøåíó ä³þ (äóìàòè, ïèñàòè).
97
Çàâåðøåíó ä³þ âèðàæàþòü ä³ºñëîâà, ÿê³ â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ
ùî çðîáèòè? (ïîäóìàòè, íàïèñàòè).
230. Äîáåðè äî êîæíîãî ä³ºñëîâà ñïiëüíîêîðåíåâå, ùî

â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ ùî çðîáèòè? Çàïèøè. ßêå ä³ºñëîâî âèðàæàº
çàâåðøåíó‚ à ÿêå íåçàâåðøåíó ä³þ?
Äóìàòè — ïðèäóìàòè, áóäóâàòè — ... , â÷èòè — ... , ¿õàòè — ... , ãîòó-
âàòè — ... , ïåêòè — ... , ïðàòè — ... , ïðàñóâàòè — .
• Ç îäí³ºþ ïàðîþ ä³ºñë³â â íåîçíà÷åí³é ôîðì³ ñêëàäè ðå÷åííÿ. Ïîñòàâ
ïåðåä ä³ºñëîâîì îäíå ³ç ñë³â: òðåáà, íå ìîæíà, ìîæíà, âàæêî,
äîáðå.
231. Â³äãàäàé çàãàäêó. Çàïèøè ¿¿ ç ïàì’ÿò³.

Ï³ä äóáî÷êîì íàðîäèâñÿ, ìîæå á ç ë³ñó ïîñòðèáàâ,
ïàðàñîëüêîþ íàêðèâñÿ, ÿêáè äðóãó íîãó ìàâ.
1. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà. Çàïèøè ¿õ ó ïî÷àòêîâ³é ôîðì³. Âèä³ëè çàê³í÷åííÿ.
2. ßêèé ïîñòô³êñ ìîæå ñòîÿòè ï³ñëÿ -òè, -òü?
Ï³ñëÿ ñóô³êñ³â -òè ÷è -òü ìîæå ñòîÿòè ïîñòô³êñ -ñÿ àáî éîãî
ôîíåòè÷íèé âàð³àíò -ñü.
232. Ñêëàäè ïðèñë³â’ÿ. Ïîÿñíè ¿õ çì³ñò.

(Íå) â³äêëàäàé íà çàâòðà òîãî, çà ïë...÷èìà (íå) íîñèòè.
Ùî âì³òè — (íå) ñèäè íà ïå÷³.
Äîáðå òîãî â÷èòè, ÿêùî ç íèõ ò³ëüêè âåðøêè áðàòü.
Õî÷åø ¿ñòè êàëà÷³ — õòî õî÷å âñå çíàòè.
(Íå) íà êîðèñòü êíèãè ÷èòàòü, ùî ìîæ...ø çðîáèòè3 ñüîãîäí³.
1. Ñïèøè ïðèñë³â’ÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè.
2. Ïîäóìàé, ÷îìó â ïðèñë³â’ÿõ âæèâàºòüñÿ íåîçíà÷åíà ôîðìà ä³ºñ-
ëîâà.
Çâåðí³òü óâàãó! Ó ïðèñë³â’ÿõ ÷àñòî âæèâàþòüñÿ ä³ºñëîâà â

íåîçíà÷åí³é ôîðì³. Öå òîìó, ùî ó ïðèñë³â’ÿõ ä³ÿ, ÿêà âèðàæåíà
ä³ºñëîâàìè íåîçíà÷åíî¿ ôîðìè, ñòîñóºòüñÿ íå îäí³º¿ ÷è ê³ëüêîõ
îñ³á, à êîæíîãî. I âàæëèâà öÿ ä³ÿ çàâæäè, ó áóäü-ÿêèé ÷àñ. Òîìó
íåìàº ïîòðåáè âêàçóâàòè í³ íà ÷àñ, í³ íà ÷èñëî.
233. Ó ÿê³é ôîðì³ âæèòî âèä³ëåí³ ä³ºñëîâà?

98
1. Ñòàðàííî â÷³òüñÿ, àêóðàòíî â³äâ³äóéòå óðîêè. 2. Âñ³ äîìàøí³
çàâäàííÿ âèêîíóéòå ñàìîñò³éíî ³ â÷àñíî. 3. Ïðèõîäüòå äî øêîëè ç
óñ³ìà ïîòð³áíèìè ï³äðó÷íèêàìè òà ïèñüìîâèì ïðèëàääÿì. 4. Ï³ä ÷àñ
óðîêó ñèä³òü ïðÿìî, óâàæíî ñëóõàéòå ïîÿñíåííÿ, ïèòàííÿ ³ â³äïîâ³ä³.
5. Òî÷íî çàïèñóéòå â ùîäåííèê àáî îêðåìèé çîøèò âñå, ùî çàäàíî
â÷èòåëåì. Çàïèñ ïîêàçóéòå áàòüêàì. 6. Äîðîæ³òü ÷åñòþ ñâîº¿ øêîëè.
• Çàïèøè ðå÷åííÿ ó âèãëÿä³ òåêñòó. Ðîçïî÷íè éîãî òàêèìè ñëîâàìè:
«Êîæíèé ó÷åíü ïîâèíåí (ìàº, ìóñèòü)». Ïîì³ðêóé, ó ÿê³é ôîðì³
òðåáà âæèòè âèä³ëåí³ ä³ºñëîâà.
§ 23. ×àñè ä³ºñëîâà

234. ßê³ ÷àñè ìàº ä³ºñëîâî? ßê â³äð³çíèòè îäèí ÷àñ â³ä ³íøîãî?
Æèëà-áóëà ìàìà Ä³ºñëîâèõà ç³ ñâî¿ìè ä³òêàìè. Âîíè áóëè âåñåë³ é
ìîòîðí³. Çàêëîïîòàíà ìàìà ÷àñòî ¿ì ïîâòîðþâàëà:
— Ä³òè, ³ ÿ, ³ âñÿ íàøà ðîäèíà çàéìàºìîñÿ ö³êàâîþ ðîáîòîþ. Ìè
ïðàöþºìî â ðå÷åíí³.
À ìàë³ ä³ºñëîâåíÿòà ò³ëüêè òå é ðîáèëè‚ ùî ãðàëèñÿ â óëþáëåíó
ãðó ä³ºñë³â «Âï³çíàé ì³é ÷àñ». ² ùî ö³êàâî‚ äëÿ âèçíà÷åííÿ ÷àñó ¿ì
íå ïîòð³áåí áóâ ãîäèííèê...
1. Êèì ïðàöþþòü ó ðå÷åíí³ ä³ºñëîâà?
2. ßê ìàë³ ä³ºñëîâåíÿòà âèçíà÷àëè ÷àñ?
Ä³ºñëîâà çì³íþþòüñÿ çà ÷àñàìè. Ä³ºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó îïèñóþòü
ä³¿, ÿê³ â³äáóâàëèñÿ â ìèíóëîìó, äî òîãî, ÿê ïðî íèõ ðîçïîâ³äàºìî:
ùî ðîáèâ? — ãðàâ, ñï³âàâ; ùî çðîáèâ? — çàãðàâ, çàñï³âàâ.
Ä³ºñëîâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó îçíà÷àþòü ä³¿, ÿê³ â³äáóâàþòüñÿ ó òîé
÷àñ, êîëè ïðî íèõ ïîâ³äîìëþºìî: ùî ðîáèòü? — ãðàº, ñï³âàº; ùî
ðîáëÿòü? — ãðàþòü, ñï³âàþòü.
Ä³ºñëîâà ìàéáóòíüîãî ÷àñó â³äîáðàæàþòü ä³¿, ÿê³ áóäóòü â³äáóâàòèñÿ
ó ìàéáóòíüîìó — ï³ñëÿ ìîìåíòó ìîâëåííÿ: ùî áóäå ðîáèòè? — áóäå
ãðàòè, ãðàòèìå; ùî çðîáèòü? — çàãðàº.
235. Äîïîìîæè ó÷íåâ³ çíàéòè ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü.

Ó÷èòåëü âèêëèêàâ ó÷íÿ:
— ßêùî ÿ êàæó «ÿ óìèâàþñÿ, òè óìèâàºøñÿ, â³í óìèâàºòüñÿ, ìè
óìèâàºìîñÿ, âîíè óìèâàþòüñÿ», — ÿêèé öå ÷àñ?
Õëîï÷èê äîâãî ì³ðêóâàâ, à ïîò³ì âèãóêíóâ:
— Ðàíîê!
99
236. Íàçâè ä³ºñëîâà‚ âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³.
Â á³ëèõ âàëÿíêàõ, â á³ë³ì êîæóñ³
Õîäèòü çèìîíüêà â ïîë³ ³ â ëóç³.
Íîñèòü çèìîíüêà á³ëèé ì³øîê‚
Òðóñèòü ç íüîãî íà çåìëþ ñí³æîê.
Òåïëó ïîñò³ëü ãîòóº çåìëèö³:
Êâ³òàì, òðàâàì, îçèì³é ïøåíèö³.
Íå çàìåðçíóòü ï³ä ñí³ãîì âîíè,
Áóäóò ñïàòü äî ñàìî¿ âåñíè.
(Ì. Ïîçíàíñüêà)
• Âèçíà÷ ÷àñ ä³ºñë³â. Óñíî ñòàâ ïèòàííÿ.
237. Âèçíà÷ ÷àñ ä³ºñë³â. Óâåäè ¿õ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ.

Ïîñàäèâ, ÷èòàòèìó, áóäó ìàëþâàòè, êîïàþ, æíó, ïðÿëà, âèøèâàëà,
ðîçïîâ³äàòèìó, çîðàâ, ñï³âàº, çàùåáå÷å, êóâàëà, øóìèòü, ñì³ºòüñÿ,
òàíöþâàòèìå, çàãðàº, òêàëà, ãîëóáèëà, ïåñòèòü, çàêîëèøó.
• Íàâåäè ïðèêëàäè ä³ºñë³â, ùî âèðàæàþòü çàâåðøåíó ³ íåçàâåðøåíó
ä³þ.
238. Ï³äãîòóéñÿ äî ÷èòàííÿ êàçêè â îñîáàõ.

Ï³ä õàòîþ ðîñëà Ìàëüâà. Âîíà áóëà
ñòðóíêà òà âèñîêà. ¯¿ ðîæåâ³é êâ³òö³
çàõîò³ëîñÿ ÿêîñü çàãëÿíóòè ó â³êíî ³
ä³çíàòèñÿ, ùî òàì.
Çà ñêëîì ñòîÿâ ìàëåíüêèé ãîð-
ùèê, ó íüîìó — çåëåíà ñòåáëèíêà, íà
ÿê³é áóëà ðîæåâà êâ³òêà. Òàêà, ÿê ³ â
Ìàëüâè, ò³ëüêè äð³áíåíüêà. Ìàëüâà
ïèòàº:
— Òè õòî?
— ß Õàòíÿ Êâ³òêà, — ïî÷óëîñÿ ç
âàçîíà.
— ßê æå òè æèâåø ó õàò³? — çäèâó-
âàëàñü Ìàëüâà. — Òàì æå íåìàº í³
ñîíöÿ, í³ äîùó.
— Ìåíå ùîäíÿ ïîëèâàþòü, ìî¿ ëèñ-
òî÷êè ìèþòü... — ñòàëà ðîçïîâ³äàòè
Õàòíÿ Êâ³òêà. — ß æèâó áàãàòî ðîê³â. ß
ïàì’ÿòàþ áàãàòî çèì. Òè âîñåíè ãèíåø,
à ÿ é äàë³ æèâó...
100
Ìàëüâà ñëóõàëà, ñëóõàëà, à òîä³ é ïèòàº:
— À òè çíàºø, ùî òàêå ðàíêîâèé â³òåðåöü?
— Í³, íå çíàþ, — êàæå Õàòíÿ Êâ³òêà. — À ùî öå òàêå?
Ìàëüâà ñï³â÷óòëèâî ãëÿíóëà íà Õàòíþ Êâ³òêó ³ ñêàçàëà:
— Êðàùå æèòè ëèøå äî îñåí³, àëå çíàòè, ùî òàêå ðàíêîâèé â³òå-
ðåöü.
1. ßê áè òè íàçâàâ öþ êàçêó?
2. ×è çãîäåí òè ç Ìàëüâîþ? ×îìó?
3. ²ç ñê³ëüêîõ ÷àñòèí ñêëàäàºòüñÿ òåêñò? Âèçíà÷ ¿õ.
4. Âèïèøè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷ ¿õ ÷àñ. Óñíî ñòàâ ïèòàííÿ.
239. Çì³íè çà ÷àñàìè ³ çàïèøè ä³ºñëîâà.

Ãîâîðèòü, ñï³âàº, äóìàº, ìèº, êðè÷èòü, â÷èòü, ñâ³òèòü, õîäèòü, ïèøå.
Òåïåð³øí³é ÷àñ Ìèíóëèé ÷àñ Ìàéáóòí³é ÷àñ
êàæå êàçàâ áóäå êàçàòè
240. Ñêëàäè ìàëåíüêó êàçî÷êó çà îäí³ºþ ç òåì:

I âàð³àíò¦ «ß õî÷ó çíàòè, ùî òàêå ðàíêîâèé â³òåðåöü»;
II âàð³àíò¦ «Òþëüïàí ³ íàðöèñ»;
III âàð³àíò¦ «Òðîÿíäà ³ øèïøèíà».
• Çàïèøè êàçêó. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷ ¿õ ÷àñ.
§ 24. Çì³íþâàííÿ ä³ºñë³â çà îñîáàìè ³ ÷èñëàìè

ó òåïåð³øíüîìó ³ ìàéáóòíüîìó ÷àñ³
241. Ïðî ùî éäåòüñÿ ó ï³ñí³ «Õàòà ìîÿ, á³ëà õàòà»?
Õàòà ìîÿ, á³ëà õàòà, Õàòà ìîÿ, á³ëà õàòà,
Ð³äíà ìîÿ ñòîðîíà. Êàçêà òåïëà é äîáðîòè,
Ïàõíå ëþáèñòîê ³ ì’ÿòà, Ñòåæêà â³ä òåáå õðåùàòà
Ìàëüâè öâ³òóòü êðàé â³êíà. Â’ºòüñÿ â äàëåê³ ñâ³òè.
1. ßê òè ðîçóì³ºø ðå÷åííÿ «Õàòà ìîÿ — êàçêà òåïëà é äîáðîòè»?
2. Ç ÿêèìè ³ìåííèêàìè çâ,ÿçàí³ â ðå÷åíí³ âèä³ëåí³ ä³ºñëîâà?
3. Çàì³íè ³ìåííèêè îñîáîâèìè çàéìåííèêàìè. Çàïèøè çà çðàçêîì:
Пахне любисток (вiн).
4. Âèçíà÷ ÷èñëî ³ ÷àñ ä³ºñë³â.
101
242. Ðîçãëÿíü òàáëèöþ çì³íþâàííÿ ä³ºñë³â òåïåð³øíüîãî ÷àñó.
Îñîáà Îäíèíà Ìíîæèíà
1-øà ùî ÿ ðîáëþ? ùî ìè ðîáèìî?
³äó, ãîâîðþ ³äåìî, ãîâîðèìî
2-ãà ùî òè ðîáèø? ùî âè ðîáèòå?
³äåø, ãîâîðèø ³äåòå, ãîâîðèòå
3-òÿ ùî â³í (âîíà,âîíî) ðîáèòü? ùî âîíè ðîáëÿòü?
³äå, ãîâîðèòü ³äóòü, ãîâîðÿòü
1. ßêà ÷àñòèíà ä³ºñëîâà çì³íþºòüñÿ, êîëè çì³íþºìî éîãî çà îñîáàìè

³ ÷èñëàìè?
2. ßê³ îñîáîâ³ çàéìåííèêè º â òàáëèö³? Ïðîñòåæ çà îñîáîâèìè çàê³í-
÷åííÿìè ä³ºñë³â â îäíèí³ ³ ìíîæèí³?
Ä³ºñëîâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó çì³íþþòüñÿ çà îñîáàìè ³ ÷èñëàìè.

Ä³ºñëîâî ìàº òðè îñîáè: 1-øó, 2-ãó, 3-òþ ³ äâà ÷èñëà: îäíèíó ³ ìíîæèíó.
243. Çà çðàçêîì òàáëèö³ ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè çì³íè ïèñüìîâî

ä³ºñëîâà áà÷ó, áåðåæó, ÷óþ, ðîáëþ. Âèä³ëè îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ.
Ââåäè ïîäàí³ ä³ºñëîâà â ðå÷åííÿ.
244. Âèçíà÷, çðàçêîì ÿêîãî ñòèëþ º òåêñò.
Â ãóùàâèí³ î÷åðåòÿíêà âèñï³âóâàëà ñâîþ ïðîñòó é íåìóäðó ï³ñíþ.
Í³áèòî õòîñü ç õëîï÷èê³â ïóñòóº, çàêëàâ ïàï³ðåöü ó çâè÷àéíó äåðåâ’ÿíó
ãðåá³íêó ³, ïðèêëàâøè äî íå¿ ãóáè, ÿê äî ãàðìîí³¿, íàðîäæóº îò³ òðîõè
äåðåí÷ëèâ³, àëå âîäíî÷àñ ³ ìåëîä³éí³ çâóêè.
(I. Öþïà)
• Âèïèøè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷ ÷àñ, îñîáó ³ ÷èñëî êîæíîãî ä³ºñëîâà.
ßê âèçíà÷èòè îñîáó ³ ÷èñëî ä³ºñëîâà?
Îñîáà ³ ÷èñëî ä³ºñëîâà âèçíà÷àþòüñÿ çà äîïîìîãîþ çàéìåííèêà,
ïèòàííÿ ³ çàê³í÷åííÿ ä³ºñëîâà àáî ò³ëüêè çà ïèòàííÿì òà çàê³í÷åííÿì:
1-øà îñ. ìí. 2-ãà îñ. îä.
Ìè (ùî ðîáèìî?) ñïîæèâàºìî Òè (ùî ðîáèø?) îáåð³ãàºø
âñå á³ëüøå äàð³â ïðèðîäè. ïðèðîäó.
245. Â³äãàäàé çàãàäêó.Ñïèøè, ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷ ÷àñ.

ß òðóä ïîâàæàþ: çáèðàþ ìåäîê
âñå ë³òî ë³òàþ ³ç ð³çíèõ êâ³òîê.
ó ïîë³, äî ãàþ,
102
• ßêî¿ îñîáè ³ ÷èñëà ñòîñóºòüñÿ ä³ÿ, íàçâàíà öèìè ä³ºñëîâàìè?
Çðàçîê ì³ðêóâàííÿ. Ä³ºñëîâî ïîâàæàþ (ùî ðîáëþ?) – òåïåð³ø-
íüîãî ÷àñó â ðå÷åíí³ çâ’ÿçàíå ç çàéìåííèêîì ÿ – 1-î¿ îñîáè îäíèíè.
Îòæå, ä³ºñëîâî âæèòî â 1-é îñîá³ îäíèíè ³ îçíà÷àº ä³þ òîãî, õòî
ãîâîðèòü.
246. Ñïèøè. Âèçíà÷ ÷àñ, îñîáó ³ ÷èñëî êîæíîãî

ä³ºñëîâà.
Ñîíöå çàõîäèòü, ãîðè ÷îðí³þòü,
Ïòàøå÷êà òèõíå, ïîëå í³ì³º.
(Ò. Øåâ÷åíêî)
• Ïîÿñíè âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
Çðàçîê ì³ðêóâàííÿ. Ä³ºñëîâî çàõîäèòü (ùî ðîáèòü?) çâ’ÿçàíå â
ðå÷åíí³ ç ³ìåííèêîì ñîíöå. Ñîíöå — âîíî. Îòæå, ä³ºñëîâî îïèñóº
ä³þ, ÿêà ñòîñóºòüñÿ 3-î¿ îñîáè îäíèíè.
247. Çàïèøè ñêîðîìîâêó ç ïàì,ÿò³. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷

÷àñ, îñîáó ³ ÷èñëî ä³ºñë³â.
Ñîíöå ãð³º, àæ ïå÷å,
Ç ñîìà ñüîìèé ï³ò òå÷å.
Ðàäèòü ñîìó ñîííèé êèò:
Ïîêóïàòèñü3 ñàìå ñë³ä.
248. Ùî çì³íþºòüñÿ â ïðèðîä³ ç ïðèõîäîì âåñíè?

ßê ïî÷èíàºòüñÿ âåñíà
Îò ³ áåðåçåíü íàñòàâ! Âñå òåïë³øå ïðèãð³âàº ñîíå÷êî. Âñå äîâøå
âîíî çàòðèìóºòüñÿ â íåá³. ßêå òåïåð ñèíº íåáî! Á³ë³ õìàðêè â íüîìó
âæå ïî÷èíàþòü êëóáî÷èòèñü.
(Çà Ã. Êàðïåíêîì)
• Âèïèøè ç òåêñòó ä³ºñëîâà ç³ çâ,ÿçàíèìè ç íèìè ³ìåííèêàìè. Âèçíà÷

÷àñ, îñîáó ³ ÷èñëî ä³ºñë³â.
249. Ñïèøè, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ë³òåðè òà àïîñòðîô.

Â...ñíà4 íàéøâè...øå ïðèõîäèòü ó ë...ñòÿíèé ë³ñ4. Ó ä³áðîâ³ ç...
ÿâëÿþòüñÿ ïðîë³ñêè. Âîíè ïîñï³øàþòü ðî...öâ³ñòè. Àäæå íà ã³ëêàõ
ä...ðåâ ùå íåìàº ë...ñòî÷ê³â, ³ âîíè (íå) çàñòóïàþòü ñîíöÿ.
1. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà, âèçíà÷ îñîáó ³ ÷èñëî.
103
2. Ïîì³ðêóé, ÿêîìó ðå÷åííþ â³äïîâ³äàº ïîäàíà ñõåìà.
ùî? ùî ðîáëÿòü?
äå? (ó ÷îìó?)
250. Äî ïîäàíèõ ä³ºñë³â äîáåðè ïðîòèëåæí³ çà çíà÷åííÿì, àëå

òîãî æ ÷àñó, îñîáè ³ ÷èñëà.
Ãîâîðèòü — ìîâ÷èòü (3 îñ. îäí.), ëåæèø — ... , çà÷èíÿþòü — ... ,
ïðè¿æäæàþ1 — ... , çàõîäèìî3 — ... , ñ³äàºòå — ... .
• Ç îäí³ºþ ïàðîþ ä³ºñë³â ñêëàäè ðå÷åííÿ. Âèçíà÷ ãîëîâí³ ³ äðóãîðÿäí³
÷ëåíè.
251. Äîáåðè çàãîëîâîê äî òåêñòó.

Ó á³áë³îòåö³, äå êíèæêè ñòîÿòü ðÿäàìè íà ñòåëаæ
ñòåëàæàõ, çàâæäè áóâàº òèõî. ìèíуëå
Òà êîëè óâàæíî ïðèñëóõàòèñü, êíèæêè ðîç- äîâіäóâàòèñÿ
ìîâëÿþòü ç âàìè.
Âîíè ðîçêàçóþòü âàì ÷óäîâó êàçêó, ö³êàâó ïîâ³ñòü, â³ä ÿêèõ ó
âàñ çàãîðàþòüñÿ î÷³, ç ¿õ ñòîð³íîê çâó÷àòü ïðåêðàñí³ â³ðø³, ÿê³ âè
ïàì’ÿòàòèìåòå äîâãî, à ìîæëèâî, ³ âñå æèòòÿ.
Ç êíèæîê âè ä³çíàºòåñü, ÿê æèâóòü íàðîäè ðiçíèõ êðà¿í, äîâ³-
äóºòåñü ïðî âåëèê³ â³äêðèòòÿ íàóêè ³ òåõí³êè, ïðî ç³ðêè é ïëàíåòè,
ïðî ðîñëèíè é òâàðèí.
1. Ïåðåêàæè òåêñò â³ä 1-î¿ îñîáè ìíîæèíè. Ïåðåêàç çàïèøè.
2. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà. Ïîçíà÷ ó íèõ çàê³í÷åííÿ.
252. Ñïèøè òåêñò. Âèçíà÷ ÷àñ, îñîáó ³ ÷èñëî ä³ºñë³â.

Êðèëàò³ ï³ñí³
Âîñåíè ïòàõè â³äë³òàþòü ìîâ÷êè: áóëè ³
íåìà. Àáî êðè÷àòü ñóìíèìè ïðîùàëüíèìè
ãîëîñàìè. À âåñíîþ êîæíà ïòàøêà äçâåíèòü,
ï³ñí³ ëèíóòü íàââèïåðåäêè. (Çà Ì. Ñëàäêîâèì)
• Çì³íè çà îñîáàìè ä³ºñëîâà ïëèâå, ëåòèòü

â òåïåð³øíüîìó ÷àñ³. Çàïèøè, âèä³ëè çàê³í-
÷åííÿ.
ßê³ ä³ºñëîâà âêàçóþòü íà ä³¿, ùî â³äáóâàþòüñÿ
â ìàéáóòíüîìó?
104
253. Ðîçãëÿíü, ÿê çì³íþþòüñÿ ä³ºñëîâà ìàéáóòíüîãî ÷àñó.
Îñîáà Îäíèíà Ìíîæèíà
1-øà ùî ÿ çðîáëþ? ùî ìè çðîáèìî?
ïðèíåñó, ñêàæó ïðèíåñåìî, ñêàæåìî
2-ãà ùî òè çðîáèø? ùî âè çðîáèòå?
ïðèíåñåø, ñêàæåø ïðèíåñåòå, ñêàæåòå
3-òÿ ùî â³í (âîíà,âîíî) çðîáèòü? ùî âîíè çðîáëÿòü?
ïðèíåñå, ñêàæå ïðèíåñóòü, ñêàæóòü
• Ïîì³ðêóé, ÿê çì³íþþòüñÿ ä³ºñëîâà ìàéáóòíüîãî ÷àñó, ÿê³ â³äïî-

â³äàþòü íà ïèòàííÿ ùî çðîáëþ? ùî çðîáèòå? ùî çðîáëÿòü?
Ä³ºñëîâà ìàéáóòíüîãî ÷àñó, ÿê³ â³äïîâ³äàþòü íà ïèòàííÿ ùî çðîáëþ?

ìàþòü òàê³ æ îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ, ÿê ³ ä³ºñëîâà òåïåð³øíüîãî ÷àñó.
ßêùî ôîðìà ìàéáóòíüîãî ÷àñó ñêëàäàºòüñÿ ³ç äâîõ ñë³â, òî
çì³íþºòüñÿ ò³ëüêè ä³ºñëîâî áóäó : áóäó ñï³âàòè, áóäåø ñï³âàòè, áóäå
ñï³âàòè; áóäåìî ñï³âàòè, áóäåòå ñï³âàòè, áóäóòü ñï³âàòè.
254. Âèçíà÷ ÷àñ, îñîáó ³ ÷èñëî ä³ºñë³â.

Á³æèòü, ³äåø, êðè÷àòèìå, ñòóêàþòü, ãîâîðèòèìó, ñï³âàºòå, æèâóòü,
ïîá³æèòü, ïðèéäóòü, áóäå æèòè, çàêðè÷èø, ïðèëåòÿòü, áóäåìî ñï³âàòè.
• Ñêëàäè ðå÷åííÿ ç òðüîìà ä³ºñëîâàìè (íà âèá³ð). Ðîçáåðè ¿õ çà
÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.
255. Ïîì³ðêóé, ÿêèé öå òåêñò çà òèïîì. Äîâåäè. Äîáåðè äî

íüîãî çàãîëîâîê.
Ëþäè çäàâíà çâèêëè âèêîðèñòîâóâàòè òå, ùî äàº ïðèðîäà: ÿãîäè,
ãðèáè, ãîð³õè, ë³êàðñüê³ ðîñëèíè, ðèáó ³ äè÷èíó. Ìè ñïîæèâàºìî âñå
á³ëüøå äàð³â ïðèðîäè, áî çðîñëà ê³ëüê³ñòü ëþäåé íà ïëàíåò³.
Òîæ ³ ïðî ïðèðîäó ïîâèíí³ äáàòè. ßêùî ìè áóäåìî ëèøå áðàòè
ó íå¿ ³ í³÷îãî íå â³ääàâàòèìåìî, ïðèðîäà çá³äí³º. Óæå çìåíøèëàñü
ê³ëüê³ñòü ðîñëèí ³ òâàðèí íà Çåìë³. Ëþäè çàâåëè ×åðâîíó êíèãó.
Â íå¿ çàïèñóþòü ò³ ðîñëèíè ³ òèõ òâàðèí, ÿêèõ ñòàëî çîâñ³ì ìàëî, àáî
ÿê³ ìîæóòü çíèêíóòè íàçàâæäè. Îòæå, îáåð³ãàòè ¿õ — íàø îáîâ’ÿçîê.
Íàâåñí³ ëþäè ñàäÿòü ìàëåíüê³ ñàäæàíö³. À ç íèõ âèðîñòóòü ÿëèíêè
é ÷åðåøí³, âèøí³ é êàøòàíè, ÿáëóí³ é ëèïè, ãðóø³ é îñîêîðè, ñëèâè
é àêàö³¿. ×è ïîñàäèâ òè ñâîº äåðåâöå? Êîæíà ëþäèíà îáîâ’ÿçêîâî ìàº
ïîñàäèòè õî÷ îäíå äåðåâöå. Âîíî ïðèêðàñèòü çåìëþ, çðîáèòü ïîâ³òðÿ,
ÿêèì ìè äèõàºìî, ÷èñò³øèì, ñâ³æ³øèì. Òîæ ïîñï³øàé!
(Ç æóðíàëó)
105
1. Ùî äàº ëþäÿì ïðèðîäà? ßê ëþäè ïîâèíí³ ñòàâèòèñü äî íå¿?
2. Çíàéäè ä³ºñëîâà òåïåð³øíüîãî ³ ìàéáóòíüîãî ÷àñó. Âèçíà÷ ¿õ îñîáó
³ ÷èñëî.
3. Âèïèøè ä³ºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó. Ïîñòàâ ¿õ ó ôîðì³ ìàéáóòíüîãî ÷àñó
ïåðøî¿ îñîáè îäíèíè.
4. Çíàéäè ³ ïåðåïèøè òðè ðå÷åííÿ ç îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè. Ïîÿñíè
âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â.
256. Ñêëàäè òâ³ð-ì³ðêóâàííÿ çà òåìîþ «Ïðèðîäà – íàø ð³äíèé

ä³ì».
1. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà ìàéáóòíüîãî ÷àñó. Âèçíà÷ îñîáó ³ ÷èñëî.
2. Îäíå ðå÷åííÿ ðîçáåðè çà éîãî ÷ëåíàìè.
§ 25. Ïåðøà ³ äðóãà ä³ºâ³äì³íè ä³ºñë³â.

Îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ
257. ßêó ïîðó ðîêó çìàëüîâóº ïîåò? Ä³ºñëîâà ÿêîãî ÷àñó
âèêîðèñòîâóº äëÿ îïèñó âåñíÿíî¿ ïîðè?
Ùå â³òåð äìå, ùå ñí³ã ³äå,
Ùå ñïëÿòü ðîçäÿãíåí³ äåðåâà,
Òà âèçèðàº äå-íå-äå
Ç-çà õìàðè ñîíöå áåðåçíåâå.
(Ï. Òè÷èíà)
• Âèïèøè âèä³ëåí³ äiºñëîâà ³ çì³íè ¿õ çà îñîáàìè. Ïîçíà÷ çàê³í-

÷åííÿ.
Óñ³ ä³ºñëîâà ïîä³ëÿþòüñÿ íà äâ³ ä³ºâ³äì³íè.
Äî ïåðøî¿ ä³ºâ³äìiíè íàëåæàòü ä³ºñëîâà, ÿê³ â òðåò³é îñîá³ ìíîæèíè
ìàþòü çàê³í÷åííÿ -óòü, -þòü, à â ³íøèõ îñîáîâèõ çàê³í÷åííÿõ —
áóêâè å, º. Íàïðèêëàä: ïèøóòü, ÷èòàþòü, íàïèøóòü, ïðî÷èòàþòü;
ïèøåø, ÷èòàºø, ïèøåìî, ÷èòàºìî.
Äî äðóãî¿ ä³ºâ³äì³íè íàëåæàòü ä³ºñëîâà, ÿê³ â òðåò³é îñîá³ ìíîæèíè
ìàþòü çàê³í÷åííÿ -àòü, -ÿòü, à â ³øíèõ îñîáîâèõ çàê³í÷åííÿõ —
áóêâè è, ¿. Íàïðèêëàä: á³æàòü, ñòîÿòü, ïîá³æàòü, ïîñòîÿòü; á³æèø,
ñòî¿ø, á³æèìî, ñòî¿ìî.
ßêi çàêií÷åííÿ ìàþòü äiºñëîâà ïåðøî¿ äiºâiäìiíè? ßêi çàêií÷åííÿ ìàþòü

äiºñëîâà äðóãî¿ äiºâiäìiíè? ßê âèçíà÷èòè äiºâiäìiíó äiºñëîâà?
106
Çðàçîê ì³ðêóâàííÿ. Ùîá âèçíà÷èòè äiºâiäìiíó ä³ºñëîâà, òðåáà
ïîñòàâèòè éîãî â 3-þ îñîáó ìíîæèíè. Íàïðèêëàä: iäó (ùî ðîáëþ?)
— 1-øà îñîáà îäíèíè, ñòàâèìî äiºñëîâî â 3-é îñîái ìíîæèíè: âîíè
(ùî ðîáëÿòü?) — iäóòü. Âèäiëÿºìî çàêií÷åííÿ -óòü.
Îòæå, äiºñëîâî iäó íàëåæèòü äî ïåðøî¿ äiºâiäìiíè.
258. Äî ÿêî¿ ä³ºâ³äì³íè íàëåæàòü ïîäàí³ ä³ºñëîâà? ßê òè öå

âñòàíîâèâ?
Êðè÷èø, äçâåíÿòü, íåñå, ³ðæóòü, ãîðèø, ëåòèø, êиäàº.
259. Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóì³ºø ïðî÷èòàíå.
1. ßê íå øàíóºø çìîëîäó âåñíè, òî é îñåíi ùàñëèâî¿ íå áóäå.
(Ä. Ëóöåíêî) 2. Äîáðî âòðàòèø — íåáàãàòî âòðàòèø. ×åñòü âòðàòèø
— áàãàòî âòðàòèø. Ìóæíiñòü âòðàòèø — âñå âòðàòèø. (É. Ãåòå)
• Ïåðåïèøè. Âèäiëè çàêií÷åííÿ äiºñëiâ, âèçíà÷ äiºâiäìiíó. ×è âèðàçíî
âèìîâëÿºìî çàêií÷åííÿ äiºñëiâ, êîëè âîíè íåíàãîëîøåíi?
260. Âèçíà÷, äî ÿêî¿ äiºâiäìiíè íàëåæàòü ïîäàí³ ä³ºñëîâà:
²äó, áiæó, äîïîìàãàþ, ïðîñëàâëÿþ, õîäæó, áà÷èø, äðóæèìî.
• Ç êîæíèì äiºñëîâîì ñêëàäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
261. Ïåðåïèøè òåêñò, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåíi áóêâè.

Â...ñíà
Îäèí ïî îäíîìó ì...íàþòü ç...ìîâi äíi, i ñîíöå âñå âèùå é âèùå
ïiäá...âàºòüñÿ â íåái. ² âæå íå òàê îäðàçó, ÿê óçèìêó, à âñå ïîâiëüíiøå
é ïîâiëüíiøå çãàñàþòü â...÷iðíi ñóòiíê...
107
Âiä òåïëîãî ïîä...õó â...ñíè ñêðiçü ò...÷óòü êâàïëèâi ñòðóìî÷ê..., çë...-
âàþòüñÿ â ãîìiíêèé ïîòiê i ì÷àòü äî ð³÷ê..., âèùå ïiäiéìàþòü êðèãó,
ùî é òàê ëåäü-ëåäü òð...ìàºòüñÿ á...ð...ãiâ.
— Îõ!.. — çiòõàº êðèãà i òðiñêàºòüñÿ âiä áåð...ãà äî áåð...ãà.
(Þ. Ñòàðîñòåíêî)
1. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê. Ðîçêàæè, ÿêîþ òè óÿâëÿºø êàðòèíó ïðîâåñíè.
2. Ïiäêðåñëè äiºñëîâà. Íàä êîæíèì ç íèõ íàäïèøè, äî ÿêî¿ äiºâiäìiíè
âîíî íàëåæèòü. Êîðèñòóéñÿ çðàçêîì ì³ðêóâàííÿ âïðàâè 257.
Çàïàøíà äîðîãà
Âèòiêà ìàëåñåíüêà äîðiæêà
ç-ïiä ìîãî êëåíîâîãî ïîðîãà.
² òå÷å, íåìîâ òåïëåíüêà ði÷êà,
íà âåëèêó ïîëüîâó äîðîãó,
ùî òàê ïàõíå äèêèìè ìåäàìè,
ñîíöåì i õëiáàìè çîëîòèìè,
òóëèòüñÿ äî íå¿, ìîâ äî ìàìè,
íiæíèé ëüîí ç êâiòêàìè ãîëóáèìè.
Ãëÿíü, áäæîëà iç êâiòîíüêè-îçåðöÿ
âèãëÿäà â ïèëî÷êó çîëîòîìó,
ÿ äîðîãó öþ âiçüìó äî ñåðöÿ
i, ÿê ìàìó, íå âiääàì íiêîìó.
(Ì. ×åïóðíà)
1. Âèçíà÷ ó ïåðøîìó ðå÷åííi ãîëîâíi i äðóãîðÿäíi ÷ëåíè.
2. Âèäiëåíi äiºñëîâà çàïèøè â óñiõ îñîáîâèõ ôîðìàõ îäíèíè òà ìíî-
æèíè.
§ 26. Âèìîâà i ïðàâîïèñ îñîáîâèõ çàêií÷åíü

äiºñëiâ ïåðøî¿ îñîáè
263. Çíàéä³òü äiºñëîâà, âèçíà÷òå ¿õ ÷àñ ³ îñîáó.
ß âiçüìó ãðàáëi i ëîïàòó, Ùå é ïàõó÷îãî ãîðîøêó
òà çðîáëþ ãðÿäêè â ñàäó, òåæ íàñiþ äâà ðÿäêè,
ïîñàäæó íà íèõ ÿ ì’ÿòó, ïîñàäæó òþëüïàíiâ òðîøêè,
÷îðíîáðèâöi, ðåçåäó. à ñêðàº÷êó — íàãiäêè!
(Ì. Ïîçíàíñüêà)
108
1. Âèïèø³òü äiºñëîâà íàñ³þ òà çðîáëþ. Ïîñòàâòå ¿õ ó ôîðì³ 1-î¿ îñîáè
ìíîæèíè ³ çàïèø³òü ÷åðåç ðèñêó. Ïîçíà÷òå çàê³í÷åííÿ.
2. Äîáåð³òü äî äiºñë³â ìàéáóòíüîãî ÷àñó â³äïîâ³äí³ ôîðìè òåïåð³øíüîãî
÷àñó. Ç³ñòàâòå ¿õ çàê³í÷åííÿ. Çðîá³òü âèñíîâîê.
Ó ïåðøié îñîái îäíèíè äiºñëîâà ìàþòü çàêií÷åííÿ -ó, -þ: ïèøó,

÷èòàþ, íàïèøó, ïðî÷èòàþ.
Ó ïåðøié îñîái ìíîæèíè çàêií÷åííÿ ðîçðiçíÿþòüñÿ çà äiºâiäìi-
íàìè. Äiºñëîâà ïåðøî¿ äiºâiäìiíè ìàþòü çàêií÷åííÿ -åìî, -ºìî;
äiºñëîâà äðóãî¿ äiºâiäìiíè -èìî, -¿ìî: ïèøåìî, ÷èòàºìî, ñòî¿ìî,
ñèäèìî.
264. Ïåðåïèøè òàáëèöþ. Âèäiëè îñîáîâi çàêií÷åííÿ.

Îñîáà ×èñëî Ïèòàííÿ I äiºâiäìiíà II äiºâiäìiíà
1-øà îäí. ÿ ùî ðîáëþ? íåñó, ãðàþ áiæó, ñòîþ
1-øà ìíîæ. ìè ùî ðîáèìî? íåñåìî, ãðàºìî áiæèìî, ñòî¿ìî
• Äî äiºñëiâ áiæó, ãðàþ äîáåðè âiäïîâiäíi ôîðìè ìàéáóòíüîãî ÷àñó.

Çiñòàâ ¿õ çàêií÷åííÿ. Ïîäàí³ ä³ºñëîâà ââåäè â ðå÷åííÿ.
265. Çãðóïóé äiºñëîâà çà äiºâiäìiíàìè ³ çàïèøè â äâ³ êîëîíêè.

Ïîçíà÷ çàê³í÷åííÿ.
Áà÷èìî, ñêàæåìî, ñòî¿ìî, ïå÷åìî, éäåìî, ñìàæèìî.
Ïîñïîñòåð³ãàé! ×è âèðàçíî âèìîâëÿþòüñÿ çàê³í÷åííÿ äiºñëiâ, êîëè
âîíè íàãîëîøåí³? À êîëè íåíàãîëîøåí³?
Çâåðí³òü óâàãó! Íàãîëîøåí³ îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ä³ºñë³â ïèøåìî

òàê, ÿê âèìîâëÿºìî. Ó íåíàãîëîøåíèõ îñîáîâèõ çàê³í÷åííÿõ
ïèøåìî å, º, ÿêùî ä³ºñëîâî íàëåæèòü äî I ä³ºâ³äì³íè; è, ¿ — â
ä³ºñëîâàõ II ä³ºâ³äì³íè: ñ³ºìî (áî ñ³þòü — I ä³ºâ³äì³íà), ãî¿ìî (áî
ãîÿòü — II ä³ºâ³äì³íà).
266. Âèçíà÷ äiºâiäìiíó äiºñëiâ. Çàïèøè ¿õ ó ôîðìàõ 1-î¿ îñîáè

îäíèíè òà ìíîæèíè. Ï³äêðåñëè áóêâè å, º, è, ¿ â îñîáîâèõ çàêií-
÷åííÿõ.
Õâîðiòè, áóäóâàòè, ïðîñèòè, iòè, êèíóòè, ëåò³òè, ñiÿòè, ãîâîðè-
òè.
109
267. Â³ä äiºñëiâ íåîçíà÷åíî¿ ôîðìè óòâîðè ôîðìè 1-î¿ îñîáè
îäíèíè òà ìíîæèíè ³ çàïèøè çà çðàçêîì. Ï³äêðåñëè áóêâè, ÿêèìè
ïîçíà÷åí³ çâóêè, ùî ÷åðãóþòüñÿ.
Çðàçîê. Возити — вожу — возимо.
Áóäèòè, íîñèòè, ñàäèòè, ïåêòè, õîäèòè, ìîãòè, ñòåðåãòè, ñèä³òè,
¿çäèòè, âòåêòè.
• Ç äâîìà äiºñëîâàìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. Âèçíà÷ ó íèõ ãðàìàòè÷íó îñíîâó.
268. Äîáåðè äî òåêñòó çàãîëîâîê. Âèçíà÷ ñòèëü ìîâëåííÿ.

Ç íàñòàííÿì òåïëà íà ëiñîâié ãàëÿâèíi çàòàíöþâàëè ïåðøi ìåòåëèêè.
Äåñü ó âèñî÷èíi òÿãíóòüñÿ ç ïiâäíÿ íà ïiâíi÷ çãðà¿ æóðàâëiâ, äèêèõ
êà÷îê i ãóñåé, ëåáåäiâ. Ëåòÿòü âîíè ç ðàíêó äî ïiçíüîãî âå÷îðà...
Óæå íàâêîëî ïî÷èíàº çåëåíiòè. Íàïîºíà âîëîãîþ, çiãðiòà òåïëîì,
îñâiòëåíà ñîíöåì, ñòàº ùåäðîþ çåìëÿ.
Êâiòåíü íàçèâàþòü íàéëàñêàâiøèì ìiñÿöåì âåñíè. ² íåäàðåìíî:
àäæå ñàìå â êâiòíi âñå ðîçïóñêàºòüñÿ i ðîçâèâàºòüñÿ, çåëåíiº i êâiòíå.
1. Ïåðåêàæè òåêñò. Ïåðåêàç çàïèøè.
2. Äiºñëîâà òåïåðiøíüîãî ÷àñó ïîñòàâ ó ôîðìi 1-î¿ îñîáè îäíèíè òà
3. Ïîÿñíè âæèâàííÿ ðîçä³ëîâèõ çíàê³â ó äðóãîìó ðå÷åíí³.
§ 27. Äðóãà îñîáà äiºñëiâ

269. Â ÿêîìó ÷àñi âæèòi äiºñëîâà? Âèäiëè ¿õ çàêií÷åííÿ. Ïîçíà÷
äiºâiäìiíó.
Ñîíöå êëè÷å
Òiëüêè âèõîïëþñÿ ç õàòè — ×è äî ëiñó, ÷è äî òîãî ãàþ?
Ñîíöÿ, ñîíöÿ ïîâíèé ñâiò. ×è äî çîëîòàâî¿ âîäè?
Îí ïiøëî íàä ëiñîì âèãðàâàòè, ×óþ: êëè÷å ëóã êâiò÷àñòèé,
Ïî êóëüáàái â ëóçi ìåðåõòèòü! Áà÷ó: ìàíèòü ãàé i ëiñ;
Ñòàíó, ãëÿíó, çàâàãàþñü: Çíàþ: æäå ìåíå i ñòàâ õâèëÿñòèé...
Òî é êóäè æ éîãî ïiòè? ² ... âiäðàçó õî÷ó áóòè ñêðiçü!
(Î. Êîáåöü)
• Âiä âèäiëåíèõ äiºñëiâ óòâîðè ôîðìó 2-î¿ îñîáè îäíèíè ³ ìíîæèíè
òåïåðiøíüîãî i ìàéáóòíüîãî ÷àñó. Âæèâàé îñîáîâ³ çàéìåííèêè.
270. Ðîçãëÿíü òàáëèöþ. ßêi çàêií÷åííÿ ìàþòü äiºñëîâà 2-î¿ îñîáè

îäíèíè i ìíîæèíè?
110
2-ãà îäí. òè ùî ðîáèø? ÷óºø, ðiæåø áà÷èø, ñòî¿ø
2-ãà ìíîæ. âè ùî ðîáèòå? ÷óºòå, ðiæåòå áà÷èòå, ñòî¿òå
• Äî äiºñëiâ òåïåðiøíüîãî ÷àñó óñíî äîáåðè âiäïîâiäíi ôîðìè äiºñëiâ
ìàéáóòíüîãî ÷àñó, çiñòàâ ¿õ çàêií÷åííÿ. Çðîáè âèñíîâîê.
Ó äðóãié îñîái îäíèíè äiºñëîâà I äiºâiäìiíè ìàþòü çàêií÷åííÿ -åø,

-ºø, à II äiºâiäìiíè — -èø, -¿ø: ãëÿíåø, ÷óºø, áà÷èø, ñòî¿ø, ïîáà÷èø.
Ó äðóãié îñîái ìíîæèíè äiºñëîâà I äiºâiäìiíè ìàþòü çàêií÷åííÿ -åòå,
-ºòå, II äiºâiäìiíè — -èòå, -¿òå: ÷óºòå, ãëÿíåòå, áà÷èòå, ñòî¿òå,
ïîáà÷èòå.
271. ßê òè ðîçóìiºø ïîåòè÷íèé âèñëiâ: “ðèäа îä ùàñòÿ ñîëîâåé”?

Ëþáëþ âåñíó
Ëþáëþ âåñíó, òà õòî ¿¿ íå ëþáèòü,
êîëè æèòòÿ öâiòå, ÿê ïèøíèé ñàä,
² ìîâ ó ñíi, øåïî÷óòü ëèñòÿ ãóáè,
i êâiòè øëþòü ñîëîäêèé àðîìàò.
Ëþáëþ âåñíó, êîëè ïëþñêî÷óòü ðiêè,
êîëè ðèäà îä ùàñòÿ ñîëîâåé
i çàãëÿäàº ñîíöå ïiä ïîâiêè
Ó òèøèíi çàäóìàíèõ àëåé...
Âåñíà âäÿãëà ó çåëåíü âiòè â äóáà,
Óæå êóðëè÷óòü â íåái æóðàâëi.
Ëþáëþ âåñíó, òà õòî ¿¿ íå ëþáèòü
íà öié ÷óäåñíié, ðàäiñíié çåìëi!
(Â. Ñîñþðà)
• Âèïèøè âèäiëåíi äiºñëîâà i çâ’ÿçàíi ç íèìè çà çìiñòîì ³ìåííèêè.
Äîáåðè äî íèõ âiäïîâiäíi äiºñëîâà 2-î¿ îñîáè îäíèíè i ìíîæèíè òåïå-
ðiøíüîãî ÷àñó. Çàêií÷åííÿ âèäiëè.
272. ²ç ðîçñèïàíèõ ñë³â ñêëàäè ïðèñë³â’ÿ. Çàïèøè.

1) ¿ñòè, íå ñèäè, Õî÷...ø, íà ïå÷³, êàëà÷³.
2) ïîñ³...ø, Ùî, ³, òå, ïîæíåø.
3) çà ð³ê, ñï³çí...øñÿ, Íà ãîäèíó, íå çäîæåíåø.
1. ßêi áóêâè òè âñòàâèâ çàì³ñòü êðàïîê? ×îìó?
2. Çà îäíèì ³ç ïðèñë³â,¿â ñêëàäè òåêñò-ì³ðêóâàííÿ.
111
273. Ñïèøè, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè.
ßêîþ áóâàº ðîñà íà òðàâi
Ñîíÿ÷íèì ðàíêîì ïiä...ø ó ëiñ i ïîáà÷...ø íà ïîëÿõ, íà òðàâi àëìàçè.
Óñi âîíè áëèùàòü i ïåðåëèâàþòüñÿ íà ñîíöi ðiçíèìè êîëüîðàìè — i
æîâòèìè, i ÷åðâîíèìè, i áëàêèòíèìè.
Êîëè ïiäiéä...ø áëèæ÷å i ðîçãëÿí...ø, ùî öå òàêå, òî ïîáà÷...ø, ùî
öå êðàïëi ðîñè çiáðàëèñÿ â òðîºêóòíîìó ëèñòi òðàâè i áëèùàòü íà ñîíöi.
1. Íàçâè ó ïåðøîìó ðå÷åíí³ îäíîð³äí³ ÷ëåíè ðå÷åííÿ.
2. ßê³ ñëîâà ìàþòü òàêó áóäîâó: ?
§ 28. Òðåòÿ îñîáà äiºñëiâ

Äîðîãi, íàéðiäíiøi äëÿ äiòåé ìàòè é áàòüêî. Âîíè íî÷åé
íåäîñèïàþòü, ìèëóþòü, ðîñòÿòü, ïëåêàþòü äiòåé. ² Òàðàñ ëþáèâ ñâîþ
íiæíó, ëàñêàâó òðóäiâíèöþ — ìàìó.
Âîíà ÷àñòî õâîðiëà i, êîëè éîìó áóëî äåâ’ÿòü ðîêiâ, òÿæêî
çàíåäóæàëà é ïîìåðëà. Ãiðêî ïëàêàâ Òàðàñ çà íåíüêîþ, àëå ùî ìîæóòü
äîïîìîãòè ñëüîçè? (Ä. Êðàñèöüêèé)
• Ñïèøè äðóãå ðå÷åííÿ. Ïiäêðåñëè äiºñëîâà. Âèçíà÷ îñîáó. Âèäiëè

275. Ðîçãëÿíü òàáëèöþ.

3-òÿ îäí. â³í ùî ðîáèòü? äîïîìàãàº ìîâ÷èòü
âîíà ùî ðîáèòü? ÷èòàº ãîâîðèòü
3-òÿ ìíîæ. âîíè ùî ðîáëÿòü? äîïîìàãàþòü ìîâ÷àòü
Óñíî äîáåðè äî äiºñëiâ òåïåðiøíüîãî ÷àñó âiäïîâiäíi ôîðìè

ìàéáóòíüîãî ÷àñó, çiñòàâ ¿õ çàêií÷åííÿ. Çðîáè âèñíîâîê.
Ó òðåòié îñîái îäíèíè äiºñëîâà I äiºâiäìiíè ìàþòü çàêií÷åííÿ -å,

-º, II äiºâiäìiíè — -èòü, -¿òü: ÷èòàº, íåñå, ìîâ÷èòü, ñòî¿òü.
Ó òðåòié îñîái ìíîæèíè äiºñëîâà I äiºâiäìiíè ìàþòü çàêií÷åííÿ
-óòü, -þòü, à II äiºâiäìiíè — -àòü, -ÿòü: äîïîìàãàþòü, íåñóòü,
ìîâ÷àòü, ñòîÿòü.
112
276. Ñêëàäè ³ çàïèøè ðå÷åííÿ ç ïîäàíèõ ñë³â. ²ìåííèêè, ùî â
äóæêàõ, ñòàâ ó ïîòð³áí³é ôîðì³.
Àóðåë ðîçãëÿäàþòü (ïàï³ðåöü).

Òåòÿíêà äðóæèòü ç (êíèãà).
Êîøåíÿ âèøèâàº (ïàì’ÿòíèê).
Ä³òè áàâèòüñÿ (ñåðâåòêà).
1. Âèä³ëè çàê³í÷åííÿ äiºñë³â. Ïîÿñíè ¿õ íàïèñàííÿ.
2. Âèçíà÷ â³äì³íîê çì³íåíèõ ³ìåííèê³â.
277. Âèçíà÷ äiºâiäìiíó äiºñëiâ i íàïèøè ¿õ ó 3-é îñîái îäíèíè i

ìíîæèíè òåïåðiøíüîãî ÷àñó.
Ñiÿòè, êèäàòè, òÿãíóòè, ïðèíîñèòè, äèâóâàòèñü, õîäèòè.
Çðàçîê. Любити — любить, люблять.

• Ïîáóäóé ðå÷åííÿ çà ñõåìîþ.
õòî?
ñ³þòü
ùî?
, ,
Â óêðà¿íñüê³é ìîâ³ â äiºñëîâàõ 3-î¿ îñîáè îäíèíè ³ ìíîæèíè

ï³ñëÿ áóêâè ò çàâæäè ïèøåòüñÿ ì,ÿêèé çíàê.
Âèìîâëÿé ³ ïèøè ïðàâèëüíî!

ëþáè[ò´] ëþáèòü
ãîëóáè[ò´] ãîëóáèòü
278. Ïîìiðêóé, ÿêi ñëîâà òðåáà âèäiëÿòè ãîëîñîì.

Ëèõà çèìà ñõîâàºòüñÿ, ² çäàëåêó áèñòðåñåíüêî
À ñîíå÷êî ïðîãëÿíå, Âîíà äî íàñ ïðèáóäå,
Ñíiæîê âîäè çëÿêàºòüñÿ, Êîìó-êîìó ëþáåñåíüêî,
Òèõåíüêî òàíóòü ñòàíå, — À äiòÿì áiëüøå áóäå.
(Ë.Ãëiáîâ)
• Âèïèøè äiºñëîâà. Ïîñòàâ ¿õ ó ôîðì³ 2-î¿ îñîáè îäíèíè ³ 3-î¿ îñîáè
113
279. Âèçíà÷ òèï òåêñòó.
ßê òiëüêè ðîçêâiòíå ìàòè-é-ìà÷óõà, òîäi æ àáî
÷åðåç êiëüêà äíiâ ðîçêâiòíóò... i ãîëóáà ïðîëiñêà,
÷èñòÿê âåñíÿíèé. À çà äâà-òðè äíi çàïèëèò... âiëüõà,
ïîòiì ãîðiøíèê, à çà íèìè i âåðáà.
Òè, ìàáóòü, çóñòðií...ø âåðáó ãîñòðîëèñòó, àáî
êðàñíîïàë, ÿê ¿¿ ùå íàçèâàþò... . Ó íå¿ êðàñèâi,
ç ñèâóâàòèì ïîëèñêîì ÷åðâîíî-áóði ïàãîíè. À
ñêîðî ç’ÿâëÿòüñÿ ïóõíàñò³ êâ³òî÷êè.
Íå ëàìàé, íå êàëi÷ âåðáó çàðàäè ñèìïàòè÷íèõ
êîòèêiâ. Ïîìèëóéñÿ ¿¿ êðàñîþ i äàé öå çðîáèòè
iíøèì!
1. Çíàéäè ó òåêñò³ ñïîíóêàëüí³ ðå÷åííÿ. ßê³ âîíè
çà ³íòîíàö³ºþ?
2. Ñïèøè ïåðø³ äâà àáçàöè. Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà 3-î¿
îñîáè îäíèíè ³ ìíîæèíè. Ïîÿñíè ¿õ íàïèñàííÿ.

Ëiñ ùå äðiìàº â ïåðåäðàíiøíié òèøi... Íåïîðóøíî ñòîÿòü äåðåâà,
çàãîðíåíi â ñóòiíü, ðÿñíî âêðèòi êðàïëèñòîþ ðîñîþ. Òèõî íàâêðóãè,
ìåðòâî... Ëèø äå-íå-äå ïðîêèí...ò...ñÿ ïòàøêà, íåïåâíèì ãîëîñîì
îáiçâåò...ñÿ çi ñâîãî çàòèøêó. Ëiñ ùå äðiìàº..., à ç ñèíiì íåáîì âæå
ùîñü äi...ò...ñÿ: âîíî òî çáëiäíå, íà÷å âiä æàõó, òî ñïàõíå ñÿéâîì,
íåìîâ îä ðàäîùiâ. Íåáî ìií...ò...ñÿ, íåáî ãðàº óñÿêèìè áàðâàìè,
áëiäèì ñÿéâîì òîðêàº âåðøå÷êè ÷îðíîãî ëiñó... Ñòðåïåíóâñÿ âðåøòi
ëiñ i ñîái çàãðàâ... Çàøåïîòiëè çáóäæåíi ëèñòî÷êè, îïîâiäàþ÷è ñíè
ñâî¿, çàìåòóøèëàñü ó òðàâèöi êîìàøíÿ, ðîçiòíóëîñÿ â ãóùèíi ãîëîñíå
ùåáåòàííÿ é ïîëèíóëî âèñîêî — òóäè, äå íåáî ìií...ò...ñÿ, äå íåáî
ãðàº âñÿêèìè áàðâàìè... (Ì. Êîöþáèíñüêèé)
1. ×èì òîá³ ñïîäîáàâñÿ îïèñ ëiòíüîãî ðàíêó â ëiñi? ßêi âèñëîâè ç íüîãî
çàïàì’ÿòàëèñü? Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóìiºø ðå÷åííÿ: «Ëiñ ùå äðiìàº â
ïåðåäðàíiøíié òèøi». ßêå ñëîâî òóò âæèòî â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi?
2. Âèïèøè ä³ºñëîâà ç ïðîïóùåíèìè áóêâàìè. Âèçíà÷ ÷àñ, ä³ºâ³äì³íó,
îñîáó, ÷èñëî. Ïîÿñíè íàïèñàííÿ.
3. Ïðîâiäìiíÿé äiºñëîâà ñòîÿòè, äðiìàòè. Ïîñòàâ ¿õ ó ôîðì³ ìàéáóò-
íüîãî ÷àñó ³ çì³íè çà îñîáàìè.
281. Ïðî÷èòàé, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. ßêó êàðòèíó òè óÿâëÿºø,

÷èòàþ÷è òåêñò?
114
Òðàâåíü — öå ðîçêâ³ò ³ áóÿííÿ çåëåí³. Äåðåâà ³ ð³çí³ êóùèêè
(ïîñï³øàòè) ïðèáðàòèñÿ íà ñâÿòî âåñíè. Êîæåí äåíü (ïðèíîñèòè)
ùîñü íîâå: ç’ÿâèëèñÿ áëàêèòí³ íåçàáóäêè, (ðîçïóñêàòèñÿ) ô³àëêè.
Ùå òðîõè — ³ (ðîçãîðíóòèñÿ) ÷àøå÷êè êîíâàë³¿, (çàöâ³òàòè) í³æíà
ñóíèöÿ.
• Ñïèøè, âæèâàþ÷è ä³ºñëîâà, ùî â äóæêàõ, ó ïîòð³áí³é ôîðì³.
282. Ïðîäîâæ êàçêó. Äàé ¿é çàãîëîâîê.

Ïðîêèíóëàñÿ ñóíèöÿ ç ïåðøèì ïðîì³í÷èêîì ñîíöÿ. Ðîçïëþùèëà
î÷åíÿòà, êë³ïíóëà ïåëþñòêàìè-â³ÿìè ³ ïîñì³õíóëàñÿ...
• Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷ ¿õ ÷àñ.
§ 29. Çìiíþâàííÿ äiºñëiâ ó ìèíóëîìó ÷àñi

çà ðîäàìè (â îäíèíi) i ÷èñëàìè
ßê çìiíþþòüñÿ äiºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó?
Ïîðiâíÿé:
Õëîï÷èê ñïiâàâ ãðàâ
Ä³â÷èíêà ñïiâàëà ãðàëà
Ïòàøåíÿ ñïiâàëî ãðàëî
Ä³òè ñï³âàëè ãðàëè
Äiºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó â îäíèíi çìiíþþòüñÿ çà ðîäàìè:

÷îëîâi÷èé ðiä ùî ðîáèâ? òàíöþâàâ
æiíî÷èé ðiä ùî ðîáèëà? òàíöþâàëà
ñåðåäíié ðiä ùî ðîáèëî? òàíöþâàëî
Ó ìíîæèíi äiºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó íå çìiíþþòüñÿ çà ðîäàìè:
ùî ðîáèëè? ãðàëè ÷èòàëè ãîìîíiëè
115
283. Ç’ÿñóé, ÿê³ çàêií÷åííÿ i ñóôiêñè âëàñòèâi äiºñëîâàì ìèíóëîãî
÷àñó.
Ìíîæèíà
Îäíèíà
äëÿ âñiõ ðîäiâ
×îëîâi÷èé ðiä ä³äóñü ñèäiâ, í³ñ
Æiíî÷èé ðiä áàáóñÿ ñèäiëà, íåñëà ñèäiëè, íåñëè
Ñåðåäíié ðiä êîøåíÿ ñèäiëî, íåñëî
×èñëî i ðiä äiºñëiâ ó ìèíóëîìó ÷àñi ðîçðiçíÿþòüñÿ íå òiëüêè

çàêií÷åííÿìè, à é ñóôiêñàìè: ñèä³ â , ñèä³ë à , ñèä³ë o , ñèä³ ë è .
284. Çàïèøè äiºñëîâà i ¿õ ôîðìè ó ìèíóëîìó ÷àñi. Ïîçíà÷ ñóô³êñ

³ çàê³í÷åííÿ.
Çðàçîê. Áóäóâàòè — áóäóâà â , áóäóâàë à , áóäóâàë o , áóäóâà ë è .
Âiäâiäóâàòè, ñòåðåãòè, ðåìîíòóâàòè, âåñòè, ñiÿòè, äîãëÿäàòè, áðåñòè.
285. Ïîáóäóé ðå÷åííÿ çà çì³ñòîì ìàëþíê³â íà ñòîð. 113,

âèêîðèñòîâóþ÷è ä³ºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó. Òðè ðå÷åííÿ çàïèøè.
Ï³äêðåñëè ä³ºñëîâà, âèçíà÷ ¿õ ÷èñëî, à â îäíèí³ ð³ä. Êîðèñòóéñÿ
ïðàâèëîì.
×èñëî i ðiä äiºñëiâ ìèíóëîãî ÷àñó ðîçðiçíÿþòüñÿ çà äîïîìîãîþ

çàêií÷åíü òà ³ìåííèêà àáî çàéìåííèêà, ç ÿêèìè âîíè çâ,ÿçàí³ â
ðå÷åíí³ çà çì³ñòîì.
286. Ïðî÷èòàé òåêñò ïðî ñåáå. Ïîäóìàé, â ÿê³é ôîðì³ òðåáà

ïîñòàâèòè ä³ºñëîâà, ùî â äóæêàõ.
Ìåòåëèê iç ðîñîþ íà êðèëi
Îêñàíêà âðàíöi (âèéòè) â ñàä.
(Ñõîäèòè) ñîíöå, (ñïiâàòè) ïòàøêè.
Íà ÿáëóíåâîìó ëèñòî÷êó Îêñàíêà
(ïîáà÷èòè) ìåòåëèêà. Âií (ñèäiòè),
ïîâîëi-ïîâîëi âîðóøà÷è êðèëüöÿìè.
Íà îäíîìó ç íèõ Îêñàíà (ïîáà÷èòè)
êðàïëèíó ðîñè. «Öå æ ìåòåëèê áî¿-
òüñÿ ìàõíóòè i ïîëåòiòè, áî ñòðóñèòü
ãàðíó òàêó êðàïëèíó», — (ïîäóìàòè)
Îêñàíêà.
116
Äiâ÷èíêà (ñòàòè) íàä ìåòåëèêîì, çàòàìóâàâøè ïîäèõ. ¯é (õîò³òèñÿ),
ùîá ÷àñ (çóïèíèòèñÿ). Ùîá ñîíå÷êî íå (ïiäíiìàòèñÿ) âèùå, ùîá íå
(ìèíóòè) ðàíêîâà ïðîõîëîäà, ùîá iç êðèëüöÿ ñâîãî íå (ñòðiïíóòè)
ìåòåëèê ðîñè.
1. Ùî âðàçèëî ä³â÷èíêó? ×îãî õîòiëîñÿ Îêñàíöi?

2. Ñïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ï³äêðåñëè äiºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó òà
³ìåííèêè àáî çàéìåííèêè, ç ÿêèìè âîíè çâ’ÿçàí³ çà çì³ñòîì. Âèçíà÷
÷èñëî ³ ð³ä ä³ºñë³â.
3. Ä³ºñëîâî âèéøëà ïðîàíàë³çóé ÿê ÷àñòèíó ìîâè çà ñõåìîþ.
Ïàì’ÿòêà
1. Íàçâè àíàë³çîâàíå ñëîâî.
2. Âèçíà÷, ÿêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè âîíî º.
3. Âèçíà÷ ÷àñ äiºñëîâà.
4. Ó òåïåð³øíüîìó ³ ìàéáóòíüîìó ÷àñ³ âèçíà÷ îñîáó, ÷èñëî ³ ä³º-
â³äì³íó, ó ìèíóëîìó — ÷èñëî ³ ð³ä.
5. ßêèì º ÷ëåíîì ðå÷åííÿ?
287. Óòâîðè ôîðìè äiºñë³â ìèíóëîãî ÷àñó. âiç âåçëо

Ïðàâèëüíî íàãîëîøóé óòâîðåíi äiºñëîâà. íiñ íåñëо
Ïðèíåñòè, ïðèâåçòè, ëèòè, íåñòè, ìåñòè. âåçëа âåçëи
íåñëа íåñëи
Çâåðíè óâàãó íà òi äiºñëîâà ó ìèíóëîìó ÷àñi,
ÿêi ó âàøié ìiñöåâîñòi âæèâàþòüñÿ ç íàãîëîñîì, ùî íå âiäïîâiäàº
ëiòåðàòóðíié íîðìi.
288. Ïåðåêàæè òåêñò. Äîáåðè çàãîëîâîê.

Ìàëåíüêèé Ðîì÷èê ³ç ñóñ³äñüêèì Þðêîì ãàíÿâ ì’ÿ÷à ïî ïîäâ³ð’þ ³
íåíàðîêîì óïàâ. Çàáèâøè ðóêó, â³í ãîëîñíî çàïëàêàâ4. Çà÷óâøè ïëà÷,
ìàìà âèá³ãëà ç õàòè, ï³äõîïèëà ñèíà, ïîö³ëóâàëà çàáèòó ðóêó, âèòåðëà
ñëüîçè, í³æíî ïðèòóëèëà äî ñåáå ³ ïî÷àëà âò³øàòè:
— ß çíàþ, ùî áîëÿ÷å, àëå æ òè ìóæ÷èíà, ïîòåðïè òð³øå÷êè.
Òè æ ó ìåíå íàéêðàùèé ñèíî÷îê, òè ìîº ñîíå÷êî, ì³é ãîðîá÷èê...
Çàñïîêîéñÿ.
Óâå÷åð³ ìàìà ð³çàëà öèáóëþ íà ñàëàò. Íà î÷àõ ç’ÿâèëèñü ñëüîçè.
Ðîì÷èê ïîäóìàâ3, ùî ìàìà âð³çàëà3 ïàëüöÿ ³ ïëà÷å. Ï³äá³ã äî íå¿,
í³æíî îá³éíÿâ ³ ïî÷àâ çàñïîêîþâàòè:
— Íå ïëà÷, ìàìî÷êî! Òè ó ìåíå íàéêðàùà. Òè ì³é çàé÷èê, òè ì³é
ìàëåñåíüêèé êðîêîäèëü÷èê ³ ÷åáóðàøêà. (Â. Íèæåãîëåíêî)
117
1. ßê òè ââàæàºø, ÷îìó Ðîì÷èê çíàéøîâ äëÿ ìàìè òàê³ ñëîâà?
2. Ïåðåïèøè îñòàíí³é àáçàö. Ï³äêðåñëè äiºñëîâà ìèíóëîãî ÷àñó. Âèçíà÷
¿õ ÷èñëî ³ ð³ä.
§ 30. Äiºñëîâà íà -ñÿ (-ñü). Çíà÷åííÿ,

âèìîâà i ïðàâîïèñ
289. Ïðî÷èòàé óâàæíî ïàðè äiºñëiâ. ×è âiäðiçíÿþòüñÿ âîíè çà
çíà÷åííÿì? ßêà ÷àñòèíà ñëîâà çìiíèëà çíà÷åííÿ äiºñëîâà?
çóñòði÷àº (êîãî?) — çóñòði÷àºòüñÿ (ç êèì?)
õîâàº (ùî?) — õîâàºòüñÿ (çà ÷èì?)
çáèðàº (êîãî?) — çáèðàºòüñÿ (õòî?)
• Ñêëàäè i çàïèøè ðå÷åííÿ ç äiºñëîâàìè äðóãîãî ñòîâï÷èêà.
290. Çíàéäè ó â³ðø³ ñëîâà, âæèòi â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.

Çiðêà
²ç êîðîìèñëîì ïî âîäó ñðiáëî ç âiäåð ëëºòüñÿ.
àæ äî ìîðÿ çiðêà õîäèòü. Ëëºòüñÿ ÷èñòå ñðiáëî ç âiäåð
Êîëè çiðêà éäå ïî âîäó — íà ìàêè é êàëèíó,
âåñåëî ñìiºòüñÿ, íà çàêâiò÷àíó ó ìiñÿöü
êîëè çiðêà éäå ç âîäîþ — ñðiáíó Óêðà¿íó...
(ª. Ãóöàëî)
1. Âèïèøè äiºñëîâà íà -ñÿ. Çâåðíè óâàãó íà âèìîâó òà íàïèñàííÿ.
2. ßê âèìîâëÿºìî áóêâîñïîëó÷åííÿ -òüñÿ?

âåñåëè[ö´:à] âåñåëèòüñÿ
291. Ñïèøè òåêñò, âñòàâëÿþ÷è çàì³ñòü êðàïîê ïðîïóùåí³ áóê-

âè.
Îæèâå ð³÷êà — ðîç³ëëºò...ñÿ ø...ðîêèìè ìîðÿìè. Ïðî...êèíåò...-
ñÿ4 íåáî ÿñêðàâîþ áëàêè...þ, çàöâ³òå á³ëîñí³...íèìè, âæå ë³òí³ìè
õìàðêàìè.
Îæèâå é òîð³øíÿ çåëåíü òðàâ, ï³äìîëîäèò...ñÿ, ïðèêðàñèò...ñÿ
êâ³òàìè: áë³äî-æîâòèìè, òåìíî-ë³ëîâèìè, áëàêèòíèìè.
292. Ïðî÷èòàé â³ðø, ïðàâèëüíî âèìîâëÿþ÷è ä³ºñëîâà íà -òüñÿ.

118
Çàºöü
Çàºöü ìàº äâîº âóõ. À êîëè íàñòàíå í³÷,
ßê îäíèì â³í ðóõàº, Ñïàòîíüêè âêëàäàºòüñÿ —
Äðóãèì ñëóõàº â³òðåöü, Îäíå âóõî ñòåëå â³í,
Ùî çà ïîëåì äìóõàº. Äðóãèì íàêðèâàºòüñÿ.
• Ñïèøè. Âèä³ëè îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ä³ºñë³â, ïîÿñíè ¿õ ïðàâîïèñ.
293. Äîäàé äî ïîäàíèõ äiºñë³â ñóô³êñ -ñÿ:

çóñòð³÷àºø ñïèíÿºø îáëèâàºø òóðáóºø
äèâóºø íàâ÷àºø îäÿãàºø â³òàºø
• Ïðî÷èòàé óòâîðåí³ ä³ºñëîâà, çâåðíè óâàãó íà ¿õ ïðàâîïèñ.

áоðå[ñ´:à] áîðåøñÿ
294. Ïðî÷èòàé ïîäàí³ ðå÷åííÿ çà ïðàâèëàìè óêðà¿íñüêî¿

ë³òåðàòóðíî¿ âèìîâè. Çàïèøè ¿õ íà åëåêòðîíí³ íîñ¿³. Ïðîñëóõàé
çàïèñ. Âèñëîâ ñâîº çàóâàæåííÿ ç ïðèâîäó âèìîâè, â³äáèòî¿ â çà-
ïèñ³.
1. ×îãî â ìîëîäîñò³ íàâ÷èøñÿ4, òå íà ñòàð³ñòü ÿê çíàéäåø3. 2. Ç
äîáðèì ïîâåäåøñÿ — ðîçóìó íàáåðåøñÿ, ç ëåäàðåì ïîâåäåøñÿ — ãîðÿ
íàáåðåøñÿ. (Ç íàðîäíî¿ òâîð÷îñò³)
• Ñêëàäè òâ³ð-ì³ðêóâàííÿ, âèñíîâêîì ÿêîãî áóëî á îäíå ³ç ïðèñë³â’¿â.
Çàïèøè.
Çàïèòàííÿ ³ çàâäàííÿ äëÿ ïîâòîðåííÿ

1. Ðîçêàæè ïðî ä³ºñëîâî ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
2. ßê çì³íþþòüñÿ ä³ºñëîâà â òåïåð³øíüîìó ³ ìàéáóòíüîìó ÷àñ³?
3. ßê³ îñîáîâ³ çàê³í÷åííÿ ìàþòü ä³ºñëîâà I-î¿ òà II-î¿ ä³ºâ³äì³í? Íàâåäè
ïðèêëàäè.
4. ßê çì³íþþòüñÿ ä³ºñëîâà â ìèíóëîìó ÷àñ³? Íàâåäè ïðèêëàäè.
5. Ïîäàí³ ä³ºñëîâà çì³íè çà îñîáàìè ³ ÷èñëàìè. Çàïèøè.
Ïåêòè, õîò³òè, ìîðîçèòè, ëþáèòè, ìàñòèòè, ëîâèòè, ñàäèòè.
6. ßê âèìîâëÿºìî áóêâîñïîëó÷åííÿ -òüñÿ, -øñÿ? Íàâåäè ïðèêëàäè.
119
ÂÑÅ — IÇ ÄÎÁÐÎÃÎ ×È ÇËÎÃÎ —
ÏÎ×ÈÍÀªÒÜÑß Ç ÌÀËÎÃÎ
Ïðèêìåòíèê
§ 31. Ïðèêìåòíèê ÿê ÷àñòèíà ìîâè

295. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó â³ðøà. ×è ïðèñòàºø òè äî íå¿?
Âñå — iç äîáðîãî ÷è çëîãî —

ïî÷èíàºòüñÿ ç ìàëîãî.
Ëèñòÿ âèðîñòà ç ëèñòî÷êà,
Ç íèòêè âèò÷åòüñÿ ñîðî÷êà,
Õëiá — ç ìàëåíüêî¿ çåðíèíè,
äîù — iç ÷èñòî¿ êðàïëèíè.
Ïðîãàíÿé ìåðùié äðiìîòó
i ðóêàì äàâàé ðîáîòó.
1. Ïðèãàäàé, ÿêà ÷àñòèíà ìîâè âèêî-
ðèñòîâóºòüñÿ äëÿ íàçâ îçíàê ïðåä-
ìåòiâ. Íàçâè ïðèêìåòíèêè.
2. ßêó ðîëü âèêîíóþòü ó íàøié ìîâi
ïðèêìåòíèêè? Ùî âîíè îçíà÷àþòü? Íà
ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü?
120
296. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî âèä³ëåíèõ ñë³â. ßêîþ ÷àñòèíîþ ìîâè âîíè º?
Ñâiò íàâêîëî íàñ ñêëàäàºòüñÿ iç ðå÷åé. Êîëè ìè ïðèäèâëÿºìîñÿ äî
öèõ ðå÷åé, ìè ïî÷èíàºìî ðîçóìiòè, ùî êîæíié ç íèõ ïðèòàìàííi ñâî¿
âëàñòèâîñòi i ÿêîñòi. ß êàæó: âåëè÷åçíèé, òåìíî-ñiðèé, òîâñòîøêiðèé,
òîâñòîíîãèé, õîáîòîíîñèé... Çóïèíÿþñü! Òè âæå äàâíî çäîãàäàâñÿ, ùî öå
ñëîí. Áà÷èø, ïåðåëiê éîãî ïîñòiéíèõ îçíàê äîïîìàãàº âïiçíàòè ïðåäìåò.
• Ñêëàäè çàãàäêó ïðî áóäü-ÿêó òâàðèíó, âèêîðèñòîâóþ÷è ò³ëüêè
ïðèêìåòíèêè.
297. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè i ïðî÷èòàé ïiäïèñè äî íèõ. ßê òè ââàæàºø,

ÿêèé ³ç ï³äïèñ³â òî÷í³øå â³äîáðàæàº íàìàëüîâàíå?
Ðóêè Çâ³ð Ïîñòð³ë

Áðóäíi ðóêè Ñòðàøíèé çâið Âëó÷íèé ïîñòðië
• Çà îäíèì ³ç ìàëþíê³â ñêëàäè ãóìîðèñòè÷íèé òâ³ð-îïèñ ³ çàïèøè éîãî
(5-7 ðå÷åíü). Ï³äêðåñëè ïðèêìåòíèêè. Óñíî ñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.
Ïðèêìåòíèê — öå ÷àñòèíà ìîâè, ùî âèðàæàº îçíàêó ïðåäìåòà é

âiäïîâiäàº íà ïèòàííÿ ÿêèé? ÿêà? ÿêå? ÿê³?
Ïðèêìåòíèêè çìiíþþòüñÿ çà ðîäàìè, âiäìiíêàìè, ÷èñëàìè.
298. Âèïèøè ïðèêìåòíèêè, ãðóïóþ÷è ¿õ çà çíà÷åííÿì òàê: ïðèê-

ìåòíèêè, ùî îçíà÷àþòü à) ÿêîñòi ëþäèíè; á) êîëið àáî ìàñòü;
â) ñìàêîâi ÿêîñòi.
Ìîëîäèé âî¿í, ñòàðèé ñëþñàð, êâîëèé õëîï÷èê, âåñåëèé ó÷åíü,
ãîðäèé þíàê, ìóäðèé ó÷èòåëü, çåëåíèé ÷àé, æîâòèé ïàïið, ãiðêèé
ïåðåöü, êèñëå ÿáëóêî, ñîëîäêà öóêåðêà, áóëàíèé êiíü, ðóõëèâèé ìàëþê.
• Ç òðüîìà ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàäè ðå÷åííÿ.
299. Çðàçêîì ÿêîãî ñòèëþ º öåé òåêñò? ×îìó òè òàê äóìàºø?

Äàé éîìó çàãîëîâîê.
Äiâ÷èíà îäáiãëà òðîõè i ñîái ñòàëà. Îçèðíóëàñü, ãëÿíóëà íà íüîãî
âåñåëèìè î÷èìà,óñìiõíóëàñü ñâiæèì, ìîëîäèì ëè÷êîì.
121
×îðíå êó÷åðÿâå âîëîññÿ, çàêâiò÷àíå ïî- Íà âèäу – òóò:
ëüîâèìè êâiòêàìè, ÷óäîâî âèëîñÿ êîëî íà îáëè÷÷³.
áiëîãî ÷îëà; òîíåíüêi ïàñìà òîãî ÷îðíîãî, àæ
ïîëèñêóâàíîãî, õìåëþ ñïàäàëè íà áiëå, ðóì’ÿíå ëè÷êî, ÿê ÿáëó÷êî
íàëèâ÷àñòå; î÷i îêñàìèòîâi, ÷îðíi — çäàºòüñÿ, ñàì âîãîíü ãîâîðèâ
íèìè...
Äâi ÷îðíi áðîâè, ìîâ äâi ÷îðíi ï’ÿâêè, ïîâïèâàëèñÿ íàä î÷èìà,
çëåãåíüêà ïðèêðèòèìè äîâãèìè âiÿìè.
Ñàìà — íåâåëè÷êà, ìåòêà é æâàâà, ç âåñåëîþ óñìiøêîþ íà âèäó,
âîíà òàê i âàáèëà äî ñåáå. (Çà Ï. Ìèðíèì)
• Âèïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç ïðèêìåòíèêàìè, ïîñòàâ ïèòàííÿ âiä

ãîëîâíîãî ñëîâà äî çàëåæíîãî. Ïîì³ðêóé, ÿê³ ïðèêìåòíèêè îïèñóþòü
çîâíiøíi ðèñè, à ÿê³ — âíóòðiøíié ñâiò äiâ÷èíè.
300. Ñêëàäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç ïðèêìåòíèêàìè. Çàïèøè.

Øèðîêèé, ãëèáîêèé, âóçüêèé, ëåãêèé, ïðÿìèé, âàæêèé, êðóòèé,
êîñèé, ì³ëêèé.
• ×è º ñåðåä ïðèêìåòíèê³â àíòîí³ìè? Íàçâè ¿õ.
301. Äîáåðè i çàïèøè ñèíîíiìè äî ïðèêìåòíèêiâ.

Âiðíèé äðóã, ÷åïóðíà ïòàøêà, õîðîáði áiéöi, æâàâà äiâ÷èíà.
302. Óòâîðè ñëîâîñïîëó÷åííÿ. Çàïèøè ¿õ. Âiä ÷îãî çàëåæèòü

ðiä, ÷èñëî, âiäìiíîê ïðèêìåòíèêiâ?
Ðiêà, ïîëå, ñòåï, ëàíè (øèðîêèé); Ìîëäîâà, Êèøèí³â, ñåëî, ì³ñòà
(ð³äí³).
• Âèäiëè çàêií÷åííÿ ïðèêìåòíèêiâ â îäíèíi òà ìíîæèíi.
Ïðèêìåòíèê çàâæäè ñòî¿òü ó òîìó ÷èñë³, ðîä³ é â³äì³íêó, ùî é

³ìåííèê, ç ÿêèì â³í çâ’ÿçàíèé
303. ßê òè ðîçóìiºø âiäïîâiäü áàáóñi? — ßêáè ó ìåíå áóëè ðóêè

áiëi, òî íå áóëî á íi òiñòà, íi ãîëóáà.
×îðíi ðóêè
Áàáóñÿ çàìiñèëà áiëîãî-áiëîãî ïøåíè÷íîãî òiñòà. Òiñòî ïèøíå,
ì’ÿêå.
— Áàáóñþ, ñïå÷iòü ìåíi ãîëóáà, — ïîïðîñèâ Þðêî.
Ðóêè áàáóñèíi ïî÷àëè ëiïèòè ãîëóáà.
122
Þðêî íå ìiã âiäiðâàòè î÷åé âiä áàáóñèíèõ ðóê. Íåìîâ óïåðøå
ïîáà÷èâ âií, ùî ðóêè ó áàáóñi ÷îðíi-÷îðíi, ñóõi, çìîðùåíi, à ïàëüöi
òîíêi é ðóõëèâi. Áà÷èòü Þðêî, ÿê ëiïëÿòü ïàëüöi êðèëüöÿ, êîæíó
ïið’¿íêó âèëiïëþþòü òîíêî é íiæíî.
Âèòÿãëà áàáóñÿ ãîëóáà ç ïå÷i, à âií áiëèé-áiëèé, íiæíèé i íåìîâáè
çáèðàºòüñÿ çëåòiòè.
— Áàáóñþ, — çàïèòóº Þðêî, — ÷îìó öå òàê: ðóêè ó âàñ ÷îðíi-÷îðíi,
à ãîëóá áiëèé-áiëèé?
— ßêáè ó ìåíå áóëè ðóêè áiëi, òî íå áóëî á íi òiñòà, íi ãîëóáà, —
òèõî ïðîìîâèëà áàáóñÿ.
Þðêî çàìèñëåíî äèâèâñÿ íà ãîëóáà. (Â. Ñóõîìëèíñüêèé)
1. Ïîì³ðêóé, ÿêó ðîëü âèêîíóþòü àíòîí³ìè ÷îðíèé — á³ëèé ó öüîìó

òåêñò³.
2. Äàé ïèñüìîâî â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ: 1) ßê³ ó áàáóñ³ ðóêè? 2) ßê³ ïàëüö³?
3) ßêå áóëî ò³ñòî? 4) ßêèé âèéøîâ ãîëóá?
3. Ï³äêðåñëè ïðèêìåòíèêè. Âèçíà÷ ðiä ³ ÷èñëî.
304. Ñïèøè, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè. Íàä êîæíèì

ïðèêìåòíèêîì íàäïèøè éîãî ÷èñëî i ðiä.
1. Âiä òåïëîãî ñëîâà i ëi... ðî...ì...ðçàº. 2. Ãîñòðå ñëîâå÷êî êîëå
ñ...ðäå÷êî. 3. Ñëîâî ÷åìíå êî...íîìó ïðèºìíå. 4. Ìiöíó äðóæáó i
âîãîíü (íå) ñïîïåëèòü. 5. Ïiä ë...æà÷èé êàìiíü âîäà (íå) ò...÷å.
6. Ùèðå ñëîâî, äîáðå äiëî äóøó é ñåðöå îáiãðiëî. 7. Øàíóé ó÷èòåëÿ
ÿê ðiäíîãî áàòüêà.
• Íàçâè ñëîâà, â ÿêèõ çâóê³â á³ëüøå, í³æ áóêâ.
305. Çàïàì’ÿòàé òàòîâó ïîðàäó i êîðèñòóéñÿ íåþ â ñâîºìó æèòòi.

Òàòîâà ïîðàäà
Ïðèáiã ùîäóõó ñèí äîäîìó, — Êîëè òåáå â òÿæêó ãîäèíó
Äî òàòà ãîëîñíî ãóêà: Ëþäèíà âèðó÷èòü ç áiäè,
— À ÿ ïðîâiäàâ ó ëiêàðíi Ïðî öå äîáðî, àæ ïîêè âiêó,
Ñâîãî òîâàðèøà-äðóæêà! Òè, ñèíêó, ïàì’ÿòàé çàâæäè.
Òî æ ïðàâäà, òàòó, ÿ — ÷óòëèâèé Êîëè æ ëþäèíi ùèðîñåðäî
I ìàþ ñåðöå çîëîòå? Òè çðîáèø ñàì äîáðî êîëèñü,
Çàìèñëèâñü òàòî íà õâèëèíó Ïðî öå çàáóäü, àæ ïîêè âiêó,
I òàê ñêàçàâ éîìó íà òå: Ìîâ÷è é íiêîìó íå õâàëèñü!
(Ë. Êîìïàíiºöü)
• Ïîÿñíè çíà÷åííÿ âèñëîâiâ «ñåðöå çîëîòå», «òÿæêó ãîäèíó». Ó ÿêîìó
çíà÷åíí³ — ïðÿìîìó ÷è ïåðåíîñíîìó — âæèòî ïðèêìåòíèêè?
123
306. Ñêëàäè ðå÷åííÿ ç³ ñëîâîñïîëó÷åííÿìè: çîëîòà ìîíåòà,
çîëîòèé ãîäèííèê, çîëîòà îñ³íü, çîëîòà ãîëîâà, çîëîò³ ðóêè,
çîëîòå ñëîâî.
1. Ó ÿêîìó âèïàäêó òè âæèâàâ ïðèêìåòíèê ó ïðÿìîìó çíà÷åíí³, à â
ÿêîìó — ó ïåðåíîñíîìó?
2. ×è â óñ³õ âèâ÷åíèõ òîáîþ ñòèëÿõ ìîæóòü âæèâàòèñÿ ïðèêìåòíèêè
â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³? ×îìó òè òàê äóìàºø?
307. Äîáåðè äî ïîäàíèõ ñëîâîñïîëó÷åíü «ïðèêìåòíèê +

iìåííèê» ñèíîíiìi÷íi ¿ì ñëîâîñïîëó÷åííÿ «iìåííèê + iìåííèê» ó
ðîäîâîìó âiäìiíêó ç ïðèéìåííèêîì ç ÷è iç. Ïîñòàâ âiä ãîëîâíîãî
ñëîâà äî çàëåæíîãî ïèòàííÿ.
Áðîíçîâà ñòàòóÿ — ñòàòóÿ ç áðîíçè, øêiðÿíà ñóìêà, ïàïåðîâèé
êîðàáëèê, ñðiáíà êàáëó÷êà, ñîëîì’ÿíèé êàïåëþøîê, áåðåçîâi äðîâà,
ãëèíÿíèé ãëå÷èê.
• Ç ïîäàíèìè ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. Ïiäêðåñëè â ïåð-
øîìó ðå÷åííi ïiäìåò i ïðèñóäîê.
308. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê. Ñêëàäè ì³ðêóâàííÿ «ßêèìè ìàþòü áóòè

ó÷í³». Çàïèøè. Âèçíà÷ ÷èñëî ³ ð³ä ïðèêìåòíèê³â.
309. Ïîÿñíè, ÿê òè çðîçóì³â ïðî÷èòàíå. Ïåðåêàæè ñâî¿ìè

ñëîâàìè.
124
Ïîâ÷àííÿ Âîëîäèìèðà Ìîíîìàõà
Ñòàðèõ øàíóéòå, ÿê áàòüêà, à ìîëîäèõ, ÿê áðàò³â. Ïàì’ÿòàéòå,
ÿê ó÷èâ ìóäðèé Âàñèëü, ç³áðàâøè êðóã ñåáå þíàê³â: ïðè ñòàðøèõ
ãîäèòüñÿ ìîâ÷àòè, ïðåìóäðèõ ñëóõàòè, ñòàðøèì ï³äêîðÿòèñÿ, ç
ð³âíèìè ³ ìîëîäèìè ìàòè çãîäó ³ áåñ³äó âåñòè áåç ëóêàâñòâà, à ùî-
íàéá³ëüøå ðîçóìîì âáèðàòè. Íå ëþòóâàòè ñëîâîì, íå ãàíüáèòè
í³êîãî â ðîçìîâ³. (Ïåðåêàçàâ Â. Áëèçíåöü)
1. Ñïèøè. Ï³äêðåñëè ïðèêìåòíèêè.

2. ßê³ ç âèä³ëåíèõ ñë³â ñï³ëüíîêîðåíåâ³, à ÿê³ — ôîðìè îäíîãî ñëîâà?
§ 32. Âiäìiíþâàííÿ ïðèêìåòíèêiâ ó îäíèíi

310. ×è çíàºø òè, ùî òðàïèëîñÿ 26 êâ³òíÿ 1989 ðîêó â
óêðà¿íñüêîìó ì³ñò³ ×îðíîáèëü?
Ëåñèê ïðîêèíóâñÿ ðàíî! Â³í çèðêíóâ íà êàëåíäàð. Ñüîãîäíi 26
êâiòíÿ. Ñóáîòà. Óðà! Ñüîãîäí³ â³í â³ëüíèé â³ä íóäíèõ óðîê³â, øê³ëüíî¿
ìåòóøí³.
Õëîï÷èê âèéøîâ íà áàëêîí, ùîá äîñõî÷ó íàäèõàòèñü ñâiæîþ
ðàíêîâîþ ïðîõîëîäîþ. Ãåí-ãåí, äàëåêî çà ìiñòîì, äåñü ïîáëèçó
àòîìíî¿ ñòàíöi¿, âií ïîáà÷èâ íåçâè÷àéíå âèäîâèùå.
Íà ïiâíåáà ïðîñòÿãíóëàñü äèâîâèæíà âåñåëêà. Âîíà ìiíèëàñÿ âñiìà
êîëüîðàìè, ÿêi, íàïåâíå, òiëüêè ìîæíà óÿâèòè. Ëåñèê çàõîïëåíî
äèâèâñÿ íà íå¿. Âií íiêîëè íå áà÷èâ òàêî¿ ÷àðiâíî¿ âåñåëêè.
Âîíà íàãàäóâàëà âåëåòåíñüêó ðiçíîêîëiðíó êóëüáàáó àáî æ
áåçêîíå÷íó ïîðöiþ åñêiìî.
Ìàëåíüêèé Ëåñèê íå çäîãàäóâàâñÿ, ùî öÿ íåçâè÷àéíà âåñåëêà íåñå
ç ñîáîþ ñìåðòü. (Çà Í. Òðà÷)
1. Âèïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ iìåííèêiâ ç ïðèêìåòíèêàìè.

2. Âèäiëè îñíîâó òà çàêií÷åííÿ ïðèêìåòíèêiâ. Çâåðíè óâàãó íà êiíöåâèé
ïðèãîëîñíèé îñíîâè.
Âiä êiíöåâîãî ïðèãîëîñíîãî îñíîâè çàëåæèòü ïðàâîïèñ âiäìiíêîâèõ
çàêií÷åíü ïðèêìåòíèêiâ â îäíèíi.
Ïðèêìåòíèêè, îñíîâà ÿêèõ çàêií÷óºòüñÿ íà òâåðäèé ïðèãîëîñíèé,
ó íàçèâíîìó âiäìiíêó îäíèíè ìàþòü òàêi çàêií÷åííÿ: ó ÷îëîâi÷îìó
ðîäi — -èé, æiíî÷îìó — -à, ñåðåäíüîìó — -å: âiëüíèé, ñâiæèé, âiëüíà,
ñâiæà, âiëüíå, ñâiæå.
125
Ïðèêìåòíèêè, îñíîâà ÿêèõ çàêií÷óºòüñÿ íà ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé
[í´] àáî [é], ó íàçèâíîìó âiäìiíêó îäíèíè ìàþòü òàêi çàêií÷åííÿ:
ó ÷îëîâi÷îìó ðîäi íà ïèñüì³ -ié, -¿é, ó æiíî÷îìó — -ÿ, â ñåðåäíüîìó
— -º: ñèíié, áåçêðà¿é; ñèíÿ, áåçêðàÿ; ñèíº, áåçêðàº.
311. Ðîçãëÿíü, ÿê âiäìiíþþòüñÿ ïðèêìåòíèêè. Âèçíà÷ ïðèãîëîñíèé

îñíîâè ïðèêìåòíèêiâ (òâåðäèé ÷è ì’ÿêèé).
Âiä- Îäíèíà
ìiíîê ×îëîâi÷èé ðiä Æiíî÷èé ðiä Ñåðåäíié ðiä
Í. ÿêèé? âåñåëèé, ÿêà? âåñåëà, ñèíÿ ÿêå? âåñåëå, ñèíº
ñèíié
Ð. ÿêîãî? âåñåëîãî, ÿêî¿? âåñåëî¿, ÿêîãî? âåñåëîãî,
ñèíüîãî ñèíüî¿ ñèíüîãî
Ä. ÿêîìó? âåñåëîìó, ÿêié? âåñåëié, ÿêîìó? âåñåëîìó,
ñèíüîìó ñèíié ñèíüîìó
Ç. ÿêèé? ÿêîãî? ÿê Í. ÿêó? âåñåëó, ñèíþ ÿêå? âåñåëå,ñèíº
àáî Ð.
Î. ÿêèì? âåñåëèì, ÿêîþ? âåñåëîþ, ÿêèì? âåñåëèì,
ñèíiì ñèíüîþ ñèíiì
Ì. íà ÿêîìó? íà íà ÿêié? íà íà ÿêîìó? íà
ÿê³ì? íà âåñåëîìó, âåñåëié, íà ñèíié, ÿê³ì? íà âåñåëîìó,
íà ñèíüîìó, íà íà ñèíüîìó, íà
âåñåëiì, íà ñèíiì âåñåëiì, íà ñèíiì
Ó ÿêèõ âiäìiíêàõ ïðèêìåòíèêiâ ïåðåä çàêií÷åííÿì ïèøåìî ì’ÿêèé
çíàê? ×îìó?
Çâåðíè óâàãó! Ó ì³ñöåâîìó â³äì³íêó îäíèíè ïðèêìåòíèêè ÷îëîâ³÷îãî

³ ñåðåäíüîãî ðîäó ìîæóòü ìàòè ïàðàëåëüí³ çàê³í÷åííÿ.
312. Çàïèøè ïðèêìåòíèêè, ãðóïóþ÷è ¿õ çà òâåðäèìè òà ì’ÿêèìè

êiíöåâèìè ïðèãîëîñíèìè îñíîâè.
Âåðõíié, ëiòíié, äîñâiòíié, ñòîðîííié, ëàñêàâèé, äðóæíèé, äðóæíié,
ðàäèé, ïîòðiáíèé, êðèâîøè¿é.
• Âèäiëåíi ïðèêìåòíèêè ïîñòàâ ó ðîäîâîìó, äàâà-
ëüíîìó, îðóäíîìó òà ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ i çà- äðóæíié
ïèøè. Âèäiëè îñíîâó òà çàêií÷åííÿ. Ñêëàäè ç öèìè äðóæíèé
ïðèêìåòíèêàìè ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
126
313. Âèçíà÷, öå ðîçïîâiäü, îïèñ ÷è ìiðêóâàííÿ. Äîâåäè ñâîþ
äóìêó.
Çëàìàíà ãiëêà
Çëàìàâ ²âàñèê ãiëêó ÿñåíåâó
i êèíóâ ãåòü, êîëè íàãðàâñÿ íåþ.
Âåñåëèé âií ïîáiã ñîái äîäîìó.
Âîíà æ ëåæèòü íà ãëèíèùi ðóäîìó.
Â ñàìîòèíi çiòõàº ãiëêà òÿæêî:
óæå íà íié (íå) ñÿäå áiëüøå ïòàøêà.
Âæå âiòåðåöü ¿¿ (íå) çàõèòàº,
«Õèòàòè ùå?» — ¿¿ (íå) çàïèòàº.
Â ¿¿ ïðîæèëêàõ (íå) áðîäèòè ñîêó,
(íå) ãðiòè ìðiþ, íiæíó i âèñîêó!
²âàñü ó ëiæêó ñïèòü ñïîêiéíî, òèõî.
Íåâæå (íå) çíàº âií, ùî ñêî¿â ëèõî?
(À. Áîðòíÿê)
1. ×è çðîçóìiâ ²âàñü, ùî âií ñêî¿â ëèõî? ßê òè ââàæàºø?
2. Ñïèøè â³ðø, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ï³äêðåñëè ïðèêìåòíèêè õâèëÿñòîþ
ë³í³ºþ. Âèçíà÷ â³äì³íîê.
Ùîá âèçíà÷èòè âiäìiíîê ïðèêìåòíèêà, ïîòðiáíî:

1. Çíàéòè iìåííèê, âiä ÿêîãî çàëåæèòü ïðèêìåòíèê.
2. Âèçíà÷èòè âiäìiíîê iìåííèêà.
3. Çà âiäìiíêîì iìåííèêà âèçíà÷èòè âiäìiíîê ïðèêìåòíèêà.
Íàïðèêëàä: Íà çåëåíîìó ëóæêó çàêðóæëÿëè äiòè â êîëi.
Çàêðóæëÿëè (äå? íà ÷îìó?) íà ëóæêó — Ì.â.; íà ëóæêó (ÿêîìó?)
çåëåíîìó — Ì.â.
314. Ïîôàíòàçóé, ÿê ìîæíà ïðîäîâæèòè öþ êàçêó. Äîáåðè äî

íå¿ íàçâó.
Òÿæêî çàíåäóæàëà ìàòè òðüîõ äî÷îê. Íàñíèâñÿ ¿é ñîí, ùî çà êðóò...
ãîðîþ, çà áèñòð... ðiêîþ, â äàëåê... ëiñi º êðèíèöÿ. ßê íàï’ºòüñÿ âîíà
ç òiº¿ êðèíèöi, òî îäóæàº. Ðîçïîâiëà ìàòè äî÷êàì ñâié ñîí.
Óçÿëà íàéñòàðø... äîíÿ âiäåðöå ...
ñòаðøà — íàéñòаðøà
Âõîïèëà âiäðî ñåðåäóëüø... äîíÿ ...
ìеíøà — íàéìеíøà
Óçÿëà íàéìåíø... äîíÿ âiäåðöå ...
• Çàïèøè. Ïiäêðåñëè õâèëÿñòîþ ëiíiºþ ïðèêìåòíèêè. ßêi çàêií÷åííÿ
äîâåëîñÿ äîïèñàòè â êîæíîìó ïðèêìåòíèêó? Ïîçíà÷ ¿õ.
127
315. Ï³äãîòóéòåñÿ äî ÷èòàííÿ òåêñòó â îñîáàõ.
ß õî÷ó ñêàçàòè ñâîº ñëîâî
Êàòåðèíà Iâàí³âíà ïîâåëà ñâî¿õ ìàëåíüêèõ ïåðøîêëàñíèê³â ó ïîëå.
Áóâ òèõèé îñ³íí³é ðàíîê. Âèñîêî â íåá³ ëåò³â êëþ÷ ïåðåë³òí³õ ïòàõ³â.
Âîíè òèõî êóðëèêàëè, ³ â³ä öüîãî â ñòåïó áóëî ñóìíî.
Ó÷èòåëüêà ñêàçàëà ä³òÿì:
— Ñüîãîäí³ ìè áóäåìî â÷èòèñÿ ðîçïîâ³äàòè ïðî îñ³ííº íåáî. Õàé
êîæåí ç âàñ äîáåðå äëÿ öüîãî â ð³äí³é ìîâ³ êðàñèâ³ ³ òî÷í³ ñëîâà.
Ä³òè ïðèòèõëè. Âîíè äèâèëèñü â íåáî ³ äóìàëè. ×åðåç õâèëèíó âñ³
çàãîâîðèëè: «Íåáî ñèí...-ñèí... . Íåáî ãîëóá... . Íåáî ÷èñò...». I âñå.
Ä³òè çíîâó ³ çíîâó ïîâòîðþâàëè îäí³ é ò³ ñàì³ ñëîâà: ñèí..., ãîëóá...,
÷èñò... . Çáîêó ñòîÿëà ìàëåíüêà Âàëÿ.
— À òè, Âàëþ, ùî õî÷åø ñêàçàòè? — çàïèòàëà Êàòåðèíà Iâàí³âíà.
— ß õî÷ó ñêàçàòè ñâîº ñëîâî.
— ßêå æ òâîº ñëîâî ïðî íåáî?
— Íåáî ëàñêàâ..., — òèõî ñêàçàëà ä³â÷èíêà ³ óñì³õíóëàñü.
Ä³òè ïðèòèõëè, âîíè âðàç ïîáà÷èëè â íåá³ òå, ÷îãî íå áà÷èëè äîñ³:
«Íåáî ñóìí..., íåáî òðèâîæí..., íåáî çàæóðåí..., íåáî õîëîäí...».
À íåáî ãðàëî, òðåïåòàëî, äèõàëî, ÿê æèâà ³ñòîòà. I ä³òè äèâèëèñÿ
â éîãî ñóìí³ ñèí³-ñèí³ îñ³íí³ î÷³. (Â. Ñóõîìëèíñüêèé)
1. Ùî ðîçïîâ³ëè ä³òè ïðî îñ³ííº íåáî?

2. ßêèì âîíè ïîáà÷èëè íåáî ï³ñëÿ Âàëèíèõ ñë³â? Âèïèø³òü ðå÷åííÿ, â
ÿêèõ îïèñóºòüñÿ îñ³ííº íåáî.
3. ßê³ ç ïðèêìåòíèê³â ó öèõ ðå÷åííÿõ âæèòî â ïðÿìîìó, à ÿê³ â ïåðå-
íîñíîìó çíà÷åíí³?
4. Ïîäèâ³òüñÿ ó â³êíî. ßêå âåñíÿíå íåáî? Çàïèø³òü â³äïîâ³ä³. Ï³äêðåñë³òü
ïðèêìåòíèêè õâèëÿñòîþ ë³í³ºþ. Ïîçíà÷òå çàê³í÷åííÿ.
316. Ïîÿñíè çìiñò ðå÷åííÿ «Ñòðóìî÷îê íåçàáàðîì âïàäàº ó

âåëèêó ði÷êó æèòòÿ, ç ïîðîãàìè òà âèðàìè». Âèçíà÷ òèï òåêñòó.
ß õî÷ó, ùîá ïîâåðíóëîñÿ äèòèíñòâî
Øóêàþ÷è ÿêóñü êíèãó, ÿ íàòðàïëÿþ íà âåëèêèé äèòÿ÷èé àëüáîì.
Ôîòî íàøîãî ïåðøîãî êëàñó. ßêi æ ìè áóëè âñi êóìåäíi! À îñü ÿ
ñòîþ â áiëîñíiæíîìó øêiëüíîìó ôàðòóøêó ïiä âiòàìè êàøòàíà.
Ìàëåíüêèìè óðèâêàìè âñòàº ìîº äèòèíñòâî. ßêèì áè âîíî íå áóëî,
âñå æ çàëèøàºòüñÿ íàéáàðâèñòiøîþ ñòîðiíêîþ â êíèçi ëþäñüêîãî
æèòòÿ. ß õî÷ó ïîâåðíóòè òîé ÷àñ, êîëè æèëà áåçòóðáîòíèì æèòòÿì,
êîëè ùîðàíêó ïðîêèäàëàñÿ, ñïîäiâàþ÷èñü íà íîâèé, íåçàáóòíié äåíü.
128
Êîæíèé ðàíîê áóâ äëÿ ìåíå âîäîãðàºì áàðâ, ïîäèõîì áåçòóðáîòíîãî
æèòòÿ. Äèòèíñòâî — íåíà÷å ìàëåíüêèé ïàïåðîâèé êîðàáëèê, ùî
ñïîêiéíî ïëèâå ó ìàëåíüêîìó ñòðóìêó. Òà ñòðóìî÷îê íåçàáàðîì
âïàäàº ó âåëèêó ði÷êó æèòòÿ, ç ïîðîãàìè òà âèðàìè. Äèòèíñòâî, êóäè
òè éäåø? Ïîâåðíèñÿ! (Ò. Êðèâîøåé, 13 ðîêiâ)
• Âèïèøè ñïîëó÷åííÿ iìåííèêiâ ç ïðèêìåòíèêàìè, ñòàâëÿ÷è ìiæ íèìè

ïèòàííÿ. Óñíî âèçíà÷ âiäìiíîê.
317. Íàïèøè òâið íà òåìó: «Ìîº äèòèíñòâî». Ìîæåø âèêîðèñòî-

вóâàòè ñëîâà i âèðàçè ç òåêñòó ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. Âèçíà÷ ð³ä,
÷èñëî ³ â³äì³íîê ïðèêìåòíèê³â.

Òåëåôîííà òðóáêà
Îäíîãî ðàçó ïðîêèíóâñÿ âíî÷i Êîñòÿ, ÷óº ñòîãií. Ìàìà ñòîãíå.
Ââ³ìêíóâ Êîcòÿ ñâiòëî, áà÷èòü — ìàòè ëåæèòü áëiäà, òÿæêî äèõàº.
— Îé, ñåðöå, ñèíó... Áiæè äî òåëåôîíà... Âèêëè÷ øâèäêó äîïîìîãó...
Òè çíàºø, ÿê äçâîíèòè... — ² ìàòè âòðàòèëà ñâiäîìiñòü.
Êîëè Êîñòÿ ïî÷óâ ïðî òåëåôîí, éîãî îõîïèâ æàõ. Àäæå â äâîõ
íàéáëèæ÷èõ áóäêàõ âií îáðiçàâ òåëåôîííi òðóáêè, íîâèõ ùå íåìàº,
âií ñàì áà÷èâ ñüîãîäíi. Çãàäàâ, ùî òåëåôîí-àâòîìàò º ùå áiëÿ
çàëiçíè÷íîãî ìîñòó.
Ïîáiã. Õî÷åòüñÿ ãóêíóòè íà âåñü ñâiò: «Ìàìà ïîìèðàº, äîïîìîæiòü,
ëþäè äîáði!» Ïðèáiã äî ìîñòó, à áóäêè íåìàº. Çàñòîãíàâ, çàðèäàâ
Êîñòÿ, êèíóâñÿ áiãòè äîäîìó.
Âiä÷èíèâ äâåði. Ìàòè ëåæèòü áëiäà, íå äèõà. «Ìàìî! Ìàìî!» —
çàêðè÷àâ Êîñòÿ i âïàâ íà êîëiíà ïåðåä ëiæêîì.
1. Ïðî ùî Êîñòþ ïîïðîõàëà ìàòè? ×îìó éîãî îõîïèâ æàõ? ßê âií

íàìàãàâñÿ äîïîìîãòè ìàìi? ×è äîïîìiã?
2. Âèçíà÷ ðiä, ÷èñëî i âiäìiíîê âæèòèõ ó òåêñòi ïðèêìåòíèêiâ.
319. Ceðåä ïîäàíèõ ñë³â çíàéäè ñèíîí³ìè òà àíòîí³ìè.

Äîáðèé, ñåðéîçíèé, ðîçóìíèé, áðóòàëüíèé, âåñåëèé, åíåðãiéíèé,
íiæíèé, ùèðèé, ëèöåìiðíèé, ïðèíöèïîâèé, ïðàöüîâèòèé, ëiíèâèé,
äóðíèé, íåðîçóìíèé, íåñåðéîçíèé, çëèé, æàäiáíèé, ãðóáèé, ëóêàâèé,
ïàñèâíèé, íóäíèé, ïiäñòóïíèé, áåçïðèíöèïíèé.
1. Çíà÷åííÿ íåâiäîìèõ ñëiâ ç’ÿñóé çà òëóìà÷íèì ñëîâíèêîì.
129
2. Ç òðüîìà ñëîâàìè ñêëàäè i çàïèøè ðå÷åííÿ. Ðîçáåðè ¿õ çà ÷ëåíàìè
ðå÷åííÿ.
320. Äàé êîðîòêó õàðàêòåðèñòèêó ëþäèíè, ïðî ÿêó ìîæíà

ñêàçàòè:
Õîäÿ÷à åíöèêëîïåäiÿ, çîëîòå ñåðöå, çîëîòi ðóêè, íå êèäàº ñëiâ íà
âiòåð, æèâå ñâî¿ì ðîçóìîì, ðîáèòü iç ìóõè ñëîíà.
• Çàïèøè ðîçïîâ³äü â çîøèò. Ïîäóìàé, ÿêèì õîò³â áè áóòè òè.
321. Ñêëàäè íåâåëèêó ðîç- Ïîì³ðêóé!

ïîâiäü íà îäíó iç çàïðîïîíî-
âàíèõ òåì:
1. Ç ÿêîþ ëþäèíîþ ÿ õîòiâ
áè äðóæèòè. 2. Ùî ìåíi ïîäî-
áàºòüñÿ â ëþäÿõ. 3. Ó÷í³ ìîãî
êëàñó.
322. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê i äîïîìîæè Íåçíàéêîâi âèçíà÷èòè

ïîðîäè ñîáàê.
• ×è º â òåáå äîìàøíÿ òâàðèíà? Îïèøè ¿¿, çìàëüîâóþ÷è çîâíiøíié âèãëÿä
³ çâè÷êè. Îïèñ çàïèøè. Âèçíà÷ ÷èñëî, ð³ä ³ â³äì³íîê ïðèêìåòíèê³â.
323. ßêi ñëîâà, âèðàçè âèêîðèñòàíi äëÿ îïèñó Ïðàâäè é Íåïðàâäè?

Ïðàâäà é Íåïðàâäà — äâi ñåñòðè. ² õî÷ âîíè äóæå íå ñõîæi ìiæ
ñîáîþ, àëå çàâæäè éäóòü ïîðó÷.
130
Ïðàâäà ñõîæà íà êðàñèâó, ÿñíó äiâ÷èíó. Ìîëîäó, æâàâó, âåñåëó i
ëàãiäíó. Î÷i â íå¿ ïîäiáíi äî äiàìàíò³â, ùî âèáëèñêóþòü íà ñîíöi. À
âîëîññÿ, ÿê ïóõ ìîëîäîãî ëåáåäÿ. Îáëè÷÷ÿ1 âðîäëèâå, ãëàäåíüêå. Ìîâà
òèõà, ñïîêiéíà, ëàñêàâà. Îäÿã, ÿê ó êàçêîâî¿ öàðiâíè.
Íåïðàâäà æ ñõîæà íà Áàáó-ßãó — ñòàðó ÷àêëóíêó. Î÷i â íå¿,
ÿê ðîçæàðåíi âóãëèíè... Âîëîññÿ ðîçïàòëàíå. Øêiðà îáëè÷÷ÿ, íà÷å
äóáîâà êîðà. Ðîçìîâà ¿¿ ñõîæà íà æàá’ÿ÷å êóìêàííÿ. Îäÿã áðóäíèé,
ïîøàðïàíèé. (Ç òâîðiâ ó÷íiâ)
• Îïèøè Ïðàâäó ³ Íåïðàâäó ñâî¿ìè ñëîâàìè. Çàïèøè. Ïîçíà÷ çàê³í-
÷åííÿ ïðèêìåòíèê³â.
324. Ñïèøè ïðèñë³â’ÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.
1. (Ìàëåíüêèé) ïðàâäîíüêà âñ³ íåïðàâäè ïåðåâàæèòü. 2. Ïðàâäà
(ñâ³òë³øèé) çà ñîíöå. 3. (Äîáðèé) ä³ëî òâîðè ñì³ëî.
1. Âèçíà÷ ÷èñëî ³ ð³ä ïðèêìåòíèê³â.
2. Ñëîâîñïîëó÷åííÿ ïðèêìåòíèê³â ç ³ìåííèêàìè ïîñòàâ ó ôîðì³ îðóä-
íîãî â³äì³íêà ç ïðèéìåííèêîì ç. Ç îäíèì ñëîâîñïîëó÷åííÿì ñêëàäè
ðå÷åííÿ.
325. Ç ÿêîãî òâîðó âçÿòî öåé óðèâîê? Âèçíà÷

— öå ðîçïîâiäü ÷è îïèñ.
ß âäàðèâñü îá êîãîñü i çâàëèâ éîãî. Ïðî÷óìàâ-
øèñÿ òðîõè, ÿ ïîáà÷èâ, ùî öå áóëà íåâåëè÷êà, ðîêiâ
äåâ’ÿòè, äiâ÷èíêà. Âîíà íå çàïëàêàëà, õî÷ ¿¿ âåëèêi
ñiði î÷i çàáëèùàëè ñëüîçîþ. ß ìîâ÷êè, íå çíàþ÷è,
ùî êàçàòè, ïî÷àâ ðîçãëÿäàòè äiâ÷èíêó. Íà íié áóëà
îáiäðàíà ïîãàíåíüêà ñïiäíè÷êà òà ÷îðíà ñîðî÷êà, à
ñõóäëå ÷åïóðíå îáëè÷÷ÿ áóëî ÿê ñiëü áiëå.
(Á. Ãðií÷åíêî)
1. Çíàéäè îïèñ çîâí³øíüîãî âèäó ä³â÷èíêè. Îïèøè
çîâí³øí³é âèãëÿä ä³â÷èíêè.
2. Äî âèäiëåíèõ ñëiâ äîáåðè ñèíîíiìè òà àíòîíiìè.
326. Îïèøè ä³â÷èíêó çà çðàçêîì.

Çðàçîê. Ó íå¿ áëàêèòíi î÷i, ÷îðíå âîëîññÿ é êðóãëå îáëè÷÷ÿ. Öå
äiâ÷èíà ç áëàêèòíèìè î÷èìà, ÷îðíèì âîëîññÿì ³ êðóãëèì îáëè÷-
÷ÿì.
Ñëîâà äëÿ äîâiäêè. Âîëîññÿ — òåìíå, ðóñÿâå, áiëå, ðóäå. Î÷i — ñèíi,
áëàêèòíi, êàði, çåëåíi, ñiði. Îáëè÷÷ÿ — êðóãëå, áëiäå, ñìóãëÿâå, ðîæåâå.
131
327. Îïèøè çîâíiøíiñòü ñâîãî òîâàðèøà. Äëÿ öüîãî âèáåðè ç
äîâiäêè íàéòî÷íiøi, íàéâèðàçíiøi ñëîâà, ÿêi äîïîìîãëè á òâîºìó
òîâàðèøåâi âïiçíàòè ñåáå.
Ñëîâà äëÿ äîâiäêè. Âîëîññÿ: ïðÿìå, êó÷åðÿâå, ðiâíå, õâèëÿñòå, ðîçêiø-
íå, ðiäêå, äîâãå, êîðîòêå, êàøòàíîâå, ñâiòëå, ðîçêóéîâäæåíå.
Î÷i: âåëèêi, ìàëåíüêi, âóçåíüêi, ðîçóìíi, äîáði, æèâi, çàäóìëèâi,
ÿñíi, âèðàçíi.
Âi¿: òåìíi, ñâiòëi, äîâãi, ãóñòi, çàãíóòi.
Áðîâè: ÷îðíi, ñâiòëi, øèðîêi, âóçüêi.
Ãóáè: òîâñòi, òîíêi, ãàðíi.
Íiñ: ïðÿìèé, êóðíîñèé, ìàëåíüêèé.
Ùîêè: ðóì’ÿíi, áëiäi, ðîæåâi, òîâñòi, êðóãëi.
Îáëè÷÷ÿ: ãàðíå, ñïîêiéíå, öiêàâå, äîáðå, çëå, ïîõìóðå, áëiäå, ñóìíå,
êðóãëå, ïðîäîâãóâàòå, ðîçóìíå.
Îäÿã: âií îäÿãàºòüñÿ åëåãàíòíî, êðàñèâî, çà ìîäîþ, íåîõàéíî;
íîñèòü êîñòþì, ñîðî÷êó, ñâåòð, äæèíñè, êóðòêó, ÷åðåâèêè, òóôëi,
÷îáîòè, êðîñîâêè, øàïêó, ïàëüòî.
§ 33. Âèìîâà i ïðàâîïèñ ïðèêìåòíèêiâ

iç ñóôiêñàìè -ñüê-, -çüê-, -öüê-
328. ßê³ ï³ñí³ ÷è ëåãåíäè ïðî êîçàê³â òè çíàºø?
Çàïîðiçüêà Ñi÷! Ìàáóòü, íåìàº æîäíî¿ ëþäèíè, ÿêà á íå ÷óëà ïðî
ñëàâíó Çàïîðiçüêó Ñi÷, ÿêà á íå çíàëà ïðî ñi÷îâå ëèöàðñòâî-êîçàöòâî,
ïðî ãåðî¿÷íi çâèòÿãè êîçàêiâ ó áîðîòüái ç òàòàðñüêèìè, ïîëüñüêèìè
òà iíøèìè iíîçåìíèìè ïîíåâîëþâà÷àìè. Ïðî êîçàöüêi ïîõîäè, âiéíè
òà ïîäâèãè ñàì íàðîä, êîáçàð³, áàíäóðèñòè, ëiðíèêè ñêëàëè ïiñíi
é äóìè. Ç óñò â óñòà ïåðåäàâàëèñÿ é ïåðåäàþòüñÿ êàçêè é ëåãåíäè,
ïîâiñòi, âiðøi. (Çà ª. Ãóöàëîì)
1. Âèïèøè ç òåêñòó ïðèêìåòíèêè ç ñóôiêñàìè -ñüê-, -öüê-, -çüê-. Ïîçíà÷

ñóôiêñè.
2. Çíàéäè ðå÷åííÿ ç îäíîð³äíèìè ÷ëåíàìè, ïîÿñíè ðîçä³ëîâ³ çíàêè.
Ó ñóôiêñàõ -ñüê-, -çüê-, -öüê- ïiñëÿ ñ, ö, ç çàâæäè ïèøåìî ü:

äíiïðîâñüêèé, êîçàöüêèé, çàïîðîçüêèé.
329. Ïðî÷èòàé âiðø ìîâ÷êè. Ïîäóìàé, ç ÿêèì ïî÷óòòÿì òðåáà

÷èòàòè éîãî âãîëîñ.
132
Ñi÷-ìàòè
Íà îñòðîâi, íà Õîðòèöi, Îé, íå ðàç òàì äî ñõiä ñîíöÿ
Çà ïîðîãàìè Äíiïðà, Ãðàëè ñóðìè áîéîâi!
Òàì çiéøëà êîçàöüêà ñëàâà Òóò æèòòÿ i êðîâ âiääàëè
Äëÿ íàðîäíîãî äîáðà. Çàïîðîçüêi êîçàêè,
Òàì ñòîÿëè íà ñòîðîæi Óêðà¿íó ðÿòóâàëè
Çàïîðîæöi Ñi÷îâi. Âiä âîðîæî¿ ðóêè.
(Þ. Øêðóìåëÿê)
1. Ùî òè çíàºø ïðî çâè÷à¿ çàïîðîæöiâ? Ðîçêàæè.
2. Ïîÿñíè âæèâàííÿ âåëèêî¿ ë³òåðè.
3. Âèïèøè âèä³ëåí³ ñëîâà, ïîçíà÷ ó íèõ ñóô³êñè. Ïîÿñíè ¿õ ïðàâîïèñ.
À ùå â ÿêèõ ñóôiêñàõ áóäåø ïèñàòè ì’ÿêèé çíàê? Íàâåäè ïðèêëà-
äè.
330. Ñïèøè òåêñò. Çà ÿêèì ïðàâèëîì ïèøóòüñÿ ñëîâà ç

ïðîïóùåíèìè áóêâàìè?
Ñâîºðiäíèì ïðîäîâæåííÿì íàðîäíî¿ òðàäèöi¿
áàñêèé
ó çîáðàæåííi êîçà..îãî ëèöàðñòâà º êàçêà «Çà-
áîÿçêèé
ïîðîæö³» êëàñèêà óêðà¿í...î¿ ëiòåðàòóðè ²âàíà
â’ÿçêèé
Ñåìåíîâè÷à Íå÷óÿ-Ëåâè...îãî. Âïåðøå âîíà áóëà
êîâçêèé
íàäðóêîâàíà 1873 ðîêó ó ëüâiâ...îìó æóðíàëi
ðiçêèé
«Ïðàâäà», îêðåìîþ êíèæêîþ âèéøëà â Êèºâi ó
1874 ðîöi.
Áiëü i òóãà ïðîíèçóþòü òâið. Öå áiëü i òóãà çà òiºþ Çàïîði...îþ
Ñi÷÷þ, ÿêà áóëà êîëèñü, çà òèì çàïîði...èì ñi÷îâèì ëèöàðñòâîì, ùî
òóò ïîðÿäêóâàëî â äàâíi ÷àñè.
Öå áiëü i òóãà çà âiëüíîþ Óêðà¿íîþ, ÿêó êîëèñü çàïîðîæöi õîðîáðî
áîðîíèëè âiä ðiçíèõ ÷óæèí...èõ çàéä, çà íåçàëåæíîþ ãåòüìàí...îþ
äåðæàâîþ, ÿêó òàê i íàçèâàëè — Çàïîði...å Âiéñüêî. (Çà ª. Ãóöàëîì)
• Âiçüìè â áiáëiîòåöi êàçêó ². Ñ. Íå÷óÿ-Ëåâèöüêîãî «Çàïîðîæöi» é

ïîçíàéîìñÿ ç íåþ ñàìîñòiéíî â ïîâíîìó îáñÿçi.
331. Çà äîïîìîãîþ ñóôiêñiâ -ñüê-, -öüê-, -çüê- óòâîðè

ïðèêìåòíèêè. Çàïèøè ¿õ. Ç 2–3-ìà ñêëàäè ðå÷åííÿ.
Çðàçîê. Кишинiв — кишинiвський.
Êèøèí³â, Çàïîð³ææÿ, Ïðóò, Êàâêàç, Ïàðèæ, Ìîñêâà, Ðèáíèöÿ,
Ðóìóí³ÿ, ×åðí³âö³, Òèðàñï³ëü.
133
332. Ïåðåòâîðè ñëîâîñïîëó÷åííÿ çà çðàçêîì. Ïîçíà÷ ñóôiêñè.
Ïîÿñíè ¿õ ïðàâîïèñ.
Çðàçîê. Народ України — український народ.
Ïîðòè Îäåñè, øêîëè Êèøèíåâà, ìåòðî Êèºâà, âóëèöÿ ñåëà, ïîðîãè
Äíiïðà, ñëàâà êîçàêiâ, ìði¿ þíàêiâ.
• Óòâîðåíi ñëîâîñïîëó÷åííÿ ââåäè â ðå÷åííÿ.
Çâåðí³òü óâàãó! Ïåðåä ñóôiêñàìè -ñüê-, -öüê-, -çüê- ïðèãîëîñíi

ìîæóòü ïîì’ÿêøóâàòèñü ó âèìîâi, àëå ü ïðè öüîìó íå ïèøåòüñÿ:
óêðà¿íñüêèé, ñåëÿíñüêèé.
Àëå ì’ÿêiñòü çâóêà [ë´] ïåðåä ñóôiêñîì -ñüê- ïîçíà÷àºòüñÿ áóêâîþ
ü: ñiëüñüêèé, òèðàñï³ëüñüêèé, äàíóëüñüêèé.
333. Ïðî÷èòàé ñëîâà, ïîÿñíè çìiíè ïðèãîëîñíèõ ïðè ¿õ óòâîðåííi.

Ââåäè ¿õ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ.
Êàëóãà — êàëóçüêèé, ëàòèø — ëàòèñüêèé, Çîëîòîíîøà —
çîëîòîíîñüêèé, òóðîê — òóðåöüêèé, Êàãàðëèê — êàãàðëèöüêèé, ñïiâàê2
— ñïiâàöüêèé2, Áàëõàø — áàëõàñüêèé.
334. ßêi òðàäèöi¿ êîçàöòâà çáåðåãëè ¿õ íàùàäêè? À ÷è ìîæåø

òè ñåáå íàçâàòè äèòèíîþ êîçàöüêîãî ðîäó? ×îìó?
Íàñòàëè íîâi ÷àñè, äî íàñ ïîâåðòàºòüñÿ iñòîðè÷íà ïàì’ÿòü. Ìè,
íàùàäêè ñëàâíèõ çàïîðî...èõ êîçàêiâ, áåðåìî â ñëàâíèé ïîõiä
ó çàâòðàøíié äåíü òðàãi÷íó iñòîðiþ óêðà¿í...îãî íàðîäó, áåðåìî
íåîäìiííî é ãåðî¿÷íi çâèòÿãè çàïîðî...îãî êîçàöòâà. Ïîñòóïîâî
âiäðîäæóºòüñÿ, ñòàº íà íîãè óêðà¿í...å êîçàöòâî. Òèñÿ÷i þíàêiâ
ïðèñÿãàþòü íà âiðíiñòü êîçà...îìó áðàòñòâó. (Çà ª. Ãóöàëîì)
• Ñïèøè. Ï³äêðåñëè ïðèêìåòíèêè ç ñóôiêñàìè -ñüê-, -öüê-, -çüê-.

Ïîçíà÷ ñóôiêñè. Ïîÿñíè ¿õ âèìîâó òà ïðàâîïèñ.
§ 34. Âæèâàííÿ ì’ÿêîãî çíàêà

ïåðåä çàêií÷åííÿì ïðèêìåòíèêiâ
335. Âèçíà÷ òèï òåêñòó. Äàé éîìó íàçâó.
Â÷èòåëü íàì ñêàçàâ: «Êîæíà ëþäèíà ñâîºþ ïîâåäiíêîþ íàãàäóº
ÿêóñü òâàðèíó... Îäíà ëåäàùà, ÿê íàïðèêëàä, âåäìiäü, iíøà ðîáîòÿùà,
134
ÿê áäæîëà. Ñïðîáóéòå íàìà-
ëþâàòè ñâî¿õ ìàì i òàò³â ó
âèãëÿäi ñèìïàòè÷íèõ òâàðèí.
Öå áóäå äîáðèì æàðòîì, âií
ðîçâåñåëèòü âàøèõ áàòüêiâ».
Âäîìà, ÿê çàâæäè, òàòî
ëåæàâ íà óëþáëåíié êàíàïi
i ÷èòàâ ãàçåòó. ß íàìàëþâàâ
éîãî âåäìåäåì ó áàðëîçi. À
ìàìó, ÿêà ïðèéøëà ç âàæêèìè
ñóìêàìè, âåð-áëþäîì.
ß ïîêàçàâ ¿ì ìàëþíêè. Âîíè çàðåãîòàëè. Àëå ïî-òiì òàòî ñêàçàâ:
«Íàâiùî æ âèêàçóâàòè äîìàøíi ñåêðåòè? Êðàùå íàìàëþé ìåíå ó
âèãëÿäi áîáðà, ÿêèé áóäóº áóäèíîê. À ìàìà íåõàé áóäå áåç-òóðáîòíîþ
ïòàøêîþ, ÿêà ðàäiñíî ùåáå÷å ç ðàííüîãî ðàíêó äî ïiçíüîãî âå÷îðà».
ß òàê i çðîáèâ. ² âiääàâ ñâî¿ ìàëþíêè â÷èòåëþ. ² òîäi òàòà çàëó÷èëè
äî ðåìîíòó øêîëè. À ìàìó çîáîâ’ÿçàëè ñïiâàòè ó áàòüêiâñüêîìó õîði.
Ãàðíèé âèéøîâ æàðò.
1. Íà êîãî ñõîæi òâî¿ áàòüêè? Ó âèãëÿäi ÿêèõ òâàðèí òè ¿õ íàìàëþºø?
2. Âèçíà÷ ÷èñëî, ð³ä ³ â³äì³íîê ïðèêìåòíèê³â ó âèä³ëåíîìó ðå÷åíí³. Íà
ÿêèé ïðèãîëîñíèé — òâåðäèé ÷è ì’ÿêèé — çàê³í÷óºòüñÿ îñíîâà öèõ
ñë³â?
3. Ñëîâîñïîëó÷åííÿ áåçòóðáîòíà ïòàøêà ³ ðàííÿ ïòàøêà, òèõèé âå-
÷³ð ³ ï³çí³é âå÷³ð ïîñòàâ ó ðîäîâîìó, äàâàëüíîìó, îðóäíîìó ³ ì³ñ-
öåâîìó â³äì³íêàõ. Âèä³ëè çàê³í÷åííÿ.
4. Ñïðîáóé çðîáèòè âèñíîâîê ïðî âæèâàííÿ ì’ÿêîãî çíàêà ïåðåä
çàê³í÷åííÿì ïðèêìåòíèê³â.
Ó ðîäîâîìó, äàâàëüíîìó òà ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè ïðèêìåòíèêiâ

÷îëîâi÷îãî i ñåðåäíüîãî ðîäó ç îñíîâîþ íà ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé ïåðåä
çàêií÷åííÿì ïèøåìî ì’ÿêèé çíàê.
Íàïðèêëàä: ìîãóòíüîãî, ìîãóòíüîìó, ó ìîãóòíüîìó.
Ó ïðèêìåòíèêàõ æiíî÷îãî ðîäó ü ïèøåìî ó çàêií÷åííÿõ ðîäîâîãî
é îðóäíîãî âiäìiíê³â îäíèíè. Íàïðèêëàä: ìîãóòíüî¿, îñiííüî¿,
ìîãóòíüîþ, îñ³ííüîþ.
336. Ïðîâiäìiíÿé ïðèêìåòíèêè ðàçîì ç iìåííèêàìè. Çâåðíè

óâàãó íà âiäìiíêîâi ïèòàííÿ ïðèêìåòíèêiâ. Ïîÿñíè íåîáõiäíiñòü
âæèâàííÿ ì’ÿêîãî çíàêà.
Ñèíº ìîðå, âå÷iðíÿ çîðÿ, ñëàâíèé çàïîðîæåöü.
135
337. Ïåðåïèøè, äîäàþ÷è íåîáõ³äí³ çàê³í÷åííÿ.
1. Ïðîëiòàâ áóéí... âiòåð â ïóñòèíi ïî áåçêðà..., ìåðòâ... ïîëi.
2. Öå áóëî ÷óäîâ... ëiòí... ðàíêó. 3. Ïiçí... âå÷îðà ÿ áëóêàâ ìiñòîì.
• Äîâåäè, ùî îñíîâà ïðèêìåòíèêà áåçêðà¿é çàê³í÷óºòüñÿ íà ì’ÿêèé
ïðèãîëîñíèé.
Çâåðí³òü óâàãó! Ó ïðèêìåòíèêàõ ÷îëîâi÷îãî i ñåðåäíüîãî ðîäó îäíèíè

ç îñíîâîþ íà [é] ó ðîäîâîìó, äàâàëüíîìó i ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ
ïèøåìî é: áåçêðàéîìó, äîâãîøèéîìó.
338. Ïðîâiäìiíÿé ñëîâîñïîëó÷åííÿ â îäíèíi. Çàïèøè.

Ðiäíèé áðàò, ñïðàâæíié òîâàðèø, äîâãîøèº ãóñåíÿ.
• Âèäiëè îñíîâó òà çàêií÷åííÿ ïðèêìåòíèêiâ. Îäíàêîâi ÷è ðiçíi ó íèõ çàêií-
÷åííÿ? À êiíöåâi ïðèãîëîñíi îñíîâè? ßê öå âiäáèâàºòüñÿ â íàïèñàííi?
339. Çàïèøè âiðø. Ïîçíà÷ çàêií÷åííÿ ïðèêìåòíèêiâ â îäíèíi.

Âèçíà÷ âiäìiíîê.
Ñòîÿòü æîðæèíè ìîêði-ìîêði. íå ïîõèëÿþ÷è òðàâó —
Ñïëÿòü äiàìàíòîâi æóêè. Äþéìîâî÷êà
Ïiä ãðóøåþ ó äèêié ìîðêâi â ëèñòî÷êó êàïóñòÿíîìó, —
äî ðàíêó õîäÿòü ¿æàêè. ÿ ó æèòòÿ iç âi÷íîñòi ïëèâó.
À â ñíi äàëåêîìó, òóìàííîìó, (Ë. Êîñòåíêî)
Çðîáè âèñíîâîê ïðî çàêií÷åííÿ ïðèêìåòíèêiâ ó ìiñöåâîìó âiäìiíêó.
340. Â³äì³íþþ÷è ïðèêìåòíèêè âåëèêèé, äðóæí³é, ìîãóòí³é,

ñôîðìóëþé ïðàâèëî âæèâàííÿ ³ íàïèñàííÿ â³äì³íêîâèõ ôîðì
ïðèêìåòíèê³â ç îñíîâîþ íà òâåðäèé òà ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé.
1. Íàêðåñëè òàáëèöþ âiäìiíþâàííÿ ïðèêìåòíèêiâ ç îñíîâîþ íà òâåðäèé
i ì’ÿêèé ïðèãîëîñíèé.
Â³äì³íêè Í. Ð. Ä. Ç. Î. Ì.
Îñíîâà íà òâåðäèé èé îãî îìó èé èì îìó
ïðèãîëîñíèé îãî ³ì
Îñíîâà íà ì’ÿêèé ³é ü îãî ü îìó ³é ³ì ü îìó
ïðèãîëîñíèé ü îãî ³ì
2. Ââåäè ïîäàíi ïðèêìåòíèêè â ðå÷åííÿ. Ïiäêðåñëè ïiäìåò i ïðèñóäîê.
136
§ 35. Âèìîâà òà íàïèñàííÿ çàêií÷åíü
ïðèêìåòíèêiâ æiíî÷îãî ðîäó
ó äàâàëüíîìó i ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè
341. Çíàéäè ïðèêìåòíèêè â îäíèíi. Âèçíà÷ ¿õ âiäìiíîê. Âèäiëè
Îñiíü ó çàäóìëèâié êðàñi,
Çîëîòîì ïîêðèòi íåáîñõèëè.
Ìè éäåìî ïî âðàíiøíié ðîñi
² äåðåâà âiòòÿ íàõèëèëè.
(Ë. Ðæåíåöüêèé)
Ó äàâàëüíîìó òà ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ îäíèíè ïðèêìåòíèêè æiíî÷îãî

ðîäó ç îñíîâîþ íà [é] ìàþòü çàêií÷åííÿ -¿é: áåçêðà¿é. Â óñiõ iíøèõ
ïðèêìåòíèêàõ ïèøåìî -ié: ìîãóòíié, ðàäiñíié.
342. Ïåðåïèøè. Ïðèêìåòíèêè, ùî â äóæêàõ, ñòàâ ó ôîðì³

äàâàëüíîãî ÷è ì³ñöåâîãî â³äì³íê³â.
1. Â ñòîðîíi (ëiñèñòèé), ãåí áiëÿ ñòåæèíêè çiáðàëèñü ÿñêðàâi ñåñòðè-
ãîðîáèíêè. 2. Â (òåìíèé) ÿ æèâó êîìîði, à êîñà ìîÿ íàäâîði. 3. Õòî â
ìàéáóòíiì õî÷å æèòü, òîé âñiì ñåðöåì çàêðè÷èòü: “Â (ðiäíèé) øêîëi
ðiäíà ìîâà!”. 4. Ó êàçöi (êîëüîðîâèé) óñå òàêå ÷óäîâå. 5. Äî çiðîê ÿñêðàâèõ
â (íi÷íèé) âèøèíi ÿ øâèäêî äîñêà÷ó íà (÷îðíèé) êîíi. 6. ×àñòî ëiòîì
íàäiâàëà ïî (íîâèé) ñîðî÷öi, à íà çèìó ïîñêèäàëà, ïîñîëèëà â áî÷öi.
7. (Äðóæíèé) ÷åðåäi âîâê íå ñòðàøíèé.
1. Â³äãàäàé çàãàäêè.
2. Âèä³ëåí³ ïðèêìåòíèêè ïðîàíàë³çóé ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
Ïàì’ÿòêà
1. Àíàë³çîâàíå ñëîâî. 4. ßêà ÷àñòèíà ìîâè?
2. Â³ä ÿêîãî ñëîâà çàëåæèòü? 5. Ð³ä. ×èñëî. Â³äì³íîê.
3. Íà ÿêå ïèòàííÿ â³äïîâ³äàº? 6. ßêèì º ÷ëåíîì ðå÷åííÿ?
343. ßêó ðîëü ó òåêñò³ âiäiãðàþòü ïðèêìåòíèêè? Ïîì³ðêóé, öå

òåêñò-ðîçïîâ³äü ÷è îïèñ?
Áðèíè... ãîëîñî÷îê, ÿê ñðiáí... äçâiíî÷îê, ïî ñàäî÷êó ëóíàº, òà
âæå é ñîëîâåéêî, ùî ñïiâà ðàíåíüêî, òàê ñïiâàòè íå çäîëàº! Ïiñíÿ
137
äî ðîáîòè äîäàº îõîòè, à Ìàð...ÿíi âäåíü íå äî ãóëÿ...ÿ — íà ðîáîòi
ç ðàíêó äî ñìåðêà...ÿ. Íà ÷óæîìó ïîëi íi...êè íàòîìèëà, íà ÷óæ...
ðîáîòi ðó÷êè íàòðóäèëà, íà ÷óæ... ãîðîäàõ öiëèé äåíü ïîëîëà, áóð...-
ÿíîì êîëþ÷èì ðóêè ïîêîëîëà.
(Ë. Óêðà¿íêà)
1. Ñïèøè, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè. Ïðèêìåòíèêè ïiäêðåñëè

õâèëÿñòîþ ëiíiºþ, çâåðõó íàäïèøè âiäìiíîê.
2. Â ïðÿìîìó ÷è ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi âæèòî ñëîâî ñðiáíèé? Äîâåäè
344. Çàïèøè â³ðø ç ïàì’ÿò³.

Ìiæ õìàðèíîê áiëèõ
Â ãîëóáié iìëi
Íàì íåñëè íà êðèëàõ
Âåñíó æóðàâëi.
(Ì. Ëèñè÷)
1. Âèçíà÷ ÷èñëî ³ âiäìiíîê ïðèêìåòíèêiâ.
2. Çíàéäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ, âæèòi â ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi.
345. Ç ïîäàíèìè ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàäè ðå÷åííÿ. Âèçíà÷

âiäìiíîê ïðèêìåòíèêiâ. Âèäiëè çàêií÷åííÿ.
Â õóäîæí... ëiòåðàòóð³, âå÷iðí... çîði, ó êâiòó÷... äîëèíi, ç òåìí...
õìàðè, áëèñêó÷... ði÷êîþ, áië... áåðåçi.
346. Ðîçãëÿíü ìàëþíîê. Ñêëàäè i çàïèøè ðîçïîâiäü çà ïîäàíèìè

íàçâîþ, ïî÷àòêîì i ïèòàííÿìè.
138
Ñòðàøíèé ÷åðâ’ÿ÷îê
Æèâ ñîái íà ñâiòi õëîï÷èê. ² áóâ âií äóæå íåíàñèòíèé. ²äå ðàç
âóëèöåþ, áà÷èòü — ïðîäàþòü ìîðîçèâî. Ñòàâ âií i äóìàº: «ßêáè îöå
ìåíi õòî äàâ ñòî ïîðöié ìîðîçèâà — îòî áóëî á äîáðå».
1. Ïðî ùî ìðiÿâ õëîï÷èê? ×è çäiéñíèëàñü éîãî ìðiÿ? ßê òè ãàäàºø, ùî
çà ÷åðâ’ÿ÷îê ïîñåëèâñÿ ó õëîïöåâi?
2. Ïðèêìåòíèêè ï³äêðåñëè õâèëÿñòîþ ë³í³ºþ. Äâà ç íèõ ðîçáåðè ÿê
÷àñòèíó ìîâè.
§ 36. Âiäìiíþâàííÿ ïðèêìåòíèêiâ

ó ìíîæèíi
ßê çìiíþþòüñÿ ïðèêìåòíèêè ó ìíîæèíi?
347. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ ïðèêìåòíèê³â ó ìíîæèí³.

Âiäìiíîê Ïèòàííÿ Ìíîæèíà
Í. ÿêi? êðåìåçíi, ìîãóòíi äóáè
Ð. ÿêèõ? êðåìåçíèõ, ìîãóòí³õ äóá³â
Ä. ÿêèì? êðåìåçíèì, ìîãóòí³ì äóáàì
ÿêi? êðåìåçíi, ìîãóòíi äóáè
Ç. ÿêèõ? êðåìåçíèõ, ìîãóòí³õ äóá³â
Î. ÿêèìè? êðåìåçíèìè, ìîãóòí³ìè äóáàìè
Ì. íà ÿêèõ? íà êðåìåçíèõ, íà ìîãóòí³õ äóáàõ
1. ßêi çàêií÷åííÿ ìàþòü ïðèêìåòíèêè ó ìíîæèíi?

2. Êîðèñòóþ÷èñü òàáëèöåþ, ïðîâiäìiíÿéòå ïèñüìîâî ó ìíîæèíi
ïðèêìåòíèêè ÿñêðàâ³ ñîíÿ÷í³ ïðîìåí³. Çðîá³òü âèñíîâîê ïðî
çìiíþâàííÿ ïðèêìåòíèêiâ ó ìíîæèíi.
Ïðèêìåòíèêè ó ìíîæèíi çìiíþþòüñÿ òiëüêè çà âiäìiíêàìè, çà
ðîäàìè âîíè íå çìiíþþòüñÿ. Âiäìiíîê ïðèêìåòíèêà ÿê ó îäíèíi,
òàê i â ìíîæèíi ìîæíà âèçíà÷èòè çà âiäìiíêîì iìåííèêà, âiä ÿêîãî
âií çàëåæèòü. Íàïðèêëàä:
Ä.â. Ä.â. Ä.â.
áóäèíêàì (ÿêèì?) íîâèì âèñîêèì
Î.â Î.â Î.â.
çà áóäèíêàìè (ÿêèìè?) íîâèìè âèñîêèìè
139
348. Çàïèøè. Ó ïðèêìåòíèêàõ, âæèòèõ ó ìíîæèí³, âèçíà÷
âiäìiíîê. Âèäiëè çàêií÷åííÿ. Ç’ÿñóé, ÿêèé ê³íöåâèé ïðèãîëîñíèé
îñíîâè — òâåðäèé ÷è ì’ÿêèé.
Ãàðíi, íà÷å êâiòè
Â íàñ äiâ÷àòêà ãîæi, íà÷å òà êðàñîëÿ.
ðiçíi òà õîðîøi. Íàøi Ãàëi, Âiòè —
Ñïðàâäi, îí Ìàðèíà — ãàðíi, íà÷å êâiòè.
ïèøíà, ÿê æîðæèíà. Ðiçíi òà íåñõîæi,
Êàðîîêà Îëÿ — à êðàñèâi, ãîæi.
(Ä. Áiëîóñ)
349. Çíàéäè ïîð³âíÿííÿ. ßêó ðîëü âîíè â³ä³ãðàþòü â êàçö³?

Âåñíà ñòîÿëà â ñîíö³, ìîâ ó ïîâåí³.
— Ìè òåæ — íà÷å ñîíå÷êà! — ïîõâàëèëèñÿ êóëüáàáêè. — Áî ìè
æîâò³ é ïðîìåíèñò³.
— Ïîäóìàºø! — îá³çâàëèñÿ ç êëóìáè òþëüïàíè. — Íàø³ êâ³òêè
ãàðí³ø³. Ìè — ÿê ÷åðâîí³ ÷àø³! I â êîæí³é — áäæîëà àáî äæì³ëü.
— Ìè ãëÿíóëè íà ñâ³ò ³ çäèâóâàëèñÿ, ùî â íüîìó ñò³ëüêè âåñíè, —
ìîâèëè íèçåíüê³ áðàòêè. — Òîìó ìè — ÿê çäèâîâàí³ î÷³!
— ß öâ³òó á³ëèìè ïåðëàìè, — çàáðèí³ëà íà öå êîíâàë³ÿ.
— À ÿ — áëàêèòíèìè â³òðÿ÷êàìè! — çàëåïåòàâ áàðâ³íîê.
— À ÿ! À ÿ! Òîæ ÿ öâ³òó ðàéñüêèì öâ³òîì! — çàøóì³ëà ðîæåâà
ðàéñüêà ÿáëóíüêà á³ëÿ ôîíòàíà.
— À ÿ, — ñêàçàâ íà öå äîùèê, — çàöâ³òó ïàðàñîëüêàìè. Çàêðàïàâ, ³
ñïðàâä³: íà âóëèöÿõ ïàðàñîëüêè, íà ìàéäàíàõ ïàðàñîëüêè — óñå ì³ñòî
â ïàðàñîëüêàõ, íà÷å â ëàïàòèõ ÿñêðàâèõ êâ³òêàõ! (Ç. Ìåíçàòþê)
1. Âèïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ «ïðèêìåòíèê + ³ìåííèê», «ïðèêìåòíèê +

çàéìåííèê». Âèçíà÷ ÷èñëî ³ â³äì³íîê ïðèêìåòíèê³â.
2. Ïîÿñíè âèìîâó ³ ïðàâîïèñ ñë³â áäæîëà ³ äæì³ëü.
350. Ïåðåïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

Âîñåíè (áå...êðà¿é) ñòåïàìè, (øèðîêèé) øëÿõàìè, âiä ñåëà äî ñåëà
êðîêóº ÷óäîâèé Âåëåòåíü-Óðîæàé.
Âiòåð ðî...äóâàº éîãî (áiëà øîâêîâà) ñîðî÷êó.
Ïëîäè ïðèðîäè ïîäàðóâàëè éîìó ñâî¿ (òåìíî-ñèíié, ÷åðâîíèé)
áàðâè.
Ðî...ïóøèëèñÿ (çîëîòèñòèé) ïøåíè÷íi âóñà, ðî...ðóì’ÿíèëèñÿ, íà÷å
ÿáëóêà, ùîêè!
1. Âèçíà÷ ÷èñëî, â³äì³íîê, à â îäíèí³ é ð³ä ïðèêìåòíèê³â.
140
2. Ðîçáåðè çà áóäîâîþ âèä³ëåí³ ñëîâà. Çðîáè âèñíîâîê, ÿêà áóêâà
ïèøåòüñÿ â ê³íö³ ïðåô³êñ³â.
351. Ïåðåêàæè òåêñò. Çíàéäè â áiáëiîòåöi â³äîìîñò³ ïðî òå, õòî

âïåðøå ïðèâiç êàðòîïëþ â Ìîëäîâó, à òàêîæ, ÿê ïðîíèêëà êàð-
òîïëÿ â Óêðà¿íó òà â Ðîñ³þ.
ßêèõ òiëüêè ñêàðáiâ íå áóëî â êîâàíèõ
ñêðèíÿõ ìàòðîñiâ Õðèñòîôîðà Êîëóìáà òà Àáîðèãеí — êîðiííиé
iíøèõ ìîðåïëàâöiâ ÷àñiâ iñïàíñüêèõ ìîð- æиòåëü.
Êàðàâеëà — ïаðóñíèé
ñüêèõ çàâîþâàíü! ²ñïàíñüêi êàðàâåëè, ÿêi
êîðàáеëü.
äîñÿãëè áåðåãiâ Íîâîãî Ñâiòó, ïîâåðòàþ÷èñü
íà áàòüêiâùèíó, âåçëè êîøòîâíå êàìiííÿ, ïðÿíîùi é áåçöiííi
ïðèêðàñè àáîðèãåíiâ.
Òîæ íå äèâíî, ùî êîëè îäèí ç ìîðÿêiâ—øóêà÷iâ ùàñëèâî¿ äîëi
â äàëåêèõ òàºìíè÷èõ êðà¿íàõ ïðèâiç ç Ïiâäåííî¿ Àìåðèêè, ç öüîãî
êàçêîâîãî Åëüäîðàäî, ñêðîìíèé òðîôåé — íåáà÷åíi â ªâðîïi
åêçîòè÷íi ïëîäè, äîâãàñòi áóëüáè ç æîðñòêîþ îáîëî÷êîþ, — íiõòî íå
çâåðíóâ íà çàìîðñüêå äèâî îñîáëèâî¿ óâàãè.
À öi «çåìëÿíi ÿáëóêà» íàñïðàâäi áóëè äîðîãîöiííiøèìè âiä çîëîòà
é êîøòîâíîñòåé, i ¿ì ñóäèëîñÿ ïîøèðèòèñÿ ïî âñié çåìíié êóëi ïiä
iìåíåì «êàðòîïëÿ» é âïðîäîâæ âiêiâ ãîäóâàòè ëþäñòâî.
(Ç æóðíàëó)
1. Âèïèøè ñïîëó÷åííÿ ïðèêìåòíèê³â ç ³ìåííèêàìè ó ìíîæèí³, âèä³ëè â
íèõ çàê³í÷åííÿ, âèçíà÷ â³äì³íîê. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ.
2. Äî ñëîâà êàðòîïëÿ äîáåðè êiëüêà ñïiëüíîêîðåíåâèõ. Çà äîïîìîãîþ
÷îãî âîíè óòâîðèëèñÿ?
352. Óòâîðè ñëîâîñïîëó÷åííÿ iìåííèê³â ç ïðèêìåòíèêàìè.

1. Óêðà¿íñüêèé, íiæíèé, ñòîëè÷íèé, áóéíèé, ñèíié, íåçàáóòíié.
2. Çåìë³, ïðîñòîðè, êâiòè, áóëüâàðè, âåñíè, ìåëîäi¿, ïåðåìîãè.
• Ç òðüîìà ñëîâîñïîëó÷åííÿìè ñêëàäè ðå÷åííÿ, ïiäêðåñëè â íèõ ãîëîâíi
i äðóãîðÿäíi ÷ëåíè.
353. Ïîïðàöþé â áiáëiîòåöi, çíàéäè ìàòåðiàë i íàïèøè, ÿê âè-

ãîòîâëÿþòü îëiâöi ñüîãîäíi.
Íàéïåðøi îëiâöi
Àíãëiéñüêà äîñëiäíèöÿ Ìåði Ëiêi âiäêðèëà íà ãiðñüêîìó ïëàòî
â Òàíçàíi¿ (Àôðèêà) íàñêåëüíi ìàëþíêè, êîòðèì íå îäíà òèñÿ÷à
ðîêiâ.
141
Âîíà íàçèâàº àâòîðiâ öèõ ìàëþíêiâ ïåðøîâiäêðèâà÷àìè îëiâöiâ.
Áî çíàéøëà òóò àæ 186 çàëèøêiâ ñòåðæíiâ iç òâàðèííîãî ñàëà, ÿêi
ââàæàº ïðàïðàïðàðîäè÷àìè ñó÷àñíèõ îëiâöiâ. Äàâíi òàíçàíiéöi
ðîáèëè ¿õ êîëüîðîâèìè: ñàæà äàâàëà ÷îðíèé êîëið, îêèñëè çàëiçà
— ÷åðâîíèé, äîìiøêè ìàðãàíöþ — êîðè÷íåâèé.
1. Ïðî ùî íîâå òè äiçíàâñÿ ç òåêñòó?
2. Âèçíà÷ âiäì³íîê ïðèêìåòíèêiâ, âèäiëè çàêií÷åííÿ.
354. ßê òè ðîçóìiºø çìiñò ðå÷åíü: «ß çåìëi öiº¿ êðàïëÿ

äîùîâà», «...öàð ïðèðîäè òè»? Ïîÿñíè.
Âñå íà çåìëi, âñå òðåáà áåðåãòè:
² ïòàõà, é çâiðà, i îòó òðàâèíêó.
Íå ÷âàíüñÿ òèì, ùî öàð ïðèðîäè òè,
Áî, âðåøòi, òè — ëèøå éîãî ÷àñòèíêà.
ß çåìëi öiº¿ ïàðîñòîê çåëåíèé,
ß çåìëi öiº¿ êðàïëÿ äîùîâà.
Çàïëåëèñü ó ìåíå, ïðèðîñëè äî ìåíå
É æèòî i äåðåâà, êâiòè i òðàâà5.
Òîé, õòî ëþáèòü ïàðîñòêè êëåíîâi,
Õòî äiáðîâè ìîëîäi ðîñòèòü,
Ñàì äîñòî¿í ëþäñüêî¿ ëþáîâi,
Áî æèâå é ïðàöþº äëÿ ñòîëiòü!
• Ñïèøè. Íàä êîæíèì ïðèêìåòíèêîì íàäïèøè ñêîðî÷åíî éîãî ðiä,
÷èñëî i âiäìiíîê.
355. Äåÿêi òâî¿ îäíîêëàñíèêè ââàæàþòü, ùî â ïåðøó ÷åðãó ó

ëþäèíè ïîâèíåí áóòè ãàðíèé îäÿã. Ïîñïåðå÷àéñÿ ç íèìè. Íàïèøè
òâið íà òåìó: «Ëþäèíà ïî÷èíàºòüñÿ ç äîáðà».
1. Íàä ïðèêìåòíèêàìè ñêîðî÷åíî íàäïèøè ðiä, ÷èñëî, âiäìiíîê. Ïîÿñíè
íàïèñàííÿ çàêií÷åíü.
2. Îäíå ðå÷åííÿ (íà âèáið) ðîçáåðè çà ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ.

1. Ðîçêàæè ïðî ïðèêìåòíèê ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
2. ßê çìiíþþòüñÿ ïðèêìåòíèêè?
3. ßê âèçíà÷èòè ðiä, ÷èñëî i âiäìiíîê ïðèêìåòíèêiâ?
4. ßê âèìîâëÿþòüñÿ ³ ïèøóòüñÿ ïðèêìåòíèêè ç ñóô³êñàìè -ñüê-, -çüê-,
-öüê-?
142
ßÊ ÇÐÎÁÈÒÈ
ÄÅÍÜ ÂÅÑÅËÈÌ
Çàéìåííèê
§ 37. Çàéìåííèê ÿê ÷àñòèíà ìîâè
356. ßê âè ãàäàºòå, ÿê çðîáèòè äåíü âåñåëèì?

ßê çðîáèòè äåíü âåñåëèì
Òè ïðîêèíüñÿ
âðàíöi-ðàíî,
ÿê íàä ìiñòîì
cîíöå âñòàíå,
ïðèâiòàéñÿ ç ëàñòiâêàìè,
ç êîæíèì ïðîìåíåì ëàñêàâèì.
Càì ãàðíåñåíüêî óìèéñÿ,
ñàì òèõåíüêî îäÿãíèñÿ,
ïiäiéäè äî òàòà é ìàìè
i ñêàæè ¿ì: — Äîáðèé ðàíîê!
Ïîñìiõíèñÿ âñiì íàâêîëî —
íåáó, ñîíöþ, êâiòàì, ëþäÿì.
² òîäi îáîâ’ÿçêîâî
Äåíü òîái âåñåëèì áóäå!
(À. Êîñòåöüêèé)
1. Çíàéä³òü â òåêñò³ çíàéîì³ çàéìåí-
íèêè. Íà ÿêå ïèòàííÿ â³äïîâ³äàº
çàéìåííèê òè? Íà êîãî â³í âêàçóº?
2. Çàì³ñòü ÿêèõ ñë³â âæèòî çàéìåííèê
¿ì? Ïîñòàâòå äî íüîãî ïèòàííÿ. À
ÿêó â³í ìàº ôîðìó â íàçèâíîìó
â³äì³íêó?
143
3. Ïîäóìàéòå, çàéìåííèêè íàçèâàþòü îñîáó ÷è ò³ëüêè âêàçóþòü íà íå¿?
Çàéìåííèê — öå ÷àñòèíà ìîâè. ß, òè, â³í, âîíà, âîíî, ìè, âè, âîíè
— îñîáîâ³ çàéìåííèêè.
357. Ùî ñïiëüíîãî º â îñîáîâèõ çàéìåííèêàõ òà iìåííèêàõ? ×èì

âiäðiçíÿþòüñÿ îñîáîâi çàéìåííèêè âiä iìåííèêiâ?
²ìåííèê âòîìèâñÿ âiä ïðàöi âàæêî¿
² çà÷èíèâñÿ ó ñïàëüíiì ïîêî¿.
Ïðåäìåòè âòîìèâñÿ âií íàçèâàòè
² âèðiøèâ òðîøêè ïîñïàòè.
Éîìó òiëüêè ëèø òðåáà
Êîãîñü çàëèøèòü çàìiñòü ñåáå.
Ðîçïîðÿäèâñÿ îäðàçó ²ìåííèê:
— Çàéìå ìîº ì³ñöå çàéìåííèê.
Òà îò Çàéìåííèê íiçàùî
Íå ìiã íàçâàòè õòî i ùî.
Éîìó iìåííèê ïîâåëiâ
Çàâ÷èòè ëèøå êiëüêà ñëiâ.
Òî æ âiäïîâiäü íà âñå îäíà:
ß, Òè, Âií, Âîíà —
Öå êîëè º îäíèíà.
À ñëîâà äëÿ ìíîæèíè —
Ìè, Âè òà Âîíè.
Çàéìåííèê ìîæå ïîêàçàòè,
Òà íå â çìîçi íàçèâàòè.
(Â. Ëóæåöüêà)
1. Çðîáè âèñíîâîê, ÷îìó öÿ ÷àñòèíà ìîâè òàê íàçèâàºòüñÿ. Çâið ñâié
âèñíîâîê ç ïðàâèëîì.
2. Cïèøè â³ðø, ïî÷èíàþ÷è ç³ ñë³â «Òà îò Çàéìåííèê...». Ï³äêðåñëè
çàéìåííèêè. ßê³ ç íèõ ìàþòü ôîðìó îäíèíè, à ÿê³ ìíîæèíè?
²ìåííèêè íàçèâàþòü ïðåäìåòè, à îñîáîâi çàéìåííèêè òiëüêè âêàçóþòü
íà íèõ. Âæèâàþòüñÿ îñîáîâi çàéìåííèêè çàìiñòü iìåííèêiâ, òîìó
öÿ ÷àñòèíà ìîâè é äiñòàëà òàêó íàçâó.
358. Ïðî÷èòàéòå â³ðø Ã. Áîéêà â îñîáàõ.

ß ³ òè
— Õòî äî ñòîëó õî÷å ñ³ñòè?
— ß!
144
— Õòî âàðåííÿ õî÷å ¿ñòè?
— ß!
— À õòî ïîñóä ìèòè áóäå?
— Íó âæå òè â³äêàçóé, Ëþäî, à òî ÿ òà é ÿ!
(Ã. Áîéêî)
• Íàçâè çàéìåííèêè. Ñêëàäè ç íèìè ðå÷åííÿ. Çàïèøè.
359. Ñêëàäè ³ çàïèøè íåâåëèêèé òâ³ð «ß äîïîìàãàþ ìàì³» (5-7

ðå÷åíü). Ï³äêðåñëè çàéìåííèêè.
§ 38. Çàéìåííèêè ïåðøî¿, äðóãî¿ ³ òðåòüî¿

îñîáè îäíèíè ³ ìíîæèíè
360. Ñïèøè æàðòiâëèâèé âiðø ². Ñi÷îâèêà.
Ç æèòòÿ çàéìåííèêiâ
ß âèøåíü òîái ïðèíiñ. Ïîñìiõàëîñÿ Âîíî,
Òè — çàäåð óãîðó íiñ. ÿê ëåòiëè Ìè íà äíî.
Âií — äèâèâñÿ iç âiêíà: Ïðèíåñëè Âè êàâóíè,
äå æ ïîäiëàñÿ Âîíà? à ïî¿ëè ¿õ Âîíè.
• Ïiäêðåñëè çàéìåííèêè. Ïîì³ðêóé, íà êîãî àáî íà ùî âîíè âêàçóþòü.
Ñïðîáóé çàì³ñòü çàéìåííèê³â âæèòè ³ìåííèêè.
• Äî ÿêî¿ îñîáè íàëåæàòü îñîáîâ³ çàéìåííèêè?
Îñîáîâ³ çàéìåííèêè ÿ, ìè íàëåæàòü äî 1-î¿ îñîáè, òè, âè — äî 2-î¿
îñîáè, â³í, âîíà, âîíî, âîíè — çàéìåííèêè 3-î¿ îñîáè.
Çàéìåííèêè 1-î¿ îñîáè âêàçóþòü íà îñîáó (ÿ) àáî áàãàòî îñ³á
(ìè), ÿê³ ãîâîðÿòü ïðî ñåáå.
Çàéìåííèêè 2-î¿ îñîáè âêàçóþòü íà îñîáó (òè) àáî îñîáè (âè),
äî ÿêèõ çâåðòàºìîñÿ.
Çàéìåííèêè 3-î¿ îñîáè âêàçóþòü íà îñîáó ÷è ïðåäìåò (â³í, âîíà,
âîíî) àáî îñîáè ÷è ïðåäìåòè (âîíè), ïðî ÿêèõ (ÿê³) ðîçïîâ³äàþòü.
361. ×è çíàºø òè, ç ÿêîãî òâîðó öåé óðèâîê? Õòî éîãî àâòîð?
Ìè ï³øëè ùå äàë³ â ë³ñ. Á³ãàëè, ãðàëèñÿ, çàáàâêà íàçäîãàíÿëà
çàáàâêó, ³ õî÷ íàì çäàâàëîñÿ, ùî ìè òðîõè ïîõîäèëè, àëå é íåç÷óëèñÿ,
ÿê ïî÷àëî âå÷îð³òè. Òîä³ ò³ëüêè ïîáà÷èëè, ùî âæå áëóêàºìî â
íåçíàéîìîìó ì³ñö³.
145
— Âàñèëþ, ùî æ ìè áóäåìî ðîáèòè? — ñïèòàëà Êñåíÿ.
— Òðåáà ñòåæêè øóêàòè, — â³äïîâ³â ÿ, — à òî ñêîðî ñìåðêíå.
1. Cïèøè. Ï³äêðåñëè çàéìåííèêè. Íà êîãî âîíè âêàçóþòü? Âèçíà÷ ¿õ
îñîáó ³ ÷èñëî.
2. Íàçâè ä³ºñëîâà. Âèçíà÷ ¿õ ÷àñ.
362. Âiäãàäàé çàãàäêó. Çàéìåííèêè ÿêî¿ îñîáè âæèò³ ó â³ðø³?

Áåç íüîãî ìè — íå ìè. i ñõîæi íà âïåðòèõ îñëiâ...
Ñêëàäàºòüñÿ ïîòÿã ç âàãîíiâ, ×è ìàº õòî ç âàñ çàïåðå÷åííÿ,
âîíî — iç îêðåìèõ ñëiâ. ùî çi ñëiâ ñêëàäàºòüñÿ...
Áåç íüîãî íiìi ìè, ìîâ êîíi, (². Ñi÷îâèê)
363. Ïðî÷èòàé ñïî÷àòêó â³ðø, à ïîò³ì ðîçãëÿíü ìàëþíîê ³ äàé

â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ.
Âèõâàëÿëèñü ïåðåõîæèì
òðè çàéìåííèêè-áðàòè,
ùî áåç íèõ í³õòî íå çìîæå
íàâ³òü ïîñóä ÂÈ-ÌÈ-ÒÈ.
Ïðàâäà öå ÷è, ìîæå, í³?
Äàéòå â³äïîâ³äü ìåí³.
Â Ì Ò Ð Ê
ßê òè ââàæàºø, ÿê³ áóêâè òðåáà âïèñàòè äî êë³òèíîê, ùîá îäåðæàòè
ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü? Íàçâè ö³ çàéìåííèêè.

Êîëè ÿ ï³ñëÿ êàí³êóë ï³øîâ ó ÷åòâåðòèé êëàñ, ìè âñ³ ãàñàëè ïî
êîðèäîðàõ, áî äóæå ñêó÷èëè îäíå çà îäíèì. Ðàïòîì ³ç ñóñ³äíüîãî
êëàñó âèéøîâ õëîïåöü. Â³í áóâ ïóçàòåíüêèé, ìàëåíüêèé, ó êðóãëèõ
îêóëÿðàõ íà äîâãîìó ãà÷êóâàòîìó íîñ³. Â³í ï³ä³éøîâ äî íàñ ³ çàêðè÷àâ:
— ×îãî âè á³ãàºòå? Øêîëà ñòàðà, âîíà ìîæå ðîçâàëèòèñÿ!
Ìè ñïèòàëè ó íüîãî: — À òè õòî òàêèé? — áî ðàí³øå éîãî íå áà÷èëè.
Â³í ðîçïðàâèâ ï³äæàê ³ ïîâàæíî â³äïîâ³â: — ß — Äèðåêòîð Êîðèäîðó!
Ìè çàñì³ÿëèñü ³ ïîá³ãëè äàë³. À Äèðåêòîð Êîðèäîðó õîäèâ çà íàìè,
çóïèíÿâ ³ ïîÿñíþâàâ, ùî á³ãàòè í³ â ÿêîìó ðàç³ íå ìîæíà. Êîëè
çàäçâåíiâ äçâîíèê, â³í ïîâàæíî ï³øîâ ó 1-Á êëàñ. (Ð. Áîíäàð÷óê)
1. ×è ñïîäîáàâñÿ òîá³ Äèðåêòîð Êîðèäîðó? ×îìó?

2. Ñïèøè. Ï³äêðåñëè çàéìåííèêè, âèçíà÷ ¿õ îñîáó ³ ÷èñëî.
146
§ 39. Â³äì³íþâàííÿ ³ ïðàâîïèñ çàéìåííèê³â
1-î¿ îñîáè îäíèíè ³ ìíîæèíè
365. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî âèä³ëåíèõ çàéìåííèê³â. ßê â³äì³íþþòüñÿ
çàéìåííèêè 1-î¿ îñîáè?
ß ñêàæó ìàòóñ³: Ìè ³ â ïîë³, ìè ³ â ëóç³,
— Íåíå! Ìè ³ âäîìà, ³ â ñàäó!
Ïðèá³æó äî íå¿ ÿ. Ëÿæó ñïàòè — ïðèãîëóáèòü
×è âîíà ïðèéäå äî ìåíå: I òîä³, êîëè âæå ñïëþ.
— Îëþ, äîíå÷êî ìîÿ! Ìàìà äóæå ìåíå ëþáèòü.
Ç íåþ ìè íàéêðàù³ äðóç³. ß òàêîæ ¿¿ ëþáëþ.
Ç íåþ âñþäè ÿ ³äó. (À. Ì’ÿñòê³âñüêèé)
366. Ðîçãëÿíüòå òàáëèöþ â³äì³íþâàííÿ çàéìåííèê³â 1-î¿ îñîáè.

Âiäìiíîê Ïèòàííÿ Îäíèíà Ìíîæèíà
Í. õòî? ÿ ìè
Ð. êîãî? ó êîãî? ìåíå, ó ìåíå íàñ, ó íàñ
Ä. êîìó? ìåí³ íàì
Ç. êîãî? íà êîãî? ìåíå, íà ìåíå íàñ, íà íàñ
Î. êèì? ç êèì? ìíîþ, ç³ ìíîþ íàìè, ç íàìè
Ì. íà êîìó? íà ìåí³ íà íàñ
• Ïåðåïèø³òü. Çðîá³òü âèñíîâîê ïðî íàïèñàííÿ çàéìåííèê³â ç ïðèé-

ìåííèêàìè.
Çàéìåííèêè ç ïðèéìåííèêàìè ïèøóòüñÿ îêðåìî: äî ìåíå, â³ä
ìåíå, äëÿ íàñ.
Ó îñîáîâèõ çàéìåííèê³â íå áóâàº ïðåô³êñ³â.
367. Ñïèøè â³ðø ³ç âïðàâè 365. Âèçíà÷ â³äì³íîê âèä³ëåíèõ ñë³â.

ßêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ âîíè º?
• Çíàéäè ñëîâà, â ÿêèõ â³äáóëîñÿ ÷åðãóâàííÿ çâóê³â ó êîðåíÿõ.
Ó ðå÷åíí³ îñîáîâ³ çàéìåííèêè ìîæóòü áóòè ï³äìåòîì àáî
äðóãîðÿäíèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ.
368. Ï³äãîòóéñÿ äî ïåðåêàçó òåêñòó.
147
Äîáðàí³÷, ìàìî÷êî!
Ëåñÿ, çàõåêàíà â³ä øâèäêîãî á³ãó, âñêî÷èëà ó êîðèäîð ³ äçâ³íêî
âèãóêíóëà:
— Ìàìî÷êî, ÿê òâî¿ óñï³õè íà ðîáîò³? À (â) ìåíå — ï’ÿò³ðêà.
— Ìîëîäåöü òè (ó) ìåíå, — ïîãëàäèëà ìàòè äîíüêó ïî á³ëÿâîìó
âîëîññÿ÷êó. — Øâèäåíüêî ðîçäÿãàéñÿ ³ äî ñòîëó. ß ñüîãîäí³ ïèð³æê³â
íàïåêëà — ìîâáè çíàëà, ùî òè ï’ÿò³ðêó ïðèíåñåø.
Óìèíàþ÷è òðåòüîãî ïèð³æêà, Ëåñÿ ñêàçàëà, ùî âîíà ³ ÷åòâ³ðêó
îäåðæàëà. À ïîò³ì âèÿâèëîñü, ùî ³ òð³éêà ïîòðàïèëà â çîøèò.
Ìàìà ò³ëüêè ç³òõíóëà.
Óæå ëåæà÷è â ë³æêó, Ëåñÿ ðàïòîì ïðèãàäàëà âåñåëî: — Îé, ìàìî÷êî,
ÿêà ÿ çàáóäüêóâàòà! Òà æ ìåí³ ñüîãîäí³ ùå é äâ³éêó ç ÷èòàííÿ â÷èòåëüêà
ïîñòàâèëà. Îõ, ³ ïàì’ÿòü æå â ìåíå! Äîáðàí³÷, ìàìî÷êî!
1. ßê òè îö³íþºø ïîâåä³íêó Ëåñ³? ×è ïîðàäóâàëà âîíà ìàìó?
2. Ñïèøè âèä³ëåí³ ðå÷åííÿ, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Ïîì³ðêóé, ïðàâîïèñ
ÿêèõ ñë³â ïîòðåáóº ïîÿñíåííÿ.
369. Õòî òàê³ ïëàñòóíè? Äå âèíèêëà öÿ îðãàí³çàö³ÿ?

Ìàðø ïëàñòóí³â
Ìè âåñåë³ ïëàñòóíè, Ìè ãîòóºìîñü ó á³é.
Êðàþ ð³äíîãî ñèíè. Íå ñòðàøíèé íàì áóðåâ³é!
Ùî íå êðîê, òî â³äêðèòòÿ, Ìè â³äâàæí³ ïëàñòóíè,
Â ìàíäðè êëè÷å íàñ æèòòÿ, Óêðà¿íñüê³ ìè ñèíè.
Çà êðàñó ³ çà äîáðî Äëÿ íàóêè é â³äêðèòòÿ
I çà ð³äíèé íàø Äí³ïðî. Â ìàíäðè êëè÷å íàñ æèòòÿ.
(Ã. ×åð³íü)
1. Ïðî ÿê³ ùå äèòÿ÷³ îðãàí³çàö³¿ â íàø³é êðà¿í³ òà ïîçà ¿¿ ìåæàìè òè
çíàºø?
2. Äî ñë³â ìàíäðè, áóðåâ³é, â³äâàæí³ äîáåðè ñèíîí³ìè.
3. Âèïèøè çàéìåííèêè 1-î¿ îñîáè ìíîæèíè ðàçîì ç³ ñëîâàìè, ç ÿêèìè
âîíè çâ’ÿçàí³ çà çì³ñòîì. Çðàçîê: кличе (кого?) нас.
4. Âèçíà÷, ÿêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ º âèä³ëåí³ çàéìåííèêè.
370. Ïðî÷èòàé â³ðø, âæèâàþ÷è çàì³ñòü ïèòàíü, ùî â äóæêàõ,

çàéìåííèêè 1-î¿ îñîáè îäíèíè ó â³äïîâ³äíîìó â³äì³íêó.
(Êîãî?) ³çìàëêó ëþáëÿòü âñ³ äåðåâà,
³ ðîçóì³º áóçèíîâèé Ïàí,
148
÷îìó âåðáà, â³ä êðàïåëü êðèøòàëåâà,
(êîìó?) ñêàçàëà: «Çäðàñòóé!» — êð³çü òóìàí.
×îìó ë³ñè ÷åêàþòü (êîãî?) çíîâó,
íà ùèò ï³äíÿâøè ñîíöå ³ çîðþ.
(õòî?) ¿õ ëþáëþ. (Õòî?) çíàþ ¿õíþ ìîâó,
(õòî?) ç íèìè òåæ ìîâ÷àííÿì ãîâîðþ.
1. Ïåðåïèøè â³ðø, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè. Âèçíà÷ â³äì³íîê çàéìåííèê³â.
2. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèä³ëåíîãî ñëîâà. Íàâåäè òðè ïðèêëàäè íà öå æ
ñàìå ïðàâèëî.

371. Õîò³â áè òè ç³ ñâîºþ ìàìîþ ïîì³íÿòèñÿ ì³ñöÿìè ÷è í³?
×îìó?
Î, ÿêáè âè, ìàìè, ç íàìè I êîëè â ìîº¿ ìàìè
ïîì³íÿëèñÿ ì³ñöÿìè! Äâ³éêà òðàïèòüñÿ, ñëîâàìè
Óÿâ³òü ñîá³, áóäü ëàñêà, íå êàðòàòèìó äàðìà,
íå æèòòÿ ó âàñ, à êàçêà! çíàþ — âèïðàâèòü ñàìà.
Âàñ ç³ øêîëè çóñòð³÷àºì. I íå êèíó â çëîñò³ ìàì³:
— ×è âåñåë³ âè? — ïèòàºì. — ×îì òîâ÷åøñÿ ï³ä íîãàìè?!
(Î. Ñåíàòîâè÷)
• ßê³ çàéìåííèêè äðóãî¿ îñîáè âæèò³ â òåêñò³?
372. Ðîçãëÿíü, ÿê çì³íþþòüñÿ çàéìåííèêè 2-î¿ îñîáè îäíèíè ³

ìíîæèíè.
Í. õòî? òè âè
Ð. êîãî? ó êîãî? òåáå, ó òåáå âàñ, ó âàñ
Ä. êîìó? òîá³ âàì
Ç. êîãî? íà êîãî? òåáå, íà òåáå âàñ, íà âàñ
Î. êèì? ç êèì? òîáîþ, ç òîáîþ âàìè, ç âàìè
Ì. íà êîìó? íà òîá³ íà âàñ
• Ñïèøè. Çðîáè âèñíîâîê ïðî íàïèñàííÿ çàéìåííèê³â ç ïðèéìåííèêàìè.
149
373. Ï³äãîòóéñÿ ÷èòàòè òåêñò â îñîáàõ.
Iíîïëàíåòÿíè ðóøèëè äî ñâîãî êîðàáëÿ.
— Â³çüì³òü ìåíå! — çàãóêàâ Ãðèöèê. — Ìåí³ òóò äóæå ïîãàíî.
— Òîá³ äî íàñ íå ìîæíà, — â³äïîâ³â Êóéîâäèê. — Ó òåáå ÷óá
êîðîòêèé.
— Êóéîâäèêó, ìîæå, â³çüìåìî éîãî? — çàïðîïîíóâàâ Ìëÿâèê. — ×óá ó
íüîãî çàêîðîòêèé, àëå æ â³í òåæ ëåäà÷èé. Ï³ñëÿ öèõ ñë³â ³ç Ãðèöèêîâîãî
ðàíöÿ, ùî ëåæàâ íà ï³ñêó, âèñêî÷èëà ìàëåíüêà äâ³éêà.
— Ãðèöèêó, ÿ ç òîáîþ! — ïðîïèùàëà âîíà ³ ïåðåòâîðèëàñü â
ìàëåíüêó ä³â÷èíêó.
— Ó òåáå êóäëàòåíÿ º? — ëàñêàâî ñêàçàâ Ìëÿâèê. — Òîä³ øâèäøå

äî êîðàáëÿ. Ä³â÷èíêà âåñåëî ï³äìîðãíóëà Ãðèöèêó. Â³í â³ä íå¿
â³äâåðíóâñÿ.
— Òè ìåí³, Ãðèöèêó, ïîäîáàºøñÿ, — ïðîøåïîò³ëà ä³â÷èíêà Äâ³éêà,
— òè ëåäà÷èé, íàâ÷àºøñÿ ïîãàíî, ìîëîäåöü. ß ç òîáîþ íå ðîçëó÷óñü!
— I Äâ³éêà ïîë³çëà ö³ëóâàòèñü.
— Òà îä÷åïèñü òè! — Ãðèöèê îä³ïõíóâ ¿ ¿ îä ñåáå.
(Î. Ãàáîâà)
1. ×è ïîäîáàâñÿ Ãðèöèê ä³â÷èíö³ Äâ³éö³? ×îìó?

2. Çíàéäè çàéìåííèêè, âêàæè ¿õ îñîáó ³ ÷èñëî. Âèçíà÷ â³äì³íîê çàé-
ìåííèê³â 2-î¿ îñîáè.
374. Ñïèøè, ñòàâëÿ÷è çàéìåííèêè, ùî â äóæêàõ, ó ïîòð³áíîìó

â³äì³íêó.
— Òè õòî? — ñóâîðî çàïèòàâ Êóäëàòàð Ãðèöèêà.
— ß ç Çåìë³ ïðèëåò³â. Íàøà ïëàíåòà òàê íàçèâàºòüñÿ — Çåìëÿ, —
ïîÿñíèâ â³í. — (Ìè) ó øêîë³ êàçàëè.
150
— ßñíî-íåÿñíî. À ÷îìó â (òè) ÷óá òàêèé êîðîòêèé? Ùå é ÷îðíèé?
— Êóäëàòàð ïîìàöàâ Ãðèöèêîâîãî ÷óáà. — Â³í ùî, íå ðîñòå? Áóäåø
ó (ìè) ×åðíèøåì.
— Ó (ÿ) áóâ äîâãèé, àëå çìóñèëè ïîñòðèãòèñü.
— Íó é äàðåìíî ïîñòðèãñÿ, — Êóäëàòàð ïîâîë³ îá³éøîâ Ãðèöèêà.
— Ó (ìè) íà ïëàíåò³ òîé íàçíà÷í³øèé, ó êîãî ÷óá íàéäîâøèé. Áà÷èø,
ÿêèé ó (ÿ)? — Êóäëàòàð ðîçêèíóâ ïî ïëå÷àõ ðîæåâîãî ÷óáà. — ß
íàéçíà÷í³øèé. Òè — íàéíåçíà÷í³øèé, áî â (òè) ÷óá êîðîòêèé. Òîìó
¿ñòèìåø êèñë³ ÿáëóêà. Òàêèé ó (ìè) çàêîí. (Î. Ãàáîâà)
1. Òè âæå ïðî÷èòàâ ê³ëüêà óðèâê³â ³ç êàçêè Î. Ãàáîâî¿ «Ãðèöèê íà

ïëàíåò³ Êóäëàòèê³â». ßêùî âîíà òåáå çàö³êàâèëà, â³çüìè â á³áë³îòåö³,
ïðî÷èòàé ïîâí³ñòþ ³ ðîçêàæè â êëàñ³.
2. Ï³äêðåñëè çàéìåííèêè äðóãî¿ îñîáè. ßêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ º
çàéìåííèêè?

375. ×è ïèâ òè âîäó ³ç äæåðåëà? ×îìó âîäà ³ç äæåðåëà ñîëîäêà?
Òàòî âèéøëè ç õàòè ç ãëå÷èêîì. Ãëå÷èê âåëèêèé, ç âóçüêîþ
øèéêîþ, ³ çâåòüñÿ â³í òèêâà.
— Îðèíêî, õîä³ìî ïî âîäó, — ïîêëèêàëè òàòî. Îðèíêà âèñòðèáîì
ïî ëèñòþ äî òàòà.
— Äî äæåðåëà, äî äæåðåëà! — ðàä³ñíî çàãóêàëà ä³â÷èíà. Ó íèõ
äî õàòè ï³äâåäåíèé âîäîã³í, àëå âîäà ç êðàíà íåäîáðà, ç ìåòàëåâèì
ïðèñìàêîì. À îñü ³ç äæåðåëà àæ ñîëîäêà. Âîíè âçÿëèñÿ çà ðóêè é
151
ðóøèëè äî äæåðåëà. À íàçóñòð³÷ ¿ì îñ³íí³é ê³ò: «Íÿâ!» Öå âæå ñêîðî
îá³ä, ³ Ðóäüêî íàãàäóº, ùî â³í íå ïðîòè ïîïî¿ñòè.
À ëèñòÿ øóðõîòèòü ïî çåìë³. À êàøòàíè ñòóêîòÿòü ïî ñòåæö³. À
îñü ³ äæåðåëî. Âîíî ïóëüñóº ç-ï³ä êîðåíÿ ñòàðåçíî¿ âåðáè ³ óòâîðþº
êðèíè÷êó, à ³ç êðèíè÷êè ïî äåðåâ’ÿíîìó æîëîáêó âèò³êàº ñòðóìî-
÷îê.
• Âèïèøè çàéìåííèêè 3-î¿ îñîáè ðàçîì ç³ ñëîâàìè, ç ÿêèìè âîíè
çâ’ÿçàí³ çà çì³ñòîì. Çðîáè âèñíîâîê ïðî ¿õ çì³íþâàííÿ.
376. Ðîçãëÿíü, ÿê â³äì³íþþòüñÿ çàéìåííèêè 3-î¿ îñîáè. ×èì

âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ? Ñâ³é âèñíîâîê çâ³ð ç ïðàâèëîì.
Í. õòî? â³í âîíà âîíî âîíè
Ð. êîãî? éîãî ¿¿ éîãî ¿õ
â³ä êîãî? â³ä íüîãî â³ä íå¿ â³ä íüîãî â³ä íèõ
Ä. êîìó? éîìó ¿é éîìó ¿ì
Ç. êîãî? éîãî ¿¿ éîãî ¿õ
íà êîãî? íà íüîãî íà íå¿ íà íüîãî íà íèõ
Î. êèì? íèì íåþ íèì íèìè
çà êèì? çà íèì çà íåþ çà íèì çà íèìè
Ì. íà êîìó? íà íüîìó íà í³é íà íüîìó íà íèõ
Ï³ñëÿ ïðèéìåííèê³â â çàéìåííèêàõ 3-î¿ îñîáè ïèøåòüñÿ áóêâà

í: â³ä íüîãî, çà íèì, ç íåþ, íà íèõ.
377. Ïðî÷èòàé â³ðø I. Æèëåíêî. Äàé éîìó ñâîþ íàçâó.

Òèøêîì-íèøêîì, ÷àïè-÷àïè,
â êàïåëþõàõ, ÿê ãðèáè,
ãíîìè øàñòàþòü íî÷àìè, —
÷àïè-÷àïè, — ñí³ã ðèïèòü...
Â íèõ íîñè — ñì³øí³, ÷åðâîí³,
³ õîäà ó íèõ ÷óäíà.
Àëå òè íå ñì³éñÿ, äîíþ,
ÿê ïîáà÷èø ¿õ ç â³êíà.
Òî äëÿ íèõ — ñòðàøíà îáðàçà.
Ïðîáóðìî÷óòü: — Ùî çà ñì³øêè! –
I, ðîçñåðäæåí³, îäðàçó
ïåðåòâîðÿòüñÿ íà øèøêè.
152
1. Çíàéäè çàéìåííèêè 3-î¿ îñîáè. Çàì³ñòü ÿêèõ ³ìåííèê³â âîíè âæèò³?
Âèçíà÷ ¿õ â³äì³íîê.
2. Âèïèøè ðå÷åííÿ ç ³ìåííèêîì ó êëè÷íîìó â³äì³íêó. ßêå öå ðå÷åííÿ
çà ìåòîþ âèñëîâëþâàííÿ?
378. Çàì³ñòü ïèòàíü âñòàâëÿé çàéìåííèêè 3-î¿ îñîáè.

Íåáàæàíå «êóäëàòåíÿ»
ßáëóêà ðîñëè ïðîñòî íàä ãîëîâîþ. Ò³ëüêè-íî Ãðèöèê íàì³ðè-
âñÿ ç³ðâàòè îäíå, ÿê â³ä÷óâ: ó (êîãî?)... â êèøåí³ ùîñü çàâîðóøè-
ëîñÿ.
3 (÷îãî?)... âèñòðèáíóëà Äâ³éêà ³, øâèäêî ïðîøåïîò³âøè ñâîº
äâ³º÷íå çàêëèíàííÿ, ïåðåòâîðèëàñü ó ìàëåíüêó êóäëàòó ä³â÷èíêó.
(Õòî?)... ñïðèòíî çäåðëàñü Ãðèöèêîâ³ íà ïëå÷å é ñòàëà ç ö³êàâ³ñòþ
ðîçäèâëÿòèñü êóäëàòèê³â.
— Äèâ³òüñÿ, ó (êîãî?) ... êóäëàòåíÿ! — âèãóêíóâ õòîñü. — ßêå
ãàðíåíüêå.
Óñ³ äîâêîëà çàóñì³õàëèñü ³ ïîâåñåë³øàëè.
— Öå â òåáå çâ³äêè? — ñïèòàâ Êóäëàòàð.
— Öå... (õòî?)... ç³ ìíîþ ïðèëåò³ëî, — â³äïîâ³â Ãðèöèê. — (Êîãî?)
... âàø³ êîñìîíàâòè ïîêëèêàëè. (Î. Ãàáîâà)
• Õòî ïåðåòâîðèâñÿ â «êóäëàòåíÿ»? ßê òè ââàæàºø, ÷îìó âîíî áóëî

íåáàæàíèì äëÿ Ãðèöèêà?
379. ×è ÷àñòî òè çâåðòàºøñÿ äî ìàëåíüêèõ êëþ÷èê³â «Ñïàñèá³»

³ «Áóäü ëàñêà»? ßê³ ùå ìàëåíüê³ êëþ÷èêè òè çíàºø?
×àð³âí³ ñëîâà
Äî âñ³õ ñåðäåöü, ÿê äî äâåðåé, ìàëåíüê³ êëþ÷èêè òâî¿ —
º êëþ÷èêè ìàë³. «Ñïàñèá³» ³ «Áóäü ëàñêà».
¯õ êîæåí ëåãêî ï³äáåðå, (Ã. Áîéêî)
ÿêùî éîìó íå ë³íü.
Òè, äðóæå, ìóñèø çíàòè ¿õ,
çàïàì’ÿòàòü íå âàæêî:
1. Íàïèøè òâ³ð çà ïîäàíèìè òåìàìè:
à) Çàçåëåí³º ñòàðèé ïåíü,êîëè ïî÷óº «äîáðèé äåíü».
á) Ðîçòàíå íàâ³òü ëüîäîâà áðèëà â³ä ñëîâà
òåïëîãî «ñïàñèá³».
2. Ï³äêðåñëè çàéìåííèêè. Âèçíà÷ ¿õ â³äì³íîê.
153
380. Íàçâè çàéìåííèêè. Âêàæè ¿õ îñîáó ³ ÷èñëî.
Øêîëà ñï³âó
Îñü âàì ãíîìèê Ðîïòîìòîìèê,
ë³ñîâèé òàêèé äóøîê.
Áóäüòå, ä³òè, ç íèì çíàéîì³,
õî÷ òîé ãíîìèê ìàëþ÷îê.
Íå äèâóéòåñü, ùî ìàëåíüêèé —
â³í óäàâñÿ â òàò³â ð³ä.
Íåâåëè÷êà â íüîãî íåíüêà,
íåâåëè÷ê³ áàáà é ä³ä.
À æèâå â³í ó õàòèíö³
íà ïîëÿí³ ñåðåä ã³ð.
Ðîçóì³º çâ³ð³â ìîâó,
ñï³â ïòàøîê ³ øåï³ò ç³ð...
Ëþáëþ ñâîþ ðîäèíó —
ìè ëþáèìîñÿ âñ³.
Ìîÿ ìàòóñÿ é òàòêî
íàéêðàù³ íà çåìë³.
Ñêàæó âàì òàºìíèöþ
ïðî òðè ìî¿ ñêàðáè.
ß ¿õ ëþáëþ íàéá³ëüøå —
ëþáè, øàíóé ³ òè.
• Âèçíà÷ â³äì³íîê çàéìåííèê³â 2-î¿ îñîáè.
381. Iç ñê³ëüêîõ ÷àñòèí ñêëàäàºòüñÿ ëåãåíäà? Âèçíà÷òå çà÷èí,

ãîëîâíó ÷àñòèíó ³ ê³íö³âêó.
Íàïàëè íà íàøó çåìëþ âîðîãè, ñïàëèëè ñåëî, îòðó¿ëè êðèíèö³.
Çàëèøèëèñÿ ò³ëüêè ê³ëüêà ñòàðåíüêèõ õàò. Â îäí³é õàò³ æèëà æ³íêà ç
äâîìà ä³òêàìè. Íå çíàëè âîíè, ùî âîäà â
êðèíèö³ îòðóºíà. Âèéøëà ç õàòè ä³â÷èíêà
Íàòàëî÷êà. Áóëà âîíà äóæå êðàñèâà, ìàëà
äîâã³ êîñè, íà øèéö³ íîñèëà íàìèñòî ç
êîðàë³â. Íàáðàëà ä³â÷èíêà â â³äðî âîäè òà
é íàïèëàñÿ. Àëå íå çìîãëà îòðóòà âáèòè
ä³â÷èíêó.
Ñòàëîñÿ äèâî. Ïåðåòâîðèëàñÿ Íà-
òàëî÷êà íà êðàñèâèé êóù, à ¿¿ íàìèñòî íà
÷åðâîí³ ÿãîäè. Ç òîãî ÷àñó êîëî êðèíèö³
³ ðîñòå êàëèíà. Âèéøîâ ç õàòè õëîï÷èê
Iâàíêî. Áóâ â³í ñòðóíêèé òà âðîäëèâèé.
154
Íîñèâ ñ³ðèé îäÿã. Íàïèâñÿ õëîï÷èê âîäè òà é ïåðåòâîðèâñÿ íà
æóðàâëèêà. Ç òîãî ÷àñó âîäó ç êðèíèö³ ä³ñòàþòü «æóðàâë³».
Âèéøëà ç õàòè ìàòè. Ïîáà÷èëà, ùî ñòàëîñÿ ç ä³òüìè, çàâìåðëà ç
ãîðÿ, ïîñèâ³ëà òà ïåðåòâîðèëàñÿ â ñð³áëÿñòó âåðáó.
Ç òîãî ÷àñó á³ëÿ êðèíèöü ñòî¿òü ñð³áëÿñòà âåðáè÷êà-ìàòè êîëî
ñâîº¿ äîíüêè-êàëèíè òà ñèíî÷êà-æóðàâëÿ. Âñ³ ðàçîì âîíè oáåðiãàþòü
êðèíèöþ â³ä çàáðóäíåííÿ.
1. Íàçâ³òü îñîáîâ³ çàéìåííèêè. ßêó ðîëü âîíè âèêîíóþòü ó òåêñò³?
2. Ñê³ëüêè â òåêñò³ àáçàö³â? Ïîñòàâòå ïèòàííÿ äî êîæíîãî àáçàöó.
3. Ñêëàä³òü êîëåêòèâíî ïëàí ëåãåíäè. Çàïèø³òü éîãî.
382. Ùå ðàç ïåðå÷èòàé ëåãåíäó ç ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. Äîáåðè

äî íå¿ çàãîëîâîê.
• Ïåðåêàæè ëåãåíäó çà ñêëàäåíèì ó êëàñ³ ïëàíîì. Ïåðåêàç çàïèøè.
Ï³äêðåñëè çàéìåííèêè.
383. Äîáåðè çàãîëîâîê äî òåêñòó ³ ïåðåêàæè éîãî ñâî¿ìè ñëîâàìè.

Ïðèãîäè ïàïóãè Æàêî
Ó Âàñèëüêà º ïàïóãà Æàêî. Æàêî äóæå ðîçóìíèé ïàïóãà. Â³í ìîæå
ãîâîðèòè ëþäñüêîþ3 ìîâîþ, çíàº âñ³ áóêâè ³ öèôðè, íàâ³òü òàáëèöþ
ìíîæåííÿ âèâ÷èâ. Ò³ëüêè íå ïîâàæàº ñâîãî ãîñïîäàðÿ: ÷àñòî êðè÷èòü
éîìó «äóðåíü» ³ «íåóê».
Îäíîãî ðàçó â³ä÷èíèëîñÿ â³êíî — ³ Æàêî âèëåò³â! Âàñèëüêî4 ³ éîãî
äðóç³ äîâãî øóêàëè ïàïóãó, àëå çíàéòè éîãî òàê ³ íå çìîãëè.
Ó âèõ³äíèé äåíü, ùîá ÿêîñü ðîçâàæèòèñÿ, Âàñèëüêî ï³øîâ íà ðèáàëêó.
Äîâãî ñèä³â â³í íà áåðåç³ ç âóäèëèùåì â ðóêàõ, àëå ÷îìóñü íå c³ïàëî. I
ðàïòîì âóäèëèùå ñìèêíóëîñÿ, à ïî âîä³ ï³øëè êîëà.
— Ùóêà! Âåëè÷åçíà ùóêà! — âèãóêíóâ ùàñëèâèé1 Âàñüêî, àëå ö³º¿
ìèòi éîìó íàä âóõîì çàëóíàëî çíàéîìå:
— Âàñüêî — äóð-ðåíü!
Â³ä íåñïîä³âàíêè Âàñüêî âïóñòèâ âóäèëèùå, ùóêà, çâè÷àéíî,
ç³ðâàëàñÿ, àëå â³í íàâ³òü íå ïîøêîäóâàâ çà íåþ: àäæå ç íèì çíîâó áóâ
Æàêî, éîãî â³ðíèé äðóã.
• Âèïèøè çàéìåííèêè ðàçîì ç³ ñëîâàìè, äî ÿêèõ âîíè â³äíîñÿòüñÿ.
Óñíî ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ. Âèçíà÷ â³äì³íîê ³ ÷èñëî.
384. Ïðî÷èòàé, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè.

Âîâêà ç ãóðêîòîì ââàëèâñÿ äî êâàðòèðè.
— Ùî ç (êèì?)? — çäèâóâàëàñÿ ìàìà. — Õ³áà ó (êîãî?) óæå
ñê³í÷èëèñü çàíÿòòÿ?
155
— Òà í³! — çàãîâîðèâ Âîâêà. — Ðîçóì³ºø, (õòî?) âò³ê ç îñòàííüîãî
óðîêó.
— Õ³áà ìîæíà âò³êàòè ç óðîê³â? ßê (õòî?) ââàæàºø, öå ïðèïóñòèìî?
Ùî â (êîãî?) òðàïèëîñÿ? — ðîçñåðäèëàñÿ ìàìà.
— Ìåíå Ïåòðî Ðåäüê³í äóøèâ íà ïåðåðâ³ ³ ñêàçàâ, ùî ï³ñëÿ óðîê³â
çíîâ äóøèòèìå. (Õòî?) (êîãî?) çàâæäè ïåðåìàãàº. (Êîìó?) íàáðèäëî,
îñü (õòî?) ³ âò³ê íà çíàê ïðîòåñòó.
— Òà-àê! — ñêàçàëà ìàìà. — Àëå ò³ëüêè (õòî?) ìàé íà óâàç³, ÿêùî
(õòî?) âò³ê, òî â³í âñå îäíî ïåðåì³ã. Çäà÷ó ïîòð³áíî äàâàòè, à íå
âò³êàòè.
— À ÿê ÿ (êîìó?) ¿¿ äàì?! — çàêðè÷àâ Âîâêà. ß (êîìó?) îäèí ðàç
êðèêíóâ: «Çà÷åêàé! (Õòî?) (êîìó?) çäà÷ó äàì!» Àëå (õòî?) âñå îäíî âò³ê.
• Ùî òè ìîæåø ñêàçàòè ïðî õëîï÷èê³â? ßê òðåáà ïîâîäèòèñÿ ç îä-
íîêëàñíèêàìè? ßê âèð³øóâàòè ñóïåðå÷êè?
385. Ïðî÷èòàé, ñòàâëÿ÷è çàéìåííèêè â ïîòð³áí³é ôîðì³.

×àñòî ÿ îòðèìóþ â³ä (âè) ëèñòè, â ÿêèõ âè ïèøåòå: «ß ïîñâàðèâñÿ
(ïîñâàðèëàñÿ) ç³ ñâî¿ì äðóãîì (ïîäðóãîþ)... Ùî (ÿ) òåïåð ðîáèòè?»
Ñïðîáóþ çàðàäèòè (âè). Áåð³òü àðêóø ïàïåðó, ä³ë³òü éîãî íàâï³ë,
ñ³äàéòå çà ñò³ë ³ íàïðóæóéòå ìîçîê. Íàïðóæèëè? À òåïåð îë³âöåì
÷è ðó÷êîþ ë³âîðó÷ ïèø³òü ïðî âñå õîðîøå, ùî âè áà÷èòå â ñâîºìó
äðóãîâ³ (ïîäðóç³), à ïðàâîðó÷ — ïðî âñå ïîãàíå. Íàïèñàëè? ×óäîâî!
Îä³ðâ³òü ïðàâó ïîëîâèíó àðêóøà, çíèù³òü (âîíà) ³ çàáóäüòå ïðî
(âîíà). À ë³âó ÷èòàéòå é ïåðå÷èòóéòå äâ³÷³ íà äåíü: çðàíêó, ÿê
ïðîêèíåòåñü, ³ ââå÷åð³, ïåðåä ñíîì. Ïîðàäüòå çðîáèòè òå æ ñàìå é
âàøîìó äðóãîâ³ (ïîäðóç³). Ãàðàíòóþ: ï³ñëÿ öüîãî âè ñêîðî ïîìèðèòåñü,
³ âæå í³õòî âàñ íå ïîñâàðèòü. (Ç æóðíàëó «Áàðâ³íîê»)
1. ×è ñïîäîáàëàñü òîá³ ïîðàäà ðåäàêòîðà «Áàðâ³íêà»? Â÷èíè òàê, ÿê

ðàäèòü æóðíàë.
2. Âèïèøè çàéìåííèêè. Âêàæè ¿õ îñîáó ³ ÷èñëî.
Çàïèòàííÿ ³ çàâäàííÿ äëÿ ïîâòîðåííÿ

1. Ðîçêàæè ïðî çàéìåííèê ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
2. Íàçâè çàéìåííèêè ïåðøî¿, äðóãî¿ ³ òðåòüî¿ îñîáè.
3. Êîëè çàéìåííèê ïî÷èíàºòüñÿ ç áóêâè í? Ñêëàäè ðå÷åííÿ ç òàêèìè
çàéìåííèêàìè.
4. Iç çàéìåííèêàìè ìåíå, íàñ, âîíè, éîãî, íà ìåí³ ñêëàäè ðå÷åííÿ.
ßêèìè ÷ëåíàìè ðå÷åííÿ âèñòóïàþòü çàéìåííèêè?
156
ÕËIÁ —
ÓÑÜÎÌÓ ÃÎËÎÂÀ
×èñëiâíèê
§ 42. ×èñëiâíèê ÿê ÷àñòèíà ìîâè.
Çâ’ÿçîê ÷èñëiâíèêà ç iìåííèêîì
386. Ïðî÷èòàé âiðø Àíäðiÿ Ìàëèøêà. Ïðî ùî ó íüîìó éäåòüñÿ?

Çíàéäè ó âiðøi ñëîâà ç ÷èñëîâèì çíà÷åííÿì. ×è ìîæåø òè ñêàçàòè,
äî ÿêî¿ ÷àñòèíè ìîâè âîíè íàëåæàòü?
Õâàëèëàñÿ ïòèöÿ
Õâàëèëàñÿ ïòèöÿ—
Ïå-ðå-ïå-ëè-öÿ:
— Çäðàñòóé, ñïiëèé êîëîñå,
ßñíà çiðêî,
Äiòî÷îê ÿ âèâåëà
Àæ ñåìiðêî!
— Íå õâàëèñÿ, ïòèöå —
Ïå-ðå-ïå-ëè-öå!
Ïiä ìî¿ìè æ âóñàìè,
Ñâiòëèìè òà ðóñèìè,
Çåðíà íå îáëi÷åíî,
×èñëàìè íå ìi÷åíî:
Ñiì ïî ñiì
Òà ùå ñiì,
Òà ùå çâåðøå÷êó äâàäöÿòü äâà,
Îòàêi ìî¿ ñëîâà,
Îòàêi iäóòü æíèâà!
(À. Ìàëèøêî)
157
387. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè i ïîñòàâ ïèòàííÿ äî âèäiëåíèõ ñëiâ:
îäèí ïiâåíü äâà ïiâí³ äâi êóðî÷êè
îäíà êóðî÷êà
îäíå ÿéöå
äâà ÿéöÿ
ôóòáîë³ñò ì³ñöå ÿõòà

ïåðøèé ïåðøå äðóãà
äðóãèé òðåòº ÷åòâåðòà
øîñòèé ï’ÿòå øîñòà
• ßêi ç ïîäàíèõ ñëiâ âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ ñêiëüêè? i îçíà÷àþòü

êiëüêiñòü ïðåäìåòiâ? ßêi ñëîâà âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ ÿêèé? àáî
êîòðèé? i îçíà÷àþòü ïîðÿäîê ïðåäìåòiâ ïðè ëi÷ái?
×èñëiâíèê — ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà îçíà÷àº êiëüêiñòü ïðåäìåòiâ, à

òàêîæ ïîðÿäîê ïðåäìåòiâ ïðè ëi÷ái.
×èñëiâíèêè âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ ñêiëüêè? (îäèí, ï’ÿòü,
ï’ÿòñîò); ÿêèé? êîòðèé? (ïåðøèé, òðåòié, ï’ÿòèé).
388. Íàçâè ñëîâà, ùî íàëåæàòü äî âiäîìèõ òîái ÷àñòèí ìîâè.

ßêó ðîëü ó ìîâëåííi âèêîíóº êîæíà ç íèõ ?
Ñêiëüêè êâiòiâ
íà êëóìái ðîñëî?..
Ñêiëüêè êâiòiâ íà êëóìái ðîñëî?
ª äëÿ öüîãî ó ìîâè ÷èñëî.
Ñêiëüêè âàæèòü æèðàôà ÷è ñëîí?
158
ª äëÿ öüîãî ó ìîâè ÷èñëî. îäиí
×åðåç ði÷êó ïîïëèâøè ÷îâíîì, îäèíаäöÿòü
Êîòðèé ïîìàõ çðîáèâ òè âåñëîì? ÷îòиðè
ª äëÿ öüîãî ó ìîâè ÷èñëî. ÷îòèðíаäöÿòü
Êîòðó ãîäèíó âiäáèâ âæå ãîäèííèê?
Êîòðèé ðàç êóêóðiêàº ïiâíèê?
Âiäïîâiñòü äóæå øâèäêî ×èñëiâíèê:
Ïåðøèé, äðóãèé, ÷îòèðè ÷è øiñòü —
Íàì ÷èñëiâíèê çàâæäè âiäïîâiñòü.
(Â. Ëóæåöüêà)
1. Ñïèøè òðè îñòàíí³ ðÿäêè. Ï³äêðåñëè ÷èñë³âíèêè. Ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.
2. Ïîäóìàé, äëÿ ÷îãî ó ìîâè ÷èñëî. Íà ÿêi ïèòàííÿ ìîæå äàòè âiäïîâiäü
÷èñëiâíèê?
389. Âèïèøè ðå÷åííÿ ç ÷èñë³âíèêàìè. ×èñë³âíèêè ï³äêðåñëè, óñíî

ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.
Ñïðîáóé óÿâèòè ñîái, ùî íà ñâiòi íå iñíóº õëiáà. Íi õëiáà, íi áóëî-

÷îê, íi ìàòóñèíèõ çàïàøíèõ ìëèíöiâ ÷è ïèðiæå÷êiâ... Ïðàâäà, äèâíî
áóëî á? Òîæ íåäàðìà êàæóòü: «Õëiá — óñüîìó ãîëîâà».
Âïåðøå õëiá ç’ÿâèâñÿ íà çåìëi ïîíàä ï’ÿòíàäöÿòü1 òèñÿ÷ ðîêiâ òîìó.
Â ïîøóêàõ ¿æi äàâíi ëþäè ïî÷àëè âæèâàòè êîëîññÿ äèêî¿ ïøåíèöi,
æèòà, ÿ÷ìåíþ. Çãîäîì íàâ÷èëèñÿ
ðîçòèðàòè éîãî ìiæ êàìiííÿì i
âàðèòè íà âîãíèùi.
Ïåðøèé õëiá ìàâ âèãëÿä ðiäêî¿
êàøi. Ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî
ÿêàñü ÷àñòèíà êàøi âèëèëàñü
íà âîãîíü i ïåðåòâîðèëàñÿ íà
ðóì’ÿíèé1 êîðæ. Ñâî¿ì ïðèºìíèì
ñìàêîì âií çäèâóâàâ ëþäèíó, i
õëiá ïî÷àëè ïåêòè.
390. Íàçâè ÷èñëiâíèêè. Ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.

Äîâæèíà òóëóáà êèòà òðèäöÿòü òðè ìåòðè, âàãà ñòî äâàäöÿòü òîíí.
Íàéñèëüíiøèé æóê — íîñîðîã. Éîãî âàãà ÷îòèðíàäöÿòü ãðàìiâ, à
159
ìîæå òÿãíóòè âàãó òèñÿ÷à ï’ÿòñîò âiñiìäåñÿò ãðàìiâ. Íàéìåíøå
çâiðÿòêî — çåìëåðèéêà. Çà äîáó âîíà âñòèãàº ñòî äâàäöÿòü ðàçiâ
ïî¿ñòè i ñiìäåñÿò ðàçiâ ïîñïàòè. Ëþäèíà ìîæå íå äèõàòè ïiä âîäîþ
äâi õâèëèíè, ñîáàêà — òðè õâèëèíè.
391. Ïåðåïèøè, ïiäêðåñëè ÷èñë³âíèêè.

1. ×îòèðè áðàòè æèâóòü ðàçîì, à îäèí îêðåìî. 2. Ïiñíÿ i ïðàöÿ
— âåëèêi äâi ñèëè. 3. Ñòàðà Ìàêàðèõà-ìàòè ãîðäà âiä òîãî, ùî
îäèíàäöÿòü ñèíiâ — Ìàêàðîâè÷iâ i ï’ÿòü äî÷îê — Ìàêàðiâåí ìàº,
òà ùå æ íåâiñòêè, ñîðîê îíóêiâ, òðèäöÿòü ïðàâíóêiâ, ÿê îäíà ñ³ì’ÿ,
îäíà ðîäèíà. 4. Äîù ó æíèâà — ÿê ï’ÿòå êîëåñî äî âîçà. 5. Îäíå
— òâîðèòè ÿçèêîì, à äðóãå — òÿãòè ïëóãà.
• Íàçâè çâóêè i áóêâè â ÷èñëiâíèêó ï’ÿòü i â iìåííèêó ñiì’ÿ. Ïîÿñíè ¿õ
ïðàâîïèñ.
392. Ðîçãëÿíü ìàëþíêè

ãîäèííèêiâ. Êîòðó ãîäèíó
ïîêàçóº êîæåí iç íèõ? Âèêî-
ðèñòîâóé ðiçíi ñïîñîáè íàçè-
âàííÿ ÷àñó.
Çðàçîê. Äåñÿòà ãîäèíà ñî-
ðîê ï’ÿòü õâèëèí. Çà ï’ÿòíàä-
öÿòü îäèíàäöÿòà. Çà ÷âåðòü
îäèíàäöÿòà. Ï’ÿòíàäöÿòü õâèëèí íà øîñòó.
393. Êîòðó ãîäèíó ïîêàçóº òâié ãîäèííèê? Âiäïîâiäi çàïèøè.

Óÿâíî ïåðåâåäè ìàëåíüêó ñòðiëêó íà öèôðó 8, à âåëèêó — íà öèô-
ðó 2; ìàëåíüêó — íà öèôðó 4, âåëèêó — íà öèôðó 10; ìàëåíüêó íà
öèôðó 5, âåëèêó — íà öèôðó 1.
394. Êîëè òîái ïîòðiáíî íàçâàòè ïðèáëèçíó êiëüêiñòü, òî

âèêîðèñòîâóé ñëîâà i âèðàçè:
ïðèáëèçíî ñòî ó÷íiâ áëèçüêî äâîõñîò ãëÿäà÷iâ
÷èìàëî ÷àñó ðîêiâ äåâ’ÿòü
çíà÷íà ÷àñòèíà çàâäàíü ïîíàä ñòî
êiëüêà îëiâöiâ (äî äåñÿòè) íå ïiçíiøå (ðàí³øå) ñüîìî¿ ãîäèíè
• Óñíî ñêëàäè ðîçïîâiäü ïðî ñâié ðåæèì äíÿ, âèêîðèñòîâóþ÷è ïîäàíi
ñëîâà i âèðàçè.
160
395. Âèïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ÷èñë³âíèê³â ç ³ìåííèêàìè.
Êîøåíÿ êîìïîò âàðèëî, Êàïóñòèíó é ï’ÿòü ìîðêâèí.
Äóæå ëàïêè ïîòîìèëî. ² ñêðèøèëî çàëþáêè
Óçÿëî âiäðî âîäè, Äâà ÷åðâîíèõ áóðÿêè.
Ñîëi âêèíóëî òóäè, Äîáðå âñå áóëî á, òà îò —
Îäèíàäöÿòü êàðòîïëèí, âèéøîâ áîðù, à íå êîìïîò.
(Å. Æåëåçíÿêîâ)
• Ùîá íå ïîìèëèòèñÿ i íå çâàðèòè çàìiñòü êîìïîòó áîðù, ëþäè
ñòâîðèëè êíèãó ðåöåïòiâ. Òàêi êíèãè º ó êîæíî¿ ãîñïîäàðêè, i ó âàøèõ
ìàì âîíè òåæ º. Ðîçãëÿíü óâàæíî ðåöåïò ïðèãîòóâàííÿ ìëèíöiâ.
Ñêëàäè ñâié ðåöåïò, âèêîðèñòîâóþ÷è ÷èñë³âíèêè. Çàïèøè.
396. ×îìó ìè ïîâèííi øàíóâàòè é áåðåãòè õëiá?

Ó âåëèêié ïîøàíi ñêðiçü áóëè ìàéñòðè-ïåêàði. Íà ¿õ ÷åñòü ñêëà-
äàëîñÿ áàãàòî ïiñåíü, çâîäèëèñÿ ìîíóìåíòè. Äî íàøèõ ÷àñiâ çáåðiãñÿ
ó Ðèìi ïàì’ÿòíèê ïåêàðþ, ÿêèé æèâ äâi òèñÿ÷i ðîêiâ òîìó.
Ó êîæíîãî ìàéñòðà õëiá ìàº ñâié ñìàê. Áî êîæåí âêëàäàº â íüîãî
ñâîþ ìàéñòåðíiñòü, ñâié äîñâiä. À ùå â äóõìÿíîìó àðîìàòi õëiáà,
áàòîíiâ ÷è áóëî÷îê — íåëåãêà ïðàöÿ òèõ ëþäåé, ÿêi îáðîáëÿþòü
çåìëþ, âèðîùóþòü æèòî ÷è ïøåíèöþ, âiäâîçÿòü çåðíî äî ìëèíiâ,
ïåðåìåëþþòü éîãî...
Òîæ øàíóé i áåðåæè õëiá!
Çäàâíà ó ñëîâ’ÿí iñíóº çâè÷àé:
óñiõ, õòî ïðèõîäèòü ç äîáðîì, íà çíàê
ïîâàãè é äðóæáè çóñòði÷àþòü õëiáîì.
Ïðèéìàþ÷è éîãî íà ðóøíèêó, õëiá
öiëóþòü, ÿê ñâÿòèíþ.
1. Çâåðíè óâàãó íà âèä³ëåíå ñëîâî. Ïîñòàâ äî íüîãî ïèòàííÿ.
2. Ñêëàäè ðå÷åííÿ ç³ ñëîâàìè ìàëî, ÷èìàëî, íåáàãàòî.
Ñëîâà áàãàòî, ìàëî, íåáàãàòî, ÷èìàëî, áåçë³÷ â³äïîâ³äàþòü íà

ïèòàííÿ ñê³ëüêè? ³ îçíà÷àþòü çàãàëüíó, íå âèçíà÷åíó ÷èñëîì
ê³ëüê³ñòü ïðåäìåò³â. Âîíè íå º ÷èñë³âíèêàìè.
397. Ñïèøè òåêñò, ÷èñëiâíèêè çàïèñóé ñëîâàìè.

Â ²íäi¿, Àôðèöi òà íà äåÿêèõ îñòðîâàõ Òèõîãî îêåàíó ðîñòóòü
ñïðàâæíi õëiáíi äåðåâà. ¯õ ïëîäè äîñÿãàþòü iíîäi é 1 ìåòðà â äîâæèíó
i âàæàòü ïîíàä 10 êiëîãðàìiâ. Çàïå÷åíi, âîíè ìàþòü ñìàê ïøåíè÷íîãî
õëiáà.
161
398. Òè âæå ñêëàâ ðåöåïò ìëèíöÿ? Ñïå÷è çà íèì äëÿ ñâî¿õ äðóçiâ
íà ñâÿòî ìëèíåöü-ãiãàíò.
Â Àíãëiþ íà ìëèíöi
Íàéáiëüøèé ìëèíåöü äiàìåòðîì 15 ìåòðiâ, çàâòîâøêè áiëÿ
3 ñàíòèìåòðiâ i âàãîþ 3 òîííè ñïåêëè òóò ó ñåðïíi 1994 ðîêó. À îò
ôðàíöóçè áóëè ñêðîìíiøi.
Êóëiíàðè ç Ïëþàðçåëÿ âèðiøèëè îáìåæèòèñÿ 6 ìåòðàìè ó äià-
ìåòði, ïëîùà ¿õíüîãî âèðîáó ñòàíîâèëà ïîíàä 28 êâàäðàòíèõ ìåòðiâ.
Íà ìëèíåöü ï³øëî ìàéæå 150 êiëîãðàìiâ òiñòà. Âèéøîâ âií ñìà÷-
íèé.
399. Çàìiñòü êðàïîê âñòàâ ÷èñëiâíèêè, ÿêi ïiäõîäÿòü çà çìiñòîì.

Çàïèøè.
Ðiê ìàº ... ìiñÿöiâ. Â îäíîìó òèæíi ... äíiâ. Îäíà äîáà — öå ...
ãîäèíè. Îäíà ãîäèíà — öå ... õâèëèí.
§ 43. Âiäìiíþâàííÿ i ïðàâîïèñ îêðåìèõ

÷èñëiâíèêiâ
400. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó òåêñòó. Äàé éîìó íàçâó.
Øåëåñòèòü õëiáíå ïîëå, íiáè øåïî÷óòü ùîñü êîëîñêè. ² õiáà ìîæíà
âèáà÷èòè òîìó, õòî çâåðíóâ ç äîðîãè íà ïîëå, ïiøîâ ïî êîëîñêàõ,
ïî÷àâ äàâèòè ¿õ íîãàìè. Àëå íàéãiðøå òîäi, êîëè êèäàþòü øìàòîê
õëiáà, íàâiòü íàéìåíøèé. Áî öå æ íå ïðîñòî õëiá, çàòîïòàíèé íîãàìè,
öå ñåðöå õëiáîðîáñüêå âòîïòàíå â çåìëþ, öå ãiäíiñòü ëþäñüêó çàòîïòàíî,
öå ïàì’ÿòü ïîïðàíî ëþäñüêó.
Ñòðàøíà äîâæåëåçíà íi÷ ëÿãëà íà çåìëþ
Óêðà¿íè. 1933-é ðiê. Ãîëîäîìîð. Çãàäóº ²âàí Ïоïðàíî — ãðóáî
Ìèõàéëîâè÷ Ìàð÷åíêî, æèòåëü Çàïîðiçüêî¿ ïîðóøåíî.
îáëàñòi: «Ó íàñ â ñiì’¿ áóëî äåâ’ÿòåðî äiòåé.
Áàòüêî ñêàçàâ, ùî çèìó ìè íå ïåðåæèâåìî. Âçÿâ ÷îòèðüîõ, êîìó áóëî
áiëüøå äåñÿòè ðîêiâ, i ïiøëè ìè âiä ñåëà äî ñåëà».
1. ×è º ó òâî¿é ñiì’¿ æèâèé ñâiäîê ñòðàøíèõ ðîêiâ ãîëîäîìîðó? Ùî âií
òîái ðîçêàçóâàâ ïðî òîé ÷àñ?
2. Çíàéäè â òåêñòi ÷èñëiâíèêè, âèïèøè ¿õ , ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.
401. Ðîçãëÿíü, ÿê âiäìiíþºòüñÿ ÷èñëiâíèê îäèí. ×è ìàº ÷èñëiâíèê

îäèí ôîðìè îäíèíè i ìíîæèíè? ×è ìàº ÷èñëiâíèê îäèí ðiä?
162
Í. ñêiëüêè? îäèí îäíà îäíî(îäíå) îäíi
Ð. ñêiëüêîõ? îäíîãî îäíiº¿ îäíîãî îäíèõ
Ä. ñêiëüêîì? îäíîìó îäíié îäíîìó îäíèì
Ç. ñêiëüêè? îäèí îäíó îäíî îäíi
(îäíîãî) (îäíå) (îäíèõ)
Î. ñêiëüêîìà? îäíèì îäíiºþ îäíèì îäíèìè
Ì. íà ñêiëüêîõ? íà îäíîìó íà îäíié íà îäíîìó íà îäíèõ
(îäíiì) (îäí³ì)
• Ñêëàäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç ÷èñëiâíèêîì îäèí ó íàçèâíîìó, îðóäíîìó

i ìiñöåâîìó âiäìiíêàõ.
402. Ðîçãëÿíü òàáëèöþ âiäìiíþâàííÿ ÷èñëiâíèêiâ äâà, òðè,

÷îòèðè. Ùî òè ìîæåø ñêàçàòè ïðî îñîáëèâîñòi âiäìiíþâàííÿ öèõ
÷èñëiâíèêiâ?
Í. äâà äâi òðè ÷îòèðè ï’ÿòü
Ð. äâîõ äâîõ òðüîõ ÷îòèðüîõ ï’ÿòè, ï’ÿòüîõ
Ä. äâîì äâîì òðüîì ÷îòèðüîì ï’ÿòüîì
Ç. äâà, äâ³, òðè, ÷îòèðè, ï’ÿòü,
äâîõ äâîõ òðüîõ ÷îòèðüîõ ï’ÿòüîõ
Î. äâîìà äâîìà òðüîìà ÷îòèðìà ï’ÿòüìà
Ì. íà äâîõ íà äâîõ íà òðüîõ íà ÷îòèðüîõ íà ï’ÿòüîõ
403. Ñïèøè. Ñëîâà, ùî â äóæêàõ, ïîñòàâ ó ïîòðiáíîìó âiäìiíêó.

Ï’ÿòü (âiäñîòîê, ãðàì, òèæäåíü). Äâà (ñàíòèìåòð, êiëîìåòð,
äåöèìåòð). Òðè (ñåêóíäà, õâèëèíà, ãîäèíà, äîáà, ðiê). ×îòèðè
(êiëîãðàì, öåíòíåð, òîííà, ãåêòàð). Äâà (ïîëå, ëiòå÷êî, îçåðî,
ìîðå).
404. Çàïèøè ÷èñëà ñëîâàìè:

5, 6, 9, 10, 11, 15, 30, 50, 60, 70, 80, 500.
1. ßê òè íàïèñàâ ÷èñëiâíèêè íà -ñîò, -äöÿòü, -äåñÿò — ðàçîì ÷è îêðåìî?
×èñëiâíèêè íà -ñîò, -äöÿòü, -äåñÿò ïèøóòüñÿ ðàçîì: äâàäöÿòü.
2. Âiä ïîäàíèõ ÷èñëiâíèêiâ, ÿêi âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ ñêiëüêè?, óòâîðè

÷èñëiâíèêè, ÿêi âiäïîâiäàþòü íà ïèòàííÿ ÿêèé? êîòðèé?
163
3. ²ç òðüîìà-÷îòèðìà ÷èñëiâíèêàìè (íà âèáið) ñêëàäè ðå÷åííÿ. Çàïèøè
¿õ. ×èñëiâíèêè ïiäêðåñëè.
405. Äîáåðè ï’ÿòü-øiñòü ïðèñëiâ’’¿â òà ïðèêàçîê, äî ñêëàäó

ÿêèõ âõîäèëè á ÷èñëiâíèêè. Çàïèøè, ÷èñë³âíèêè ï³äêðåñëè.
406. Ïðî÷èòàé àðèôìåòè÷í³ âèðàçè.
65 + 30 = 11 × 14 =
78 — 54 = 12 : 4 =
Çðàçîê. 57—24 =33. Â³ä 57 â³äíÿòè 24 çàëèøèòüñÿ 33.
• Îäèí ç âèðàç³â (íà âèá³ð) ïðî÷èòàé ³ çàïèøè ð³çíèìè ñïîñîáàìè.
ь ь
îõ
ï’ÿò ï’ÿòäåñÿò ï’ÿòäåñÿò
îì
øiñò øiñòäåñÿò ï’ÿòäåñÿò
îìà
äåâ’ÿò ñiìäåñÿò ï’ÿòäåñÿò
îõ
îäèíàäöÿò âiñiìäåñÿò íà ï’ÿòäåñÿò
äâàäöÿò
407. Ðîçãëÿíü, ÿê âiäìiíþþòüñÿ ÷èñëiâíèêè ïåðøèé, äðóãèé, òðåòié.

Í. êîòðèé? ïåðøèé äðóãèé òðåòié
Ð. êîòðîãî? ïåðøîãî äðóãîãî òðåòüîãî
Ä. êîòðîìó? ïåðøîìó äðóãîìó òðåòüîìó
Ç. êîòðèé? ïåðøèé äðóãèé òðåòié
êîòðîãî? ïåðøîãî äðóãîãî òðåòüîãî
Î. êîòðèì? ïåðøèì äðóãèì òðåòiì
Ì. íà êîòðîìó? íà ïåðøîìó íà äðóãîìó íà òðåòüîìó
(-øiì) (-ãiì) (-òiì)
1. Ïðîâiäìiíÿé (óñíî) ñëîâîñïîëó÷åííÿ ïåðøèé äåíü, òðåòÿ äiëÿíêà,
äðóãèé ðiê.
2. Ñêëàäè ðå÷åííÿ ïðî öiêàâi ïîäi¿.
408. Ç ïîäàíèìè ñëîâàìè ñêëàäè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ³ ââåäè äâà

ç íèõ ó ðå÷åííÿ.
Ïåðøèé ( äåíü, âèïàäîê, óðîê ... ) ... . Äðóãèé (êîñìîíàâò, ðiê ... )
... . Òðåòié ( áóäèíîê, ñïîðòñìåí ... ) ... .
164
409. Çà äîïîìîãîþ ñëîâíèêà ïîÿñíè çíà÷åííÿ ñëiâ: öåëþëîçà,
ñîëîä, òèðñà.
Âiéíà 1941—45 ðîêiâ. Âîíà áóëà îäíàêîâî íåùàäíà ÿê äî óêðà¿íöiâ,
òàê i äî ìîëäîâàí, ÿê äî ðîñiÿí³â, òàê i äî áiëîðóñiâ. Âiéíà —
áëîêàäà — õëiá — ãîëîä. Âèìîâëÿºø öi 4 ñëîâà, i ïåðåä î÷èìà ïîñòàº
Ëåíiíãðàä. Ïàéêà õëiáà â ãîëîäíîìó i õîëîäíîìó Ëåíiíãðàäi áóëà 125
ãðàìiâ â äåíü. Îñü òàêèé øìàòî÷îê õëiáà — i áiëüøå íi÷îãî. Òà é òî,
õiáà æ òî áóâ òàêèé õëiá.
Îñü ðåöåïò ëåíiíãðàäñüêîãî õëiáà:
Áîðîøíî æèòíº äåôåêòíå — 45 ã, æìèõ — 10 ã, ñîºâå áîðîøíî —
5 ã, âèñiâêè — 10 ã, öåëþëîçà — 15 ã, øïàëåðíèé ïèë — 5 ã, ñîëîä
— 10 ã. À ôîðìè äëÿ õëiáà çìàùóâàëè ìàøèííèì ìàñëîì.
À îñü ÿê ãîäóâàëè óêðà¿íöiâ, ÿêi áóëè çàáðàíi äî Íiìå÷÷èíè íà
ðàáñüêó ïðàöþ. Ãîäóâàëè óêðà¿íñüêèõ ðàáiâ áðóêâîþ, à õëiá, ÿêùî é
äàâàëè,òî âèïå÷åíèé çà ñïåöiàëüíèì ðåöåïòîì: Âiäæèìêè öóêðîâîãî
áóðÿêà — 40 ã, âèñiâêè — 30 ã, òèðñà — 20 ã, áîðîøíî ç ëèñòÿ ÷è
ñîëîìè — 10 ã. Ëþäè ìðiÿëè, ùî êîëè ñêií÷èòüñÿ âiéíà i âîíè
ïîâåðíóòüñÿ äîäîìó, òî áóäóòü ¿ñòè òiëüêè õëiá — çàïàøíèé, ðiäíèé
õëiá Áàòüêiâùèíè.
1. Ùî ïîâ÷àëüíîãî äëÿ ñåáå òè âçÿâ ç öüîãî òåêñòó?
2. Ñêëàäè ì³ðêóâàííÿ «Íå êèäàéñÿ õëiáîì — âií ñâÿòèé».

Çîëîòà õëiáèíà
Çîëîòi ðóêè çåðíî çiáðàëè, çìîëîòèëè, òiñòî çàìiñèëè — õëiá ñïåêëè.
Ëåæèòü õëiáèíà çîëîòà i íiáè ïðîìîâëÿº: ëþáiòü ìåíå, øàíóéòå, ¿æòå
òà çäîðîâèìè áóäüòå. (Ò. Êîëîìiºöü)
• Íàïèøè òâið «Õëiá — óñüîìó ãîëîâà». 1) Ðîçêðèé çíà÷åííÿ õëiáà

â æèòòi ëþäèíè. 2) Íàïèøè, ÿê òðåáà ñòàâèòèñü äî õëiáà. 3) Ïîÿñíè,
÷îìó õëiá íàçèâàþòü ñâÿòèì. Âèêîðèñòîâóé âiäîìi òîái ïðèêàçêè i
ïðèñëiâ’ÿ ïðî õëiá.
Çàïèòàííÿ i çàâäàííÿ äëÿ ïîâòîðåííÿ.

1. Ðîçêàæè ïðî ÷èñëiâíèê ÿê ÷àñòèíó ìîâè.
2. ßê âiäðiçíèòè ÷èñëiâíèêè âiä iíøèõ ñëiâ, ùî ìàþòü ÷èñëîâå çíà÷åííÿ?
3. Íà ÿêi ïèòàííÿ ìîæóòü âiäïîâiäàòè ÷èñëiâíèêè?
4. Çàïèøè ÷èñëà ñëîâàìè: 4, 5, 9, 11, 20, 50, 90, 300, 500, 700.
165
ÍÀ ÏÎÐÎÇI ÊÐÀÑÍÅ ËIÒÎ
Ïðèñëiâíèê
§ 44. Ïîíÿòòÿ ïðî ïðèñëiâíèê
ÿê ÷àñòèíó ìîâè
411. Ùî äèâóº ³ çàõîïëþº õëîï÷èêà â ñåë³?

Ó ñåëi â áàáóñi ïðîêèäàþñü ðàíî.
Ñòåëÿ — âñÿ ó ñîíöi, â ïðîìåíÿõ ñòiíà.
Êóùèêè êàðòîïëi ïðèñiäàþòü ìàðíî —
Âñå îäíî ïîáà÷ó ç êðàéíüîãî âiêíà!
Ó ñåëi â áàáóñi âñå ìåíi öiêàâå,
Âñå ìåíå ãóêàº, âñå íà ìåíå æäå:
Êâiòè, áåðåã ði÷êè i çåëåíi òðàâè...
Íàâiòü íà äîðîçi êîøåíÿ ðóäå...
Ó ñåëi â áàáóñi íàéòåïëiøå ëiòî,
Íàéïðóäêiøà ñòåæêà, ùî áiæèòü íà ñòàâ.
Îáìèíàþ ãðÿäêó, îáãàíÿþ âiòåð
² ãóêàþ õëîïöÿì: «Áà÷òå, íå ïðîñïàâ!»
(Ã. ×óáà÷)
166
1. Óñòàíîâè çâ’ÿçîê ñë³â ó âèä³ëåíèõ ðå÷åííÿõ. Íàêðåñëè ìîäåë³ öèõ ðå÷åíü.
2. Íà ÿêå ïèòàííÿ â³äïîâ³äàº ñëîâî ðàíî? À ñëîâî ìàðíî?
412. Íà ÿêi ïèòàííÿ âiäïîâiäàþòü âèäiëåíi ñëîâà?

Íàâ÷àòè ïî-áàòüêiâñüêîìó, ¿õàòè ñüîãîäíi, âñòàâàòè ðàíî, ïîâåðòàòèñü
äîäîìó, äóæå äîáðå, þøêà ïî-ïîëòàâñüêè, ÷èòàííÿ âãîëîñ, íàäòî
ïðèºìíèé.
Ñëîâà ñüîãîäí³, ðàíî, äîáðå, âãîëîñ òà ³íø³ — ïðèñë³âíèêè.
Ïðèñëiâíèê — íåçìiííà ÷àñòèíà ìîâè, ÿêà â³äïîâ³äàº íà ïèòàííÿ
ÿê? äå? êîëè? çâ³äêè? êóäè? ç ÿêîãî ÷àñó? ñê³ëüêè?
Â ðå÷åííi ïðèñëiâíèê íàé÷àñòiøå çâ’ÿçóºòüñÿ ç ä³ºñëîâîì ³ áóâàº
äðóãîðÿäíèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ.
413. ßê òè ðîçóìiºø çì³ñò ïðèñë³â’¿â?

Çðîáèâ äiëî — ãóëÿé ñìiëî. Õòî áàãàòî ðîáèòü, òîé áàãàòî çíàº.
Ïîñiºø â÷àñíî — çáåðåø ðÿñíî. Âîñåíè áàãà÷, à íàâåñíi ïðîõà÷. Íà
ñîíöi òåïëî, à áiëÿ ìàòåði äîáðå. Òÿæêî æèòè, êîëè ìiæ äðóçÿìè
íåìà çãîäè.
• Ñïèøè. Ïðèñëiâíèêè ïiäêðåñëè. Ïîñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.
414. Íàçâè ïðèñëiâíèêè. Íà ÿêi ïèòàííÿ âîíè âiäïîâiäàþòü? Ç

ÿêèìè ñëîâàìè çâ’ÿçàí³?
Çàïðîñèíè Áîðîâè÷êà-âîëèíÿ÷êà
Âèáiãëà êàëèíà-÷åïóðóõà
Íà óçëiññÿ ó ðàíêîâèé ÷àñ,
Áîðîâèê çíiìàº êàïåëþõà:
— Ìèëîñòèâî ïðîñèìî äî íàñ!
Çàâiòàéòå! Áóäüòå, ÿê óäîìà,
Óòiøàéòåñü ùåáåòàííÿì ïòèöü!
Âàì óñiì ãàëÿâèíà çíàéîìà
² ãðèáiâ óäiëèòü, i ÷îðíèöü.
(Í. Ãîðèê)
1. Äî âèäiëåíîãî ïðèêìåòíèêà äîáåðè ñïiëüíîêîðåíåâi ïðèñëiâíèêè.
Ïîçíà÷ ó íèõ êîðiíü.
2. Ïðèäóìàé âåñåëó ³ñòîð³þ ïðî ïðèãîäè Áîðîâè÷êà. Âèêîðèñòîâóé
ïðèñë³âíèêè: ó÷îðà, íåñïîä³âàíî, çíåíàöüêà, øâèäêî, ïîâ³ëüíî,
âãîðó, âíèç, âåñåëî, ñóìíî, ÷óäîâî òà ³íø³. Çàïèøè. Ïðèñë³âíèêè
ï³äêðåñëè.
167
415. Ïîÿñíè, ÿê òè çðîçóìiâ ïîðàäó áàòüêà Ìèðîñëàâè «Çàâæäè
äáàé ïðî êîëîñ».
ßê çàâæäè, ç...ìëÿ áàãàòî ãîâîðèëà Ìèðîñëàâi. ßê ÷àñòî âîíà
ðîçìîâëÿëà ç íåþ — i ç ÿáëóíåâèì öâiòîì, i ç...ë...íîþ òðàâîþ, i
ñèíüîþ õâèëåþ, i äçâîíàìè êîëîññÿ. Öå âñå ââiéøëî â äiâ÷èíó ç
ñàìîãî ä...òèíñòâà, ùå âiäòîäi, ÿê îäíîãî ðàçó óçÿâ ¿¿, ìàëó, áàòüêî
íà æí...âà, ïiäíÿâ ó ïîëi íà ðóêè é ñêàçàâ:
— Ä...âèñü, äîí...÷êî, ÿêà ãàðíà ñ..ëÿíñüêà äîëÿ, êîëè íàâêðóãè º
êîëîñ. Òîæ çàâæäè äáàé ïðî êîëîñ.
1. Âèïèøè ñëîâîñïîëó÷åííÿ ç ïðèñëiâíèêàìè. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî ïðè-

ñëiâíèêà.
2. Íàçâè ñëîâà ç å, è, ùî ïåðåâiðÿþòüñÿ íàãîëîñîì òà ç å, è, ùî íå
ïåðåâiðÿþòüñÿ íàãîëîñîì.
416. Ïîñòàâ çàïèòàííÿ äî êîæíî¿ ÷àñòèíè îïîâiäàííÿ.

Îñü âií é ïðèéøîâ, ÷åðâåíü äîâãîæäàíèé! Íå òiëüêè ñàì ïðèéøîâ,
à é ëiòå÷êî êðàñíå ïðèâiâ iç ñîáîþ.
² âæå ç ïåðøîãî äíÿ òàê çàõîäèâñÿ ÷åðâåíü ó ðîáîòi, ùî é ñïî÷èòè
éîìó íiêîëè. Ó ðóöi ÷åðâåíü òðèìàº ïåíçëèêà ÷åðâîíîãî.
Ïðîøåëåñòiâ ÷åðâåíü ñàäîì âèøíåâèì, ÿê òóò i âèøíi âðàç
ïî÷åðâîíiëè. ² ãîðîäiâ çàðàç íå âïiçíàºø — òàê³ ãàðíi ñòàëè. Ó ïîëi
õëiáà êîëîñiþòü. ² ó ïòàøîê òåïåð êëîïîòó äîäàëîñü áiëüøå, íiæ ó
êîãî: äiòî÷êè ìàëåíüêi ç ÿº÷îê âèâåëèñÿ.
À ÷åðâåíü óñå ïðàöþº. Âæå é ðóêàâà çàñóêàâ, óæå é äèõàºòüñÿ éîìó
æàðêî-æàðêî... Ìiñÿöü-òðóäàðèê ó ÷åðâîíié ñîðî÷öi.
(Çà Þ. Ñòàðîñòåíêîì)
1. ×îìó ÷åðâåíü íàçâàíî ìiñÿöåì-òðóäàðèêîì?
2. Âèïèøè ïðèñëiâíèêè ðàçîì ç äiºñëîâàìè, ÿêi âîíè ïîÿñíþþòü. Óñíî
ñòàâ ïèòàííÿ.
3. ßêèì ÷ëåíîì ðå÷åííÿ âèñòóïàþòü ïðèñëiâíèêè?
417. Îïèøè ñõiä ñîíöÿ ëiòíüîãî äíÿ. Â îïèñi âèêîðèñòîâóé

ïîäàí³ ïðèñëiâíèêè i äiáðàíi ñàìîñòiéíî.
ª ïðèñëiâíèêè, ÿêi â ðå÷åííi âèñòóïàþòü ãîëîâíèì ÷ëåíîì,
íàïðèêëàä: ïóñòî, òèõî, ãàðíî, òåïëî, ïðèâiòíî. Ðå÷åííÿ ç òàêèìè
ïðèñëiâíèêàìè íàé÷àñòiøå õàðàêòåðèçóþòü íàâêîëèøíþ îáñòàíîâêó,
ñòàí ïðèðîäè, ñòàí ëþäèíè.
Ñòàí ïðèðîäè: âiòðÿíî òåïëî, òèõî, ñîíÿ÷íî, òàºìíè÷îþ
Ñòàí ëþäèíè: ëåãêî, ðàäiñíî, âåñåëî, ïðèºìíî, áàäüîðîþ
168
§ 45. Âèìîâà i ïðàâîïèñ íàéóæèâàíiøèõ
ïðèñëiâíèêiâ
418. Çàïèøè ïðèñëiâíèêè. Çàïàì’ÿòàé ¿õ íàïèñàííÿ.
Âáiê, çáîêó, íàáiê, âêóïi, äîêóïè, âãîðó, âãîði, äîãîðè, çãîðè,
äîäîìó, äîäîëó, âíèçó, äîíèçó, çíèçó, âäàëèíi, ââå÷åði, çâå÷îðà,
íàäâå÷³ð, çâåðõó, âðàíöi, çðàíêó, íàïàì’ÿòü,
âêðàé, ñêðàþ. Íåçàáàðîì
Âè êóäè?
419. Â³ä ³ìåííèê³â, ùî â äóæêàõ, óòâîðè ïðèñ- Êîðîòêî êàæó÷è
ë³âíèêè, ÿê³ á â³äïîâ³äàëè íà ïèòàííÿ êîëè? Í³ÿêîâî
Êâiòêà ñîíöÿ
Êâiòêà ç çîëîòèìè ïåëþñòêàìè ñõîæà íà ñîíöå. Òîìó i íàçèâàþòü ¿¿
ñîíÿøíèêîì. Ñïèòü (íi÷) ñîíÿøíèê, ñõèëèâøè çîëîòi ïåëþñòêè. Òà
(ðàíîê), òiëüêè ñõîäèòü çiðíèöÿ, ïåëþñòêè òðåìòÿòü. Òî ñîíÿøíèê æäå
ñõîäó ñîíöÿ, ðàäiº éîìó: «Äîáðèé äåíü, ñîíå÷êî, ÿ òàê äîâãî ÷åêàâ òåáå!»
(Äåíü) ñîíöå ïiäíiìàºòüñÿ âñå âèùå i âèùå, ïëèâå ïî íåáó. ² ñîíÿø-
íèê ïîâåðòàº çà íèì ñâîþ çîëîòó ãîëiâêó. (Âå÷ið) ñîíöå çàõîäèòü çà
îáðié, i êâiòêà âîñòàííº óñìiõàºòüñÿ éîãî çîëîòîìó ïðîìiííþ.
1. ×îìó ñîíÿøíèê íàçèâàþòü êâiòêîþ ñîíöÿ?
2. Âèïèøè ïðèñëiâíèêè. Çâåðíè óâàãó íà ¿õ ïðàâîïèñ.
420. Äî êîæíîãî ç ïðèñëiâíèêiâ äîáåðè ïî êiëüêà ñèíîíiìiâ iç

äîâiäêè. Ââåäè ¿õ ó ñëîâîñïîëó÷åííÿ àáî ðå÷åííÿ.
Äî îñòàíêó. Ñïî÷àòêó. Äóæå. Ìàëî. Ïîòiì.
Äëÿ äîâiäêè: ëåäâå, äàëi, íàñàìïåðåä, çðàçó, îïiñëÿ, ãåòü-÷èñòî, ïåðå-
äóñiì, çàíàäòî, òðîõè, ïîòîìó, çíà÷íî, äîùåíòó, íàäçâè÷àéíî, ñïåðøó.

ðàç ó ðàç äåíü ó äåíü ÷àñ âiä ÷àñó
ðiê ó ðiê ç äíÿ íà äåíü êiíåöü êiíöåì
421. Ñêëàäè òâið-ðîçïîâiäü, ó ÿêîìó ïîäi¿ â³äáóâàëèñÿ á ó ïåâíié

÷àñîâié ïîñëiäîâíîñòi. Âèêîðèñòîâóé äëÿ öüîãî ïðèñëiâíèêè.
Âçèìêó, íàâåñíi, âëiòêó, âîñåíè, ñïî÷àòêó, ñïåðøó, íàñàìïåðåä,
ïåðåäóñiì; ïîòiì, ïiñëÿ òîãî, íàðåøòi, ïiä êiíåöü.
• Òâ³ð çàïèøè. Ïiäêðåñëè ïðèñëiâíèêè. Óñíî ñòàâ äî íèõ ïèòàííÿ.
169
Ïîâòîðåííÿ â ê³íö³ ðîêy
422. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó, ìåòó, òèï ³ ñòèëü òåêñòó. Äîáåðè

äî íüîãî çàãîëîâîê.
Ðîáiòíèêè õîòiëè ñïèëÿòè2 âåðáó.
— Íå ðóøòå ¿¿! — ïîïðîñèâ ñõâèëüîâàíî Âàñèëüêî. ² âçÿâñÿ çà ðó÷êó
ïèëêè, çóïèíèâ. — Âîíà ãàðíà, âåðáè÷êà íàøà.
— Òà çàâàæàº æ ðèòè êîòëîâàí, — ðîçâîäÿòü ðóêàìè áóëüäîçåðèñòè.
— Òóò ìàº áóòè ðóêîòâîðíå îçåðî, õëîï÷å. Ðîçóìiºø?
— Õàé áóäå é îçåðöå ÷è ñòàâ, — ÷åðâîíiº õëîï÷èê. — À âè çàëèøòå3
âåðáèöþ3 ç ãîðáêîì çåìëi äëÿ íå¿. Àáî òðîõè âiäñòóïiòü. Âîíà äîáðå
æèòèìå ñåðåä âîäè. Êóïàòèñÿ áóäåìî, ïiä òiíü ¿¿ õîâàòèñÿ.
Óñìiõíóëèñü ðîáiòíèêè, àëå âåðáó çàëèøèëè4. Âiäñòóïèëè. À êîëè
âïîðàëèñÿ íàðåøòi, çàëèëè ãëèáîêèé3 êîòëîâàí âîäîþ, òî é ñàìi çàìè-
ëóâàëèñÿ: ãàðíèé îñòðiâåöü âèéøîâ. Ç âåðáèöåþ, ÿê ç ïiñíåþ çåëåíîþ.
Ç íîâèì ëåëå÷èì ãíiçäîì íà íié. ² ñòàâ îñòðiâåöü îêðàñîþ âñüîãî ñåëà.
Âåñåëêà òóò ÷àñòî íàðîäæóºòüñÿ4. Íà ùàñòÿ âñiì — äiòÿì i äîðîñëèì.
1. ×è ìîæåø òè íàçâàòè Âàñèëüêà ëþäèíîþ ç âåëèêî¿ ëiòåðè? Äîâåäè
2. Äîáåðè ç òåêñòó ïðèêëàäè ðîçïîâ³äíèõ, ïèòàëüíèõ ³ ñïîíóêàëüíèõ
ðå÷åíü.
3. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ âèäiëåíèõ ñë³â.
423. Ñïèøè ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè.

×èñëà çàïèøè ñëîâàìè.
Âiä Çåìëi äî Ìiñÿöÿ
×è äàëåêî âiä Ç...ìëi äî Ìiñÿöÿ? Íàâiò... i ìàëþê çíàº — äàëåêî,
áåç êîñìi÷íîãî êîðàáëÿ òóäè (íå) äiñòàòèñÿ. Àëå ... Âèÿâëÿºò...ñÿ1,
ùî êîæåí (iç) íàñ ìiã áè äiéòè äî Ìiñÿöÿ ïiøêè. Áî ùîäíÿ1 ëþäèíà3
ðîáèò... ïð...áëèçíî 20 òèñÿ÷ êðîêiâ, çà ðiê — 7 ìiëü...îíiâ, çà 70 ðî-
êiâ — ìàéæå 500 ìiëü...îíiâ. Òîáòî ïðîòÿãîì æèò...ÿ1 ëþäèíà ìîãëà
á 9 ðàçiâ îáiéòè ïî åêâàòîðó äîâêîëà Ç...ìëi àáî äîéòè äî Ìiñÿö... .
1. ßêi âëàñíi íàçâè âæèòî ó òåêñòi? Äî ÿêî¿ çàãàëüíî¿ íàçâè âîíè íàëåæàòü?
2. ßê ïèøåòüñÿ íå ç ä³ºñëîâàìè?
3. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ ïðèéìåííèê³â ç çàéìåííèêàìè.
Áàæàþ òîá³ âñüîãî íàéêðàùîãî!

ÒÂ²É Ï²ÄÐÓ×ÍÈÊ
170
Рiдне слово
Барвiнково, волошково
В небi свiтиться зоря.
Починаймо рiдне слово
Зi сторiнки «Кобзаря».
Рiдне слово любить ненька,
I спiває: «Люлi-лю».
Так любив його Шевченко,
Так i я його люблю.
А. Камiнчук
ÒÈ ÍÀØÅ ÄÈÂÎ
ÊÀËÈÍÎÂÅ,
ÊÎÕÀÍÀ
ÌÀÒÅÐÈÍÑÜÊÀ
ÌÎÂÎ!
Äìèòðî Ïàâëè÷êî
Ð³äíà ìîâà
Ñïèòàé ñåáå, äèòèíî, õòî òè º,
² â ñåðö³ îá³çâåòüñÿ ð³äíà ìîâà;
² â ãîëîñ³ ÿñí³ì ³ì’ÿ òâîº
Ïðîñÿº, íà÷å ç³ðêà ñâ³òàíêîâà.
Ç ðîäèííîãî ãí³çäà, íåìîâ ïòàøà,
Òè ïîëåòèø, äå ñâ³òó äàëå÷èçíà,
Òà â ð³äí³é ìîâ³ áóäå âñÿ äóøà
² âñÿ òâîÿ äîðîãà, âñÿ Â³ò÷èçíà.
Ó ïðîñòîðàõ, ÿêèì íåìàº ìåæ,
Íå çãóáèøñÿ, ÿê íà â³òðàõ ïîëîâà.
Ìîðÿ ïåðåëåòèø ³ íå âïàäåø,
Äîïîêè áóäå â ñåðö³ ð³äíà ìîâà.
1. Ùî ñêàçàâ ïîåò ïðî ð³äíó ìîâó, ¿ ¿ ñèëó?
2. Çíàéäè ó â³ðø³ ïîð³âíÿííÿ. ßê³ äóìêè, ïåðåêîíàííÿ àâòîð õîò³â íèìè
ï³äêðåñëèòè?
3. ßê òè ñòàâèøñÿ äî ð³äíî¿ ìîâè?
4. ßê³ ùå ìîâè òè âèâ÷àºø, ùî òè ïðî íèõ çíàºø?
Þð³é Ðèá÷èíñüêèé
Íàøà ìîâà
Ìîâà, íàøà ìîâà – Â í³é ãðîçà òðàâíåâà
Ìîâà êîëüîðîâà, É òèøà âå÷îðîâà.
173
Ìîâà, íàøà ìîâà – Íåþ ìð³þòü âåñíè,
Ë³ò ìèíóëèõ ïîâ³ñòü. Íåþ ïëà÷å îñ³íü.
Â³÷íî þíà ìóäð³ñòü,
Ñèâà íàøà ñîâ³ñòü. Íåþ ìàðÿòü çèìè,
Íåþ êëè÷å ë³òî.
Ìîâà, íàøà ìîâà – Â í³é êðèâàâ³ ðèìè
Ìð³éíèêó – æàð-ïòèöÿ, É ñëüîçè Çàïîâ³òó.
Ãð³øíèêó – ñïîêóòà,
Ñïðàãëîìó – êðèíèöÿ. ß áåç òåáå, ìîâî,
Áåç çåðíà ïîëîâà,
À äëÿ ìåíå, ìîâî, Ñîíÿøíèê áåç ñîíöÿ,
Òè ìîâ ñèíº ìîðå, Áåç ïòàõ³â ä³áðîâà.
Ó ÿêîìó òîíå
² ïå÷àëü, ³ ãîðå. ßê âîãîíü ó ñåðö³,
ß íåñó â ìàéáóòíº
Ìîâà, íàøà ìîâà – Íåâãàñèìó ìîâó,
Ï³ñíÿ ñòîãîëîñà, Ñëîâî íåçàáóòíº.
1. ßêîþ ïîñòàº íàøà ìîâà ó â³ðø³? Ïðî- Ñïðаãëèé – ÿêèé äó-

àíàë³çóé êîæíó ñòðîôó îêðåìî, ïîÿ- æå õî÷å ïèòè, â³ä÷ó-
ñíè, ÿê òè ¿¿ ðîçóì³ºø. âàº ñïðàãó.
2. ßê àâòîð ñòàâèòüñÿ äî íàøî¿ ìîâè? Ñâîþ Ìаðèòè – òå ñàìå,
â³äïîâ³äü ï³äòâåðäè ñëîâàìè â³ðøà. ùî ìð³ÿòè, ñíèòè.
3. Ïðî êîãî ïîåò çãàäóº â ðÿäêàõ: «Â í³é Ðиìà – ñï³âçâó÷÷ÿ
êðèâàâ³ ðèìè é ñëüîçè Çàïîâ³òó»? ê³íö³â â³ðøîâàíèõ
4. À ÷èì óêðà¿íñüêà ìîâà º îñîáèñòî äëÿ ðÿäê³â.
òåáå?
Ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèêàçêè
Õòî ñâîº¿ ìîâè öóðàºòüñÿ, òîé ñàì ñåáå ñòèäàºòüñÿ.
Ó êîãî ð³äíà ìîâà, â òîãî é äóøà çäîðîâà.
Ëåñÿ Õðàïëèâà
Äèâíà ä³â÷èíêà
Äîðîãîþ ïîì³æ õàòàìè á³ãëî ä³â÷àòêî, ðîê³â, ìîæå, ç äâàíàäöÿòü.
Íà íüîìó ïî-âîëèíñüêîìó âèøèâàíà ñîðî÷êà, ñâèòêà ³ ñï³äíèöÿ. Á³ãëî
âîíî, óâàæíî îìèíàëî êàëþæ³ òà âñå ùîñü ñòèõà ñîá³ íàñï³âóâàëî.
Ä³â÷èíêà äîá³ãëà äî îñòàííüî¿ õàòè, çà ÿêîþ âæå ïî÷èíàâñÿ ë³ñ,
ãóñòèé òà äð³ìó÷èé. Ï³ä õàòîþ ñèä³ëà ñòàðåíüêà áàáóñÿ ³ ïåðåáèðàëà
ÿêåñü ñóõå ç³ëëÿ.
174
– À êóäè öå òè, äèòèíî, éäåø? – ñïèòàëà áàáóñÿ.
Ä³â÷àòêî ñïèíèëîñÿ, âñì³õíóëîñÿ:
– Äî ë³ñó, áàáóñþ.
– Äî ë³ñó? À òè õ³áà ë³ñîâèêà ÷è ðóñàëêè íå áî¿øñÿ?
– À ÷îãî ìåí³ áîÿòèñÿ? Îò ÿ ÷èòàëà â êíèæå÷ö³ ïðî ðóñàëêó, òî âîíà
çîâñ³ì íå ñòðàøíà.
– Ó êíèæå÷ö³, êàæåø? À òè õ³áà ÷èòàòè âì³ºø?
– Âì³þ. À õ³áà ùî? Âñ³ æ óì³þòü.
– Äèâíà òè ä³â÷èíêà! – çäèâóâàëàñÿ áàáóñÿ. – Óáðàíà, ÿê óñ³ ëþäè â
ñåë³, ³ ïî-íàøîìó ãîâîðèø, à îò ÷èòàòè âì³ºø. Õòî òåáå íàâ÷èâ?
– Ìàòóñÿ. Âîíà ³ ìåíå, ³ áðàò÷èêà Ìèõàéëèêà íàâ÷èëà, ³ êíèæå÷êè
íàì ñïðîâàäæóº. Áàòåíüêî õîò³â íàñ ó øêîëó â³ääàòè, òà ìàòóñÿ íàñ ó
÷óæó ìîñêîâñüêó øêîëó ïîñèëàòè íå ñõîò³ëà.
– Òî, êàæåø, ³ ìàòè òâîÿ ÷èòàòè âì³º? À ÷èÿ òè áóäåø? Ùîñü ÿ òåáå
í³ ï³ä öåðêâîþ, í³ íà âèãîí³ ì³æ ä³â÷àòàìè íå áà÷èëà.
– Áî ÿ ëèøå íåäàâíî ³ç Çâÿãåëÿ ïðè¿õàëà. ß – Êîñà÷³âíà, à çâóòü ìåíå
Ëåñÿ, îò òàì ³ç äâîðó, çíàºòå, ç-çà ãàþ.
– Òî òè ïàíîâà äîíå÷êà! – çäèâóâàëàñÿ ñòàðåíüêà. – À ÿ é íå çíàëà,
ùî ç ïàííî÷êîþ ãîâîðþ... Áî ÿê òóò ï³çíàòè? ² îäÿãíåíà, ÿê óñ³ ä³â÷àòà,
³ ãîâîðèø òàê, ÿê óñ³... ß äóìàëà, ùî âñ³ ïàíè, ïðîñòè Áîæå, ëèøå ïî-
ìîñêîâñüêîìó ãîâîðÿòü.
– Ìîæå, ³íø³ ³ ïî-÷óæîìó ðîçìîâëÿþòü, à íàì ÷îãî ñâîº¿ ð³äíî¿
ìîâè ñîðîìèòèñÿ? Ìè âñ³ âäîìà ëèøå ïî-ñâîºìó ãîâîðèìî: ³ áàòåíüêî,
³ ìàòóñÿ, ³ Ìèõàéëèê, ³ ðîäè÷³ íàø³ Ñòàðèöüê³ òà Ëèñåíêè, ³ äÿäüêî
Äðàãîìàíîâ, ³ ò³òî÷êà...
Àæ òóò ó ä³â÷èíêè òàê ³ ñòàëè íà î÷àõ ñëüîçè. Òðîõè-òðîõè íå
ðîçïëà÷åòüñÿ.
– ×îãî öå òè òàê ïîñóìí³ëà íàðàç, äèòèíî? Îòàêà âåñåëåíüêà áóëà,
ìîÿ ïòàøêà...
– Áî... áî ò³òî÷êó ìîñêàë³ íà Ñèá³ð âèâåçëè çà òå, ùî ïî-íàøîìó
ãîâîðèëà, ùî áóëà óêðà¿íêîþ. ß ¿¿ òàê ëþáèëà...
² çíîâó î÷åíÿòà â Ëåñ³ çàéøëè ñëüîçàìè, é óñòîíüêè âîíà ïðèêóñèëà.
Æàëü ñòàëî ñòàðåíüê³é:
– Áîã ìèëîñòèâ, äèòèíî! ² ç Ñèá³ðó ëþäè âåðòàþòüñÿ! À îò êîëè ò³òî÷êó
çàñóäèëè, òî òîá³ õ³áà íå ñòðàøíî ãîâîðèòè ïî-íàøîìó ³ âäÿãàòèñÿ òà
ùå, ÿê êàæåø, ³ êíèæå÷êè ÷èòàòè?
Òóò Ëåñÿ ìîâ âîãíåì ñïàëàõíóëà:
– Îé, í³, áàáóíþ! Í³çàùî â ñâ³ò³ ñâîº¿ ìîâè íå ïîêèíó! ß ÷èòàëà
êíèæå÷êó ïðî â³äâàæíîãî ëèöàðÿ, ùî éîãî âæå ç êîíÿ ñêèíóëè, äî
175
çåìë³ ñïèñîì ïðèáèëè, à â³í ùå êëèêàâ: Ñâиòêà – ñòàðîâèí-
«Óáèé – íå çäàìñÿ». ² ïèñàëè, ÿê òî ïåðøèõ íèé äîâãîïîëèé âåðõ-
õðèñòèÿí íà ìóêè ïîñèëàëè, âîãíåì ïàëèëè, í³é îäÿã, ïîøèòèé ç
äèêèì çâ³ðàì íà ïîòàëó êèäàëè, à âîíè òàêè äîìîòêàíîãî ãðóáîãî
ñâîº¿ â³ðè íå çðàäèëè. Òàê ³ ìè í³êîëè ñâîãî ñóêíà.
íå ïîêèíåìî. Ñïðîâаäæóº – òóò:
ñòâîðþº, ãîòóº, ïèøå.
– Ùî æ, äèòèíî, áà÷ó – òè ìóäðà òà ùå
é çàâçÿòà. Ðîñòè âåëèêà!
1. Ïðî êîãî éäåòüñÿ â îïîâ³äàíí³?

2. Ùî âðàçèëî áàáóñþ â ä³â÷èíö³?
3. ×è çãîäåí òè ç òèì, ùî ìàëåíüêà Ëåñÿ áóëà ÷óéíîþ, ïðèâ³òíîþ,
ëàñêàâîþ ³ ðàçîì ç òèì ñò³éêîþ, ðîçóìíîþ, äîáðîþ? Ï³äòâåðäè ÷è
ñïðîñòóé öþ äóìêó ñëîâàìè ç òåêñòó.
4. ßê Ëåñÿ ñòàâèëàñÿ äî ð³äíî¿ ìîâè?
Ñèä³ð Âîðîáêåâè÷
Ð³äíà ìîâà
Ìîâî ð³äíà, ñëîâî ð³äíå! Îé, òîìó ïëåêàéòå, ä³òè,
Õòî âàñ çàáóâàº, Ð³äíåíüêóþ ìîâó
Òîé ó ãðóäÿõ íå ñåðäåíüêî, ² ó÷³òüñÿ ãîâîðèòè
Ò³ëüêè êàì³íü ìàº. Ñâî¿ì ð³äíèì ñëîâîì!
ßê òó ìîâó ìîæ çàáóòè, Ìîâî ð³äíà, ñëîâî ð³äíå,
Êîòðîþ ó÷èëà Õòî âàñ çàáóâàº,
Íàñ âñ³õ íåíüêà ãîâîðèòè, Òîé ó ãðóäÿõ íå ñåðäåíüêî,
Íåíüêà íàøà ìèëà?! Àëå êàì³íü ìàº!
1. Ïðî ùî äóìàâ, ìð³ÿâ àâòîð, ïèøó÷è ö³ ðÿäêè?
2. Çíàéäè ó â³ðø³ îêëè÷í³ ðå÷åííÿ. Ïîÿñíè ¿õ ðîëü.
3. Ó ÿê³é ñèòóàö³¿ òè çàõî÷åø ïåðå÷èòàòè öåé â³ðø?
4. Ïîð³âíÿé éîãî ç â³ðøåì Ä. Ïàâëè÷êà «Ð³äíà ìîâà». Ùî â íèõ ñï³ëüíå,
à ùî â³äì³ííå?
5. Âèâ÷è â³ðø íàïàì’ÿòü.
Îñòàï Âèøíÿ
Ïåðøèé äèêòàíò
(Ñêîðî÷åíî)
Âæå òðåòþ çèìó õîäèâ ÿ äî øêîëè... ² îò îäíîãî äíÿ óâ³õîäèòü äî
êëàñó Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà òà é çâåðòàºòüñÿ äî íàñ, ùî õîäèëè äî øêîëè
òðåòþ çèìó, áóëè, çíà÷èòü, óæå â òðåò³é ãðóï³:
176
– Îò ùî, ä³òè! Ïî÷íåìî ìè ç âàìè òåïåð ùîòèæíÿ äèêòîâêó ïèñàòè.
ß ïðîêàçóâàòèìó, äèêòóâàòèìó, à âè ïèëüíåíüêî âñëóõàéòåñÿ ³ ïèø³òü
ó ñâî¿õ çîøèòàõ òå, ùî ÿ âàì äèêòóâàòèìó! Âèéì³òü çîøèòè!
– ² â êíèæå÷êó íå äèâèòèñÿ? – çàëóíàëî ç óñ³õ ïàðò.
– Íå äèâèòèñÿ! Íà òå é äèêòàíò! Îò ³ ä³çíàºìîñÿ, ÿê âè âèâ÷èëèñÿ
ïèñàòè! Âè æ ³ç êíèæîê ñïèñóâàëè? Ïðèãàäóéòå, ÿê ó êíèç³ ñëîâà
íàäðóêîâàí³, áî òðàïëÿòèìåòüñÿ áàãàöüêî òàêèõ ñë³â, ùî âè ¿õ ³ç êíèã
ñïèñóâàëè... Íå ñï³ø³òü, äóìàéòå... Íó, ïî÷èíàþ... Ìàéòå íà óâàç³, ùî
íàâåñí³ áóäóòü äëÿ âàñ âèïóñêí³ ³ñïèòè (ÿê ìè íàçèâàëè – «çäàìåíòè»),
à íà ³ñïèòàõ îáîâ’ÿçêîâî áóäå äèêòîâêà, äèêòàíò.
Ïî÷àëà Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà äèêòóâàòè. Âñüîãî ïåðøîãî äèêòàíòó ÿ âæå
íå ïðèãàäóþ, àëå ïàì’ÿòàþ îäíó éîãî ôðàçó äóæå äîáðå.
Äèêòóâàëîñÿ ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ, áî øê³ë íà ð³äí³é óêðà¿íñüê³é ìîâ³
çà öàðÿ íà Óêðà¿í³ íå áóëî.
Îñü ïðîêàçàëà Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà:
– «Ïî ïîëþ åõàëà ñ ãîñïîäàìè êîëÿñêà, çàïðÿæåííàÿ ÷åòâåðèêîì
âåëèêîëåïíûõ ëîøàäåé. Çà êîëÿñêîé áåæàëà è ëàÿëà ñîáà÷êà èñïàíñêîé
ïîðîäû».
Ïðî÷èòàëà Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà öå ñàìå ³ âäðóãå... Ìè çàøåëåñò³ëè
çîøèòàìè, çàøàðóä³ëè ïåðàìè.
Íà äðóãèé äåíü Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà ïðèíåñëà ïåðåâ³ðåí³ íàø³ çîøèòè
ç äèêòàíòîì.
Ïî÷àëà âîíà ãîâîðèòè ïðî òå, ùî íàïèñàëè ìè ïåðøèé äèêòàíò íå
äóæå, ñêàçàòü, óäàëî, ïîìèëîê áàãàòåíüêî, à êîëè çãàäàëà ïðî òó êîëÿñêó
ç ãîñïîäàìè òà ç ñîáà÷êîþ «èñïàíñêîé ïîðîäû», íå âèòðèìàëà, çàéøëàñÿ
âåñåëèì ñì³õîì, ñì³õ ïåðåéøîâ ó êàøåëü, ç î÷åé ïîëèëèñÿ ñëüîçè, ³ âîíà
âæå ïðîñòî âïàëà â êð³ñëî, âèòèðàëà ñëüîçè, ðåãîòàëàñÿ é êàøëÿëà...
– Íó ùî âè ïîíàïèñóâàëè? Î ãîñïîäè! ² äå âè òàêå ÷óëè?
– Âàñ ø³ñòíàäöÿòü ó÷í³â, ³ ï’ÿòíàäöÿòü ³ç âàñ ïîíàïèñóâàëî: «...
Çà êîëÿñêîé áåæàëà è ëàÿëàñÿ ñîáà÷êà èç ïàíñêîé ïîðîäû...» Äå âè
÷óëè, ùî º íà ñâ³ò³ ñîáàêè ïàíñüêî¿ ïîðîäè ³ ùîá âîíè ëàÿëèñÿ? Ïîðîäà
«èñïàíñêàÿ», ºñòü òàêå ãîñóäàðñòâî – ²ñïàí³ÿ, à ñîáàêè íå ëàþòüñÿ, à
«ëàþò», ïî-íàøîìó «ãàâêàþòü».
– Çðîçóì³â? – çàïèòàëà âîíà ìåíå.
– Òà íå äóæå, Ìàð³º Àíäð³¿âíî! ß ñîá³ äóìàâ: ïàíè ¿äóòü, òî é ñîáàêà
â íèõ ïàíñüêî¿ ïîðîäè, áàòüêî ÷àñòî ãîâîðÿòü, ùî ¿õ ïàí òà áàðèíÿ
ëàþòü, ÿ é äóìàâ, ùî êîëè ïàíè ëàþòüñÿ, òî é ñîáàêè ¿õí³ íå êðàù³ çà
íèõ ³ òåæ ëàþòüñÿ...
– À âîíî, áà÷, ³ íå òàê! – çàñì³ÿëàñÿ Ìàð³ÿ Àíäð³¿âíà. – Òà â òåáå ùå é
áåç òîãî áàãàòî ïîìèëîê. Ïîñòàâèëà ÿ òîá³ äâ³éêó! Ï³äòÿãòèñü òðåáà! Ñ³äàé!
ß ñ³â ³ ëåäâå íå çàïëàêàâ:
– Çäîõëà á âîíà éîìó, òà ñîáà÷êà, ðàçîì ³ç ïàíàìè!
177
1. ×îìó á³ëüø³ñòü ä³òåé íå ñïðàâèëàñÿ ç äèêòàíòîì?
2. ßê àâòîð ðîçïîâ³äàº ïðî öþ êîì³÷íó ñèòóàö³þ – ç æàëåì, ãóìîðîì,
òóðáîòîþ? ×îìó òè òàê äóìàºø?
Íàøà ìîâà
Íàøå ñëîâ’ÿíñüêå ïèñüìî, çíàéîì³ é çâè÷í³ ë³òåðè àáåòêè ïðîéøëè
äîâæåëåçíèé øëÿõ, ïîêè ä³éøëè äî íàñ. Ïîêëàâ ïî÷àòîê ó öüîìó îäèí
äóæå äàâí³é íàðîä – ô³í³ê³éö³, ÿê³ æèëè çà 30 ñòîë³òü äî íàñ. ¯õ ïèñüìî
çàïîçè÷èëè ³ âäîñêîíàëèëè ñòàðîäàâí³ ãðåêè. Ñëîâ’ÿíñüêà àçáóêà áóëà
çðîáëåíà çà çðàçêîì ãðåöüêî¿. Äî íàñ öÿ àçáóêà ïðèéøëà òèñÿ÷ó ðîê³â
òîìó. Çà öåé ÷àñ âîíà çì³íþâàëàñü ³ âäîñêîíàëþâàëàñÿ, ïîêè ñòàëà òàêîþ,
ÿêîþ ìè âñ³ ñüîãîäí³ êîðèñòóºìîñÿ.
Ñê³ëüêè ìîâ íà çåìë³? Ââàæàþòü, ùî ¿õ áëèçüêî ï’ÿòè òèñÿ÷. Íèìè
ðîçìîâëÿº äàëåêî íå îäíàêîâà ê³ëüê³ñòü ëþäåé: êèòàéñüêîþ ìîâîþ,
íàïðèêëàä, ðîçìîâëÿº ïîíàä 900 ì³ëüéîí³â ëþäåé!
Óêðà¿íñüêîþ ìîâîþ ðîçìîâëÿº ïðèáëèçíî 45 ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê. Íàøà
ìîâà íàëåæèòü äî âèñîêîðîçâèíåíèõ ìîâ ñâ³òó. Áàãàòî çðîáèëè äëÿ
âäîñêîíàëåííÿ íàøî¿ ìîâè ïèñüìåííèêè, â÷åí³, âèäàâö³ êíèã, ãàçåò ³
æóðíàë³â, îñâ³÷åí³ ëþäè ð³çíèõ ÷àñ³â. Îñîáëèâî ïî÷åñíå ì³ñöå íàëåæèòü
Òàðàñîâ³ Ãðèãîðîâè÷ó Øåâ÷åíêó, ÿêèé îáðîáèâ, â³äøë³ôóâàâ äîðîãîö³ííå
êàì³ííÿ – ìîâó ïðîñòîãî, ïðèãíîáëåíîãî íà òîé ÷àñ íàðîäó Óêðà¿íè.
Áàãàòî íîâèõ ñë³â ìè çàïîçè÷èëè ó ñâî¿õ áëèçüêèõ ³ äàëåêèõ ñóñ³ä³â.
Çàïîçè÷àëèñÿ ñëîâà çäàâíà. Òîìó áàãàòî ç íèõ äàâíî ñòàëè ñâî¿ìè, óñ³
âæå çàáóëè ïðî ¿õ ïîõîäæåííÿ. Íàïðèêëàä, çíàéîìå âàì ñëîâî ñîáàêà
– ³ðàíñüêå (â³ä ñëîâà ïåñ), ê³ò – ëàòèíñüêå (êàòóñ – äèêà ê³øêà);
æàáà – í³ìåöüêå (æàááå – ìîêðà ìàñà); àêóëà – íîðâåçüêå (ãàêêåë –
ðèáà); áóðÿê – àðàáñüêå (áàòüêî ïîòó); êàïóñòà – ³òàë³éñüêå (êàïóö³ñ
– ãîëîâà); îã³ðîê – ãðåöüêå (íåñòèãëèé); êîðàáåëü – ãðåöüêå (êîðàáîñ
– ìîðñüêèé); êíèãà – ñêàíäèíàâñüêå (êåíí³ò – çíàê, áóêâà); ïàðòà
– ôðàíöóçüêå (à ïàð – îêðåìå ñèä³ííÿ äëÿ ó÷íÿ).
Ìè ç âàìè îäåðæàëè ó ñïàäîê ñó÷àñíó óêðà¿íñüêó ë³òåðàòóðíó ìîâó
– áàãàòó, ðîçâèíåíó, ãíó÷êó. Àëå âîíà ëåãêî, áåç çóñèëü ñàìà â ðóêè
íå äàºòüñÿ.
Ìîâà ïîñòàº ïåðåä íàìè â óñ³é ñâî¿é êðàñ³ é ïðèíàäíîñò³ â ï³ñíÿõ ³
â³ðøàõ, êàçêàõ ³ îïîâ³äàííÿõ ìàéñòð³â. À îò êîëè äîâîäèòüñÿ ñàìîìó
ùîñü ïåðåêàçàòè àáî ðîçïîâ³ñòè, òî âèõîäèòü ùîñü ñõîæå íà íåâïðàâíó
ãðó íà ðîÿë³ – çâóêè º, à ìåëîä³¿ íåìàº. Ùîá â³ëüíî, íåâèìóøåíî,
êðàñèâî ðîçìîâëÿòè, òðåáà â÷èòèñÿ. Â÷èòèñÿ äîâãî é íàïîëåãëèâî:
âèâ÷àòè ïðàâèëà, áî öå çàêîíè ìîâè, çàâ÷àòè íîâ³ ñëîâà é ö³ë³ ðå÷åííÿ
(ïðèñë³â’ÿ ³ ïðèçíàêè), áî öå çáàãà÷óº âàøó ìîâó, â÷èòè íàïàì’ÿòü
â³ðø³, áî öå ðîçâèâàº ïàì’ÿòü. ² òîä³, ïîñëóõàâøè âàñ, õòîñü ñêàæå: «ßê
178
ïðåêðàñíî çâó÷èòü óêðà¿íñüêà ìîâà! Íåäàðìà ¿¿ ïîð³âíþþòü ç³ ñï³âó÷îþ
³òàë³éñüêîþ ìîâîþ!»
Ìîâà – âåëèêèé äàð ïðèðîäè, öå íàéá³ëüøå é íàéäîðîæ÷å äîáðî â
êîæíîãî íàðîäó. Ìîâà – æèâà ñõîâàíêà ëþäñüêîãî äóõó, éîãî áàãàòà
ñêàðáíèöÿ, â ÿêó íàðîä ñêëàäàº ³ ñâîº äàâíº æèòòÿ, ³ ñâî¿ ñïîä³âàíêè,
ðîçóì, äîñâ³ä, ïî÷óâàííÿ. À õòî æ öå – íàðîä? Öå – ìè ç âàìè, äîðîñë³
é ä³òè. ² â³ä êîæíîãî ç íàñ çàëåæèòü – âèæèâå ÷è âìðå íàøà ìîâà,
îäíà ç íàéñï³âó÷³øèõ ìîâ ñâ³òó. (Ç æóðíàëó)
1. Ïåðå÷èòàé ó òåêñò³ âèä³ëåí³ ðå÷åííÿ ³ ñêàæè, ÿêîãî âèñíîâêó òè
ä³éøîâ?
2. Ç ÿêîþ ìîâîþ ïîð³âíþº àâòîð ñòàòò³ óêðà¿íñüêó ìîâó?
3. Ïåðåäàé çì³ñò ñòàòò³ çà ïëàíîì: a) Ô³í³ê³éö³ – ïåðøîïðîõ³äö³.
á) Òàðàñîâ³ Øåâ÷åíêó – ïî÷åñíå ì³ñöå. â) Ïîõîäæåííÿ ñë³â.
ã) Ìîâà – âåëèêèé äàð ïðèðîäè, æèâà ñõîâàíêà ëþäñüêîãî äóõó.
ªâãåí Ãóöàëî
ßêîãî êîëüîðó ñëîâà
Íåáî ÷èñòå, ïî-ìîëîäîìó óñì³õíåíå. Âîíî ñèí³º, íà÷å òàì âèñ³ÿíå ìîðå
âîëîøîê, ³ ô³àëîê, ³ ï³âíèê³â, ³ ùå âñÿ÷èíó êâ³ò³â, ùî íå â’ÿíóòü, õî÷ áè
ÿêà áóëà ñïåêà, ³ íå ñõèëÿòü ãîë³âîê ó æàëîá³, õî÷ áè ÿêå ñîíöå ïåêëî.
Ìàáóòü, òîìó âïîäîáàâ ÿ äèâèòèñü íà íåáî, ùî ç-ïîì³æ óñ³õ êîëüîð³â
íàéäóæ÷å ëþáëþ ñèí³é. Â³í ìåí³ ñêð³çü óâèæàºòüñÿ, é êîëè ÿ áà÷ó ùîñü
ñèíº – ÷è êâ³òêó, ÷è î÷³, ÷è ä³âî÷å ïëàòòÿ, ÷è ïðîñòî ÷óþ ñàìå ñëîâî
«ñèí³é», – âðàç ìåí³ ñòàº äîáðå, ÿ ùàñëèâèé, ³ äóøà ìîÿ ñì³ºòüñÿ é ãðàº
òàê, ÿê ãðàþòü ïðîòè ñîíöÿ çáèò³ íà ñòàâó áðèçêè âîäè.
²íîä³ âñå â öüîìó ñâ³ò³ óÿâëÿºòüñÿ ìåí³ ñèí³ì: îòî íà÷åáòî ðîñòóòü ñèí³
òîïîë³ íàä ñèíüîþ äîðîãîþ, ³äóòü ñèí³ âîçè, çàïðÿæåí³ ñèí³ìè ê³íüìè,
âèïàäàþòü ñèí³ äîù³. ² ÿê áóëî á ö³êàâî, ÿêáè ðàïòîì ïîñåðåä çèìè
âèïàâ íà íàøå ñåëî ñèí³é ñí³ã, ñèíÿ çàâ³ðþõà çàõóðäåëèëà-çàðåãîòàëà!
Àëå ÷îìóñü íå ìîæó óÿâèòè, ùîá ìîëîêî íàøî¿ êîðîâè Ëèñêè áóëî
ñèíº. Ùå ìîæó ïðèïóñòèòè, ùî Ëèñêà íàøà ãåòü óñÿ ïîñèí³ëà é âåëèê³
î÷³ ¿¿ ñòàëè ñèí³, à îò ìîëîêî çàëèøàºòüñÿ äëÿ ìåíå á³ëèì, õî÷ ³ ÿê
ñèëêóþñÿ ïîáà÷èòè éîãî ñèí³ì. ² ÷îìóñü òàê ñàìî ñìåòàíà äëÿ ìåíå
á³ë³º, ³ ñèð, ³ âàðåíèêè ç ñèðîì.
À ÿêîãî êîëüîðó ñëîâà?
Òèõåñåíüêî âèìîâëÿþ ñëîâî «çåëåíèé», ³ ïîñòàº ïåðåä³ ìíîþ âñå
çåëåíå, ÿ ³ âæå ÷îìóñü íå ñóìí³âàþñü, ùî ñàìå öå ñëîâî çåëåíîãî êîëüîðó.
Âèìîâëÿþ ñëîâî «ìàìà» – ³ ââèæàºòüñÿ ìåí³ äîáðà ¿¿ óñì³øêà, êàðå
³ñêðèñòå ìåðåõò³ííÿ â î÷àõ, ëàñêàâå çâó÷àííÿ ãîëîñó. Æîäåí êîë³ð,
ëèáîíü, íå ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç ¿¿ îáðàçîì, ò³ëüêè çäàºòüñÿ, íà÷å ñÿº ÷èìîñü
çîëîòèñòèì â³ä î÷åé, âèøíåâèì îä ãóá, ÿáëóêàìè-àíòîí³âêàìè â³ä ðóê
179
– ³ çà âñ³ì öèì ùåìêî ïîñòàº ñëîâî «ð³äíà», ÿêå, çäàºòüñÿ, ñàìå çîâñ³ì
ïîçáàâëåíå êîëüîðó, à ò³ëüêè äîðîãå âîíî, í³æíå, õâèëþþ÷å, ìîâ óñ³
êîëüîðè, ðàçîì óçÿò³.
À ñëîâî «îñ³íü» – æîâòå, áî âîñåíè äîçð³âàþòü óñ³ ãðóøêè â íàøîìó
ñàäêó, âñ³ ÿáëóêà. Ñïåðøó ñâ³òÿòüñÿ ïîì³æ ëèñòÿì ìîëîäåñåíüêèì
æîâòèì ïîëóì’ÿì, ïîò³ì ïî÷èíàþòü ïîòðîõó ïàäàòè íà çåìëþ, çãîäîì
óñå ðÿñí³øå... É îäíîãî äíÿ çàëèøàºòüñÿ íà ã³ëë³ ñàìå ò³ëüêè æîâòå,
íåäîãîð³ëå ëèñòÿ.
Ñëîâî «îñ³íü» òóãå é æîâòå, íà÷å â³ñê.
Ñëîâî «ïðîë³ñîê» – á³ëå, é ÷îìóñü îä íüîãî ïàõíå ñí³æêîì, ÿêèé
ïî÷èíàº òàíóòè, é ãîñòðîþ âåñíÿíîþ çåìëåþ, ³ òîð³øí³ì ïåðåïð³ëèì
ëèñòÿì. Ñëîâî «çîçóëÿ» ÿêåñü í³æíå, çåëåíåíüêå, ìîâ ïóõ íà âåðáàõ, áî
êîëè çîçóëÿ ïî÷èíàëà êóâàòè â öüîìó ðîö³, òî çåëåíü íà äåðåâàõ áóëà
ìîëîäà é ñâ³æà, à âåðáîâèé öâ³ò îïàäàâ íà âîäó, é çäàâàëîñü, ùî âîäà
çàöâ³ëà í³æíèì ñìàðàãäîâèì ïóøêîì.
Ïðîëåò³ëà íàä ïîäâ³ð’ÿì âîðîíà, ïðîíåñëà â äçüîá³ ãàëóçêó, ÿ ïîäóìàâ,
ùî òî âîíà ïîíåñëà ñâîº ÷îðíå ñëîâî. Áî ñëîâî «âîðîíà» – ÷îðíå.
Îò ö³êàâî – à âîðîíà çíàº, ùî ¿¿ çâàòè âîðîíîþ? À ñîáàêè çíàþòü, ùî
âîíè ñîáàêè? À â³âö³, à âîëè, à êîí³?
À íàøà êîðîâà Ëèñêà çíàº, ùî ¿¿ çâàòè Ñìàðаãäîâèé – ÿñ-
êðàâî-çåëåíèé.
Ëèñêîþ?
1. ×èì çàö³êàâèëî òåáå îïîâ³äàííÿ? Ùî â íüîìó íåçâè÷àéíå?

2. Ïðîäîâæ ðå÷åííÿ: Ñëîâà áóâàþòü êîëüîðîâ³, í³æí³, âëó÷í³, ìóäð³,
òåïë³, ..., ..., ..., ... .
Ñëîâî ìàìà – (ÿêå?) ..., ..., ... . À ñëîâî òàòî – ..., ..., ... .
3. Ïðî êîãî ùå òè õîò³â áè ïðèäóìàòè ðå÷åííÿ?
4. Ñïðîáóéòå ïîÿñíèòè, ÿêîãî êîëüîðó ³íø³ ñëîâà, íàïðèêëàä, âåñíà,
ñîíöå, ð³÷êà, ë³òî.
Àíòîí³íà Êîâàëü
Ó øêîë³ âñå òàêå çíàéîìå
Ñïî÷àòêó âèáåðåìî ñëîâî, ÿêå çóñòð³÷àºòüñÿ íàé÷àñò³øå. Âè ñêàæåòå:
«Öå êîðèäîð». Â îñíîâ³ öüîãî ñëîâà çàõîâàëîñÿ ëàòèíñüêå ä³ºñëîâî ³ç
çíà÷åííÿì «á³ãàòè». Äèâíî. Íåâæå êîðèäîðè ñïîêîíâ³êó ³ñíóâàëè äëÿ
òîãî, ùîá íèìè á³ãàëè? Âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ò³ ïåðø³ êîðèäîðè, â³ä ÿêèõ
ï³øëè óñ³ ³íø³, áóëè íå â çâè÷àéíèõ äîì³âêàõ, à â óêð³ïëåííÿõ, ó çàìêàõ.
Òàê çâàëèñÿ âóçüê³ ãàëåðå¿ íàâêîëî óêð³ïëåííÿ, çàêðèò³ ïåðåõîäè ç îäí³º¿
áàøòè â ³íøó, ÿêèìè é ïåðåá³ãàëè çàõèñíèêè óêð³ïëåííÿ ï³ä ÷àñ áî¿â.
Êîëè âè êàæåòå «ì³é êëàñ», òî öå â îäíîìó âèïàäêó êëàñíà ê³ìíàòà,
â ³íøîìó – ó÷í³ âàøîãî êëàñó.
180
À òåïåð ñïðîáóºìî â³äïîâ³ñòè íà ïèòàííÿ: «Ùî â³ä ÷îãî ï³øëî?»
Ó÷í³â ïî÷àëè çâàòè êëàñîì, áî âîíè â÷àòüñÿ ó êëàñí³é ê³ìíàò³? À,
ìîæå, êëàñíó ê³ìíàòó òàê íàçâàëè òîìó, ùî â í³é â÷èòüñÿ 3-À ÷è 4-Â
êëàñ? Ïîäóìàëè? Ãîòîâ³? Ïðàâèëüíî. Íà ïåðøîìó ì³ñö³ êëàñ – «ãðóïà
ó÷í³â», à âæå â³ä íèõ – êëàñíà ê³ìíàòà, â ÿê³é â÷àòüñÿ ö³ ó÷í³.
Òà îñü, íàðåøò³, é ð³äíà ïàðòà. Ìîæå, õî÷ âîíà âèÿâèòüñÿ ñâîºþ,
íå ÷óæèíêîþ? Í³, âîíà òåæ ÷óæèíêà, ìàíäð³âíèöÿ. Ðîçïîâ³äàþòü, ùî
äàâí³øå ó÷í³ ñèä³ëè íà äîâãèõ ëàâàõ á³ëÿ ñòîëó. Òà îñü ¿õ ðîçä³ëèëè,
ðîçñàäèëè ïî äâà: àïàðàò – «çáîêó, îêðåìî». Ñëîâî öå º ³ â í³ìåöüêèé,
³ ó ôðàíöóçüê³é ìîâ³.
Òà ÷óæèíêîþ ïàðòà áóëà êîëèñü, à ñüîãîäí³ âîíà ñâîÿ, ð³äíà, – ç óñ³ìà
¿¿ ïîäðÿïèíêàìè ³ êëÿêñàìè. Îé! À êëÿêñà æ òåæ ÷óæèíêà, í³ìêåíÿ!
Óÿâ³òü ñîá³, ùî íàâ³òü ³ì’ÿ êëàñíî¿ äîøêè – ³ òå ìàíäð³âíå. Óêðà¿íñüêå
ñëîâî äîøêà é ðîñ³éñüêå – äîñêà ïîõîäÿòü â³ä ãðåöüêîãî ñëîâà ä³ñêîñ. Öå
ñëîâî ó ãðåê³â îçíà÷àëî ³ «ìåòàëåâèé êðóã, äèñê» – çíàðÿääÿ äëÿ ìåòàííÿ,
êèäàííÿ, ³ «ï³äñòàâêà, ï³äíîñ äëÿ ¿æ³». Äàë³ öå ñëîâî éøëî âæå çíàéîìèì
íàì øëÿõîì. Ó ãåðìàíö³â âîíî ñïî÷àòêó îçíà÷àëî «áëþäî», à ï³çí³øå
– «ñò³ë». Â³ä íèõ öå ñëîâî ïîòðàïèëî äî ñëîâ’ÿí. Àëå ó íàøèõ ïðåäê³â
óæå áóëî ñëîâî «ñò³ë», òîìó ñëîâî äîøêà ñòàëî ïîçíà÷àòè äåðåâ’ÿíèé
êðóæîê àáî êâàäðàò, íà ÿêîìó ð³çàëè òà ïîäàâàëè ì’ÿñî ³ õë³á.
Ó ñëîâà êàðòà òåæ äîñèòü âåëèêà ðîäèíà: êàðòà, êàðòèíà, õàðò³ÿ ³
íàâ³òü êàðòóç (ãîëîâíèé óá³ð). Ñëîâî êàðòà º â ³òàë³éñüê³é ìîâ³. Îçíà÷àº
âîíî òàì «ïàï³ð». Ùå ðàí³øå, â ëàòèíñüê³é ìîâ³, áóëî ñëîâî õàðòåñ.
Íèì íàçèâàëè àðêóø ïàïåðó. Òåïåð, çíàþ÷è «ïðåäêà», ìè ìîæåìî ëåãêî
âñòàíîâèòè «ðîäèíí³» çâ’ÿçêè: êàðòè ðîáëÿòüñÿ ç àðêóø³â ïàïåðó, õàðò³ÿ
– äîêóìåíò, íàïèñàíèé íà ïàïåð³, êàðòèíà – öå áóâ ñïî÷àòêó «òîíêèé
êðàñèâèé ïàï³ð», à âæå ï³çí³øå – òå, ùî íàìàëüîâàíî.
À ùå ó âàñ ó êëàñ³ òàáëèö³. Öå òåæ ÷ëåí âåëüìè ñòàðî¿ ³ øàíîâíî¿
ðîäèíè. «Ïðåäîê» ó í³é – ëàòèíñüêå ñëîâî òàáóëà – îçíà÷àº «äîøêà»,
«ñïèñîê», «òàáëèöÿ». Ó íàñ æèâóòü äâà ÷ëåíè ö³º¿ ðîäèíè: ñòàðåíüêà
ò³òîíüêà òàáëèöÿ (âîíà æèâå ó íàñ âæå ïîíàä äâ³ñò³ ðîê³â) ³ ìîëîäà ¿¿
ïëåì³ííèöÿ – òàáëî. Öå ñëîâî ç’ÿâèëîñÿ ó íàñ ïîð³âíÿíî íåäàâíî. Íèì
íàçèâàþòü ñèãíàëüíèé ùèò, íà ÿêîìó ìîæíà áà÷èòè õ³ä çìàãàíü ³ ¿õ
ðåçóëüòàò.
Òåïåð âè çíàºòå, çâ³äêè ïðèéøëè ïðåäìåòè, ÿê³ âàñ îòî÷óþòü ó øêîë³,
³ ÿê³ ñëîâà ³ çâ³äê³ëÿ ö³ ïðåäìåòè ïðèíåñëè ç ñîáîþ.
1. Ùî íîâîãî òè ä³çíàâñÿ ç ðîçïîâ³ä³?

2. Ðîçêàæè, çâ³äêè â íàøó ìîâó ïðèéøëè ñëîâà êîðèäîð, êëàñ, äîøêà,
êàðòà, òàáëèöÿ.
3. Çàïàì’ÿòàé: ïðî ïîõîäæåííÿ ñë³â íàì äîïîìàãàº ä³çíàòèñÿ Åòè-
ìîëîã³÷íèé ñëîâíèê, àáî æ ñëîâíèê Ïîõîäæåííÿ ñë³â.
181
4. Íàçâè, ÿê³ òè çíàºø ñï³ëüí³ ñëîâà, ùî º â óêðà¿íñüê³é òà ðóìóíñüê³é
ìîâàõ.
Ö³êàâî çíàòè!
Ïåðøèé «Áóêâàð» áóâ íàäðóêîâàíèé ó 1574 ðîö³ ó ì³ñò³ Ëüâ³â ²âàíîì
Ôåäîðîâèì. Äî íàñ ä³éøîâ ëèøå îäèí ïðèì³ðíèê «Áóêâàðя», ùî
áóâ çíàéäåíèé â Ðèì³ (²òàë³ÿ) â 1927 ðîö³. Ñüîãîäí³ â³í çáåð³ãàºòüñÿ
â á³áë³îòåö³ îäíîãî ç óí³âåðñèòåò³â Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â Àìåðèêè.
Äìèòðî Á³ëîóñ
Êëóìà÷íèé ñëîâíèê
Òàðàñèê íàá³ãàâñü, ïðèì÷àâ ³ç äâîðà.
Óæå é çà óðîêè ñ³äàòè ïîðà.
Îñü â³ðøèêà âèâ÷èâ, çàäà÷³ çðîáèâ.
Â ùîäåííèê çàãëÿíóâ – òðèâîãó çàáèâ.
Â ùîäåííèêó çàïèñ çàâ³â ó òóïèê:
«Ïðèíåñòè äî øêîëè êëóìà÷íèé ñëîâíèê».
Çàâäàííÿ ó êëàñ³ â³í ñàì çàïèñàâ.
À ùî çà ñëîâíèê òî – ³ äîñ³ íå âçíàâ.
Ïðèá³ã äî áàáóñ³, ùî ïðàëà ðóøíèê:
– À ùî òàêå, – êàæå, – êëóìà÷íèé ñëîâíèê?
– Êëóìà÷íèé? – áàáóñÿ íà òå õëîï÷àêó. –
Òà, ìàáóòü, ùî íîñÿòü éîãî â êëóìàêó!
Ñåñòðè÷êà ñì³ºòüñÿ, øâèäêà íà ÿçèê:
– Ñàì, – êàæå, – äîêëóìóé, ÿêèé öå ñëîâíèê!
Òà öå âàì íå øàõè, öå âàì íå ëîòî:
êîãî íå ñïèòàº – íå çíàº í³õòî.
Ñïèòàâ ó ñóñ³äà – âæå äåùî íîâå:
– Â íàñ, – êàæå, – â áóäèíêó ïèñüìåííèê æèâå.
Ïî ðàä³î ìîâó âåäå ïðî ñëîâà.
Î, ìîâà – öå ñêàðáè, öå äèâí³ ñëîâà!
Ï³äè òè äî íüîãî – ó íüîãî êíèæêè.
Â³í çíàº é ðîçêàæå ïðî âñ³ ñëîâíèêè.
Íó, ùî æ, ÿê îäâ³òó íåìàº í³äå,
â êâàðòèðó ïîåòà Òàðàñèê ³äå.
Îñü äçâîíèòü, çàõîäèòü: – Áóäü ëàñêà, – ãóêà, –
êëóìà÷íîãî äàéòå ìåí³ ñëîâíèêà!
Ïîåò óñì³õíóâñÿ. – Òè ïðîñèø äàðìà:
êëóìà÷íîãî, – êàæå, – é íà ñâ³ò³ íåìà.
Êëóìà÷íèé... Òî, ìàáóòü, ïî÷óëîñü. Ïðîáà÷,
182
áî òîé, õòî òëóìà÷èòü, òîé çâåòüñÿ – òëóìà÷.
Áóâàº, ùî ñëîâî â³äîìå äàâíî,
à çíàº íå êîæåí, ùî çíà÷èòü âîíî.
² òóò ó ïðèãîä³ ñòàº âèçíà÷íèê
ñêàðá³â íàøèõ ìîâíèõ – òëóìà÷íèé ñëîâíèê.
Òàðàñèêó, ñâ³òëà òâîÿ ãîëîâà,
àíó, çóñòð³÷àâ òè, íàïðèêëàä, ñëîâà:
êðàñóëÿ, êðàñîëÿ? Ñëîâíèê ðîçãîðíè –
³ çðàçó ïîáà÷èø, ùî çíà÷àòü âîíè:
êðàñóëÿ – êðàñóíÿ, êðàñîëÿ – öâ³òîê.
² òóò æå: êðàñíóõà – õâîðîáà ä³òîê.
Îöå æ é òëóìà÷íèé ñëîâíèê! Çðîçóì³â?
À º ñëîâíèêè ùå – Ïîõîäæåííÿ ñë³â.
Âèâ÷àòèìåø ìîâó: ñëîâà – â ãîëîâ³,
ëþáîâ äî íèõ – â ñåðö³, â ñàìîìó ºñòâ³.
– Ñëîâà â ãîëîâ³? – ðîçñì³ÿâñÿ õëîï÷àê. –
Òî, çíà÷èòü, äëÿ ñë³â íå ïîòð³áåí êëóìàê!
Ðàä³º ïèñüìåííèê ç òÿìêîãî äðóæêà:
– ßê ëþáèø, íàóêà òîá³ íå âàæêà.
Ö³íþùà â ëþäèíè äî çíàíü íåíàñèòü.
² ¿õ çà ïëå÷èìà, òèõ çíàíü, íå íîñèòü...
1. Ïîÿñí³òü, ÿê âè ðîçóì³ºòå çì³ñò òàêèõ âèñëîâ³â: òðèâîãó çàáèâ,
øâèäêà íà ÿçèê, ïî ðàä³î ìîâó âåäå, ó ïðèãîä³ ñòàº, ñâ³òëà
ãîëîâà, çà ïëå÷èìà çíàíü íå íîñèòü.
2. ßê âè ãàäàºòå, àâòîð ãëóçóâàâ ç³ ñâîãî ìàëîãî ãåðîÿ ÷è ïðîñòî
æàðòóâàâ ç íèì? Ñâî¿ äóìêè ï³äòâåðäæóéòå ðÿäêàìè òåêñòó.
3. Ç ÿêèìè ñëîâíèêàìè âè çíàéîì³? ßêó ðîëü âîíè âèêîíóþòü?
Þð³é Ôåäüêîâè÷
Ó÷³òüñÿ!
Ó÷³òüñÿ, ä³òè ëþá³, ÷èòàéòå, ãàäàéòå,
ßê òà ï÷³ëêà ì³äêó ç öâ³òêó, ðîçóìó çáèðàéòå!
Áî ìóäðîìó ³ íà ð³í³ ïøåíèöÿ óðîäèòü,
À äóðíîìó íå âðîäèòüñÿ í³÷î ³ â ãîðîä³.
Ð³íü – êðóïíèé ï³-
Áî ìóäðîìó é êðîïèâà ³äå íà óæèòîê, ñîê, ãðàâ³é, ãàëüêà.
À â äóðíîãî ³ ïøåíèöÿ îáåðíåòüñÿ â çáèòîê.
• Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóì³ºø êîæåí ðÿäîê â³ðøà.
183
Âàñèëü Ñêóðàò³âñüêèé
Ó íàñ ùî íå ñ³ëüöå, òî ñâîº ñë³âöå!
Éäó÷è ç³ øêîëè, ÿ ùå â³ääàë³ê ïîì³òèâ á³ëÿ íàøî¿ õàòè êðèòó
áðåçåíòîì àâòîìàøèíó. Ö³êàâî, õòî æ öå ïðè¿õàâ äî íàñ?
Áåðó ï³ä ïàõâó ðàíåöü ³ ùîñèëè á³æó äîäîìó. Íà áîðòó ìàøèíè, ùî
ïðèòóëèëàñÿ ïîðó÷ ç âîð³òüìè, ÿñêðàâ³º íàïèñ: «Åêñïåäèö³éíà». Äèâíî,
÷îãî öå á³ëÿ íàñ çóïèíèëàñÿ åêñïåäèö³ÿ...
Ó õàò³ çà ñòîëîì ñèä³ëî òðîº íåçíàéîìèõ ëþäåé. Äâîº ñòàðøèõ
÷îëîâ³ê³â òðèìàëè â ðóêàõ çàïèñíèêè. Ìîëîäøà, ïåâíî, ñòóäåíòêà,
ïîðàëàñÿ á³ëÿ ìàãí³òîôîíà. Íåïîäàë³ê ñèä³ëè ä³äóñü ³ç áàáóñåþ.
ß ïðèâ³òàâñÿ, ïîêëàâ íà ë³æêî ðàíåöü.
– Íåõàé ³ â³í ñ³äàº ç íàìè, – çâåðòàºòüñÿ ä³äóñü äî ãîñòåé. – Õëîïåöü
â³í òÿìóùèé. Âæå ÷èìàëî çðîáèâ çàïèñ³â. Ìîæå, ïîäèâèòåñÿ çîøèòîê?
– Ãàðàçä, – çãîäæóºòüñÿ íàéñòàðøèé. – Îáîâ’ÿçêîâî ïîäèâèìîñÿ. À
ïîêè ùî õî÷åìî â³ä âàñ äåùî çàïèñàòè.
Ä³äóñü çí³÷åíî ïîñì³õàºòüñÿ. Ïåâíî, ïåðåæèâàº.
– Òà ìè, òîé, – çíèçóº ïëå÷èìà, – íåâåëèê³ ìàñòàêè äî áàëà÷îê.
– Åãå, íå ïðèá³äíþéòåñü, – óòî÷íèâ óñå òîé æå, ïîâèòèé ñèâèíîþ
÷îëîâ³ê. – Íàì ïðî âàñ áàãàòî ðîçêàçàëè âàø³ îäíîñåëüö³!
– À çâ³äêè âè áóäåòå ³ õòî òàê³? – íàñòîðîæóºòüñÿ áàáóñÿ.
– Ìè ç Êèºâà. Îáîº ïðàöþºìî â íàóêîâîìó ³íñòèòóò³ ïðè Àêàäåì³¿ íàóê.
À öå íàøà ïðàêòèêàíòêà – ìàéáóòí³é ô³ëîëîã. Íàâ÷àºòüñÿ â óí³âåðñèòåò³.
Äî âàñ ïðè¿õàëè çàïèñóâàòè ïîë³ñüêèé ôîëüêëîð. Êîãî íå çàïèòóâàëè â
ñåë³, âñ³ íàïðàâëÿëè äî âàñ. Êðàùå, êàæóòü, îä ä³äà Òàðàñà ³ áàáè Ìîòð³
í³õòî íå çíàº ïðèñë³â’¿â òà ïðèêàçîê...
– Òà ÷îãî, – çìàõóº ðóêîþ ä³äóñü, – ó íàñ ùî íå ñ³ëüöå, òî ñâîº ñë³âöå!
– Î, ïðåêðàñíî! – ñïëåñíóâ äîëîíÿìè ã³ñòü. – Îêñàíî, çàïèøè öþ
ïðèêàçêó, ÿêî¿ ó íàñ íåìàº...
– À äëÿ ÷îãî öå âñå âàì? – ï³äîçð³ëî çàïèòàëà áàáóñÿ.
– Äëÿ íàóêè, – â³äïîâ³â ìîëîäøèé ÷îëîâ³ê. – Ìè ãîòóºìî êíèæêó ç
ïðèñë³â’ÿìè òà ïðèêàçêàìè. Äî íå¿ óâ³éäóòü ³ âàø³. Íàâ³òü ïð³çâèùà
ïîñòàâèìî, â³ä êîãî çàïèñàëè.
– Áà÷, Ìîòðå, – óñì³õíóâñÿ ä³äóñü, – ìè ç òîáîþ, ÷îãî äîáðîãî, ùå â
³ñòîð³þ óâ³éäåìî!
– Òà âè, Òàðàñå ßêîâè÷ó, – ï³äõâàëèâ ä³äóñÿ ñèâèé ÷îëîâ³ê, –
ââàæàéòå, ùî óâ³éøëè. Íàñê³ëüêè â³äîìî, â íàøèõ ôîíäàõ çáåð³ãàþòüñÿ
çàïèñàí³ â³ä âàñ ï³ñí³...
– Áóëî òàêå, – ãîðäóº ä³äóñü. – Ðîê³â çî ï’ÿòü òîìó âæå îäí³ â÷åí³
ïðè¿çäèëè. Òîð³ê íàâ³òü êíèæêó ìåí³ íàä³ñëàëè, äå º ï³ñí³ ç ìîãî ãîëîñó.
À âè çà ÷èì ïðè¿õàëè?
– Ùîéíî íàñòóïèâ ëèñòîïàä, òî ÷è º ÿê³ñü ïðèñë³â’ÿ ïðî öåé ì³ñÿöü?
– çàïèòàëà ñòóäåíòêà ³ íåïîì³òíî óâ³ìêíóëà ìàãí³òîôîí. Áîá³íè íà íüîìó
ïîâ³ëüíî çàêðóòèëèñÿ. Àëå ä³äóñü ç áàáóñåþ íå ïîì³òèëè öüîãî.
184
– ª äåÿê³, – ïîì’ÿêøàâ ä³äóñü. – Ó íàñ ïðî ëèñòîïàä êàæóòü òàê:
æîâòíþ ñèí, à çèì³ ð³äíèé áðàò.
ß ïîäèâèâñÿ íà áàáóñþ. ×îìó âîíà ìîâ÷èòü? Íåõàé áè ÿêàñü
ïðèêàçî÷êà ³ â³ä íå¿ óâ³éøëà äî êíèæêè.
– Õî÷ ëèñòîïàä ³ íå ëþòèé, – íà÷å ïî÷óëà ì³é äîê³ð áàáóñÿ, – ïðîòå
ñïèòàº, ÷è âäÿãíåíèé òà âçóòèé.
– Ç ëèñòîïàäîì, Ìîòðå, áàáàì îäíà ðàäà: õîâàòèñÿ íà ï³÷!
– Êâîëå ïîðîñÿ, Òàðàñå, – â³äêàçàëà ä³äóñåâ³ áàáóñÿ, – é ï³÷ íå ñïàñå.
À îñü õòî â ëèñòîïàä³ íå ìåðçíå, òîìó é êîëî Éîðäàíó í³÷îãî á³äà íå
çðîáèòü.
– Êîëî Éîðäàíó, ìîæå, ³ íå çðîáèòü, àëå â ëèñòîïàä³ âæå, êàæóòü,
çèìà íà çàãðàä³.
– Çâ³ñíî, ùî òàê: ëèñòîïàä, Òàðàñå, ñòåëèòü çåìëþ ëèñòÿì, à ãðóäåíü
ñí³ãîì.
Ä³äóñü ç áàáóñåþ ëèøå ðîçîõîòèëèñÿ, ÿê Îêñàíà çóïèíèëà ¿õ:
– Ùîá íå çàáóòè, õî÷ó âòî÷íèòè äåùî: ùî îçíà÷àº çàãðàäà ³ Éîðäàí?
– Çàãðàäà, – â³äïîâ³â ä³äóñü, – öå, ïî-íàøîìó, âòåïëåíà çíàäâîðó
ãëóõà ñò³íêà õàòè. ¯¿ îáêëàäàþòü ëèñòÿì, êîñòðèöåþ ÷è ñîëîìîþ. Ó
òàêèé ñïîñ³á çáåð³ãàþòü òåïëî â îñåë³.
– À Éîðäàí, ãîëóáêî, – íå çàëèøèëàñÿ îñòîðîíü áàáóñÿ, – ïðèïàäàº
íà 19 ñ³÷íÿ. Ââàæàºòüñÿ, ùî â öåé ÷àñ íàéá³ëüø³ ìîðîçè. Ëþäè êîëèñü
âèõîäèëè äî ð³÷êè, ïðîðóáóâàëè îïîëîíêè ³ ñâÿòèëè âîäó.
– Òàê îñü, – ïîñï³øàâ ä³äóñü, – ëèñòîïàä òàêèé ì³ñÿöü, ùî ëþáèòü
³ êîëåñî, ³ ïîëîç. Îäèí äåíü ¿çäÿòü ñàíüìè, à ³íøèé âæå òðåáà êîíåé ó
âîçà çàïðÿãàòè.
– Â ëèñòîïàäîâèé äåíü, Òàðàñå, íå îñîáëèâî íà¿çäèøñÿ, áî â³í, ÿê
çàÿ÷èé õâ³ñò, – íå âñòèã ïðîêèíóòèñÿ, ÿê óæå âå÷³ð íà ï³äõîä³!
Äèâëþñü íà ïðè¿æäæèõ ëþäåé. Óñ³ òðîº ñèäÿòü çàäîâîëåí³,
ïîñì³õàþòüñÿ. ¯ì äîáðå, äóìàþ, ³ç çàçäðîùàìè, íå òðåáà çàïèñóâàòè
ðîçìîâè äî çîøèòêà, ÿê ìåí³. Öþ ðîáîòó âèêîíóº ìàãí³òîôîí. Õàé îñü
íàä³éäóòü ë³òí³ êàí³êóëè, ÿ çàðîáëþ òðîõè ãðîøåé ³ ñîá³ êóïëþ òàêó
çàïèñóâà÷êó.
– Äî ïðèñë³â’¿â ãîäèëîñÿ á ³ ïðèêìåò äîòî÷èòè, – äåë³êàòíî ñïðÿìîâóº
â ³íøå ðóñëî ë³òí³é ÷îëîâ³ê. – Áî âîíè äîïîâíþþòü îäíå îäíîãî.
– Àâæåæ, ùî òàê, – ïîñêóáóº ñâî¿ âóñà ä³äóñü. – Ïî ïðèêìåò³, êàæóòü,
ïðèñë³â’ÿ ïëà÷å.
Äîêè áàáóñÿ ç ä³äóñåì ëàøòóâàëèñÿ äî ðîçìîâè, ñòóäåíòêà âñòèãëà
çàïðàâèòè íîâó áîá³íó. ×óòëèâå âóõî ìàãí³òîôîíà ëîâèëî êîæíó ¿õíþ
ïðèêìåòó.
ßêùî âîñåíè ðàíî íàíåñå ñí³ãó, òî ³ âåñíà áóäå ðàííÿ.
ßê ïåðøèé ñí³ã âèïàâ íà ìîêðó çåìëþ, – çàëèøèòüñÿ, íà ñóõó –
ñêîðî ç³éäå.
Ðàíî çàìåðçíå – äîâãî íå ðîçòàíå.
185
Ç³ðêè íà íåá³ ÿñêðàâ³ – íà ïîãîäó, òüìÿí³ – íà äîù àáî ñí³ã.
Íà ãîðîáèí³ é äóá³ áàãàòî ïëîä³â – ÷åêàé ñóâîðî¿ çèìè.
Ï³çí³é ëèñòîïàä – äî ñóâîðî¿ ³ çàòÿæíî¿ çèìè.
Äîêè ëèñòÿ ç âèøåíü íå îáëåò³ëî, òî õî÷ ñê³ëüêè áóëî á ñí³ãó, â³í íå
âëÿæåòüñÿ – â³äëèãà éîãî ç’¿ñòü.
Â³ä ïåðøîãî ñí³ãó äî ñàííîãî øëÿõó – ï³âòîðà ì³ñÿöÿ.
Á³ëêà ìîñòèòü ñâîº ãí³çäî áëèçüêî äî çåìë³ – íà ìîðîçÿíó çèìó, à
âèñîêî – íà ì’ÿêó.
Ç ïðèêìåòàìè íàðåøò³ çàê³í÷èëè. Ãîñò³ çàïðîïîíóâàëè ïîñëóõàòè
çàïèñ. Ä³äóñü ³ç áàáóñåþ çàëþáêè çãîëîñèëèñÿ, àäæå âîíè í³êîëè
íå ÷óëè ñàìèõ ñåáå. ß ñïîñòåð³ãàâ, ÿê óâàæíî ñòåæèëè ñòàðåíüê³ çà
ìàãí³òîôîííèì ãîëîñîì ³ ïîñì³õàëèñÿ ì³æ ñîáîþ.
– Îò ïðèäóìàëè ìàøèíó, òàê ïðèäóìàëè! – çàõèòàëà ãîëîâîþ áàáóñÿ.
– Íåíà÷å æèâèé ÷îëîâ³ê ó ò³é êîðîáö³ ñèäèòü. ² ùî âè ðîáèòèìåòå ç
íàøèì ãîëîñîì? Íå äîâåäè ãîñïîäè, ùå ïî ðàä³î ïóñòèòå, òî õî÷ ³ç ñåëà
âèáèðàéñÿ, áî ëþäè çàñì³þòü. Ñêàæóòü: ñòàðà áàáà ç ãëóçäó ç’¿õàëà!
– Öå ìè çàïèñàëè äëÿ òîãî, ùîá ïîò³ì ïåðåäðóêóâàòè ïðèñë³â’ÿ
íà ïàï³ð, – ðîç’ÿñíèâ ã³ñòü. – À ïë³âêó ïåðåäàìî ó ôîíäè. Õòî
ñóìí³âàòèìåòüñÿ â äîñòîâ³ðíîñò³ çàïèñó – ìîæå ïåðåâ³ðèòè. Çðåøòîþ,
êîëèñü ³ âàø îíóê, ÿê çàõî÷å, çìîæå ïðîñëóõàòè æèâèé ãîëîñ áàáóñ³.
Äî ðå÷³, ïîêàæè-íî ñâî¿ çàïèñè! – çâåðíóâñÿ äî ìåíå ã³ñòü.
ß øâèäêî âèòÿã çîøèò, áîÿçêî ïîäàâ éîãî. Â³í íåñï³øíî ïåðåëèñòàâ
ëèñòî÷êè, ìîâèâ äî ñòóäåíòêè:
– Îêñàíî, ïîäèâèñÿ, áóäü ëàñêà, óâàæí³øå ðóêîïèñ. Ìåí³ çäàºòüñÿ,
òóò º ÷èìàëî ö³êàâîãî!
Äîêè Îêñàíà äèâèëàñÿ ìî¿ çàïèñè, ä³äóñü ðîçïîâ³â ïðî äàâí³é îáðÿä,
ùî çâàâñÿ «áðàò÷èíà». Éîãî ñïðàâëÿëè ëèøå â ëèñòîïàä³. ßêùî ñóñ³äè
õîò³ëè çàïðèÿòåëþâàòè ì³æ ñîáîþ, òî êóïëÿëè â ïàñ³÷íèê³â áäæîëèíèé
ð³é. Ç âåñíè ³ äî îñåí³ ãóðòîì äîãëÿäàëè éîãî. Ç³áðàíèé ìåä ä³ëèëè
ïîð³âíó. Íà öå ñâÿòî çáèðàëèñÿ ñ³ì’ÿìè, ãóëÿëè ³ âåñåëèëèñÿ. ×è, ÿê
êàçàëè â íàðîä³, áðàòàëèñÿ. À çâ³äñè é íàçâà îáðÿäó.
Êîæåí ÷ëåí òàêî¿ ñï³ëêè ââàæàâñÿ áëèçüêèì ñâîÿêîì. Â³í
çîáîâ’ÿçóâàâñÿ äîïîìàãàòè áðàò÷èêó â ñêðóòíó ãîäèíó. ßêùî â ÿê³éñü
ðîäèí³ ïîìèðàâ ãîñïîäàð, òî ³íøèé ÷ëåí áðàò÷èíè çàáèðàâ ìàëîë³òí³õ
ä³òåé íà âèõîâàííÿ.
– Ïðåêðàñíèé çâè÷àé! – àæ ðîçöâ³â îä ïîäèâó ë³òí³é ÷îëîâ³ê. – Îò áè
éîãî â³äíîâèòè ó íàø ÷àñ! Öå æ òàêèé ãàðíèé ïðèêëàä êîëåêòèâ³çìó ³
ãëèáîêî¿ ìîðàë³. Âì³ëè æ íàø³ ïðàùóðè áðàòàòèñÿ ì³æ ñîáîþ...
– À ùå, – â³â äàë³ ä³äóñü, – öèì ñëîâîì íàçèâàëè ñâÿòî ïåðøîãî ñí³ãó.
Ñåëÿíè ðîäèíàìè âèõîäèëè íà ñ³ëüñüê³ ñõîäêè, ñï³âàëè é òàíöþâàëè.
Âïåðøå ç’ÿâëÿëèñÿ íà ëþäÿõ ³ ìîëîä³ ïàðè, êîòð³ ïîáðàëèñÿ âîñåíè.
Â³ä òîãî ó íèõ ëèñòîïàä íàçèâàëè ùå é «áðàò÷èíè».
– Êð³ì ö³º¿, áóëè ùå ÿê³ñü íàêëè÷êè?
186
– Áóëè. Íàéá³ëüø â³äîì³ – öå «ëèñòîïàäåíü», «ïàäîëèñò», «íàï³â-
äèìíèê», «ãðóäêîòðóñ»...
Ó õàò³ íåïîì³òíî çàêðàäüêóâàâ âå÷³ð. Ãîñò³ ïîñï³õîì ç³áðàëè ñâî¿ ðå÷³
é âèéøëè íà âóëèöþ. Çà íèìè é áàáóñÿ ç ä³äóñåì. Ç³ ìíîþ ëèøèëàñÿ
ëèøå ñòóäåíòêà.
– Ö³êàâ³ òâî¿ çàïèñè, – ìîâèëà ëàã³äíî äî ìåíå. – Ïðîäîâæóé âåñòè
¿õ ³ äàë³. Îäíå ò³ëüêè ïîðàäæó: íå îáìåæóéñÿ ëèøå ä³äóñåì òà áàáóñåþ.
Äîñëóõîâóéñÿ, ÿê ãîâîðÿòü ³íø³ ëþä³ â ñåë³. ² çàïèñóé ïî÷óòå â çîøèò.
Ïðè öüîìó íå çàáóâàé ñòàâèòè â äóæêàõ ¿õí³ ïð³çâèùà. Âñå öå ïîòð³áíî
äëÿ íàóêè. À êîëè çàïîâíèø çîøèò – íàäñèëàé éîãî äî ³íñòèòóòó. ß òîá³
àäðåñó çàëèøó. Òàì íà òâîº ïð³çâèùå â³äêðèþòü ñïåö³àëüíèé ôîíäîâèé
íîìåð. Òè, äî ðå÷³, çíàºø, ùî òàêå íàóêîâ³ ôîíäè?
– Í³, íå çíàþ, – â³äïîâ³â ñîðîì’ÿçëèâî.
– Òî º òàêèé â³ää³ë, äå çáåð³ãàþòüñÿ ö³íí³ ðóêîïèñè. Òàì çíàõîäÿòüñÿ
çàïèñè Ëåñ³ Óêðà¿íêè, ²âàíà Ôðàíêà, Ìàêñèìà Ðèëüñüêîãî, Ìèõàéëà
Ñòåëüìàõà òà ³íøèõ â³äîìèõ ïèñüìåííèê³â.
– ² âîíè çàïèñóâàëè ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè? – íåàáèÿê äèâóþñÿ ÿ.
– À ùî òóò òàêîãî äèâíîãî, – ïîñåðéîçí³øàëà Îêñàíà. – Âîíè
çàïèñóâàëè íå ò³ëüêè ïðèñë³â’ÿ, à é ï³ñí³, íàâ³òü ô³êñóâàëè îêðåì³
ñëîâà òà ¿õ çíà÷åííÿ, à ïîò³ì âèêîðèñòîâóâàëè ó ñâî¿é òâîð÷îñò³. Áåç
öüîãî íå ç’ÿâèëèñÿ á íîâ³ ñëîâíèêè, çá³ðíèêè ï³ñåíü òà êàçîê. Áà÷èø,
çà ÿêó ö³êàâó ³ ïîòð³áíó ñïðàâó òè âçÿâñÿ! Ðîçïðîùàâøèñü, âîíà âèá³ãëà
íà âóëèöþ. ß äîâãî íå ì³ã ïðèéòè äî òÿìè. ßêîñü íå â³ðèëîñÿ, ùî ìåí³,
ñ³ëüñüêîìó øêîëÿðåâ³ ç ãëèáèííîãî ïîë³ñüêîãî ñåëà, òàê ïîùàñòèòü. Àäæå
çãîäîì â ³íñòèòóòñüêèõ ôîíäàõ áóäóòü ³ ìî¿ çàïèñè. Ìîæå, é âîíè äëÿ
êîãîñü çíàäîáëÿòüñÿ? Î÷åâèäíî, ùî òàê. Áî ÷îãî
Çãîëîñиëèñÿ – ïî-
æ áè ¿õàëè òàê³ ïîâàæí³ ëþäè äî íàøîãî ñåëà àæ
ãîäèëèñÿ.
³ç ñàìîãî Êèºâà?
1. Ñïðîáóé ïîÿñíèòè çíà÷åííÿ òàêèõ ñë³â, ÿê: ï¢ëîç, ç¢øèòîê, äîòî-

÷¬òè. À äî ñë³â ìîë¢äøà, òÿì£ùèé, äåë³ê¡òíî äîáåðè ñëîâà ç
ïðîòèëåæíèì çíà÷åííÿì.
2. Ïðî÷èòàé òåêñò ìîâ÷êè. Ïîäóìàé, â³ä ÷èéîãî ³ìåí³ âåäåòüñÿ òóò
ìîâà. ßêîþ º öÿ ä³éîâà îñîáà?
3. ×è çì³ã á òè ñàìîñò³éíî ïîä³ëèòè òåêñò íà 3-4 ëîã³÷íî çàâåðøåí³
÷àñòèíè? Íà ÿê³ ñàìå? Ùî â³äí³ñ áè äî ãîëîâíîãî â êîæí³é ÷àñòèí³?
ßê³ çàãîëîâêè ä³áðàâ áè?
4. Ðîçêàæè îñíîâíå ïðî áàáóñþ Ìîòðþ, ä³äóñÿ Òàðàñà. ßê ñòàâèòüñÿ
äî íèõ àâòîð ðîçïîâ³ä³? À ÿê ñòàâèøñÿ äî ïðî÷èòàíîãî òè?
5. Ïåðåãëÿíü ùå ðàç òåêñò, çíàéäè ³ âèïèøè ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè ³
ïðèêìåòè, ÿê³ ïîâ³äîìèëè â÷åíèì ä³äóñü ³ áàáóñÿ. Çàïàì’ÿòàé ¿õ.
6. ßê³ ùå ïðèñë³â’ÿ, ïðèêàçêè òà ïðèêìåòè óêðà¿íñüêîãî íàðîäó òè çíàºø?
187
ÌÎËÄÎÂÀ - ÐІÄÍÀ
ÌÎЯ ÇÅÌËЯ!
Àíàòîë ×îêàíó
Ìîëäîâà
Êîëè áà÷ó çåìëþ ìèëó – º íàìèñòà âñ³ì ä³â÷àòàì.
òîä³ ìàþ ¿¿ ñèëó, Ç öèì ³ì’ÿì ìåí³ óñþäè
ðóêè âèïðîñòàþ – çíîâó äâåð³ îä÷èíÿþòü ëþäè,
êðèëà äàñòü ìåí³ Ìîëäîâà, à â äîðîç³ çàñèïàþ –
ÿê âäèõíó ïîâ³òðÿ ÷èñòå – ïîäèõ êîäð³â â³ä÷óâàþ,
êëè÷óòü çîð³ ïðîìåíèñò³, ïðèçüáà áàòüê³âñüêîãî êðàþ –
îñ³íü çîëîòîì áàãàòà – âñ³ äóìêè ñþäè çâåðòàþ!
1. Ñïðîáóé ïðîíèêíóòè ó çì³ñò êîæíî¿

ñòðîôè. ßêèé íàñòð³é òóò ïåðåâàæàº? Âиïðîñòàþ – òóò:
2. Ïîì³ðêóé, ÿê ïåðåäàòè âñå öå çà ðîçïðÿìëþ.
äîïîìîãîþ òåìïó òà ³íòîíàö³¿ ÷èòàííÿ.
Êàçêà ïðî ð³äíèé êðàé

(Êàëìèöüêà íàðîäíà êàçêà)
Íåìà â ëþäèíè ì³ñöÿ äîðîæ÷îãî, í³æ òå, äå âîíà íàðîäèëàñÿ, çåìë³,
íà ÿê³é çðîñëà, íåáà, ï³ä ÿêèì çìóæí³ëà. Íå ò³ëüêè ëþäèíà – íàâ³òü
ïòàõè é çâ³ð³ òóæàòü çà ð³äíèì êðàºì.
Êîëèñü äóæå äàâíî îäíîìó ñõ³äíîìó âîëîäàðåâ³ ïîäàðóâàëè ÷óäåñíó
ïòàøêó. Âîíà ñï³âàëà òàê, ùî ñîíöå ñåðåä íåáà óïîâ³ëüíþâàëî ñâ³é ðóõ,
çàñëóõàâøèñü ¿¿ ï³ñíÿìè. Âîëîäàð íàêàçàâ çðîáèòè äëÿ ïòàøêè çîëîòó
êë³òêó, ãí³çäå÷êî ¿é âèìîñòèòè ïóõîì ìîëîäîãî ëåáåäÿ, à ãîäóâàòè ç
éîãî âëàñíîãî ñòîëó. Ãîëîâíèì íàãëÿäà÷åì çà ïòàøêîþ â³í ïðèçíà÷èâ
ñâîãî ïåðøîãî ì³í³ñòðà.
188
– Ïòàøö³ â ìåíå ìàº áóòè òàê õîðîøå, ÿê í³äå é í³êîìó. ß õî÷ó, ùîá
çâ³äóñ³ëü ïðèõîäèëè øàíóâàëüíèêè ïðåêðàñíîãî âò³øàòèñÿ ¿¿ ñï³âîì.
Ñëóãè ñóìë³ííî âèêîíàëè íàêàç ñâîãî âîëîäàðÿ.
Êîæíîãî ðàíêó ãð³çíèé âîëîäàð ïðèõîäèâ äî ïòàøêè, ùîá ïîñëóõàòè
¿¿ ñï³â. Àëå âîíà ìîâ÷àëà.
«Ìîæå, âîíà çâèêëà äî ñâ³æîãî ïîâ³òðÿ, ìîæå, ¿é äóøíî â ïàëàö³?» –
ïîäóìàâ âîëîäàð ³ çâåë³â âèíåñòè êë³òêó ç ïòàøêîþ â ñàä.
Ó âîëîäàðÿ áóâ ºäèíèé ñàä ó ñâ³ò³ çà ñâîºþ êðàñîþ. Ìîãóòí³ äåðåâà
óòâîðþâàëè â íüîìó ïèøíå øàòðî ç ïðîçîðî-çåëåíîãî ëèñòÿ ÷óäåðíàöüêèõ
ôîðì, çåìëþ âêðèâàâ ð³çíîáàðâíèé êèëèì ð³äê³ñíèõ êâ³ò³â, ùî ïàõëè
ñîëîäêî é ö³ëþùå.
Àëå ïòàøêà ³ â ñàäó ìîâ÷àëà.
«×îãî ¿é ùå áðàêóº? – äóìàâ âîëîäàð. – Õ³áà ¿é ïîãàíî â ìåíå? ×îìó
æ âîíà íå ñï³âàº?»
Âîëîäàð ïîêëèêàâ óñ³õ ñâî¿õ ìóäðåö³â, ùîá âèñëóõàòè ¿õí³ ì³ðêóâàííÿ.
Äåõòî ç íèõ âèñëîâèâ äóìêó, ùî, ìîæëèâî, ïòàøêà çàõâîð³ëà é âòðàòèëà
ãîëîñ. Äåêîìó çäàâàëîñÿ, ùî ïòàøêó ï³äì³íèëè. ²íø³ ãàäàëè, ùî âîíà,
ìàáóòü, í³êîëè é íå ñï³âàëà. À îäèí ñòîë³òí³é ìóäðåöü âèð³øèâ, ùî
ïîâ³òðÿ, ÿêå âèäèõàþòü ëþäè, øê³äëèâå äëÿ ïòàøêè. Âîíî ïðèãí³÷óº
¿¿, ³ òîìó âîíà íå ñï³âàº.
Óâàæíî âèñëóõàâøè ìóäðåö³â, âîëîäàð çâåë³â îäâåçòè êë³òêó ó ïðàë³ñ.
Àëå ³ â ïðàë³ñ³ ïòàøêà ìîâ÷àëà.
Êðèëüöÿ ¿é îáâèñëè, ç î÷åé ä³àìàíòàìè êîòèëèñÿ äð³áí³ ñëüîçè.
Òîä³ âîëîäàð íàêàçàâ ïðèâåñòè ìóäðåöÿ, ÿêîãî â³í âçÿâ ó ïîëîí ó
ñóñ³äí³é äåðæàâ³.
– Ïîðàäü, ùî íàì ðîáèòè? – çâåðíóâñÿ â³í äî ñòàðîãî. – ßêùî ïòàøêà
çàñï³âàº, ÿ äàì òîá³ âîëþ.
Òèæäåíü äóìàâ ïîëîíåíèé ìóäðåöü ³ íàðåøò³ ñêàçàâ:
– Ïîâîç³òü ïòàøêó ïî êðà¿í³. Ìîæëèâî, âîíà äåñü çàñï³âàº.
Òðè ðîêè ìàíäðóâàâ ³ç ïòàøêîþ âîëîäàð – ³ âñå ìàðíî.
Íàðåøò³ ä³ñòàëèñÿ âîíè äî ìàëåíüêîãî áîë³òöÿ. Íàâêîëî íüîãî
ðîñëè ÷àõë³ êóùèêè, à êðóãîì ïðîñòÿãàëèñÿ ñóìîâèò³ ï³ñêè. Âàæêèìè
âèïàðàìè â³ÿëî â³ä áîë³òöÿ, êëóáàìè ðî¿ëàñÿ íàä íèì äîêó÷ëèâà
ìîøêàðà.
Ñëóãè ïîâ³ñèëè êë³òêó íà ñóõó ã³ëî÷êó ñàêñàóëó, âèñòàâèëè âàðòîâîãî
é ïîëÿãàëè ñïàòè.
Êîëè çàæåâð³ëà êðàé íåáà âðàí³øíÿ çîðÿ, ðîçëèâàþ÷èñü áàãðÿíöåì
óñå øèðøå é øèðøå, ïòàøêà ðàïòîì ñòðåïåíóëàñÿ. Âèïðîñòàëà êðèëüöÿ,
êâàïëèâî ïî÷àëà âè÷èùàòè äçüîáîì ï³ð’ÿ÷êî. Ïîáà÷èâøè, ùî ïòàøêà
îæèëà, âàðòîâèé çáóäèâ âîëîäàðÿ.
À êîëè áðèçíóâ ïåðøèé ïðîì³íü ñîíöÿ, ïòàøêà ñòð³ëîþ çëåò³ëà
âãîðó, àëå âäàðèëàñÿ îá çîëîòå ïðóòòÿ êë³òêè é óïàëà äîäîëó. Òóæíî
189
îçèðíóëàñÿ äîâêîëà é òèõî çàñï³âàëà. Ñòî â³ñ³ì ï³ñåíü æóðáè ïðîñï³âàëà
âîíà. À êîëè çàùåáåòàëà ï³ñíþ ðàäîñò³, òèñÿ÷³ òàêèõ ñàìèõ ïòàøîê,
ÿê âîíà, çëåò³ëèñÿ ç óñ³õ áîê³â ³ ï³äõîïèëè ¿¿ ï³ñíþ. Ëþäÿì çäàâàëîñÿ,
ùî òî íå ïòàøêè ùåáå÷óòü ó ïðîì³íí³ âðàí³øíüîãî ñîíöÿ, à ñï³âàþòü
¿õí³ äóìè, ïðàãíó÷è êðàñè.
– Òàê îñü çâ³äêè ìîÿ ïòàøêà! Öå ¿¿ ð³äíèé êðàé, – çàìð³ÿíî ìîâèâ
âîëîäàð. Â³í çãàäàâ ñâîþ óëþáëåíó ñòîëèöþ, äå íå áóâ óæå òðè ðîêè.
– Â³ä÷èí³òü äâåðöÿòà êë³òêè é âèïóñò³òü ïòàøêó, – çâåë³â âîëîäàð.
² òîä³ âñ³ ïòàøêè çàñï³âàëè ñëàâó ð³äíîþ êðàþ, çàñï³âàëè òèñÿ÷ó é
îäíó ï³ñíþ âîë³ é ëþáîâ³ äî â³ò÷èçíè.
Îñü ùî òàêå ð³äíà çåìëÿ ³ ñâîáîäà.
1. ßê³ óìîâè äëÿ æèòòÿ ïòàøêè ñòâîðþâàëè ó âîëîäàðÿ?

2. ×îìó ò³ëüêè ïîëîíåíèé ìóäðåöü äàâ ïðàâèëüíó ïîðàäó?
3. Çíàéäè ó êàçö³ îïèñè, ðîçïîâ³ä³, ì³ðêóâàííÿ. Ïðî ùî âîíè?
4. ßêèì âèÿâèâñÿ ð³äíèé êðàé ïòàøêè? Çíàéäè ñëîâà, ùî ïåðåäàþòü
ãîëîâíó äóìêó òâîðó. Çàïàì’ÿòàé ¿õ.
Ñâ³òëàíà Æîëîá
Áàòüê³âùèíà
Òè – ñ³ëü ìî¿õ ñë³ç, òè – êîë³ð ìîº¿ êðîâ³,
Òè – ñëîâî ºäèíå: áåç íüîãî íå ñòàòèñÿ ï³ñí³ æèâ³é.
² ïðîñòî çåìëÿ ìîÿ ð³äíà,
ç íàðîäæåííÿ äàíà ìåí³
Â êîñì³÷íîìó ïðîñòîð³ ñåðöÿ
³ â ãðóä³, äî áîëþ ò³ñí³é.
Öå ùàñòÿ – íåñòè ñåðåä ñâ³òó
íàéìåííÿ òâîº, í³áè ñòÿã;
Íà ñîíÿ÷íèõ ïàãîðáàõ – æèòîì –
ïîñ³ÿòè âëàñíå æèòòÿ.
1. Ùî òàêå Áàòüê³âùèíà äëÿ ïîåòåñè? Äàé â³äïîâ³äü ðÿäêàìè â³ðøà.
Ïîÿñíè, ÿê òè ¿õ ðîçóì³ºø.
2. Ðîçêàæè ïðî ñâîþ Áàòüê³âùèíó – Ðåñïóáë³êó Ìîëäîâà.
Îëåêñàíäð Ïàëàìàð÷óê
Êîð³íü æèòòÿ
(Ïðèò÷à)
Êîëè íàðîäæóâàëàñÿ äèòèíà, çà äàâí³ì óêðà¿íñüêèì çâè÷àºì áàòüêè
íà ¿¿ ÷åñòü ñàäèëè äåðåâî. Çåëåíèì áðàòîì íîâîíàðîäæåíîãî Ìàêñèìà
190
ñòàâ ìîëîäåíüêèé äóáîê, ùî ïðèéíÿâñÿ íàïðîòè õàòè. Ç ë³òàìè îáèäâà
îêð³ïëè, ï³äðîñëè.
Íå ñèä³ëîñÿ ÷îìóñü íà áàòüê³âùèí³ Ìàêñèìîâ³. Ó ïîøóêàõ ëåãêîãî
õë³áà ïîäàâñÿ â³í, íà÷å ïåðåêîòèïîëå, ó ñâ³òè. ßê ï³øîâ – òàê ³ ïðîïàâ.
Ìàëî íå ùîäíÿ âèõîäèëà ìàòè íà áèòèé øëÿõ âèãëÿäàòè ñèíà, ò³ëüêè
âñå äàðåìíî, áî çàáóâ íàùàäîê äîðîãó äî ð³äíî¿ äîì³âêè, â³äöóðàâñÿ,
îñ³â ó ñòîëèö³.
Íå íàâ³äóºòüñÿ Ìàêñèì äî ñåëà, ñîðîìèòüñÿ ìàòåðèçíè, ñåëÿíñüêîãî
ïîõîäæåííÿ ³ ìîâè ð³äíî¿ ñîðîìèòüñÿ.
À äóá òèì ÷àñîì ï³äíÿâñÿ – âåëåòåíü, îá³éñòÿ çàòóëèâ ñâî¿ìè ìîãóòí³ìè
â³òàìè. Ïðèòóëèòüñÿ ñòàðà íåíüêà äî íüîãî, ìîâ äî ñèíî÷êà, ñëüîçó
ïóñòèòü. Äå ¿¿ Ìàêñèì? ×è íå çàíåäóæàâ ÷àñîì? ×óº íåäîáðå ìàòåðèíñüêå
ñåðöå.
Óæå äðóãèé ð³ê ìó÷èòü íåäóãà ÷îëîâ³êà. ² æîäåí ë³êàð í³ çà ÿê³ ãðîø³
íå âèë³êóº, íå ãîäåí â³äïîâ³ñòè, ùî òî ç íèì êî¿òüñÿ.
Ïðîñëóõàâ ÿêîñü Ìàêñèì,ùî æèâå â îäíîìó ñåë³ âîðîæêà-ïëàíåòíèöÿ.
Ïîðàäèëè çâåðíóòèñÿ äî íå¿. Íå â³ðèâ ó÷åíèé ÷îëîâ³ê ó âñ³ëÿê³
çàáîáîíè, àëå êîëè ìîðäóº õâîðîáà, òî ³ ÷îðòîâ³ ðàäèé äóøó ïðîäàòè,
àáè ïîëåãøàëî.
Âîðîæêà ïîäèâèëàñÿ íà áë³äå îáëè÷÷ÿ Ìàêñèìà ³ ñêðóòíî ïîõèòàëà
ãîëîâîþ:
– Çàãóáèâ òè ñåáå, ÷îëîâ³÷å. ªäèíèé, õòî òåáå ïîðÿòóº – òâ³é çåëåíèé
áðàò, äóá-âåëåòåíü. Âñòàâàé äîñâ³òêàìè ³ âìèâàéñÿ ùîäíÿ ðîñîþ ç éîãî
ëèñòÿ. Ïîêè äóáîâ³ – äîòè é òîá³ æèòè.
Òà é ïî¿õàâ Ìàêñèì äîäîìó, äî ìàòåð³.
Õî÷ íå éíÿâ â³ðè âîðîæö³, àëå êîëè ñïðîáóâàâ ðàç-äðóãèé îðîñèòèñü
– òàêè ïîêðàùàëî. Íà÷å âäðóãå íà ñâ³ò íàðîäèâñÿ.
– Çàáåðó ÿ öüîãî äóáà äî ñåáå ó ì³ñòî, – ñêàçàâ Ìàêñèì ìàòåð³.
– Ùî òè, ñèíêó, – â³í æå óñîõíå, ÿê ò³ëüêè ï³äðóáàºø éîãî êîð³ííÿ,
– çàíåïîêî¿ëàñÿ ìàòè.
Çàìèñëèâñÿ Ìàêñèì íàä ñâî¿ì æèòòÿì òà äîëåþ.
– À ÿ? – çàïèòàâ ñåáå. – ßê ³ñíóâàâ óâåñü
Ñêðуòíî – äóæå ïî-
öåé ÷àñ áåç áàòüê³âùèíè? Ïðàâäà òâîÿ,
ãàíî, âàæêî.
íåíüêî: ëþäèíà, ÿê äåðåâî, áåç êîð³ííÿ íå Ïëàíеòíèöÿ – âî-
ìîæå æèòè! ðîæêà.
1. Äî ñë³â ðîê¬, â³äìîâèâñÿ, ìàòè, çàõâîð³â, ìó÷èòü äîáåðè ç òåêñòó

ñëîâà, áëèçüê³ çà çíà÷åííÿì.
2. Ïðî ÿêèé äàâí³é óêðà¿íñüêèé çâè÷àé ðîçïîâ³äàºòüñÿ â òåêñò³?
3. ßê ñêëàëîñÿ æèòòÿ Ìàêñèìà? Ùî éîãî çìóñèëî çâåðíóòèñÿ äî
âîðîæêè? Ùî âîíà éîìó ïîðàäèëà?
191
4. Ïðî÷èòàé ä³àëîã ì³æ ìàò³ð’þ ³ ñèíîì. ßêîãî âèñíîâêó ä³éøîâ ãåðîé?
5. Ïîì³ðêóé, ÿêèõ ëþäåé íàçèâàþòü ïåðåêîòèïîëåì. ×îìó?
Àíòîí³íà Ëèòâèí
Öâ³ðêóí
(Ëåãåíäà)
Ð³ñ ñîá³ íà ñâ³ò³ õëîï÷èê. ² äóæå ëþäè òîãî õëîïöÿ ëþáèëè, áî óì³â â³í
ñï³âàòè, ÿê í³õòî íà ñâ³ò³. Âå÷îðàìè, ï³ñëÿ äåííî¿ ðîáîòè, êîëè ìîæíà
áóëî òðîõè ñïî÷èòè, ñõîäèëèñÿ ñòàð³ ³ ìàë³ ïîñëóõàòè ï³ñíþ. Êîæåí, õòî
÷óâ õî÷ ðàç òîé ñï³â, í³áè íàáèðàâ ó ãðóäè ñèëè é ñíàãè, í³áè ïèâ æèâó
âîäó ç ö³ëþùîãî äæåðåëà. Ñï³âàâ õëîïåöü ïðî ñîíöå, ïðî êâ³òè-òðàâè,
ïðî çåìëþ. ² êîæíà éîãî ï³ñíÿ ñëàâèëà ð³äíèé êðàé. Ò³ ï³ñí³ õëîï÷èíà
ñêëàäàâ ñàì. À êîëè â íüîãî ïèòàëè, ÿê öå éîìó âäàºòüñÿ, â³äïîâ³äàâ,
ùî âñå òå – â³ä êâ³ò³â, äåðåâ, âîäè, ïòàõ³â òà çâ³ð³â.
ßêîñü ïðèéøëî â öåé êðàé ëèõî. Ïðî ñï³âó÷îãî õëîï÷èêà ïðî÷óëè çë³
âîðîãè é âèð³øèëè âèêðàñòè éîãî. Òåìíî¿ íî÷³, êîëè â³í ñëóõàâ ï³ñíþ
ì³ñÿ÷íîãî ñÿéâà, ùîáè ïîò³ì ïåðåñï³âàòè ¿¿ ëþäÿì, ñõîïèëè âîíè éîãî
é ïîíåñëè â ñâî¿ çåìë³. Âîëîäàð òî¿ êðà¿íè õîò³â ìàòè ñï³âó÷îãî ðàáà.
Òà õëîïåöü éîìó íå ñï³âàâ. Ïðîñèëè éîãî – ìîâ÷àâ, áèëè – ìîâ÷àâ.
Ò³ëüêè îäíîãî ðàçó, çìó÷åíèé âêðàé, çàâ³â òóæíó-òóæíó ï³ñíþ. Â³ä òî¿
ï³ñí³ í³ì³ëè ëþäè, à êàì³ííÿ ïëàêàëî. Áóëà âîíà ïðî ðîçëóêó ç ð³äíîþ
ñòîðîíîþ. Çëèé âîëîäàð íàêàçàâ â³äâåçòè õëîï÷èêà â éîãî çåìëþ ³,
ÿêùî â³í òàì ñï³âàòèìå, óáèòè. Ò³ëüêî-íî ñòóïèâ õëîï÷èê íà ð³äíó
çåìëþ, îäðàçó â íüîãî âèðâàëàñÿ ï³ñíÿ, ³ â í³é â³ä÷óâàëèñÿ ðàä³ñòü ³
á³ëü ðîçëóêè, ùàñòÿ ³ ñìóòîê.
Êîòðèéñü ³ç âîðîã³â çàìàõíóâñÿ øàáëþêîþ, ùîá âèêîíàòè íàêàç
âîëîäàðÿ, àëå øàáëÿ ñâèñíóëà â ïîâ³òð³, à õëîïöÿ íå ñòàëî. Ëèøå â
çåëåí³é òðàâ³ çàñòðèáàëî ìàëåíüêå ÷îðíåíüêå ñòâîð³ííÿ. ² çàäåðèêóâàòî
çàñï³âàëî. Òà òàê çàñï³âàëî, ùî âñ³ çàâìåðëè.
Â³äòîä³ é ïîâåëèñÿ íà íàø³é çåìë³ âåñåë³ öâ³ðêóíè. ¯õí³ ï³ñí³ ñëàâëÿòü
ð³äíó çåìëþ, çâåñåëÿþòü ñìóòíèõ. À õòî
ïîíàä óñå ëþáèòü áàòüê³âùèíó, òîé ÷óº â Çàäåðиêóâàòî – òðî-
ï³ñí³ ìàëåíüêîãî öâ³ðêóíà ñëîâà ïðî êðàñó õè çóõâàëî.
íàøî¿ çåìë³.
1. Ùî íàäèõàëî õëîï÷èêà íà ñï³â òà íà ñêëàäàííÿ â³ðø³â äëÿ ï³ñåíü?

Çà÷èòàé.
2. ßê³ ïî÷óòòÿ ïåðåäàâ ïîëîíåíèé õëîï÷èê ó ñâî¿é ï³ñí³?
3. Ïðî ùî ñï³âàþòü âåñåë³ öâ³ðêóíè?
4. ßêà ãîëîâíà äóìêà ëåãåíäè? Äîâåäè ïðàâèëüí³ñòü ñâî¿õ ì³ðêóâàíü
ïðèêëàäàìè.
192
5. Ïåðåäàé çì³ñò ëåãåíäè çà ïëàíîì:
à) Ï³ñíå ìîÿ, ëþáîâ ìîÿ.
á) Ó êðàé ïðèéøëî ëèõî.
â) Íà ð³äí³é çåìë³.
Ðîìàí Çàâàäîâè÷
Ìàðóñÿ Áîãóñëàâêà
Òî íå ÷îðí³ õìàðè íàä Áîãóñëàâîì ñòîÿëè, òî òóðêè-ÿíè÷àðè íà ì³ñòî
íàïàëè, ëþäÿì ðóêè ïóòàìè â’ÿçàëè ³ ãíàëè ¿õ ó äàëåêó çåìëþ òóðåöüêó,
â òÿæêó íåâîëþ.
Ñï³éìàëè é ä³â÷èíó-á³ëÿâêó, ïîï³âíó Ìàðóñþ Áîãóñëàâêó.
Âðîäëèâà, ñïðàâæíÿ êðàñóíÿ áóëà Ìàðóñÿ. Òîæ êîëè ¿¿ â Ñòàìáóë³
íà áàçàð³ ïðîäàâàëè, âïîäîáàâ ¿¿ áàãàòèé ïàøà òóðåöüêèé.
– Íå ãîäèòüñÿ òàêó ïèøíó êâ³òêó âàæêîþ êàòîðãîþ â’ÿëèòè. Â³çüìó
¿¿ äî ñâîãî äîìó, ñêàæó ¿¿ âèõîâàòè â ìóñóëüìàíñüê³é â³ð³ òà â çâè÷àÿõ
òóðåöüêèõ, òóðêåíåþ ñòàíå, çà äèòèíó ìåí³ áóäå.
Êóïèâ ïàøà Ìàðóñþ, ó ñâîþ ïàëàòó ïðèâ³â, ó òóðåöüêó îäåæó çîäÿãíóâ
³ íàéíÿâ ó÷èòåë³â, ùîá ä³â÷èíêó ïî-ñâîºìó â÷èëè, ùîá ¿¿ ïîòóð÷èëè-
ïîáóñóðìåíèëè. ² ïèëüíóâàëè â÷èòåë³, ùîá âîíà óêðà¿íñüêîãî ñëîâà íå
÷óëà, õðåñòà íå áà÷èëà, ùîá íå äî Õðèñòà, à äî Àëëàõà ìîëèëàñÿ. Àëå
ä³â÷èíà ãëèáîêî â ñåðö³, ìîâ ÷àð³âíèé îáðàçîê, íîñèëà ñïîãàä ïðî ð³äíèé
êðàé – ïðî ÷óäîâèé êðàºâèä ç³ ñð³áëèñòîþ ð³êîþ, êðóòèìè ñêåëÿñòèìè
áåðåãàìè é á³ëèìè õàòêàìè ó âèøíåâèõ ñàäêàõ.
Ðîêè ìèíàëè ³ òîé ÷óäîâèé îáðàç ïîâîë³ çàòèðàëè. Âæå Ìàðóñÿ
òóðêåíåþ ñòàëà, ïàøó ð³äíèì áàòüêîì íàçèâàëà. Æèëà â ðîçêîøàõ ³
âèãîäàõ, à êîëè ïàøà ç äîìó âè¿æäæàâ, òî êëþ÷³ â³ä óñüîãî õàçÿéñòâà
¿é ó ðóêè â³ääàâàâ.
×óäîâà áóëà ó ïàø³ ïàëàòà, âñÿ â çîëîò³, ñð³áë³ é ó ñàìîöâ³òàõ, ñåðåä
êâ³òíèê³â ³ ñàä³â. Äçþð÷àëè êðèøòàëåâ³ âîäîãðà¿, ì³íèëèñü âåñåë÷àíèìè
áàðâàìè êëóìáè ðîçê³øíèõ êâ³òîê, ï’ÿíêî ïàõëè êóù³ é äåðåâà.
À çà ñàäîì-âèíîãðàäîì ñòîÿëà âåæà âèñîêà, ç ñ³ðîãî êàìåíþ çáóäîâàíà,
â çåìëþ ãëèáîêî âìóðîâàíà. Áàãàòî ðàç³â Ìàðóñÿ ïàøó ïèòàëà, ùî öå
çà áóä³âëÿ, òà â³í â³äïîâ³ä³ íå äàâàâ, áóäü-÷èì ¿¿ çáóâàâ. Öå Ìàðóñþ ùå
á³ëüøå çàö³êàâèëî.
Ðàç óâå÷åð³ ï³øëà Ìàðóñÿ â ñàä ãóëÿòè, â³ä÷èíèëà õâ³ðòêó â ìóð³-
îãîðîæ³ é îïèíèëàñü ï³ä âåæåþ. Ñòàëà äî íå¿ ïðèãëÿäàòèñÿ, ñîòèé ðàç
äóìàòè-ãàäàòè, íàùî ïàøà òàêó ïîíóðó âåæó çáóäóâàâ.
² ðàïòîì äîíåñëàñü äî íå¿ ïðèãëóøåíà ï³ñíÿ. Òî íå îäèí ãîëîñ ñï³âàâ,
òî ê³ëüêà ñîòåíü ëþäåé ñï³âàëî, ñóìíî íà äîëþ íàð³êàëî, ùî âæå
òðèäöÿòü ë³ò ó íåâîë³ ïðîáóâàþòü, Áîæîãî ñâ³òó, ñîíöÿ ïðàâåäíîãî íå
âèäàþòü.
193
Ä³â÷èíà ñòðåïåíóëàñü. Ùî öå? ² ï³ñíÿ ÿêàñü áëèçüêà ¿¿ ñåðöþ, ³ ñëîâà
íà÷å çíàéîì³. Ìàðóñÿ çäîãàäàëàñü: òî íåâ³ëüíèêè ç Óêðà¿íè â ö³é âåæ³-
òåìíèö³ áåç ñîíöÿ-ñâ³òëà ïîãèáàþòü, ñâîþ òóãó çà âîëåþ ñâÿòîþ, çà
ð³äíîþ çåìëåþ ï³ñíåþ âèëèâàþòü.
Â³äòîä³ Ìàðóñÿ ñïîêîþ íå ìàëà, òèõèì ñíîì íå ñïî÷èâàëà, âñå ÿêóñü
òàºìíó äóìêó ïëåêàëà.
Ðàç, ÿê ïàøà òóðåöüêèé ó ìå÷åòü íà ìîëèòâó ïî¿õàâ, Ìàðóñÿ
ùîíàéá³ëüøèé êëþ÷ ³ç ñõîâàíêè äîáóëà, äî íåâ³ëüíèöüêî¿ âåæ³
ïîá³ãëà, çàë³çîì êîâàí³ äâåð³ â³ä³ìêíóëà, ñòàëà íà ïîðîç³ ³ – àõíóëà.
Òðèñòà êîçàê³â, á³äíèõ íåâ³ëüíèê³â, íà ñîëîì³ ïîêîòîì ëåæàëè, ³ ãëóõî
ïîäçâîíþâàëè êàéäàíè íà ¿õí³õ ðóêàõ.
– Íåâ³ëüíèêè íåùàñí³, îöå ÿ âàì äâåð³ íà âîëþ â³ä÷èíÿþ! – ïðîìîâèëà
Ìàðóñÿ! ... ó çåìë³ õðèñòèÿíñüê³ âò³êàéòå...
1. Ùî òåáå âðàçèëî â îïîâ³äàíí³?

2. ßêîþ òè ñîá³ óÿâëÿºø Ìàðóñþ Áîãóñëàâêó?
3. Ïîä³ëè îïîâ³äàííÿ íà ñìèñëîâ³ ÷àñòèíè. Çàïèøè ïëàí ³ç çàãîëîâê³â
öèõ ÷àñòèí.
4. Ïåðåêàæè «ïðî ñåáå» êîæíó ÷àñòèíó îïîâ³äàííÿ çà ñêëàäåíèì òîáîþ
ïëàíîì.
Ð³äíà çåìëÿ ³ â æìåí³ ìèëà. Çà ð³äíèé êðàé ³ æèòòÿ â³ääàé.
Êîæíîìó ìèëà ñâîÿ ñòîðîíà.
Àôîðèçìè
Ëþáè ñâ³é íàðîä íå òîìó, ùî â³í ñëàâíèé,
à òîìó, ùî â³í ð³äíèé.
Õòî íå ëþáèòü ñâîþ Áàòüê³âùèíó, òîé ñèðîòà, òîé áåç áàòüêà ³ áåç
ìàòåð³, áåç óñüîãî.
1. Ïðî÷èòàé ïðèñë³â’ÿ, àôîðèçìè. Ïîÿñ-

íè ¿õ çì³ñò. Àôîðиçì – êîðîòêèé
âëó÷íèé âèñë³â, â ÿêî-
2. Ñêëàäè òâ³ð-ðîçäóì çà îäíèì ³ç ïðèñ- ìó âèñëîâëþºòüñÿ ÿêàñü
ë³â’¿â. âàæëèâà, óçàãàëüíåíà
3. ßê³ ùå ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè ïðî ð³äíèé äóìêà.
êðàé òè çíàºø?
194
ÎÑІÍÜ ÙÅÄÐÀ,
ÎÑІÍÜ ÇÎËÎÒÀÂÀ
Þ. Êëåí
Îñ³íü!
Âåñåëèé âåðåñåíü ó ë³ñ³ Ãàïòóº âå÷³ð æîâòèì øîâêîì
Ïîâ³ñèâ ë³õòàð³, Áëàêèòí³ êèëèìè,
² ñîíöå íà çëîòèñò³ì ñïèñ³ À ÷îðíèé ïåíü çðîáèâñÿ âîâêîì,
Ãîéäàºòüñÿ âãîð³. Ïîâèâøèñü ó äèìè.
1. ßê òè ðîçóì³ºø âèðàçè: íà êðèëàõ ïîëèíóëî, ñàäîê ìàðí³º,
ïîíóð³¿ õìàðêè?
2. ßêèé íàñòð³é – âåñåëèé ÷è ñóìíèé – ïåðåâàæàº ó â³ðø³? Ç ÿêîþ
³íòîíàö³ºþ òè éîãî ÷èòàâ? Ðîçêðèé çì³ñò êîæíî¿ ñòðîôè.
3. Íàìàëþé ñâî¿ ñëîâåñí³ êàðòèíè îñ³ííüî¿ ïîðè.
4. Ïðîäîâæ äóìêó: ß ñïîñòåð³ãàþ çà ïðèðîäîþ âîñåíè ³ â³ä÷óâàþ...
Ùî êðàé – òî çâè÷àé
Äîâãèìè æóðàâëèíèìè êëþ÷àìè ë³òî âæå îäëåò³ëî ó âèð³é.
Ðîæåâîùîêà îñ³íü, ÿê ñïðàâæíÿ ãîñïîäèíÿ, ïî÷àëà íàâîäèòè ëàä:
ïîçîëîòèëà ãà¿ é ä³áðîâè, çàïðîñèëà â ãîñò³ ðàíêîâó ïðîõîëîäó ç ãóñòèìè
òóìàíàìè. Ñàìå íà öþ ïîðó ïðèïàäàº «ìîëîäå» áàáèíå ë³òî. Äîâêîëà
ïëèâå áåçë³÷ ñð³áëÿñòèõ ïàâóòèíîê. ¯õí³ òåíä³òí³ íèò³ íåìîâáè íàãàäóþòü
– ìèëóéòåñü îñòàíí³ì ñïðàâæí³ì ë³òå÷êîì. Ìèíå òèæäåíü-äðóãèé, ³
îñ³íü ïåðåáåðå ñâî¿ çàêîíí³ ïîâíîâàæåííÿ.
Çðåøòîþ ñåëÿíè çíàþòü ïðî öå é ñàì³. Âîíè ïîñï³øàþòü, ùîá
äî 14 âåðåñíÿ ïîâí³ñòþ îáñ³ÿòèñÿ îçèìèíîþ. Â öåé äåíü, òîáòî íà
195
Ñåìåíà, ó äàâíèíó çàïàëþâàëè ïîñâ³ò – ïðèñòð³é, êîòðèì îñâ³òëþâàëè
ïîìåøêàííÿ.
Êð³ì òîãî, ³ç Ñåìåíîì ïîâ’ÿçàíà ùå îäíà óðî÷èñò³ñòü. Öå áóâ ïåðøèé
äåíü Íîâîãî ðîêó. Ç ïðèéíÿòòÿì õðèñòèÿíñòâà íîâîë³òóâàííÿ ïåðåíåñëè
ç âåñíè íà îñ³íü. Îñîáëèâî óðî÷èñòî öå ñâÿòî â³äçíà÷àëè â Êèºâ³. Ó
öåíòð³ ì³ñòà âëàøòîâóâàëè ÿëèíêó, çàïàëþâàëè ñâ³÷êó, ³ ãîðîäÿíè ö³ëó
í³÷ ðîçâàæàëèñÿ ï³ñíÿìè, òàíöÿìè, âèñòàâàìè.
Àëå îñ³íü ïî-ñïðàâæíüîìó âõîäèëà â ñâî¿ ïðàâà ç 14 æîâòíÿ, òîáòî
íà Ïîêðîâó. Òîìó é êàçàëè: «Ïîêðîâà âñþ çåìëþ ïîêðèâàº ëèñòÿì àáî
ñí³ãîì» ÷è «Ïðèéøëà Ïîêðîâà – âñîõëà ä³áðîâà». Ï³ä öþ ïîðó õë³áîðîáè
ìóñèëè ïîâí³ñòþ çàâåðøèòè âñ³ ïîëüîâ³ ðîáîòè. Ó ñåëàõ ïîâñþäè
ëàøòóâàëèñÿ äî âåñ³ëë³â, à ìîëîäü çáèðàëàñÿ íà âå÷îðíèö³.
²ç ñåðåäèíè æîâòíÿ ñ³ëüñüê³ ìåøêàíö³ ïî÷èíàëè îðãàí³çîâóâàòè
ð³çíîìàí³òí³ îáðÿäè. Ñåðåä íàéö³êàâ³øèõ ä³éñòâ áóëî ñâÿòî ïåðøîãî
ñí³ãó, àáî çóñòð³÷ çèìè. Ó êîæíîìó ñåë³ éîãî ïðîâîäèëè ïî-ñâîºìó.
Îêðåìî çáèðàëèñÿ â ãóðòè äîðîñë³ é ä³òè. Ñåðåä ðÿäæåíèõ áóëè îñ³íü ³
çèìà. ßê ïðàâèëî, çèìà ïåðåìàãàëà.
Îñ³íü ââàæàëàñÿ ïîðîþ äîñòàòê³â. Íåäàðåìíî æ ìîâèòüñÿ: «Õòî ö³ëèé
ð³ê íå áàéäèêóº, òîé íàâ³òü ó âåðåñí³ íå ãîëîäóº». Âîíî é ñïðàâä³ òàê,
àäæå çàñ³êè íàïîâíåí³ íîâèì âðîæàºì,
Íîâîë³òóâаííÿ – ðàõóíîê
óäîñòàëü ñâ³æèõ îâî÷³â ³ ôðóêò³â. Àëå ë³ò, ðîê³â â³ä ïåâíî¿ ïîä³¿,
ÿêîþ áàãàòîþ íå áóëà á îñ³íü, çèìà òà çîêðåìà â³ä ðîêó ïðèéíÿò-
âåñíà ¿¿ îñèðîòÿòü. Òîìó çàâáà÷ëèâ³ òÿ õðèñòèÿíñòâà (988 ð³ê).
ãîñïîäàð³ íàãàäóâàëè: «Âîñåíè áóäü Áàéäèêуº – ëåäàðþº, í³-
ùåäðèì, à âçèìêó – îùàäëèâèì». ÷îãî íå ðîáèòü.
Òà âñå æ íàéòî÷í³øå òàêå ïðèñë³â’ÿ: Ñòаòêè – äîñòàòêè, äî-
áðîáóò.
«Áåðèñÿ, áî ÿê çèìà ïðèéäå, õî÷ ³ Îùаäëèâèì – åêîíîìíèì.
ñõî÷åø óçÿòèñÿ, òî íå â³çüìåø!» Çàâáа÷ëèâ³ – çäàòí³ íàïå-
Ùî á òàì íå áóëî, àëå îñ³íü áàãàòà ðåä ùîñü çðîçóì³òè, ðîçðà-
âñ³ì. õóâàòè, ïåðåäáà÷èòè.
1. Ïîäóìàé ³ ñêàæè, ùî íîâîãî äëÿ ñåáå òè â³äêðèâ, ïðî ùî ä³çíàâñÿ.

Ïðî÷èòàé ïðî öå â òåêñò³.
2. Çâåðíè óâàãó íà äàòè 14 âåðåñíÿ ³ 14 æîâòíÿ. ßê â³äçíà÷àëè ö³ ñâÿòà
æèòåë³ ñ³ë ³ ì³ñò?
3. ßê òè ãàäàºø, ÷îìó â ä³éñòâàõ äâîõ ïåðñîíàæ³â – îñåí³ ³ çèìè – çèìà
ïåðåìàãàëà? Äîâåäè öå ñâî¿ìè ì³ðêóâàííÿìè ³ ñïîñòåðåæåííÿìè.
4. ×è õîò³â áè òè á³ëüøå ä³çíàòèñÿ ïðî íàðîäí³ çâè÷à¿? Õòî, êð³ì êíèæêè,
ì³ã áè òîá³ â öüîìó äîïîìîãòè?
5. Ðîçêàæ³òü ïðî íàðîäí³ çâè÷à¿ òà òðàäèö³¿ îñ³ííüîãî, çèìîâîãî òà
âåñíÿíîãî êàëåíäàðíèõ öèêë³â.
196
Ëåîí³ä Ãë³áîâ
Æóðáà
Ñòî¿òü ãîðà âèñîêàÿ, Êðàé áåðåãà, ó çàòèøêó,
Ïîï³ä ãîðîþ ãàé, Ïðèâ’ÿçàí³ ÷îâíè;
Çåëåíèé ãàé, ãóñòåñåíüêèé, À òðè âåðáè ñõèëèëèñÿ,
íåíà÷å ñïðàâä³ ðàé. Ìîâ æóðÿòüñÿ âîíè,
Ï³ä ãàºì â’ºòüñÿ ð³÷å÷êà... Ùî ïðîéäå ëþáå ë³òå÷êî,
ßê ñêëî âîíà áëèùèòü; Ïîâ³þòü õîëîäà,
Äîëèíîþ çåëåíîþ Îñèïëåòüñÿ ¿õ ëèñòÿ÷êî
Êóäèñü âîíà á³æèòü. ² ïîíåñå âîäà...
1. ßêå âðàæåííÿ ñïðàâèâ íà òåáå â³ðø?

2. Ùå ðàç óâàæíî ïðî÷èòàéòå ïîåç³þ. Ïîäóìàéòå, ÿê³ ñëîâà (âæèò³ ó
ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³, ïîð³âíÿííÿ, ñëîâà-îçíàêè) äîïîìîãëè àâòîðîâ³
ñòâîðèòè òàêó íåïîâòîðíó êàðòèíó.
3. Ïîì³ðêóéòå, ÿê ïî-³íøîìó ìîæíà áóëî á íàçâàòè â³ðø. Ùî ãîëîâíå
ï³äêðåñëþº àâòîðñüêà íàçâà?
4. Öåé â³ðø ñòàâ íàðîäíîþ ï³ñíåþ. Çàñï³âàé ¿¿ ðàçîì ç áàòüêàìè àáî
äðóçÿìè.
Îëåêñàíäð Êîïèëåíêî
Îñ³íí³é êëîï³ò
²
Îñ³íí³ ì³ñÿö³ – öå ì³ñÿö³, êîëè á³ëüø³ñòü íàøèõ ïòàõ³â ñòàº
ìàíäð³âíèêàìè. Âîíè ëåòÿòü ó òåïë³ êðà¿ – âèð³é. Ëåòÿòü âîíè áåç
êîìïàñà, àëå í³êîëè íå ç³á’þòüñÿ ç³ ñâîãî ìàðøðóòó. Ö³ ïåðåëüîòè
òðèâàþòü óæå òèñÿ÷³ ðîê³â, ³ êîæåí ïòàõ ìàíäðóº ñâî¿ì øëÿõîì.
Ãîëîäó áîÿòüñÿ ïòàøêè, òîìó é ïîêèäàþòü íàñ. Áàãàòî ç íèõ
ñïîê³éí³ñ³íüêî ³ ïåðåæèëè á õîëîäíó çèìó. Òà ¿ì íåìàº ÷îãî ¿ñòè.
Çíèêàþòü ð³çí³ êîìàõè, çåëåí³ ñòåáëèíêè ðîñëèí. Êó÷óãóðè ñí³ãó
çàíîñÿòü ñìà÷íå íàñ³ííÿ. ×è çâåðòàëè âè óâàãó íà òå, ùî ïòàøêè, ÿê³
ïðèë³òàþòü äî íàñ ïåðøèìè, â³äë³òàþòü â³ä íàñ îñòàíí³ìè? Çîçóëÿ,
ñîëîâåéêî, ³âîëãà, à òàêîæ ³ ëàñò³âêà çíèêàþòü, ëåäâå â³ä÷óâøè ïåðøó
ïðîõîëîäó îñ³íí³õ íî÷åé.
À æàéâîðîíêè, ïåðåï³ëêè, çÿáëèêè, øïàêè – óñ³õ ìîæíà ó íàñ ùå
çóñòð³òè ³ òîä³, êîëè âæå á³ëà ïàìîðîçü ïàäàº íà ëóã.
Ìîæå, äóìàºòå, ùî âñ³ ïòàõè îáîâ’ÿçêîâî ëåòÿòü ó òåïë³ êðà¿? Í³,
íå âñ³ ëåòÿòü. ª é òàê³, ùî ìàíäðóþòü ï³øêè, à ³íø³ ïëèâóòü. Îñü
æèâå ó íàñ òàêèé ÷óäîâèé íåâòîìíèé ï³øîõ³ä. Âè ÷óëè éîãî êðèê, õî÷
íàñïðàâä³ öå éîãî ñï³â, âë³òêó íà ëóãàõ, á³ëÿ áîë³ò ³ ð³÷îê. Â³í «äåðå»
197
ñâîþ ï³ñíþ ìàéæå âåñü äåíü, âå÷³ð ³ âñþ í³÷. Íàâ³òü äèâóºøñÿ – êîëè
æ â³äïî÷èâàº ñï³âàê? ×è â íüîãî é ãîðëÿíêà íå áîëèòü? À çâåòüñÿ öåé
ïòàõ – âåëè÷åíüêèé, çàâá³ëüøêè ç ïåðåï³ëêó, ò³ëüêè íà äîâãèõ íîãàõ
– äåðêà÷.
Äåðêà÷ âèðóøàº â ñâîþ äàëåêó ïóòü ï³øêè. Ëèøå êîëè çóñòð³÷àº íà
øëÿõó âîäó – òîä³ ëåòèòü. Áî â³í á³ãàº êðàùå, í³æ ë³òàº. Ïðîòå äåðêà÷
÷àñòî çèìóº ó äàëåê³é Àôðèö³ – çíà÷èòü ³ ÷åðåç ìîðå ïåðåë³òàº.
À äåÿê³ ïîðîäè íîðö³â ìàíäðóþòü ïî âîä³. Ïëèâóòü ñîá³, ç ð³÷êè â
ð³÷êó, äî ñàìîãî ìîðÿ. À òàì äåêîòð³ ç íèõ çèìóþòü á³ëÿ áåðåã³â òà
îñòðîâ³â Êàñï³éñüêîãî ìîðÿ, à ÷àñòèíà ïåðåë³òàº àæ â Àôðèêó.
Íàâåñí³ âñ³ ïòàõè òàê ñàìî ïîâåðòàþòüñÿ íàçàä, äî çåìë³ ñâîº¿ ð³äíî¿.
²I
Ö³ëêîì ñïîê³éíî ïî÷óâàº ñåáå âîñåíè êàæàí, òîáòî ëåòþ÷à ìèøà. Îñü
ó äóïë³ ñòàðî¿ îñèêè éîãî çíàéøîâ.
Â³í âèñèòü âíèç ãîëîâîþ ³ áåçòóðáîòíî ñïèòü. Òàê ³ âèñ³òèìå äî ñàìî¿
âåñíè, àæ äîêè â ïîâ³òð³ íå ç’ÿâèòüñÿ ñò³ëüêè í³÷íèõ êîìàõ,ùîá áóëî éîìó
÷èì ãîäóâàòèñü. Äóæå ì³öíî ñïàòèìå é øê³äíèê õîâðàõ.
Óæå ïîçàðèâàëèñü ó ìóë íà äí³ ð³÷îê ³ áîë³ò æàáè. Òàì âîíè é ëåæàòèìóòü
óñþ çèìó. À êîëè áîëîòî ïðîìåðçíå íàñêð³çü – â êðèæèíêó îáåðíåòüñÿ é
æàáà. Àëå ¿é í³÷îãî. Îäíîãî ðàçó âçèìêó ðèáàëêè âèòÿãëè ç äíà âåëèêîãî
ñòàâêà çåëåíó ñîííó îêàòó æàáó. Ìîðîç ñòîÿâ ëþòèé, æàáà øâèäêî ïðîìåðçëà
³ ñòàëà ìîâ ãðóäî÷êà. Øòóðõíóëè ¿¿ íîãîþ, â íå¿ ³ îäëîìèëàñÿ ëàïêà. ß ïðèí³ñ
æàáó â õàòó, ïîêëàâ ó âîäó, ³ ïîâîë³ æàáà î÷óíÿëà, îæèëà. Òà ëèøèëàñÿ
áåç ëàïêè.
Ó âîä³ é ðàê çíàéøîâ ñîá³ çàòèøíó íîðó ³ çðó÷íî âëàøòóâàâñÿ òàì íà
çèìó. ×àñòî ó íàñ ãîâîðÿòü: «ß òîá³ ïîêàæó, äå ðàêè çèìóþòü!» Ïîäóìàºø,
ëÿêàþòü! Òàì, äå é ðèáà. Ò³ëüêè ðèáà íà äíî îïóñêàºòüñÿ ³ òàì ëåæèòü
ö³ëèìè òàáóíàìè, à ðàê ó íîð³. Éîìó ùå êðàùå, áî íå ïîòðàïèòü ó íåâ³ä,
êîëè çèìîþ ëîâèòèìóòü ðèáó.
Âæå ïîñíóëè âóæ³, ãàäþêè òà Áåçòóðáоòíî – çîâñ³ì ñïî-
ÿù³ðêè. Ìåòåëèêè, æó÷êè, ïàâó÷êè ê³éíî.
ïîçàëàçèëè â ð³çí³ ù³ëèíêè, ï³ä êîðó Ìóë – ðîçòåðòà çåìëÿ, ùî
äåðåâ ³ òàì çàòà¿ëèñü ³ ñïàòèìóòü äî â³äêëàäàºòüñÿ íà äí³ ð³ê,
âåñíè, ÿêùî ¿õ íå âèäîâáàº çâ³äòè îçåð, ñòàâê³â, ìîð³â.
äÿòåë àáî ïðóäêà, íåïîñèäþ÷à ñèíè÷êà. Çàòàїëèñü – ïðèíèøêëè.
1. ×îìó ïèñüìåííèê íàçèâàº îñ³íí³ ì³ñÿö³ ì³ñÿöÿìè êëîïîò³â?

2. ×è âñ³ ïòàõè îäíî÷àñíî â³äë³òàþòü ó âèð³é?
3. Ðîçêàæè, ÷èì õàðàêòåðíèé â³äë³ò êîæíîãî ç ïòàõ³â.
4. Ùî íîâîãî òè ä³çíàâñÿ ïðî êîìàõ, æàá³â òà ðàê³â?
5. Ùî òè çíàºø ïðî òå, ÿê ãîòóþòüñÿ äî çèìè ³íø³ çâ³ðÿòà? Ðîçêàæè.
198
²ííà Õðèñòåíêî
Ó÷èòåëüêà
²
Öåé äåíü âèäàâñÿ Â³ð³ ²âàí³âí³ îñîáëèâî òÿæêèì. Áîë³ëà ãîëîâà, íèëî
ñåðöå, ³ õîò³ëîñÿ ëèøå îäíîãî: ëÿãòè ³ ìîâ÷êè ëåæàòè, çàïëþùèâøè
î÷³. À òèì ÷àñîì òðåáà áóëî ùå éòè íà îñòàíí³é óðîê. Äî êëàñó çàéøëà
çâè÷àéíîþ ðîçì³ðåíîþ õîäîþ. Â³ðà ²âàí³âíà ñïîñòåðåãëà, ÿê Ñòàð÷åíêî,
ùî ñèä³â íà ïåðø³é ïàðò³, çàñóíóâ ðóêó äî êèøåí³.
– Ïðÿìî â ëîá õòîñü ïîö³ëèâ, – çàÿâèâ Âåñåëîâñüêèé, òðèìàþ÷èñü
ðóêîþ çà ãîëîâó. – Îñü äèâ³òüñÿ, ÷èì ñòð³ëÿþòü.
² â³í ïîêàçàâ òóãî çãîðíóòèé øìàòî÷îê ïàïåðó.
– Òà-àê, – ïðîòÿãëà Â³ðà ²âàí³âíà, íàìàãàþ÷èñü áóäü-ùî çáåðåãòè
ñïîê³é. Òîä³ ïåðåâåëà ïîãëÿä íà Ñòàð÷åíêà é êîðîòêî íàêàçàëà:
– Äàé ñþäè ñòð³ëÿ÷êó.
Ñòàð÷åíêî íàâ³òü íå âîðóõíóâñÿ.
– Âèéäè ç êëàñó, – âæå ñïîê³éí³øå ïîâòîðèëà Â³ðà ²âàí³âíà. – Áî
³íàêøå ÿ íå áóäó ïðîâîäèòè óðîêó.
Îäíó êîðîòêó ìèòü ó÷èòåëüêà é ó÷åíü ñòîÿëè â³÷-íà-â³÷ ïåðåä çàí³ì³ëèì
êëàñîì. Òîä³ Ñòàð÷åíêî ïîâåðíóâñÿ é ïîìàëó ïîïëåíòàâñÿ äî äâåðåé.
Â³ðà ²âàí³âíà ìîâ÷êè ïðîâåëà î÷èìà íåäîëàäíó ïîñòàòü ³ç ñêóéîâä-
æåíèì ÷óáîì, â êîðîòêóâàò³é ïîòåðò³é êóðòö³. ² äîêè â³í áóäå, îöåé
ëîáóðÿêà, ïñóâàòè ¿é íåðâè? Ç ïî÷àòêó ðîêó íå áóëî äíÿ, ùîá â³í
íå âèêèíóâ ÿêîãîñü êîíèêà. ² äî òîãî æ àáñîëþòíî íå õî÷å â÷èòèñü!
Ñê³ëüêè âìîâëÿëà, ïåðåêîíóâàëà... Òèæíÿ íå ìèíóëî, ÿê äàâ îá³öÿíêó
âèïðàâèòèñü. ² îò çíîâó...
²I
Äóìêà â³äâ³äàòè Ñòàð÷åíê³â ïðèéøëà ðàïòîâî. Òàê, âîíà ï³äå é
ðîçïîâ³ñòü áàòüêàì óñå. Õàé ÿêîñü âïëèâàþòü íà ñâîãî ñèíà! Ó íå¿ íåìàº
á³ëüøå ñèë òåðï³òè éîãî âèò³âêè. Äðóãèé, òðåò³é, ÷åòâåðòèé ïîâåðõ...
Ï³ä³éìàòèñü áóëî âñå âàæ÷å. Â³ðà ²âàí³âíà ðàç ó ðàç çóïèíÿëàñü, ùîá
ïåðåâåñòè äóõ. Â³ðà ²âàí³âíà â³ä÷óëà ëåãêå çàïàìîðî÷åííÿ é ïðèõèëèëàñÿ
äî îäâ³ðêà. Ó êâàðòèð³ ïî÷óëèñÿ êðîêè, ³ Â³ðà ²âàí³âíà ñòàëà â äóìö³
ãîòóâàòè ñëîâà, ÿê³ ñêàæå, êîëè Â³êòîðîâà ìàòè â³ä÷èíèòü ¿é äâåð³.
Àëå äâåð³ â³ä÷èíèëà íå ìàòè. Íà ïîðîç³ ñòîÿâ Â³êòîð, íàõìóðåíèé
³ íåïðèâ³òíèéé. Óãëåä³âøè â÷èòåëüêó, – à ¿¿ ïðèõ³ä íå â³ùóâàâ í³÷îãî
ïðèºìíîãî, – õëîïåöü íà¿æà÷èâñÿ ùå á³ëüøå.
– Ìàòè âäîìà? – çàïèòàëà Â³ðà ²âàí³âíà, ïî÷óâøè, ùî ¿é ñëàáíóòü
íîãè, ³ íàìàãàþ÷èñü òðèìàòèñÿ ð³âí³øå.
– Íåìà, – áóðêíóâ Â³êòîð, íå âñòóïàþ÷èñü ç ïîðîãà.
– À áàòüêî?
199
– Áàòüêî íà ðîáîò³.
ßêóñü ìèòü íå áà÷èëà ïåðåä ñîáîþ í³÷îãî. Òîìó é íå çìîãëà çàââàæèòè,
ÿê îäðàçó çì³íèâñÿ Â³êòîð. Óâåñü ñòðåïåíóâñÿ, ç îáëè÷÷ÿ çíèê ÷óæèé,
íàñòîðîæåíèé âèðàç, âîíî çáë³äëî, ñòàëî ðîçãóáëåíèì òà áåçïîðàäíèì.
– Â³ðî ²âàí³âíî! Ùî ç âàìè? – ïî÷óëà âîíà äçâ³íêèé, ïåðåëÿêàíèé ãîëîñ.
– Âîäè...
Â³ðà ²âàí³âíà ä³ñòàëà òàáëåòêó, çàïèëà ¿¿ âîäîþ ³ â³äêèíóëà ãîëîâó íà
ñïèíêó êàíàïè... Êîëè Â³êòîð ³ç ìàò³ð’þ âá³ãëè äî ê³ìíàòè, òî ïîáà÷èëè
â÷èòåëüêó âæå ó çâè÷àéí³é íåâèìóøåí³é ïîç³.
²II
– Äîáðèäåíü, – ïåðøîþ îçâàëàñü Â³ðà ²âàí³âíà äî çàõåêàíî¿ ãîñïîäèí³.
– Ïðîáà÷òå, ùî íàëÿêàëà âàñ. ² íå òóðáóéòåñÿ, áóäü ëàñêà. Ìåí³ âæå
êðàùå.
– Òà âè á õî÷ ïðèëÿãëè, – çàêëîïîòàëàñÿ Â³êòîðîâà ìàòè. – Îñü ÿ
âàì ïîäóøå÷êó äàì...
– Í³, í³, íå òðåáà, – ñïèíèëà ¿¿ Â³ðà ²âàí³âíà. – Í³÷îãî íå òðåáà. Óæå
âñå ïðîéøëî. ß ïðîñòî ïåðåâòîìèëàñü.
– Á³äà ìåí³ ç öèì øèáåíèêîì, – âåëà òèì ÷àñîì ãîñïîäèíÿ äàë³. – ² â
êîãî â³í òàêèé óäàâñÿ? Äîìà õëîïåöü ÿê õëîïåöü– ìàò³ð â³í ïîí³ìà. À
îò ó øêîë³... ² Ìàð³ÿ Ñåìåí³âíà íà íüîãî æàë³ëàñü...
– À ÿ íå æàë³òèñü ïðèéøëà, – õóòêî çàïåðå÷èëà Â³ðà ²âàí³âíà. –
Ïðîñòî õî÷ó ïîçíàéîìèòèñü ³ç âàìè, ïîãîâîðèòè.
– Ïðàâäà? – îäðàçó ïîâåñåë³øàëà Â³êòîðîâà ìàòè. – Íó, ñëàâà Áîãó!
À ÿê æå òàì éîãî óñï³õè?
– Áà÷èòå, – îáåðåæíî ïî÷àëà Â³ðà ²âàí³âíà. – Éîìó òðåáà ñåðéîçíî
ïîïðàöþâàòè â öüîìó ðîö³. Â³í íàäòî â³äñòàâ â³ä ³íøèõ ó÷í³â...
Â³ðà ²âàí³âíà çàõîäèëàñÿ ïîÿñíþâàòè, ÿê ìîæíà ³ òðåáà ïîäîëàòè
â³äñòàâàííÿ. Âîíà ÷óäîâî çíàëà, ùî õëîïåöü ó êóõí³ ïðèñëóõàºòüñÿ äî
ðîçìîâè, ³ çâåðòàëàñÿ, âëàñíå, äî íüîãî. ¯é ÷îìóñü â³ðèëîñü, ùî òåïåð
â³í ïî-íîâîìó ñïðèéìå ¿¿ ñëîâà.
Â³ðà ²âàí³âíà ñïóñòèëàñÿ ñõîäàìè
³ âèéøëà íà âóëèöþ. ² òóò ðàïòîì Ðîç³òíуâñÿ – ïî÷óâñÿ.
óñâ³äîìèëà òå, ùî âðàçèëî ¿¿ â òîìó Â³÷-íà-â³÷ – îäèí ïðîòè
ïîãëÿä³ Â³êòîðà. Âïåðøå ñüîãîäí³ îäíîãî, äèâëÿ÷èñü â î÷³.
Ïîïëеíòàâñÿ – ï³øîâ íå-
õëîïåöü ïîáà÷èâ ó í³é íå ïðîñòî
õîòÿ.
â÷èòåëüêó, ùî ðàç ó ðàç ðîáèòü çàóâà- Íåäîëаäíà ïоñòàòü – âàé-
æåííÿ, ñòàâèòü äâ³éêè, à ëþäèíó, ëóâàòà.
æèâó ëþäèíó, êîòðà ìîæå çàíåäóæàòè, Ëîáóðяêà – áåøêåòíèê.
òà íàâ³òü ³ âìåðòè... Çàïаìîðî÷åííÿ – ëåãêà
Íàäâîð³ áóëî çîðÿíî. Â ãîëîâ³ âòðàòà ñâ³äîìîñò³.
ðî¿ëèñÿ äóìêè: «×è ïðàâèëüíó ñòåæêó Ïîêâаïíî – øâèäêî.
ÿ îáðàëà äî éîãî ñåðöÿ?» Çáåíòеæåíî – òðèâîæíî.
200
1. ßê ïî÷óâàëà ñåáå Â³ðà ²âàí³âíà, ðîçïî÷èíàþ÷è óðîê?
2. Ùî ñòàëîñÿ íà óðîö³?
3. ×îìó â÷èòåëüêà âèð³øèëà â³äâ³äàòè áàòüê³â Â³êòîðà Ñòàð÷åíêà?
4. Â³äøóêàé â îïîâ³äàíí³ åï³çîä, â ÿêîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ïðèõ³ä
Â³ðè ²âàí³âíè äî Ñòàð÷åíê³â. ßê ¿ ¿ çóñòð³â ó÷åíü?
5. Ùî çì³íèëî ïîâåä³íêó õëîï÷èêà?
6. Ùî ñêàçàâ Â³ð³ ²âàí³âí³ Â³êòîð³â ïîãëÿä? ßêèì â³í ñòàâ?
7. Äîáåð³òü äî êîæíî¿ ÷àñòèíè çàãîëîâîê òà ïîÿñí³òü ñâ³é âèá³ð.
Òàìàðà Êîëîì³ºöü
Ïåðøà â÷èòåëüêà
Áóêâàð³ ³ ÷èòàíêè, Â³ðø³â ³ êàçîê.
Ïàðòè â äâà ðÿäè. Ñòîðîíîþ ð³äíîþ
Íàøà ïåðøà â÷èòåëüêà Äíèíîþ ïîã³äíîþ
Â ñåðö³ íàçàâæäè. Éøëè ÷åðåç ïîê³ñ
Ñïîðèøåâà ñòåæå÷êà, Ó áàãðÿíèé ë³ñ.
Ñòåæå÷êà-ìåðåæå÷êà, Íàøà ïåðøà â÷èòåëüêà
Ùî âîäèëà íàñ ²íøèõ íàó÷à.
Ùå ó ïåðøèé êëàñ. Áóêâàð³ ³ ÷èòàíêè
Ñîíöå ñâ³òë³ çàé÷èêè ¯ì âîíà âðó÷à.
Ñèïëå ó øèáêè. Ñïîðèøåâà ñòåæå÷êà,
Êðèøàòü êðåéäó ïàëü÷èêè – Ñòåæå÷êà-ìåðåæå÷êà
Ïèøóòü ïàëè÷êè. ²íøèõ ïåðøèé ðàç
Äîáðå íàì ÷èòàºòüñÿ – Ïîâåëà ó êëàñ.
Â÷èòåëüêà âñì³õàºòüñÿ.
À ÿê õòîñü íå çíà – Ñïîðèøеâà ñòеæå÷êà –
Õìóðèòüñÿ âîíà. ñòåæå÷êà, ÿêà ïîðîñëà ñïî-
Ñê³ëüêè ðîçãàäàëè ìè ðèøåì (òðàâîþ).
Äíиíà ïîãіäíà – ÷óäîâ³,
Ç íåþ çàãàäîê.
õîðîø³ äí³.
Ñê³ëüêè ïðî÷èòàëè ìè
1. ßê òè ðîçóì³ºø: Ñîíöå ñâ³òë³ çàé÷èêè ñèïëå ó øèáêè, ñòåæå÷êà-

ìåðåæå÷êà, áàãðÿíèé ë³ñ? Äî ñëîâà áàãðÿíèé äîáåðè ñèíîí³ìè.
2. Ïðî êîãî ³ ïðî ùî öåé â³ðø?
3. Ïîì³ðêóé, ÷îìó ïåðøà â÷èòåëüêà íàçàâæäè çàëèøàºòüñÿ ó ñåðö³
êîæíî¿ ëþäèíè?
4. Ç ÿêèìè ñëîâàìè òîá³ õîò³ëîñÿ á çâåðíóòèñÿ äî ñâîº¿ ïåðøî¿
â÷èòåëüêè? Çàïèøè ¿õ ó âèãëÿä³ â³òàëüíî¿ ëèñò³âêè àáî ñêëàäè
íåâåëèêèé â³ðø.
201
ÓÊÐÀЇÍÎ,
ÇÅÌËÅ
ÑËÀÂÍÀ
Ñòåïàí Âàñèëü÷åíêî
Óêðà¿íà...
Óêðà¿íà... Â îäíîìó âæå ò³ëüêè öüîìó ñëîâ³ ³ äëÿ íàøîãî óõà, ³ íàâ³òü
äëÿ óõà ÷óæèíö³â áðèíèòü ö³ëà ìóçèêà ñìóòêó ³ æàëþ...
Óêðà¿íà – êðà¿íà ñìóòêó ³ êðàñè, êðà¿íà, äå íàéá³ëüøå ëþáëÿòü âîëþ
³ íàéìåíøå ìàþòü ¿¿, êðà¿íà ãàðÿ÷î¿ ëþáîâ³ äî íàðîäó ³ ÷îðíî¿ éîìó
çðàäè, äîâãî¿, â³êîâî¿, ãåðî¿÷íî¿ áîðîòüáè çà âîëþ, â ðåçóëüòàò³ ÿêî¿ –
âåëåòåíñüêå êëàäîâèùå: âèñîê³ â ñòåïó ìîãèëè, ðó¿íà òà ïðåêðàñíà íà
âåñü ñâ³ò, áåç³ìåííà, íåâ³äîìî êîëè ³ êèì ñêëàäåíà ï³ñíÿ. Ò³ëüêè Äí³ïðî
ç î÷åðåòàìè, ò³ëüêè â³òåð ç ñòåïîâèìè ìîãèëàìè øåïîò³ëè íî÷àìè: ãîé-
ãîé... óìåð ïðåêðàñíèé êðàé.
Óêðà¿íà – öå òèõ³ âîäè ³ ÿñí³ çîð³, çåëåí³ ñàäè, á³ë³ õàòè, ëàíè çîëîòî¿
ïøåíèö³, ìåäîâ³ òà ìîëî÷í³ ð³êè...
Óêðà¿íà – öå çìîðåí³, îáøàðïàí³, ãîëîäí³ ëþäè... ²äóòü âîíè íà
ïàíùèíó, ÷îðí³ ³ í³ì³. ²äóòü, ä³òåé âåäóòü...
Óêðà¿íà – öå öàðñüêå òà ïàíñüêå áåçìåæíå ñâàâ³ëëÿ... Ïðàöÿ äî
ñüîìîãî ïîòó...
Ñâ³òÿòüñÿ çëèäí³...
Óêðà¿íà – ðîçê³øíèé â³íîê ç ðóòè ³ áàðâ³íêó, ùî íàä íèì ñâ³òÿòü
çàïëàêàí³ çîð³...
Ïîåìà æàëþ ³ ñìóòêó... êðàñè ³ íåäîë³...
Îòæå, îäíà ç íàéñìóòí³øèõ ñòîð³íîê ó ö³é ïîåì³ íàëåæèòü íåâèäàíîìó
ó âñ³ ÷àñè ïî âñüîìó ñâ³ò³ ¿¿ îãíåííîìó ïîåòîâ³.
Ëåãåíäàðíîìó ïîåòîâ³ êàçêîâîãî êðàþ...
202
Âåëèêîìó áîðöåâ³ çà âîëþ ñâîãî êðàþ, ñâîãî ëþäó, çà áåçìåæíî
øèðîêó âîëþ íà âñüîìó ñâ³ò³ ïîíåâîëåíèõ íàðîä³â. Çà âñ³õ ïîíåâîëåíèõ,
áëèçüêèõ ³ äàëåêèõ...
1. Ïîÿñíè ñâî¿ìè ñëîâàìè, ÿê òè ðîçóì³ºø âèðàçè: ìåäîâ³ òà ìîëî÷í³

ð³êè; ñâ³òÿòüñÿ çëèäí³; ñâ³òÿòü çàïëàêàí³ çîð³; Óêðà¿íà – ïîåìà
êðàñè ³ íåäîë³?
2. ×îìó Óêðà¿íó íàçèâàëè êðà¿íîþ ñìóòêó ³ êðàñè?
3. Êîìó íàëåæèòü íàéñìóòí³øà ñòîð³íêà ó «ïîåì³ êðàñè ³ íåäîë³»?
Çà÷èòàé.
4. ×îìó ïèñüìåííèê íàçèâàº Òàðàñà Øåâ÷åíêà ëåãåíäàðíèì, îãíåííèì
ïîåòîì? ßê òè äóìàºø?
5. Ùî òàêå Óêðà¿íà äëÿ òåáå?
ßðîñëàâà Áàáè÷
***
Çà ðóñÿâèì ìîðåì º òàêà êðà¿íà,
Äå ðóñÿâ³ ä³òè ³ ÿñíà áëàêèòü.
ª òàêà êðà¿íà – ï³ñíÿ ñîëîâ’¿íà –
² çà íå¿ â ìåíå ñåðäåíüêî áîëèòü.
Òàì ðóñÿâ³ ðîñè çóñòð³÷àþòü ðàíî÷êè

² ðóñÿâ³ êîòèêè íà ñòàð³é âåðá³.
² ñâ³òëîâîëîñ³¿ ìèë³ Ïîäîëÿíî÷êè
Óìèâàþòü â ð³êàõ çîð³ ãîëóá³.
Òàì ðóñÿâ³ ñòåæêè â’þòüñÿ íà ãàëÿâèíàõ,

Â’þòüñÿ-ñïîòèêàþòüñÿ îá ðóñÿâèé ìîõ.
Ëèø äàëåêî â ë³ñ³ ï³ä ñòàðåíüêèì ÿâîðîì
Ï’º çåëåíó êàâó çåëåíàâèé Îõ.
• Ïðî ÿêó êðà¿íó éäåòüñÿ ó â³ðø³?
Õòî ìè?
Ñëîâ’ÿíè ñ³ëè ïî Äóíàþ, äå íèí³ çåìëÿ Óãîðñüêà ³ Áîëãàðñüêà... ²íø³
ñëîâ’ÿíè ïðèéøëè ³ ñ³ëè ïî Äí³ïðó ³ íàçèâàëèñÿ ïîëÿíàìè... ² áóëî òðè
áðàòè: îäèí íà ³ì’ÿ Êèé, äðóãèé – Ùåê, òðåò³é – Õîðèâ, à ñåñòðà ¿õíÿ
Ëèá³äü... ² ïîáóäóâàëè áðàòè ì³ñòî, ³ ðîçíåñëàñÿ ïî ñâ³òó çâ³ñòêà ïðî
íîâå ì³ñòî íàä Äí³ïðîì, ùî íàçâàíå ³ì’ÿì êíÿçÿ Êèÿ.
203
Ö³ ðÿäêè âçÿò³ ç «Ïîâ³ñò³ âðåìåííèõ ë³ò» – ÷óäîâîãî ë³òîïèñíîãî
çâåäåííÿ XII ñòîë³òòÿ. Òàê, ñàìå ó íüîìó âïåðøå â íàø³é ë³òåðàòóð³
áóëî çðîáëåíî ñïðîáó îñìèñëèòè êîðåí³ ð³äíîãî íàðîäó, òóò îñï³âàí³
éîãî ãåðî¿ ³ ñëàâíà ³ñòîð³ÿ.
×èòàþ÷è «Ïîâ³ñòü âðåìåííèõ ë³ò», ñõèëÿºìîñü ïåðåä ïîäâèãîì ìîíàõà
Êèºâî-Ïå÷åðñüêîãî ìîíàñòèðÿ Íåñòîðà. Â³í íå ò³ëüêè äîí³ñ äî íàùàäê³â
â³äîìîñò³ «îòêóäà ºñòü ïîøëà» íàøà çåìëÿ, à é ïîêàçàâ ñêëàäíèé ïðîöåñ
çðîñòàííÿ íàö³îíàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³.
«Íå çàíàïàñò³òü çåìëþ áàòüê³â ñâî¿õ ³ ä³ä³â» – çâó÷èòü ó «Ïîâ³ñò³
âðåìåííèõ ë³ò». Õ³áà íå ïðî öå íàøà òðèâîãà ñüîãîäí³? Ïðîñ-ëàâëÿþ÷è
ñì³ëèâ³ñòü, êì³òëèâ³ñòü, ë³òîïèñ íàäòî âèñîêî ñòàâèòü ìèðîëþáí³ñòü,
ï³êëóâàííÿ ïðî ëþäåé, ñêðîìí³ñòü, â³ðí³ñòü ñâîºìó ñëîâó. Òîáòî ò³
ÿêîñò³, êîòð³ çà ñó÷àñíèìè ïîíÿòòÿìè ìàþòü áóòè ïðèòàìàííèìè
êîæíîìó ãðîìàäÿíèíîâ³.
«Ïîâ³ñòü âðåìåííèõ ë³ò» – òî ïåðøèé ³ñòîðè÷íèé òâ³ð äàëåêèõ
ïðåäê³â, ùî ä³éøîâ äî íàñ. ² âîäíî÷àñ âî³ñòèíó íàéâèäàòí³øà ïàì’ÿòêà
â³ò÷èçíÿíî¿ êóëüòóðè. (Ç æóðíàëó)
1. Ïðî ÿêó íàéäàâí³øó ë³òåðàòóðíó ïàì’ÿòêó òè ä³çíàâñÿ? Õòî ¿¿ àâòîð?

2. Ó ÷îìó íåîö³íåíí³ñòü çâåäåííÿ?
3. Ïðèãàäàé, ÿê³ òâîðè òè ÷èòàâ ïðî çàñíóâàííÿ Êèºâà. Òåïåð òè çíàºø,
õòî ïåðøèé ðîçïîâ³â ëþäñòâó ïðî öþ ïîä³þ.
4. Äî ÷îãî çàêëèêàâ Íåñòîð-ë³òîïèñåöü ñâî¿õ ñó÷àñíèê³â? ßê³ ìîðàëüí³
ÿêîñò³ ïðîñëàâëÿâ?
Þð³é Øêðóìåëÿê
Ìè âñ³ ä³òè óêðà¿íñüê³
Ìè âñ³ ä³òè óêðà¿íñüê³, áóäüìî ñì³ë³ òà â³äâàæí³
óêðà¿íñüêèé ñëàâíèé ð³ä. ³ íå äóìàéìî ïðî ñòðàõ!
Äáàéìî, ùîá ïðî íàñ, ìàëåíüêèõ,
äîáðà ñëàâà éøëà ó ñâ³ò. Âñå, ùî ð³äíå, õàé íàì áóäå
íàéäîðîæ÷å ³ ñâÿòå,
Ñâî¿ çä³áíîñò³ ³ ñèëè ð³äíà â³ðà, ð³äíà ìîâà,
ðîçâèâàéìî ðàç ó ðàç, ð³äíèé êðàé íàø íàä óñå!
ùîá íàðîäó áóëà âò³õà
³ ùîá êîðèñòü áóëà ç íàñ. Âòіõà – ïî÷óòòÿ ðàäîñò³,
çàäîâîëåííÿ.
Áóäüìî ïèëüí³ ó íàóö³,
Ïиëüí³ – òóò: ñòàðàíí³.
áóäüìî ÷åìí³ ó ä³ëàõ,
204
Âàëåð³é Øåâ÷óê
Çàãàäêîâà äîðîãà iñòîði¿
Ñâîþ ³ñòîð³þ ìàº êîæíà ëþäèíà, ¿¿ ð³ä, ñåëî, ì³ñòî – êîæåí òîï÷å
ñâîþ ñòåæêó, à âñ³ ñòåæêè ðàçîì ç’ºäíàí³ – öå ³ º ³ñòîðè÷íèé øëÿõ.
Êîæåí íàðîä ïðîêëàäàº ñîá³ òàêó äîðîãó, âîíè ïåðåõðåùóþòüñÿ,
çëèâàþòüñÿ, ðîçá³ãàþòüñÿ, çóñòð³÷àþòüñÿ ç äîðîãàìè ³íøèõ íàðîä³â.
Íå âñ³ âîíè äîòÿãëèñÿ äî ñüîãîäåííÿ, áî íå âñ³ íàðîäè çíàéøëè â ñîá³
ñèëó ïðèéòè ó äåíü ñüîãîäí³øí³é – ãèíóëè é ïðîïàäàëè, ³ íà öå áóëè
íàéð³çíîìàí³òí³ø³ ïðè÷èíè.
Íàø óêðà¿íñüêèé íàðîä íàëåæèòü äî òèõ, êîòðèé ñâîþ äîðîãó íå
çãóáèâ, êîòðèé ïðîéøîâ ÷åðåç âåëè÷åçí³ âèïðîáóâàííÿ, êîòðèé òÿæêî
æèâ ³ çìàãàâñÿ, àëå çáåð³ã ñâîº «ÿ», óâ³éøîâøè â ñó÷àñí³ñòü ó ÷èñë³
³íøèõ ÿê îäèí ³ç íàé÷èñëåíí³øèõ íàðîä³â ªâðîïè. ²ñòîð³ÿ íàøîãî
íàðîäó âåëèêà, ãåðî¿÷íà, õî÷ íå çàâæäè éîãî äîðîãà áóëà øèðîêà –
÷àñîì çâóæóâàëàñÿ, à ÷àñîì ïðîñòîð³ëà. Â³í ïàäàâ ³ çíîâó ï³ä³éìàâñÿ,
â³í áîðîâñÿ, îáîðîíÿâñÿ, áóäóâàâ ôîðòåö³ é ì³ñòà, îðàâ ñâî¿ íèâè, íå
ñêèäàþ÷è ç ïë³÷ ñàãàéäàêà, à ï³çí³øå – ðóøíèö³; â³í ñòâîðèâ äèâîâèæíèé
ñâ³ò ñâî¿õ ï³ñåíü, êàçîê, îïîâ³äàíü, ëåãåíä.
Â³í òèñÿ÷³ ðîê³â óæå ïèøå ñâî¿ êíèæêè, ñêëàäàº â³ðø³, ðîçêàçóº
ñîá³ é ñóñ³äàì ïðî ñâîº ìèíóëå. Íå ðàç ïðîðîêóâàëè éîìó çàãèáåëü, íå
ðàç ç íüîãî ãëóìèëèñÿ, ïðèíèæóâàëè, àëå â³í æèâ, áóäóâàâ, òâîðèâ,
ìèñëèâ, â³í çðîáèâ óñå, ùîá áóâ òè ³ òâî¿ áàòüêî-ìàòè, ùîá òè ìàâ ñâîþ
çåìëþ, ì³ñòî, ñåëî, ä³ì ³ ùîá ì³ã, çàêèíóâøè ãîëîâó, ðàä³ñíî âðàçèòèñÿ
ÿñêðàâîìó ñîíöþ â òåáå íàä ãîëîâîþ. Ëþáè æ éîãî, áî â³í íàðîäèâ
òåáå, áàòüê³â òâî¿õ, ä³ä³â òà áàáóñü, ïðàä³ä³â òà ïðàáàáóñü... óâåñü òâ³é
ð³ä, ÿêèé º ã³ëêîþ íà âåëèêîìó äåðåâ³ éîãî. Øàíóé éîãî ìîâó, ³ñòîð³þ
òà êóëüòóðó, áî âîíè òâî¿. ×óæîãî
íàó÷àéñü, àëå é ñâîãî íå çàáóâàé, ÿê Ôîðòеöÿ – óêð³ïëåíèé
ó÷èâ óñ³õ íàñ Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Íå îçáðîºíèé ïóíêò äëÿ îáî-
ëÿêàéñÿ òàºìíèöü, ùî ÷åêàþòü íà ðîíè.
Ïðîðîêóâаòè – â³ùóâàòè.
òåáå, êîëè ðóøàòèìåø ïî çàãàäêîâ³é
Ãëóìиòèñÿ – òóò: çíóùà-
äîðîç³ éîãî ³ñòîð³¿, íå æàõàéñÿ êðîâ³, òèñÿ.
ÿêà íà í³é ëèëàñÿ, ñòîãîí³â, ÿê³ íà í³é Âðàæаòè – òóò: äèâóâà-
ëóíàëè, ïðîêëÿòü, ÿê³ íà íå¿ ñèïàëèñÿ, òè, çàõîïëþâàòè, îøåëåøó-
– ìóæí³é áóäü! Áî âîíà òå÷å é òå÷å â âàòè.
ãëèáèíó – çàãàäêîâà äîðîãà ³ñòîð³¿.
1. Ùî òè ä³çíàâñÿ ïðî ³ñòîðè÷íèé øëÿõ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó? Ðîçêàæè.

2. Ïîð³âíÿéòå ³ñòîð³þ Óêðà¿íè ³ Ìîëäîâè. Ùî ñï³ëüíîãî ó äîë³ äâîõ
áðàòí³õ íàðîä³â?
205
Äîáðèé ïî÷àòîê – ïîëîâèíà ä³ëà.
Àíò³í Ëîòîöüêèé
Õðåùåííÿ Óêðà¿íè
Âíóê êíÿãèí³ Îëüãè áóâ ðîçóìíèì ³ â³äâàæíèì êè¿âñüêèì êíÿçåì.
Çà ÷àñ³â éîãî êíÿçþâàííÿ Êè¿âñüêà äåðæàâà áóëà âæå äóæå âåëèêà.
Ùîá áîðîíèòè ¿¿ â³ä äèêèõ íàðîä³â, ùî ïðèõîäèëè ç Àç³¿, â³í íàêàçóâàâ
áóäóâàòè â ñòåïàõ íîâ³ ì³ñòà, â ÿêèõ ëþäè ìàëè äå õîâàòèñÿ ï³ä ÷àñ
âîðîæîãî íàïàäó é îáîðîíÿòèñÿ â³ä âîðîã³â.
Êíÿãèíÿ Îëüãà, éîãî áàáóíÿ, áóëà õðèñòèÿíêîþ, àëå áàòüêî êíÿçÿ
Âîëîäèìèðà, êíÿçü Ñâÿòîñëàâ, íå ñõîò³â îõðåñòèòèñÿ é ïîìåð ó ñòàð³é
â³ð³ ñëîâ’ÿí, ÿê³ â³ðèëè â ð³çíèõ áîã³â.
Çà ÷àñ³â êíÿãèí³ Îëüãè â Êèºâ³ âæå áóëî áàãàòî õðèñòèÿí, à ò³, ùî íå
áóëè õðèñòèÿíàìè, ö³êàâèëèñÿ õðèñòèÿíñüêîþ â³ðîþ. Âîíè çàïðîøóâàëè
äî ñåáå õðèñòèÿíñüêèõ ñâÿùåíèê³â ³ â íèõ â÷èëèñÿ â³ðè Õðèñòîâî¿.
Òîä³ äî Êèºâà ïðè¿çäèëè ç ÷óæèõ êðà¿â ð³çí³ ëþäè. Âîíè äèâóâàëèñÿ,
ùî êíÿçü Âîëîäèìèð íå õðèñòèÿíèí, ³ ðàäèëè éîìó ïåðåéòè íà
õðèñòèÿíñüêó â³ðó. Êíÿçü Âîëîäèìèð âèð³øèâ îõðåñòèòèñÿ ³ âçÿâ ñîá³ çà
äðóæèíó õðèñòèÿíêó – ãðåöüêó öàð³âíó Àííó. Âñ³ ðàä³ëè (à íàéá³ëüøå
êè¿âñüê³ õðèñòèÿíè), ùî êíÿçü Âîëîäèìèð ñòàâ õðèñòèÿíèíîì ³ äðóæèíó
âçÿâ ñîá³ ç ãðåöüêî¿ öàðñüêî¿ ðîäèíè. Ñëüîçè ðàäîñò³ áëèùàëè íà î÷àõ
õðèñòèÿí, êîëè âîíè áà÷èëè, ùî ¿õ êíÿçü ìîëèòüñÿ ðàçîì ç íèìè.
Àëå áóëè ó Êèºâ³ ëþäè, ùî ì³öíî òðèìàëèñÿ ñòàðî¿ â³ðè ³ íå õîò³ëè
ñòàòè õðèñòèÿíàìè. Êíÿçü Âîëîäèìèð âèð³øèâ ¿õ îõðåñòèòè.
Îäíîãî ë³òíüîãî äíÿ âèéøëè íà âóëèö³ Êèºâà ëþäè, îçáðîºí³ ñîêèðàìè.
Âîíè ðóáàëè ô³ãóðè ñòàðèõ áîã³â, ùî ñòîÿëè íà âóëèöÿõ Êèºâà, ³ êèäàëè
¿õ ó âîãîíü. Ï³çí³øå êíÿçü Âîëîäèìèð ïîñëàâ ïî âóëèöÿõ Êèºâà ëþäåé
ñêëèêàòè âñ³õ íà ð³÷êó õðåñòèòèñÿ. «Õòî íå ïðèéäå çàâòðà íà ð³÷êó
õðåñòèòèñÿ, áóäå ìåí³ âîðîã!» – êàçàâ êíÿçü Âîëîäèìèð êèÿíàì ÷åðåç
ñâî¿õ ïîñëàíö³â.
Íà äðóãèé äåíü ç³éøëîñÿ íà ð³÷êó äóæå áàãàòî íàðîäó: ñòàð³ é ìîëîä³
÷îëîâ³êè, ¿õí³ æ³íêè òà ä³òè. Ïîò³ì âèéøîâ íà áåðåã ð³÷êè é êíÿçü
Âîëîäèìèð òà ñâÿùåíèêè. Ëþäè ââ³éøëè â âîäó é ñòîÿëè â í³é – îäí³
ïî øèþ, ³íø³ ïî ãðóäè. Ìàòåð³ òðèìàëè íàéìåíøèõ ä³òåé íà ðóêàõ.
Ñâÿùåíèêè ñòîÿëè íà áåðåç³ é õðåñòèëè âñ³õ.
Äåíü áóâ ÷óäîâèé. Òàêèé ÿñíèé òà ñîíÿ÷íèé! Çäàâàëîñÿ, ùî é ÿñíå
íåáî ðàä³ëî ðàçîì ç ëþäüìè! ² çàñÿÿëà íà êè¿âñüêèõ ãîðàõ ëàñêà Áîæà.
Áóëî öå â 988 ðîö³. Ç òîãî ÷àñó ïî÷àëî øèðèòèñÿ ç Êèºâà ñëîâî Áîæå
ïî âñ³é Óêðà¿í³.
206
1. Â³ä êîãî îáîðîíÿâ êíÿçü Âîëîäèìèð Êè¿âñüêó äåðæàâó?
2. Ç ÿêîþ ìåòîþ áóäóâàâ â³í ì³ñòà â ñòåïó?
3. ßê â÷èëèñÿ êèÿíè â³ðè Õðèñòîâî¿?
4. Êîëè ³ ÿê â³äáóëîñÿ õðåùåííÿ êèÿí?
5. Â³äøóêàé ó òåêñò³ îïèñ äíÿ, êîëè â³äáóëîñÿ õðåùåííÿ.
6. Çàïàì’ÿòàé, ùî êíÿçü Âîëîäèìèð çà÷èñëåíèé äî ñâÿòèõ. Ïàì’ÿòü
ñâÿòîãî Âîëîäèìèðà â³äçíà÷àºìî 28 ëèïíÿ.
Íàéìîãóòí³øîþ ³ íàéá³ëüøîþ äåðæàâîþ íà òåðèòîð³¿ ñó÷àñíî¿
Óêðà¿íè â äàâíèíó áóëà Êè¿âñüêà Ðóñü, ÿêà îá’ºäíàëà âñ³õ ñõ³äíèõ
ñëîâ’ÿí ³ îõîïëþâàëà òåðèòîð³þ â³ä Êàðïàò äî Âîëãè, â³ä Ëàäîçüêîãî
îçåðà äî ×îðíîãî ìîðÿ.
Â³êòîð Áëèçíåöü
ßðîñëàâ Ìóäðèé
Êîëè ßðîñëàâ ïåðåáóâàâ ó Íîâãîðîä³, ïðèéøëà äî íüîãî çâ³ñòêà, ùî
ïå÷åí³ãè âçÿëè â îáëîãó Êè¿â.
ßðîñëàâ ç³áðàâ áàãàòî âî¿í³â, ïðèéøîâ äî Êèºâà ³ ïðîðâàâñÿ â ì³ñòî
ñâîº. À áóëî ïå÷åí³ã³â áåçë³÷. ßðîñëàâ ïðèãîòóâàâñÿ äî áîþ ³ ñòàâ ïåðåä
ì³ñòîì. Ïå÷åí³ãè ï³øëè â íàñòóï ³ ç³òêíóëèñÿ íà ò³é ãîð³, äå çàðàç ñòî¿òü
ñîáîð Ñîô³¿. Áóëî òóò ïîëå ÷èñòå òîä³.
² ïî÷àëàñü æîðñòîêà ñ³÷à, ëåäâå äî âå÷îðà çäîëàâ ëþòèõ âîðîã³â
ßðîñëàâ. Êèíóëèñü ïå÷åí³ãè íà âñ³ áîêè ò³êàòè ³ íå çíàëè, êóäè á³ãòè.
Áàãàòî ç íèõ ïîòîíóëî â ð³÷êàõ.
Çàêëàâ ßðîñëàâ ì³ñòî âåëèêå, á³ëÿ íüîãî – Çîëîò³ âîðîòà, çàêëàâ ñîáîð
Ñîô³¿. ² ñòàëà ïðè íüîìó â³ðà õðèñòèÿíñüêà ïîøèðþâàòèñÿ.
Ëþáèâ ßðîñëàâ êíèãè, ÷èòàâ ¿õ ÷àñòî ³ âäåíü, ³ âíî÷³. Ç³áðàâ
ñêîðîïèñö³â áàãàòî, ³ ïåðåêëàäàëè âîíè ç ãðåöüêîãî íà ñëîâ’ÿíñüêå
ïèñüìî. Íàïèñàëè êíèã âîíè âåëèêó ñèëó, íèìè ïîâ÷àþòüñÿ â³ðóþ÷³
ëþäè ³ ò³øàòüñÿ ïëîäàìè ãëèáîêî¿ ìóäðîñò³. Íà÷åáòî îäèí õòîñü çîðàâ
çåìëþ, äðóãèé ïîñ³ÿâ, à ³íø³ æíóòü ³ ñïîæèâàþòü áàãàòó ïîæèâó, – òàê ³
òóò: áàòüêî öüîãî âñüîãî Âîëîäèìèð, â³í çåìëþ çîðàâ ³ ðîçïóøèâ ¿¿, òîáòî
ïðîñâ³òèâ õðèñòèÿíñòâîì. À ñèí æå éîãî, ßðîñëàâ, çàñ³ÿâ êíèæíèìè
ñëîâàìè, à ìè òåïåð ïîæèíàºìî, ïðèéìàºìî ñåðöåì êíèæíó íàóêó.
Âåëèêà-áî êîðèñòü â³ä íàâ÷àííÿ êíèæíîãî. Êíèãè – ìîâ ð³êè, ÿê³
íàïîþþòü ñîáîþ óâåñü ñâ³ò; öå äæåðåëî ìóäðîñò³, â êíèãàõ áåçäîííà
ãëèáèíà; ìè íèìè âò³øàºìîñÿ â ïå÷àë³; â íèõ
– ñâ³òëî ìóäðîñò³. ² ÿêùî ñòàðàííî ïîøóêàòè Ïå÷åíіãè – êî÷îâ³
â êíèãàõ ìóäðîñò³, òî çíàéäåø âåëèêó âò³õó ïëåìåíà.
207
³ êîðèñòü äëÿ ñâîº¿ äóø³. Áî òîé, õòî ÷àñòî ÷èòàº êíèãè, òîé âåäå áåñ³äó
ç Áîãîì ³ íàéìóäð³øíèìè ìóæàìè.
ßðîñëàâ íàïèñàâ áàãàòî êíèã ³ ïîêëàâ ¿õ ó öåðêâ³ ñâÿòî¿ Ñîô³¿, ÿêó
ñàì çáóäóâàâ, îçäîáèâ ¿¿ çîëîòîì, ñð³áëîì.
1. Ïîÿñíè ñàìîñò³éíî çíà÷åííÿ ñë³â ñ³÷à, ñêîðîïèñö³.

2. ×è çàâæäè ìèðíèì áóëî æèòòÿ íàøèõ ïðåäê³â? ×îìó?
3. Ïåðåêàæè ñâî¿ìè ñëîâàìè, ÿê ßðîñëàâ çàõèùàâ Êè¿â.
4. ×èì óñëàâèâñÿ êíÿçü ßðîñëàâ?
5. ×îìó éîãî íàçèâàþòü Ìóäðèì?
6. Ïðî÷èòàé âèä³ëåí³ ðå÷åííÿ. ßê òè ðîçóì³ºø ¿õí³é çì³ñò?
Òðè äîíüêè ßðîñëàâà Ìóäðîãî ñòàëè êîðîëåâàìè â ð³çíèõ êðà¿íàõ.
Äî÷êà Àííà ñòàëà äðóæèíîþ ôðàíöóçüêîãî êîðîëÿ Ãåíð³õà I, à
ï³ñëÿ éîãî ñìåðò³ êåðóâàëà Ôðàíö³ºþ. Äðóãà äî÷êà ªëèñàâåòà áóëà
îäðóæåíà ç íîðâåçüêèì êîðîëåì Ãåðàëüäîì Ñì³ëèâèì, à òðåòÿ –
Àíàñòàñ³ÿ – ç óãîðñüêèì êîðîëåì Àíäð³ºì.
Â³êòîð Áëèçíåöü
Ïîâ÷àííÿ Âîëîäèìèðà Ìîíîìàõà
ß, íåäîñòîéíèé, ä³äîì ñâî¿ì ßðîñëàâîì Ìóäðèì, ³ áàòüêîì ñâî¿ì,
³ ìàò³ð’þ ñâîºþ, ç ðîäó Ìîíîìàõ³â, áóâ íàðå÷åíèé ðóñüêèì ³ìåíåì
Âîëîäèìèð. Ñèäÿ÷è íà ñàíÿõ, òîáòî çáèðàþ÷èñü ïîìèðàòè, çâåðòàþñü
äî âàñ ç îöèì ñëîâîì.
Ä³òè ìî¿ àáî õòîñü ³íøèé, ñëóõàþ÷è ìîþ ãðàìîòèöþ, íå ïîñì³éòåñÿ
ç íå¿, à ïðèéì³òü ¿¿ äî ñâîãî ñåðöÿ, ³ íå ë³íóéòåñÿ, à ùèðî òðóä³òüñÿ.
Ùî òàêå ëþäèíà, ÿê ïîäóìàºø ïðî öå? Âåëèêà ðîçóìîì ëþäèíà, òà íå
ìîæå îñÿãíóòè âîíà âñ³õ ÷óäåñ çåìë³. Äèâ³òüñÿ, ÿê âñå ìóäðî âëàøòîâàíî
íà ñâ³ò³: ÿê íåáî âëàøòîâàíî, àáî ÿê ñîíöå, àáî ÿê ì³ñÿöü, àáî ÿê ç³ðêè,
³ òüìà, ³ ñâ³òëî, ³ çåìëÿ ÿê íà âîäàõ ïîêëàäåíà... À çâ³ð³, à ïòèö³ ð³çí³, à
ðèáè âñ³ëÿê³! ² öüîìó äèâó ïîäèâóºìîñÿ, ÿê ñòâîðåíî ëþäèíó ³ ÿê³ ð³çí³ òà
áàãàòîëèê³ ëþäñüê³ îáëè÷÷ÿ: ÿêáè ³ âñ³õ ëþäåé ç³áðàòè, òî êîæåí ìàº ñâ³é
âèä ³ îáðàç îáëè÷÷ÿ. ² òîìó ïîäèâóºìîñÿ, ÿê ïòèö³ íåáåñí³ ³ç ðàþ-âèð³þ
ëåòÿòü, ³ ïåðåäóñ³ì äî íàøîãî äîìó, àëå íå ïîñåëÿþòüñÿ â îäí³é êðà¿í³, à,
ñèëüí³ é ñëàá³, ðîçë³òàþòüñÿ ïî âñ³õ çåìëÿõ, ùîá íàïîâíèëèñÿ ùåáåòîì
ë³ñè ³ ïîëÿ. Âñå öå äàíî ëþäÿì íà êîðèñòü, íà ¿æó ³ íà ðàä³ñòü ¿ì...
Ïåðåäóñ³ì íå çàáóâàéòå óáîãèõ, à ÿêî ìîæåòå, ïî ñèë³ ãîäóéòå ¿õ ³
ïîäàâàéòå ñèðîòàì.
² âäîâó çàõèñò³òü, íå äàéòå ñèëüíèì ãóáèòè ëþäèíó...
208
Í³êîëè íå ìàéòå ãîðäîù³â ó ñâîºìó ñåðö³ ³ â ðîçóì³, à ñêàæ³òü: ñüîãîäí³
æèâèé, à çàâòðà ïîìðó; ñìåðòí³ ìè.
Ñòàðèõ øàíóéòå, ÿê áàòüêà, à ìîëîäèõ, ÿêî áðàò³â. Ïàì’ÿòàéòå,
ÿê ó÷èâ ìóäðèé Âàñèëü, ç³áðàâøè êðóã ñåáå þíàê³â: ïðè ñòàðøèõ
ãîäèòüñÿ ìîâ÷àòè, ïðåìóäðèõ ñëóõàòè, ñòàðøèì ï³äêîðÿòèñÿ, ç ð³âíèìè
³ ìîëîäèìè ìàòè çãîäó ³ áåñ³äó âåñòè áåç ëóêàâñòâà, à ùîíàéá³ëüøå
ðîçóìîì âáèðàòè. Íå ëþòóâàòè ñëîâîì, íå ãàíüáèòè í³êîãî â ðîçìîâ³,
íå ñì³ÿòèñÿ áàãàòî. Î÷³ òðèìàòè äîíèçó, à äóøó âãîðó.
Â äîì³ ñâîºìó íå ëåäà÷êóéòå, à çà âñ³ì ïðèãëÿäàéòå ñàì³... Í³
¿æ³, í³ ïèòòþ íå â³ääàâàéòåñü áåç ì³ðè, í³ ñîëîäêîìó ñíó... Áðåõí³
îñòåð³ãàéòåñü... Êóäè á âè íå âåðñòàëè øëÿõ ñâîºþ çåìëåþ, íå äàâàéòå
îòðîêàì ñâî¿ì ÷èíèòè çëî ³ øêîäó í³ ñåëàì, í³ ïîñ³âàì, ùîá ëþäè íå
ïðîêëÿëè âàñ.
À êóäè á íå ïðèéøëè ³ äå á íå çóïèíèëèñÿ, íàï³éòå ³ íàãîäóéòå
íóæäåííîãî.
Íàéá³ëüøå øàíóéòå ãîñòÿ, çâ³äêè á â³í äî âàñ íå ïðèéøîâ... Õâîðîãî
íàâ³äàéòå, ïîê³éíèêà ïðîâåä³òü â îñòàííþ äîðîãó, áî âñ³ ìè ñìåðòí³.
Íå ïðîìèí³òü í³êîëè ëþäèíó, íå ïðèâ³òàâøè ¿¿, ³ äîáðå ñëîâî ¿é
ìîâòå... ßêùî çàáóâàºòå ïðî öå, òî ÷àñò³øå çàãëÿäàéòå â ìîþ ãðàìîòèöþ:
³ ìåí³ áóäå íå ñîðîìíî, ³ âàì áóäå äîáðå.
Ùî âì³ºòå, òîãî íå çàáóâàéòå, à ÷îãî íå âì³ºòå, òîãî íàâ÷àéòåñü, – ÿê
áàòüêî ì³é, äîìà ñèäÿ÷è, çíàâ ï’ÿòü ìîâ, ÷åðåç òå é ÷åñòü éîìó áóëà â
³íøèõ êðà¿íàõ. Ë³íîù³ – öå ìàòè âñüîìó äóðíîìó: õòî ùî é çíàâ, òå
çàáóäå, à ÷îãî íå âì³º, òîãî íå íàâ÷èòüñÿ. Äîáðî ñâîºþ ðóêîþ ñ³þ÷è,
íå ë³íóéòåñü í³ íà ùî õîðîøå, ³ õàé íå çàñòàíå âàñ ñîíöå â ïîñòåë³.
Òàê ðîáèâ ì³é áàòüêî ïîê³éíèé ³ âñ³ äîáð³
ìóæ³... Ñïî÷èíîê ó ïîëóäåíü äàºòüñÿ ëþäÿì Оòðîê – ï³äë³òîê,
çà òðóäè: ï³ñëÿ òðóä³â ñïî÷èâàº ³ çâ³ð, ³ þíàê.
ïòèöÿ, ³ ëþäè.
1. Âè íàðîäèëèñÿ ëþäüìè. À ùîá ñòàòè ã³äíèìè ëþäüìè, ñêîðèñòàéòåñÿ

ïîâ÷àííÿìè ðîçóìíîãî êè¿âñüêîãî êíÿçÿ Âîëîäèìèðà Ìîíîìàõà.
Ñêëàä³òü äëÿ ñåáå ïðàâèëà ³ âèêîíóéòå ¿õ âñå ñâîº æèòòÿ. Çàïèø³òü
¿õ ó êíèæêó-ñàìîðîáêó.
à) Íå çàáóâàé óáîãèõ.
á) Çàõèñòè ñëàáøó ëþäèíó.
â) .................................
(Äàë³ çà òåêñòîì ïðîäîâæ ñàìîñò³éíî).
2. Ïðîàíàë³çóé ñâî¿ â÷èíêè ³ ä³¿. Ïîîá³öÿé ñîá³, ùî çðîáèø óñå, àáè
òâîº ñòàâëåííÿ äî ëþäåé áóëî ÿêíàéêðàùèì.
3. ßê³ ïðèñë³â’ÿ òè á ä³áðàâ äî ïîâ÷àíü?
209
Ïðî ñëàâíèõ êîçàê³â-çàïîðîæöiâ òà ïðî ¿õíüîãî
ïåðøîãî êîøîâîãî Äìèòðà Áàéäó-Âèøíåâåöüêîãî
Íåäîáðå æèëîñÿ óêðà¿íñüêîìó íàðîäîâ³ ï³ä ïàíóâàííÿì ÷óæèõ
âîëîäàð³â. Ñêð³çü â Óêðà¿í³ çàâåäåíî ïàíùèíó. Ñ³ëüñüêèé ëþä ìóñèâ
ïðàöþâàòè íà ïàíñüê³é çåìë³, áî âñþ çåìëþ ä³ñòàëè â ïîñ³äàííÿ âåëèê³
ïàíè-âåëüìîæ³. Ñåëÿíèí íå ìàâ í³ÿêî¿ ñâîáîäè. Ïàí ì³ã éîãî ïðîäàòè
àáî é óáèòè, ³ çà öå òÿæêî áóëî ç ïàíîì ñóäèòèñÿ, áî æ ³ ñóääÿìè áóëè
ò³ ñàì³ âåëüìîæ³.
Äåÿê³ âîëåëþáí³ ëþäè â óêðà¿íñüêèõ ñåëàõ, îñîáëèâî íà Âåëèê³é
Óêðà¿í³, íå ìîãëè ñòåðï³òè òàêî¿ íåâîë³. Âîíè êèäàëè âñå ³ ò³êàëè â
ñòåïè çà Äí³ïðîâ³ ïîðîãè. Òàì íå áóëî í³ ñ³ë, í³ ì³ñò, íå áóëî í³ÿêî¿
âëàäè. Òîæ ò³ ëþäè ãóðòóâàëèñÿ, çäîáóâàëè ñîá³ çáðîþ, ïîëþâàëè íà
âñÿêîãî çâ³ðà ³ òàê æèëè. Íà ò³ ñòåïè íàïàäàëè íå ðàç ³ç ï³âäíÿ, ç Êðèìó
òàòàðè, áî âîíè øóêàëè â ñòåïàõ ïàø³ äëÿ ñâî¿õ òàáóí³â êîíåé òà ³íøî¿
õóäîáè. Îçáðîºí³ ëþäè ç Óêðà¿íè îáîðîíÿëèñÿ â³ä òàòàð, ñàì³, áóâàëî,
ãèíóëè â áèòâàõ, àëå ÷àñòî ïîáèâàëè âîðîãà ³ â³äáèðàëè â³ä íüîãî òàáóíè,
à çäîáè÷ ä³ëèëè ì³æ ñîáîþ. ßê ç³áðàëîñÿ òèõ â³ëüíèõ ëþäåé ê³ëüêà
òèñÿ÷, òî âîíè é ñàì³ íàïàäàëè íà òàòàð àáî íà òóðê³â àæ çà ×îðíèì
ìîðåì ³ âåðòàëèñÿ â ñòåïè ç áàãàòîþ çäîáè÷÷þ.
Ö³ ëþäè íàçèâàëèñÿ «êîçàêè», â³ä òàòàðñüêîãî ñëîâà «êàéçàê», ùî
çíà÷èòü – â³ëüíèé ÷îëîâ³ê, áåçñòðàøíèé âîÿêà. À ùî æèëè âîíè çà
ïîðîãàìè Äí³ïðà, òî ¿õ çâàëè çàïîðîæöÿìè.
Ñïåðøó æèëè âîíè ìàëèìè ãóðòàìè ïî ñòåïàõ; òàì ïîëþâàëè, à íà
çèìó âåðòàëèñÿ â ñåëà. Àëå çãîäîì îá’ºäíàëèñÿ ó âåëèêó â³éñüêîâó
ñèëó, âèáðàëè ñîá³ îòàìàí³â ³ ïîñåëèëèñÿ íà âåëèêèõ îñòðîâàõ ñåðåä
Äí³ïðà-ð³êè. Òå ì³ñöå íàçèâàëîñÿ Ñ³÷, àáî Ñ³÷îâèé Ê³ø, áî îñòð³â áóâ
â³äãîðîäæåíèé (â³äñ³÷åíèé) íàâêîëî, íà÷å ê³ø, ³ äî íüîãî íå áóëî
äîñòóïó. Â ò³é Ñ³÷³ êîçàêè çèìóâàëè ³ â³äïî÷èâàëè ï³ñëÿ ïîõîä³â íà òàòàð
³ òóðê³â ï³ä ïðîâîäîì ñâîãî âîæäÿ, ÿêîãî íàçèâàëè áàòüêîì, îòàìàíîì
àáî êîøîâèì. Êîçàöüêà ñèëà çðîñòàëà ç ðîêó â ð³ê ³ ñòàëà ãð³çíîþ íå
ò³ëüêè äëÿ òàòàð ³ òóðê³â, ùî ñóñ³äóâàëè íà ï³âäí³ ç Óêðà¿íîþ, à é äëÿ
âñ³õ ³íøèõ ñóì³æíèõ äåðæàâ.
Ïåðøèì êîøîâèì Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³ áóâ Äìèòðî Âèøíåâåöüêèé, çâàíèé
òàêîæ Áàéäà. Â³í ïîõîäèâ ç ðîäó äàâí³õ óêðà¿íñüêèõ êíÿç³â ç Âîëèí³, ç
ì³ñòà Âèøí³âöÿ. Éîìó äóæå ïîäîáàëèñÿ âîéîâíè÷³ ³ ëèöàðñüê³ êîçàêè.
Äåñü á³ëÿ 1550 ðîêó ïðèáóâ â³í äî êîçàê³â, ³ âîíè âèáðàëè éîãî ñâî¿ì
îòàìàíîì. Ï³ä éîãî ïðîâîäîì çáóäóâàëè ñîá³ çàïîðîæö³ ïåðøó óêð³ïëåíó
Ñ³÷ íà îñòðîâ³ Õîðòèöÿ ñåðåä Äí³ïðà. Òîé îñòð³â îáãîðîäèëè âèñîêèì
âàëîì ³ ÷àñòîêîëîì, à íàä áðàìàìè ïîñòàâèëè ãàðìàòè.
210
Öå íå ñïîäîáàëîñÿ òàòàðàì, áî âîíè çíàëè, ùî òåïåð íå çìîæóòü
íàïàäàòè íà Óêðà¿íó. Òîìó âæå 1557 ðîêó ïðèéøîâ õàí òàòàðñüêèé
ç âåëèêèì â³éñüêîì ³ îáëîæèâ Ñ³÷ äîâêîëà. Òà ïðîñòîÿâ òàì 24 äí³
³ íå çì³ã Ñ³÷³ çäîáóòè, áî êîçàêè áîðîíèëèñÿ çàâçÿòî. Â³í çàâåðíóâ
íàçàä ó Êðèì. Àëå íàñòóïíîãî ë³òà ïðèéøîâ ùå ç á³ëüøèì â³éñüêîì.
Êîçàêè áîðîíèëèñÿ äîâãî, íàðåøò³ ïîáà÷èëè, ùî íå çìîæóòü óñòîÿòè,
áî ¿õ óäåñÿòåðî ìåíøå, í³æ òàòàð. Ï³ä ïðîâîäîì Áàéäè-Âèøíåâåöüêîãî
âèéøëè ç Ñ³÷³, ïðîäåðëèñÿ â³äâàæíî êð³çü òàòàðñüê³ ðÿäè ³ ñõîâàëèñÿ
ó íåïðîãëÿäíèõ ñòåïàõ.
Ê³ëüêà ë³ò ï³çí³øå ï³øîâ Áàéäà ç êîçàêàìè íà Ìîëäàâ³þ, ùî áóëà òàì,
äå íèí³ Áóêîâèíà ³ Ðóìóí³ÿ. Â Ìîëäàâ³¿ ïðîæèâàëî áàãàòî óêðà¿íñüêîãî
íàñåëåííÿ, ³, ïîêè äåðæàâîþ óïðàâëÿëè ìîëäàâñüê³ âîºâîäè, óêðà¿íöÿì
òàì æèëîñÿ äîáðå, áî âîºâîäè, àáî «ãîñïîäàð³», ïîâàæàëè óêðà¿íñüêó
ìîâó, â³ðó ³ çâè÷à¿. Àëå 1514 ðîêó çàâîþâàëè Ìîëäàâ³þ òóðêè ³ ïî÷àëè
çíóùàòèñÿ íàä óñ³ì õðåùåíèì íàðîäîì. Îñü ÷îìó êîçàêè ï³øëè ç Áàéäîþ
âèçâîëÿòè ñóñ³äíþ Ìîëäàâ³þ ç òóðåöüêî¿ çàéìàíùèíè.
Òà öåé ïîõ³ä çàê³í÷èâñÿ äëÿ êîøîâîãî Áàéäè íåùàñëèâî. Òóðêè
ï³äêóïèëè ê³ëüêîõ ìîëäàâàí, ³ âîíè çðàäîþ òà ï³äñòóïîì çëîâèëè
Áàéäó, çàêóâàëè ó êàéäàíè ³ ïîâåçëè â Öàðãîðîä äî òóðåöüêîãî ñóëòàíà
Ñóëåéìàíà II. Ñóëåéìàí íàêàçàâ Áàéäó âáèòè. Òî áóëî ðîêó 1564.
Ïðî Áàéäó-Âèøíåâåöüêîãî ñï³âàº íàø íàðîä äîíèí³ äóæå ãàðíó ï³ñíþ,
â ÿê³é ðîçïîâ³äàºòüñÿ, ùî ñóëòàí îá³öÿâ Áàéä³ ïîäàðóâàòè æèòòÿ òà ùå
é ñâîþ äî÷êó â³ääàòè éîìó çà æ³íêó, ÿêùî â³í ïðèéìå òóðåöüêó â³ðó ³
áóäå òóðêàì ñëóæèòè. Àëå Áàéäà íå çãîäèâñÿ íà çðàäó ñâîãî íàðîäó é
â³ðè õðèñòèÿíñüêî¿ ³ â³äïîâ³â:
Â òåáå â³ðà ïðîêëÿòàÿ,
Â òåáå äî÷êà ïîãàíàÿ!
Òîä³ ñóëòàí íàêàçàâ çà÷åïèòè Áàéäó çà îäíå ðåáðî íà çàë³çíèé ãàê
íà âèñîê³é ñêåë³ íàä ìîðåì. Òóðêè ñòð³ëÿëè â Áàéäó ç ëóê³â, àëå Áàéäà
òàêè íå çðàäèâ ñâîº¿ â³ðè ³ ñâîãî íàðîäó ³ âìåð ëèöàðñüêîþ ìó÷åíèöüêîþ
ñìåðòþ.
Íàäàë³ ïåðåêîíàºìîñÿ, ùî òàê áîðîëèñÿ ³ ãèíóëè çà ñâ³é ð³äíèé íàðîä
³ â³ðó é ³íø³ êîçàêè-çàïîðîæö³.
1. Ïðî ÿê³ ÷àñè éäåòüñÿ ó òâîð³? Îïèøè ¿õ.

2. ×îìó â Óêðà¿í³ âèíèêëî êîçàöòâî?
3. Ùî ñêàçàíî ó òâîð³ ïðî êîçàê³â-çàïîðîæö³â íà Ñ³÷³? Ðîçêàæè.
4. Õòî ñòàâ ïåðøèì êîøîâèì Çàïîðîçüêî¿ Ñ³÷³? ßêèì â³í ïîñòàâ ïåðåä
òîáîþ?
5. ßê îáîðîíÿëèñÿ êîçàêè â³ä òàòàð?
6. Ùî çìóñèëî çàïîðîæö³â âèðóøèòè â ïîõ³ä ó Ìîëäîâó? Çíàéäè ³
ïðî÷èòàé ðÿäêè, â ÿêèõ ïðî öå ñêàçàíî.
211
7. ßêèõ ïîíåâ³ðÿíü çàçíàâ Áàéäà?
8. Ùî íàéá³ëüøå òè ö³íóºø â îòàìàí³?
Âåíåö³àíåöü À. Â³ì³íà ó 1650 ðîö³ çàïèñàâ, ùî áà÷èâ ñåðåä êîçàê³â
òàêèõ ñòð³ëüö³â, ÿê³ ïîñòð³ëîì ãàñÿòü ñâ³÷êó, â³äñ³êàþ÷è íàãàð òàê,
ùî ìîæíà ïîäóìàòè, íà÷å öå çðîáëåíî ùèïöÿìè.
Ï³ñëÿ çðóéíóâàííÿ Ñ³÷³ çàïîðîæö³ ðîç³éøëèñÿ ïî ñâ³òó. Áàãàòî ç
íèõ ïåðåñåëèëîñÿ íà Êóáàíü, â Ìîëäîâó ³ Òóðå÷÷èíó. Äîâãèé ÷àñ
âîíè çáåð³ãàëè ñòàð³ êîçàöüê³ òðàäèö³¿.
Çàïîðîçüêå â³éñüêî ìàëî ñâî¿ â³äçíàêè àáî, ÿê ¿õ ³ùå íàçèâàëè,
êëåéíîäè. Äî íèõ íàëåæàëè:
áóëàâа – â³äçíàêà ãåòüìàíà. Ãåòüìàí îäåðæóâàâ áóëàâó â³ä â³éñüêà
àáî â³ä âîëîäàð³â òèõ êðà¿í, ÿê³ õîò³ëè ïðèºäíàòè äî ñåáå êîçàê³â;
áóí÷уê – äîâãà áóëàâà, ùî çàê³í÷óâàëàñÿ ìåòàëåâèì «ÿáëóêîì»,
ç-ï³ä ÿêîãî çâèñàëà êèòèöÿ ç ê³íñüêîãî âîëîñó;
ãеðáîâà ïå÷аòêà ³ç çîáðàæåííÿì êîçàêà, ï³äïåðåçàíîãî ïîÿñîì, ó
øàïö³, ç ðóøíèöåþ â ë³â³é ðóö³.
Äå êîçàê, òàì ³ ñëàâà. Ñòåï òà âîëÿ – êîçàöüêà äîëÿ.
Êîçàê – ñëàáîìó çàõèñíèê, ö³íèòè ïîáðàòèìñòâî çâèê.
Îëåíà Ï÷³ëêà
Øàðàäà
Ï’ÿòü ó ñåáå áóêâ ÿ ìàþ,
Âö³ëîìó – ³ âàñ çëÿêàþ,
Áî ÿ âö³ëîìó – âîÿê,
Íà êîí³ ñèäæó îòàê! Øàðаäà – ãðà-çàãàä-
êà, ïîáóäîâàíà íà âèç-
À êîëè æ ºäèíó áóêâó íà÷åíí³ ÿêîãîñü ñëîâà
Âè îäêèíåòå â ê³íö³, çà éîãî ÷àñòèíàìè, çì³ñò
Òî òîä³ òèõåíüêî ñòàíó ÿêèõ îáðàçíî îïèñóº-
ß ñâîÿ÷êîþ â³âö³. òüñÿ.
Çàãàäêà
Õòî òî? Ëèöàð³ â³äâàæí³ À íà ãîëîâàõ ðîñëè â íèõ
² ì³öí³, íåìîâ äóáè, Îñåëåäö³... Öå...
212
Óñì³õí³ìîñü!
Êîçàê: Ó òåáå òâ³ð ïðî Ñ³÷ òî÷í³ñ³íüêî, ÿê ó äæóðè Ïåòðèêà. Õòî â
êîãî ñïèñàâ?
Äæóðà: Òà ìè æ ïðî îäíó Ñ³÷ ïèñàëè!
Êîçàê: ßê çàáèòè öâÿõ, ùîá ñîá³ ïî ïàëüöÿõ íå âëó÷èòè?
Äæóðà: Äàòè òðèìàòè öâÿõ êîìóñü ³íøîìó.
Êîçàê: ßê áóäå â ìíîæèí³ «êâ³òêà»?
Äæóðà: Áóêåò.
Êîçàê: ×îìó ÿëèíêà íå ñêèäàº âçèìêó ãîëîê?
Äæóðà: Áî ìîðîçó áî¿òüñÿ.
Óêðà¿íêà
(Íàðîäíà ï³ñíÿ)
Íå îäí³ õàíè â ïîëîí ìåíå áðàëè,
áèëè, óáèâàëè, íà ÷óæèíó ãíàëè.
À ÿ æ íå êîðèëàñÿ, ³ç ñëüîçè â³äðîäèëàñÿ,
óêðà¿íêîþ ÿ æ íàðîäèëàñÿ.
Êàæóòü ëþäè, ãàðíà ÿ, íà÷å êâ³òî÷êà,
ùî ïëèâóòü ìî¿ ñëîâà, íà÷å ð³÷å÷êà, Ïîëоí – íåâîëÿ.
ùî äóøà ìîÿ ñï³âàº, ìîâ ñîï³ëî÷êà, Äæуðà – çáðîºíîñåöü.
à ÿ ïðîñòî óêðà¿íêà, óêðà¿íî÷êà.
1. Êîãî íàðîä îñï³âóº â ï³ñí³?

2. Ïðîäîâæ ðå÷åííÿ ïîð³âíÿííÿìè ç ï³ñí³ òà ä³áðàíèìè ñàìîñò³éíî:
Óêðà¿íñüê³ ä³â÷àòà...
3. Âèâ÷è â³ðø íàïàì’ÿòü ³ íàâ÷èñÿ ñï³âàòè ï³ñíþ.
Ìàðêî Âîâ÷îê
Êàðìåëþê
(Óðèâêè)
²
...Êîëèñü áóëî îäíå ñåëî â Óêðà¿í³. Íåâåëè÷êå áóëî: óñüîãî õàòîê ³ç
äâàäöÿòü, ³ íåáàãàò³ ëþäè æèëè òàì.
Ó îäí³é õàòö³, ùî âêðàé ñòîÿëà, ê ïîëþ, æèëà âäîâà, à â íå¿ áóâ
ñèí, äèòèíà ºäèíà; ³ çâàëè òîãî ñèíà ²âàí, à íà ïðîçâàííÿ Êàðìåëü.
Ñì³ëü÷àêà òàêîãî, òàêîãî êðàñåíÿ, òàêîãî ðîçóìíèêà, ÿê öåé õëîï÷èê
óäàâñÿ, øóêàòè ïî ö³ë³ì øèðîê³ì ³ âåëèê³ì ñâ³ò³. Íàéøãëèáø³ ð³÷êîâ³
213
ïîðîãè ïåðåïëèâàòè, ó ñàì³ñ³íüê³ ïóù³ ë³ñîâ³ çàáèðàòèñü, íà âèñî÷åíí³
äåðåâà âë³çàòè, ó ñàì³ ïðîïàñí³ ÿðè ñïóñêàòèñü, òî éîìó áóëî âñå îäíî,
ùî âàì àáî íàì âîäèö³ ³ñïèòè. Òîæ êóäè éîãî ïîñëàòè, òî íàéäå äîðîãó,
çà ùî â³çüìåòüñÿ, óñüîìó ê³íåöü äîâåäå. À âæå ÿê òîâàðèø ïîïðîñèòü
îá ÷³ì, òî â³í, çäàºòüñÿ, ç-ï³ä çåìë³ ä³ñòàíå, à íå îäìîâèòü. À êîëè
á³äîëàõà ÿêèé óáîãèé éîìó âêëîíèòüñÿ, òî â³í, çäàºòüñÿ, ãîëîâîíüêîþ
ñâîºþ íàëÿæå, à âæå âäîâîëüíèòü. Ãîëîä, õîëîä, óñÿêó á³äó ³ íàïàñòü
â³í ãîòîâèé ïðèéíÿòè äëÿ ³íøîãî.
Ùî á³ëüø âèðîñòàâ òîé õëîï÷èê, òî â³í êðàùàâ òà ëó÷÷àâ. Ò³ëüêè
ðàçîì ñêî¿ëîñü ëèõî, á³äà ïðèéøëà äî ìîëîäîãî Êàðìåëÿ: ùî í³ äåíü,
ùî í³ ãîäèíà Êàðìåëü óñå ñìóòí³ø òà ñìóòí³ø, à ùî çà ñìóòîê òàêèé,
çà êèì ³ çà ÷èì – í³õòî òîãî íå çíàº.
Ìàòè ñòàëà ïèòàòè éîãî:
– ×îìó òè òàêèé â ìåíå çðîáèâñü? Çà ÷èì ñóìóºø? Ùî áðàêóº òîá³?
Òîä³ ³ êàæå Êàðìåëü ìàòåð³:
– Ñêð³çü, – êàæå, – ñêð³çü, äå ÿ íå ï³äó, äå íå ïî¿äó, ñêð³çü áà÷ó
âáîãèõ ëþäåé, á³äàê³â ðîáîòÿùèõ. Îò ùî ìîþ äóøó ðîçðèâàº! Îò ùî ìîº
ñåðöå ðîçøàðïóº!.. ß íå çíîøó ëþäñüêîãî ëèõà é óáîæåñòâà! ß ìóøó
òîìó çàïîá³ãòè!
²²
Êîëè õóòêî ðàçîì çíèê Êàðìåëü ç äîìó, ç ñåëà. Íåìà éîãî äåíü, íåìà
äðóãèé, òðåò³é, íåìà éîãî ö³ëèé òèæäåíü. Çíèê, ÿê âîäà çìèëà, í³êîìó
íå êàæó÷è í³÷îãî.
Îäíîãî ðàçó – áóëî ñâÿòî òîä³ é ïîãîäà – ñèä³ëà ñòàðà Êàðìåëèõà
êîëî ñâîº¿ õàòè íà ïðèçüá³, äèâèëàñÿ ó ïîëå íà øëÿõ, à íåâ³ñòêà ñèä³ëà
ïîðó÷ ç äî÷êîþ íà ðóêàõ. Ï³ä³éøîâ äî íèõ ñóñ³ä, ïðèâ³òàâñÿ é êàæå:
«À ÷è ÷óëè âè, ùî êîëî ×îðíîãî ãàþ ðîçáî¿? Îò, – ðîçêàçóº, – êðàìàð³â
ðîçáèëè, ïàí³â ðîçáèëè. Ò³ëüêè ùî òóò äèâî...»
– ßêå äèâî? – ñïèòàëà ìîëîäà Êàðìåëèõà.
– À òàêå äèâî, – ãîâîðèòü ñóñ³äà ³ ñ³äàº íà ïðèçüá³ êîëî íå¿, – òàêå
äèâî, ùî í³êîãî òàì íå ð³æóòü, àí³ çàáèâàþòü, ò³ëüêè îááåðóòü òà é
ïóñòÿòü íà âîëþ, êîëè òè áàãà÷; à çàáà÷àòü – òè âáîãèé, á³äíèé ÷îëîâ³ê,
òàê ³äè ñîá³ ö³ëèé, ÿê áóâ, – ³ ïó÷êîþ äî òåáå íå äîòîðêíóòüñÿ. Îò,
êàæóòü, ¿õàâ îäèí á³äîëàõà, ñòð³âñü ³ç íèìè, ìîëîäöÿìè, òà é çàñì³ÿâñÿ.
«Íå áîþñü ÿ âàñ, – êàæå, – ïàíè ìî¿ ìîëîäö³! Ãîëîìó ðîçá³é íå ñòðàøíèé,
³ æèòòÿ íå äóæå éîìó äîðîãå. Êîëè çàáèòü, òî áèéòå, à í³, òî ïóñêàéòå –
ìåí³ íåìà ÷àñó ñòîÿòü, òðåáà ¿õàòü – õàçÿ¿í äîæèäàº, áóäå ëàÿòè!» Òîä³,
êàæóòü, âèÿâèâñü ñòàðøèé, ¿õ îòàìàí, ³ êèíóâ éîìó êàïøóê ãðîøåé, ³
ïðîìîâèâ: «¯äü ñîá³, äðóæå». ² ñàì, é óñ³ éîãî ìîëîäö³ çíèêëè ó ïóù³.
À òîé á³äîëàõà çîâñ³ì ñòîðîï³â â³ä òàêîãî äîáðîãî äèâà.
214
²²²
Êîëè îöå ó Êàðìåëåâ³ì ñåë³ ïðîéøëà ÷óòêà, ùî öå ¿õ Êàðìåëü
îòàìàíóº â ×îðíîìó ë³ñ³, – ïðîéøëà ÷óòêà ³ çðóøèëà ñòàðîãî é ìîëîäîãî,
äîáðîãî é ëèõîãî.
Ä³éøëà â³ñòêà äî Êàðìåëåâî¿ ìàòåð³ ñòàðî¿ ³ äî éîãî ìîëîäî¿ äðóæèíè.
Ñòàðà ìàòè ãîâîðèòü, ñë³çüìè ñëîâà ñâî¿ ïðèëèâàþ÷è, äî íåâ³ñòêè: «Îò
ëþäè ëèõ³! Îò íåäîáð³, Ìàðóñå÷êî! Îò ïîãîâ³ð ÿêèé íà ìîãî Êàðìåëÿ. Íå
éìó ÿ â³ðè öüîìó! À ÿê â³ðè ï³éìó, òî âìðó! À òè æ, Ìàðóñå? Ùî æ òè?»
– ß æèòèìó é êîõàòèìó, – ãîâîðèòü Ìàðóñÿ; à ìàëåñåíüêà äî÷êà
ñòîÿëà òóò òà ñëóõàëà ³ ñîá³ òåæ áóáîíèòü: «² ÿ ç ìàìîþ! ² ÿ ç ìàìîþ!»
² çíîâ ï³øëè äí³ çà äíÿìè é ÷àñè çà ÷àñàìè, ³ ùîäíÿ, ùîãîäèíè áàãàò³
òà âåëüìîæí³ ëþäè ã³ðø òà ã³ðø ëÿêàëèñÿ é òðèâîæèëèñÿ. ² ïîð³øèëè
âîíè ÷è òàê, ÷è ³íàê, íå æàëóþ÷è í³÷îãî, çëîâèòè îòàìàíà, ³ âèðÿäèëè
øóêà÷³â òà ñë³äö³â, ³ îá³öÿëè âåëèêó ¿ì ïëàòó é íàãîðîäó: «Àáè âè íàì
òîãî îòàìàíà âçÿëè».
IV
Îäíî¿ òåìíî¿ íî÷³, ÿê óñ³ ñïàëè, ç’ÿâèâñÿ Êàðìåëü, çàäèõàíèé,
çìîðåíèé, ïîòîìëåíèé, ëåäâå çì³ã ñëîâà ïðîìîâëÿòè:
– Ãîíÿòü ìåíå, ÿê õèæîãî çâ³ðà, Ìàðóñå, – ïðîìîâèâ Êàðìåëü.
– Âæå òðè äí³ é ÷îòèðè íî÷³ ò³êàþ, íå çóïèíÿþ÷èñü.., òîâàðèø³â
ðîçïóñòèâ...
Ðàïòîì ùîñü ñòóêíóëî é ãðþêíóëî äåñü, ãîâ³ðêà ãîëîñíà ïî÷óëàñÿ, ³
áëèçåíüêî êîëî íèõ ó ñàäêó ãîëîñè é ëþäè ç óñ³õ áîê³â.
– Äåðæè! Ëîâè! Ìàºìî! Äåðæèìî! – ðîçíåñëîñÿ âíî÷³. Ñõîïèëè
Êàðìåëÿ.
² ïðèâåçëè éîãî ó âåëèêå ì³ñòî â êàéäàíàõ, ³ çà÷èíèëè ó êàì’ÿíó
òåìíó òåìíèöþ.
V
Ñêîðî ïî÷óëîñÿ ñêð³çü, ùî çíîâ Êàðìåëþê îòàìàíóº, âèçâîëèâñü,
ïîâåðíóâñü.
Âáîã³ ëþäè í³áè çäîðîâ³ø³ çðîáèëèñÿ íà âèäó, é íå îäèí ïîïàäàâñü
òîä³ á³äíÿê, ÿêèé îäåæèíîþ äðàíèé, òàê ïîñòàòòþ áàãàòèé. À áàãà÷³
çíîâ çàìåòóøèëèñÿ, çíîâ ïåðåëÿêàëèñÿ – õî÷óòü âîíè Êàðìåëþêà çíîâ
ñõîïèòè, òà ì³öí³ø çà÷èíèòè, òà äàëüø çàñëàòè.
² ïî÷àëè çíîâ ãàñàòè çà Êàðìåëåì øóêà÷³,
ïî÷àëè çíîâ ñë³äö³ Êàðìåëÿ âèñë³äæóâàòè. Ãîëоâîíüêîþ íàëÿã-
òи – çàãèíóòè.
Òà áàãàòî æ ³ ðîáîòè ¿ì áóëî, áî òîâàðèñòâà
Íà âèäу – òóò: íà
ç³áðàëîñü ó Êàðìåëþêà òåïåð íåçð³âíÿííî âèãëÿä.
á³ëüø, ìàéæå ïî âñ³õ ãàÿõ âåëèêèõ ³ ÿðàõ
ãëèáîêèõ, ïî ð³çíèõ ïîâ³òàõ.
215
1. Ïðèäóìàé çàãîëîâêè äî êîæíî¿ ÷àñòèíè, ïåðåêàæè îäíó ç íèõ
(çà âèáîðîì) áëèçüêî äî òåêñòó.
2. ßêèì òè óÿâëÿºø îòàìàíà íàðîäíèõ ìåñíèê³â Êàðìåëþêà? Ðîçêàæè.
3. ×îìó ïîñò³éíî ñóìóâàâ Êàðìåëþê? Äîâåäè ñâîþ äóìêó ñëîâàìè ³ç
òåêñòó.
Íàðîäíå ïîð³âíÿííÿ
Êîçàê, íà÷å îðåë.
Ö³êàâî çíàòè! Øï³öð у òåí – äîâãà

Ïðîæèâ Þñòèì Êàðìåëþê óñüîãî 48 ãíó÷êà ïàëèöÿ.
ðîê³â. Àëå çàçíàâ çà öåé ÷àñ òèñÿ÷³ Êàí÷ у ê – íàãàéêà ç
óäàð³â øï³öðóòåíàìè ³ êàí÷óêàìè. ïåðåïëåòåíèõ ðåì³íö³â.
Âåðñò а (âåðñòâ а ) –
Òðè÷³ éîãî òàâðóâàëè. Ï’ÿòü ðàç³â
äàâíÿ íàçâà ì³ðè, ùî
â³í óò³êàâ ³ç â³éñüêà, çàñëàííÿ òà ñòàíîâèëà 1,06 êì.
êàòîðãè. Ïðîéøîâ ï³ä ÷àñ ñâî¿õ âòå÷, Òàâðóâаòè – âèï³êàòè
ïîâåðòàþ÷èñü íà Ïîä³ëëÿ, äî 15 òèñÿ÷ òàâðî-ì³òêó íà øê³ð³.
âåðñò. Â÷èíèâ á³ëüøå òèñÿ÷³ íàïàä³â
íà ïàíñüê³ ìàºòêè. Çà ÷àñ áîðîòüáè
ïðîòè êð³ïîñíèê³â ó éîãî çàãîíàõ áðàëî
ó÷àñòü áëèçüêî 20.000 ñåëÿí.
22 ñ³÷íÿ 1918 ðîêó â Êèºâ³ áóëî ïðîãîëîøåíî íåçàëåæí³ñòü Óêðà¿íè, à
22 ñ³÷íÿ 1919 ðîêó ïðîãîëîøåíî îá’ºäíàííÿ âñ³õ óêðà¿íñüêèõ çåìåëü.
24 ñåðïíÿ 1991 ðîêó – ïàì’ÿòíèé ³ íåçàáóòí³é äåíü. Áóëî ïðèéíÿòî
Àêò ïðîãîëîøåííÿ íåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íè, ñõâàëåíèé ðåôåðåíäóìîì
1 ãðóäíÿ öüîãî æ ðîêó.
Ñàìå òîìó 24 ñåðïíÿ ñâÿòêóþòü Äåíü Íåçàëåæíîñò³ Óêðà¿íè.
28 ÷åðâíÿ 1996 ð. ïðèéíÿòî Êîíñòèòóö³þ Óêðà¿íè, òîáòî ¿¿ îñíîâíèé
Çàêîí.
Äìèòðî Ïàâëè÷êî
Íàø ïðàïîð
Íåáåñà áëàêèòí³ Îáðàç öåé íå çáë³äíå,
Ñÿþòü ç ãëèáèíè, Õî÷ ìèíóòü æíèâà.
À ïøåíè÷í³ é æèòí³ Öå çíàìåíî ð³äíå –
Ìåðåõòÿòü ëàíè. Çëîòî é ñèíÿâà.
216
Ïðàïîð íàø, ÿê ë³òî, Ïî äîëèí³ æèòî,
Â ñîíö³ ìàéîðèòü – Ïî ãîð³ áëàêèòü.
Äåðæàâíèé Ïðàïîð Óêðà¿íè – öå ñèíüî-æîâòèé ïðàïîð. Â³í òåæ
ìàº äîñèòü äàâíº ïîõîäæåííÿ. Ïîºäíàííÿ öèõ äâîõ êîëüîð³â
çóñòð³÷àºòüñÿ íà ãåðáàõ ³ ïðàïîðàõ íàøîãî ñëàâíîãî íàðîäó íå ëèøå
çà ÷àñ³â êîçàöüêî¿ âîëüíèö³, à é íàáàãàòî ðàí³øå – çà êíÿæî¿ äîáè
óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè.
×îìó ñàìå ö³ äâà êîëüîðè âèáðàíî äëÿ íàøîãî ïðàïîðà? Æîâòèé
êîë³ð – öå êîë³ð ïøåíè÷íî¿ íèâè, êîë³ð õë³áà-çåðíà, ùî äàðóº
æèòòÿ âñüîìó ñóùîìó íà çåìë³. Æîâòèé êîë³ð – öå ùå é êîë³ð
æîâòîãàðÿ÷îãî ñîíöÿ, áåç ëàã³äíèõ ïðîìåí³â ÿêîãî íå äîçð³â áè, íå
çàêîëîñèâñÿ á æèòòºäàéíèé õë³á.
Íó, à ñèí³é êîë³ð ïðî ùî ãîâîðèòü? Çâè÷àéíî, öå – êîë³ð ÿñíîãî,
÷èñòîãî, ìèðíîãî íåáà, äå æèâå-ðîçêîøóº, ïðèíîñÿ÷è ðàä³ñòü óñ³ì,
æîâòîãàðÿ÷å ñîíöå! À íåâæå áåç æèâëþùî¿ ìàòåð³-âîäè âèçð³â áè é
çàêîëîñèâñÿ õë³á? Îò âàì ³ ùå îäèí ñèí³é êîë³ð – êîë³ð öàðèö³-âîäè.
Îäíå ñëîâî, êîë³ð æîâòèé – êîë³ð õë³áà, æèòòÿ, à ñèí³é êîë³ð –
öå êîë³ð íåáà, êîë³ð ìèðó. Òîìó, ìàáóòü, íàðîä Óêðà¿íè é âèáðàâ
ïîºäíàííÿ öèõ êîëüîð³â äëÿ ñâîãî äåðæàâíîãî ïðàïîðà.
Óêðà¿íñüêèé ïðàïîð
Êîëèñü äàâíî ïðîæèâàâ â Óêðà¿í³, â ì³ñò³ Ãàëè÷³, êîðîëü Äàíèëî. Ó
íüîãî áóâ ãàðíèé çàìîê, îòî÷åíèé âèñîêèìè ìóðàìè. Íà ïîäâ³ð’¿ ñòîÿâ
âèñîêî ï³äíÿòèé ñèíüî-æîâòèé óêðà¿íñüêèé ïðàïîð. Êîðîëü äóæå áîÿâñÿ,
ùîá öüîãî ïðàïîðà ó íüîãî õòîñü íå çàáðàâ, áî â ñòàðèõ êíèãàõ áóëî
íàïèñàíî, ùî ÿêùî öåé ïðàïîð ïðîïàäå, òî êîðîëü âòðàòèòü êîðîë³âñòâî.
À áóâ ó Ãàëè÷³ á³äíèé ìàëèé õëîï÷èíà Âàñèëüêî. Â³í ÷óâ â³ä ëþäåé,
ùî íà ïîäâ³ð’¿ â êîðîëÿ º ùîñü òàêå, ùî äóæå ñòåðåæóòü âî¿íè. Âàñèëüêî
÷àñòåíüêî îáõîäèâ äîâêîëà êîðîë³âñüê³ ìóðè òà øóêàâ ñïîñîáó, ÿê áè
÷åðåç íèõ äî ñåðåäèíè ãëÿíóòè.
Îäíîãî âå÷îðà áóëî äóæå òåìíî. Òîä³ Âàñèëüêî âçÿâ ñâ³é ìàëåíüêèé
ñâåðäëèê ³ ï³øîâ ï³ä ìóðè çàìêó òà ñòàâ ó ìóð³ âåðò³òè ä³ðêó.
Àæ òóò íàðàç â³ä÷èíèëàñÿ áðàìà é âèéøëè ç íå¿ âî¿íè. Îäèí ç íèõ
– ñòàðøèé, ãëÿíóâ óá³ê ³ ïîáà÷èâ Âàñèëüêà.
– Ëîâ³òü éîãî! – çàêðè÷àâ äî âî¿í³â, – ÷îãî â³í òóò øóêàº?
Âàñèëüêî ñòàâ ò³êàòè. Àëå âåëè÷åçíèé ñîáàêà äîãíàâ éîãî é çâàëèâ
íà çåìëþ.
– Ïðèâåäè öüîãî õëîïöÿ äî ìåíå, – ñêàçàâ êîðîëü.
217
– Òî òè õîò³â ìåí³ ìóð çàâàëèòè? – ïîñïèòàâ æàðòîìà. – Êîëè òè òàê
äóæå õîò³â ä³ñòàòèñÿ äîñåðåäèíè, òî ÿ â³çüìó òåáå â òåðåì.
– Òà ÿ æ ëèøå õîò³â çíàòè, ùî º òóò, íà ïîäâ³ð’¿!
– Çíàòèìåø! Öå º óêðà¿íñüêèé ïðàïîð. ß ñòîðîæó éîãî äóæå, áî ÿêáè
õòî çàáðàâ ó ìåíå öåé ïðàïîð, òî é êîðîë³âñòâî â ìåíå çàáåðå!
Âàñèëüêî çàëèøèâñÿ ç ðàä³ñòþ â äîáðîãî óêðà¿íñüêîãî êîðîëÿ Äàíèëà.
Â÷èâñÿ òóò ó øêîë³ òà ïðîõîäèâ êîæíî¿ äíèíè ïîïðè âèñîêèé ñèíüî-
æîâòèé ïðàïîð, îá³öÿâ ñîá³, ùî äîêè áóäå æèòè, äîòè áîðîíèòèìå
óêðà¿íñüêèé ïðàïîð.
1. Êîëè â³äáóâàëèñÿ îïèñàí³ ïîä³¿ ?

2. Ùî ïðèâåëî õëîï÷èêà äî êîðîë³âñüêîãî çàìêó?
3. Ïðî÷èòàé âèä³ëåí³ ðå÷åííÿ. Çàäóìàéñÿ íàä ¿õí³ì çì³ñòîì.
Ç ÷àñ³â Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ ä³éøîâ äî íàñ ðîäèííèé çíàê êíÿçÿ
Âîëîäèìèðà Âåëèêîãî – òðèçóá. Ñüîãîäí³ â³í íà ãåðá³ Óêðà¿íè.
Êîëèñü éîãî êàðáóâàëè íà ìîíåòàõ. Áóâ â³í íà ïå÷àòö³ êíÿçÿ.
²ñòîðèêè íå ä³éøëè ñï³ëüíî¿ äóìêè ñòîñîâíî òîãî, ùî â³í îçíà÷àº.
Îäí³ ââàæàþòü, ùî öå ïòàõ, ³íø³ – ô³ãóðà, ñêëàäåíà ³ç çáðî¿: ëóê,
ìå÷. Òðåò³ ñòâåðäæóþòü, ùî öå ãåîìåòðè÷íèé îðíàìåíò.
Ìèõàñü Ñîï³ëêà
Òðèçóá
ßê ïòàõ çîëîòèé â ïåðåëèâàõ Öå íàøà ëþáîâ, íàøà ìóæí³ñòü,
Íà ïðàïîð³ ìàº, ãîðèòü. Âîãíÿíèé ïîðèâ áîðîòüáè,
Öå çíàê íàø, öå ôàáðèêè é íèâè, Öå íàøà çãóðòîâàí³ñòü äðóæíÿ,
Öå ñèìâîë, ùî áóäåì ìè æèòü. Öå ï³ñíÿ íîâî¿ äîáè.
Öå õë³á íàø, âóã³ëëÿ ³ öóêîð, Öå þí³ñòü, öå êëè÷ ïîêîë³ííÿì,
Ñòåïè ïëîäîâèò³, ìîðÿ... Ùî éäóòü êð³çü æèòòºâó ãðîçó.
Öå â ïðàö³ çìîçîëåí³ ðóêè, Öå ñëàâà òâîÿ, Óêðà¿íî, –
Ùî ïîäâèãîì çàâæäè ãîðÿòü. Çîëîòèé, íåïîê³ðíèé òðèçóá.
1. Ïðî ùî òè ä³çíàâñÿ ç â³ðøà?

2. ×è çíàºø òè, ùî êîæíå ì³ñòî òåæ ìàº ñâîþ ñèìâîë³êó, ñâ³é ãåðá,
ÿêèé íàé÷àñò³øå ïîâ’ÿçàíèé ç íàçâîþ ì³ñòà? Ä³çíàéñÿ, ÿê âèãëÿäàº
ãåðá òâîãî ì³ñòà.
3. Ðîçêàæè ïðî äåðæàâí³ ñèìâîëè Ðåñïóáë³êè Ìîëäîâà: ãåðá, ïðàïîð.
218
ÄÈÂÍÈÉ ÃÎËÎÑ
ÏÐÈÐÎÄÈ ÇÌÀËÊÓ
ÑËÓÕÀÞ Я
Ãðèãîð³é ×óïðèíêà
Ïåðøèé ñíiã
Ìîâ ïóøèíêè, Òàê òèõåíüêî
Ïîðîøèíêè, Â’þòüñÿ, â’þòüñÿ
Íà ïîêð³âë³, Â ñí³ãîâ³é õîëîäí³é ìë³,
Íà áóä³âë³ Ìîâ íå õî÷óòü ïðèãîðíóòüñÿ,
Í³æíî ïàäàþòü ñí³æèíêè... Ìîâ áîÿòüñÿ äîòîðêíóòüñÿ
Òàê ëåãåíüêî Äî çàìåðçëî¿ çåìë³.
Á’þòüñÿ, á’þòüñÿ,
1. Òè ìèëóºøñÿ êðàñîþ ïåðøîãî ñí³ãó. Ùî ïðè öüîìó â³ä÷óâàºø?
Ãîëîñîì òà ³íòîíàö³ºþ ïåðåäàé ñâî¿ ïî÷óòòÿ ï³ä ÷àñ ÷èòàííÿ â³ðøà.
2. Çíàéäè ñëîâà, ÿê³ äîïîìàãàþòü àâòîðó ïåðåäàòè êðàñó ³ í³æí³ñòü
ñí³æèíîê.
3. Íàìàëþé ñëîâåñíó êàðòèíó «Ïåðøèé ñí³ã».
Êîñòÿíòèí Óøèíñüêèé
Âèòiâêè áàáóñi Çèìè
Ðîçãí³âàëàñÿ áàáóñÿ Çèìà: çàäóìàëà âîíà âñå æèâå çíèùèòè.
Ïåðåäóñ³ì âîíà ñòàëà äî ïòàøîê äîáèðàòèñÿ: íàáðèäëè âîíè ¿é ñâî¿ì
êðèêîì òà âåðåñêîì.
Äìóõíóëà Çèìà õîëîäîì, ç³ðâàëà ëèñòÿ ç ë³ñ³â òà ãà¿â ³ ðîçêèäàëà
éîãî ïî äîðîãàõ. Íåìà êóäè ïòàøêàì ñõîâàòèñÿ; ïî÷àëè âîíè çãðàéêàìè
çáèðàòèñÿ, äóìó äóìàòè. Ç³áðàëèñÿ, ïîêðè÷àëè ³ ïîëåò³ëè çà âèñîê³
ãîðè, çà ñèí³ ìîðÿ, â òåïë³ êðà¿. Çàëèøèâñÿ ãîðîáåöü, òà é òîé ï³ä
ñòð³õó çàáèâñÿ.
219
Áà÷èòü Çèìà, ùî ïòàøîê ¿é íå çäîãíàòè, ³ íàêèíóëàñÿ íà çâ³ð³â.
Çàïîðîøèëà ñí³ãîì ïîëÿ, çàâàëèëà êó÷óãóðàìè ë³ñè, îäÿãëà äåðåâà
ëüîäîâîþ êîðîþ ³ ïîñèëàº ìîðîç çà ìîðîçîì.
²äóòü ìîðîçè, îäèí â³ä îäíîãî ëþò³øèé, ç ÿëèíè íà ÿëèíó
ïåðåñòðèáóþòü, ïîòð³ñêóþòü òà ïîëÿñêóþòü, çâ³ð³â ëÿêàþòü.
Íå çëÿêàëèñÿ çâ³ð³: â îäíèõ – øóáè òåïë³, ³íø³ â ãëèáîê³ íîðè
ïîõîâàëèñÿ; á³ëêà â äóïë³ ãîð³øêè ãðèçå, âåäì³äü ó ë³ãâ³ ëàïó ññå; çàé÷èê,
ï³äñòðèáóþ÷è, ãð³ºòüñÿ; à êîíèêè, êîð³âêè òà îâå÷êè äàâíèì-äàâíî â
òåïëèõ õë³âàõ ãîòîâå ñ³íî æóþòü, òåïëå ï³éëî ï’þòü.
Äóæ÷å îçëèëàñÿ Çèìà – äî ðèá âîíà äîáèðàºòüñÿ; ïîñèëàº ìîðîç çà
ìîðîçîì, îäèí â³ä îäíîãî ëþò³øèé.
Ìîðîçö³ áàäüîðî á³æàòü, ìîëîòî÷êàìè ãîëîñíî ïîñòóêóþòü: áåç êëèí³â,
áåç ï³äêëèíê³â ïî îçåðàõ, ïî ð³êàõ ìîñòè ìîñòÿòü.
Çàìåðçëè ð³÷êè òà îçåðà, àëå ò³ëüêè çâåðõó; à ðèáà âñÿ âãëèá ï³øëà:
ï³ä êðèæàíîþ ïîêð³âëåþ ¿é ùå òåïë³øå.
«Íó çàæä³òü, – äóìàº Çèìà, – ä³éäó ÿ äî ëþäåé!» ² øëå ìîðîç çà
ìîðîçîì, îäèí â³ä îäíîãî ëþò³øèé.
Çàòÿãëè ìîðîçè â³êíà ëüîäîâèìè â³çåðóíêàìè; ñòóêîòÿòü ³ â ñò³íè, ³
â äâåð³, àæ äåðåâî òð³ùèòü.
À ëþäè çàòîïèëè ï³÷êè, ïå÷óòü ñîá³ ìëèíö³ ãàðÿ÷³ òà íàä Çèìîþ
ïîñì³þþòüñÿ...
À íàéá³ëüø îáðàçèëàñÿ Çèìà, ùî é ìàë³ ä³òëàõè ¿¿ íå áîÿòüñÿ!
Êîâçàþòüñÿ ñîá³ íà êîâçàíàõ òà íà ñàí÷àòàõ, ó ñí³æêè ãðàþòüñÿ, áàáè
ë³ïëÿòü, ãîðè áóäóþòü, âîäîþ ïîëèâàþòü òà ùå é ìîðîç çàêëèêàþòü:
«Íó-áî, äîïîìîæè!»
Óùèïíå Çèìà ç ëþò³ îäíîãî õëîï÷èêà çà âóõî, äðóãîãî – çà í³ñ, àæ
ïîá³ë³þòü; à õëîï÷èê óõîïèòü ñí³ãó òà é íó òåðòè – ³ ðîçãîðèòüñÿ â
íüîãî îáëè÷÷ÿ, ÿê âîãîíü.
Áà÷èòü Çèìà, ùî í³÷èì ¿é íå âçÿòè: çàïëàêàëà â³ä çëîñò³. Ç óñ³õ ñòð³õ
çèìîâ³ ñëüîçè çàêàïàëè... Âèäíî, âåñíà íåäàëåêî!
1. ßêîþ çîáðàçèâ Êîíñòÿíòèí Óøèíñüêèé Çèìó?

2. Â³äøóêàé ñëîâà, âæèò³ â ïåðåíîñíîìó çíà÷åíí³. Çðîáè âèñíîâîê, ÿêó
ðîëü âîíè âèêîíóþòü ó òåêñò³.
3. Ïîä³ëè òâ³ð íà ñìèñëîâ³ ÷àñòèíè, ïðèäóìàé çàãîëîâêè.
4. Çàïèøè ïëàí ³ç çàãîëîâê³â öèõ ÷àñòèí ÷è çàïèòàíü, íà ÿê³ âîíè â³äïî-
â³äàþòü.
5. Ðîçêàæè ñïî÷àòêó «ïðî ñåáå» êîæíó ÷àñòèíó, à ïîò³ì ïåðåêàæè
âãîëîñ.
6. Çàïèøè êîðîòêî çì³ñò îäí³º¿ ç ÷àñòèí, âèêîðèñòîâóþ÷è îáðàçí³
âèñëîâè, õàðàêòåðí³ ñëîâà.
220
ßê³â Ùîãîë³â
Çàâiðþõà
Çâå÷îð³ëî; í³÷ çàõîäèòü, Îñü ñõîïèëàñü õóðòîâèíà;
ì³ñÿöü ç õìàðè íå âèõîäèòü; çàêðóòèëàñÿ äîëèíà,
àí³ ç³ðîíüêà íå ìð³º, ³ êèïèòü ìîðîç ó ïîë³,
ò³ëüêè ñí³ã êðóãîì á³ë³º. íà ïðîñòîð³ òà íà âîë³.
1. ßê òè ðîçóì³ºø âèðàçè: àí³ ç³ðîíüêà íå ìð³º, êèïèòü ìîðîç,
ñõîïèëàñü õóðòîâèíà ?
2. Óÿâè ñîá³ ³ ïîêàæè òàíîê ñí³æèíîê ï³ä ÷àñ çàâ³ðþõè.
3. Äî ñëîâà õóðòîâèíà äîáåðè áëèçüê³ çà çíà÷åííÿì ñëîâà.
4. ßêîãî íàñòðîþ íàäàº çèìîâ³é ïðèðîä³ õóðòîâèíà?
5. ßê òè ââàæàºø, ÷è áóâàº çèìà ëóêàâîþ?
6. ßêáè ç³ðîíüêè ãîâîðèëè, ïðî ùî á òè õîò³â ó íèõ ä³çíàòèñÿ?
Ïàíàñ Ìèðíèé
Çèìîâà íi÷
(Óðèâîê ç îïîâ³äàííÿ «Ìîðîçåíêî»)
Ñïèòü-äð³ìàº çåìëÿ ï³ä ãëèáîêèì ñí³ãîì. Çíåì³ãñÿ â³òåð, óòîìèëîñÿ é
â³õàëî, çàòèõëî. Íå ñïëÿòü ò³ëüêè çîð³ â äàëåêîìó íåá³ òà íå ñïèòü ñòàðèé
ä³äóãàí Ìîðîçåíêî. Á³ëèì ³íåºì ÷³ïëÿºòüñÿ â³í çà äåðåâî, ãëàäåíüêîþ
êðèãîþ âèñòèëàº ñîá³ ñë³ä ïî ñí³ãó, äèøå â ïîâ³òð³ òàêèì õîëîäîì, ùî
àæ êèïèòü óñå êðóãîì íüîãî.
Ðîçõîäèâñÿ, ñåðäèòèé, íåìèëîñåðäíî äàâèòü. Êîëåòüñÿ â³ä éîãî
íàòîâïó ÷îðíà çåìëÿ, òð³ñêàºòüñÿ íà í³é ñí³ãîâà êîðà, ä³ëèòüñÿ íà
øìàòêè òîâñòà êðèãà íàä âîäîþ. Ãëóõèé áðåíüê³ò â³ä íüîãî éäå ïîíàä
çåìëåþ, ðîçïðîñòîðþºòüñÿ â õîëîäíîìó òà ãóñòîìó ïîâ³òð³, à ä³éøîâøè
äî ë³ñó, ñòóêàºòüñÿ îá êîæíó äåðåâèíó. Òàì, ó éîãî òåìí³é ãóùàâèí³,
âèþòü âîâêè-ñ³ðîìàíö³.
Ñóìíî âñþäè, õîëîäíî é ñòðàøíî. Êðóãîì âèñèòü ìîðîê òà ìëà
íåïðîãëÿäíà áóÿº. Ò³ëüêè ñí³ãè âèáëèñêóþòü òðîõè...
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà ³ ïîÿñíè ¿õ çíà÷åííÿ: çíåì¤ãñÿ, óòîì§ëî-
ñÿ, ÷³ïë¨ºòüñÿ, íåìèëîñ¥ðäíî, òð¤ñêàºòüñÿ, ðîçïðîñò¢ðþºòüñÿ,
âîâê§-ñ³ðîìàíö³, íåïðîãë¨äíà.
2. Äîáåðè ç òåêñòó ä³ºñëîâà, ÿêèìè àâòîð çìàëüîâóº çåìëþ, â³òåð,
çîð³, â³õàëî í³áè æèâèõ ³ñòîò.
3. Ïîð³âíÿé êàðòèíè, çìàëüîâàí³ ßêîâîì Ùîãîë³âèì ³ Ïàíàñîì Ìèðíèì.
Ùî ¿õ îá’ºäíóº ³ ÷èì âîíè â³äð³çíÿþòüñÿ?
221
4. Ïðî ÿêèé çèìîâèé âå÷³ð àáî í³÷ òîá³ õîò³ëîñÿ á ðîçïîâ³ñòè ñâî¿ì
îäíîêëàñíèêàì? Ñêëàäè îïèñ (6-8 ðå÷åíü) ³ ïðî÷èòàé éîãî â êëàñ³.
Òî ñí³ã, òî çàâ³ðþõà, áî âæå çèìà êîëî âóõà.
Çàãàäêà
Ðàíî-âðàíö³ óâåñü ñâ³ò À ÿê â³òåð îïàäå –
Âáðàâñÿ â á³ëèé îêñàìèò. Îêñàìèò öåé óïàäå.
Ãàííà ×åð³íü
Ó ñâÿò-âå÷ið
Âèôëåºìñüêà ç³ðêà ñÿº Ò³ëüêè ñ³ëè äî âå÷åð³
Â ñâÿòâå÷³ðí³é ñâ³òëèé ÷àñ, Ñìàêóâàòè ïèð³æêè,
Ñò³ë ñâÿòêîâî ïðèáèðàº ßê çàñòóêàëè ó äâåð³
Íàøà ìàò³íêà äëÿ íàñ. Ç êîëÿäîþ ñï³âàêè.
Âæå çàê³í÷åí³ âñ³ ñïðàâè: Áîã ïðåäâ³÷íèé áóäå ç íàìè!

² âåëèê³, ³ ìàë³... Ñëàâèìî éîãî ³ì’ÿ!
Îé, ÿê ñìà÷íî ïàõíóòü ñòðàâè ² ðàçîì ç êîëÿäíèêàìè
íà ð³çäâÿíîìó ñòîë³! Êîëÿäóº âñÿ ñ³ì’ÿ.
1. Ïðî ÿêå âåëèêå ñâÿòî éäåòüñÿ ó â³ðø³?

2. Ðîçêàæè, ÿê ñâÿòêóº Ñâÿòèé âå÷³ð òâîÿ ðîäèíà.
3. ßêùî ïðàâèëüíî âñòàâèø íà ì³ñö³ ðèñîê ãîëîñí³, ìàòèìåø
ïî÷àòêîâ³ ñëîâà êîëÿäêè. Á_ã ïð_äâ_÷í_é í_ð_ä_âñ_.
Ëåñÿ Óêðà¿íêà
Ñâÿòèé âå÷ið
(Îáðàçî÷îê)
Ñ³ì’ÿ ñèäèòü çà ñòîëîì, âå÷åðÿº, – âæå é êóòÿ, é óçâàð íà ñòîë³. Â
õàò³ òàê ÿñíî, ñâ³òëî ãîðèòü ÿêîñü íàäçâè÷àéíî âåñåëî ³ ðàçîì óðî÷èñòî.
Âñÿ ñ³ì’ÿ ãîìîíèòü, êîæíîìó õî÷åòüñÿ ñêàçàòè ùîñü ðàä³ñíå, êîæíèé
ïî÷óâàº ñåáå ùàñëèâèì ³ ïîâíèì íàä³é, õî÷ í³õòî íå çíàº, ÷îãî, âëàñíå,
ñïîä³âàºòüñÿ â³í ³ ÷è ñïðàâäÿòüñÿ éîãî íàä³¿... Òàÿ ðàä³ñòü ïåðåë³òàº
ç îäíîãî îáëè÷÷ÿ íà äðóãå, ìèãòèòü, ìîâ ç³ðíèöÿ, â î÷àõ, áðèíèòü
÷àðî÷êàìè, ëóíàº â äçâ³íêîìó äèòÿ÷íîìó ñì³õîâ³. ² ãîì³í, ³ ñì³õ; àëå íå
òîé-òî áóéíèé, íåïåâíèé ãîì³í, êîëè ëþäè ãîìîíÿòü ³ ñì³þòüñÿ íàäòî
ãîëîñíî, ùîá çàãëóøèòè ñâîº ãîðå é ñëüîçè, – í³, öå ãîì³í ñïîê³éíèé,
222
õî÷ ³ âåñåëèé. ßê ëþáî, óðî÷èñòî-ñïîê³éíî ëóíàº òå ñï³ëüíå: «Ñâÿòèé
âå÷³ð!.. áóäüìî çäîðîâ³ ç Ñâÿòèì âå÷îðîì!»
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ³ ïîÿñíè çíà÷åííÿ ñë³â: ãîìîí§òü, ñïîä³â¡ºòüñÿ,
ñïð¡âäÿòüñÿ, ìèãò§òü, áðèí§òü, óðî÷§ñòî, ñïîê¤éíî.
2. ßêèé íàñòð³é ïàíóº â Ñâÿòèé âå÷³ð â êîæí³é õðèñòèÿíñüê³é ðîäèí³?
Â³äøóêàé ñëîâà, ÿê³ ïåðåäàþòü öþ àòìîñôåðó.
3. Çàê³í÷è ðå÷åííÿ:
Ñâÿòà âå÷åðÿ ñêëàäàºòüñÿ ç ... ñòðàâ.
Íàéãîëîâí³øà ñòðàâà – ... .
Íà Ñâÿò-âå÷³ð ó õàò³ çàâæäè áóâàº ... .
Óêðà¿íñüêèé íàðîä ó ö³ëîìó ñâ³ò³ íà Ñâÿò-âå÷³ð ñ³äàº äî âå÷åð³ ... .
Íà Ð³çäâî ìè ñï³âàºìî ... .
4. Ï³äãîòóéòåñÿ, ùîá:
a) çàêîëÿäóâàòè; á) ðîçêàçàòè ïðî ñâÿòâå÷³ðí³ ñòðàâè; â) ðîçïîâ³ñòè
ïðî ð³çäâÿí³ çâè÷à¿.
Ñëîâà äëÿ äîâ³äîê: ðàçîì, 12, êóòÿ, êîëÿäêè, ä³äóõ.
Ðiçäâÿíà êâiòêà
Äàâíî-äàâíî â îäíîìó ã³ðñüêîìó ñåë³ îïîâ³äàëè ëåãåíäó, ùî êîæíîãî
Ð³çäâà â ãîðàõ, ñåðåä ñí³ã³â, ðîçêâ³òàº ÷åðâîíà ðîæà, àëå çíàéòè ¿¿ ìîæå
ò³ëüêè õòîñü ñïðàâä³ äîáðèé, õîðîáðèé ³ ÷èñòèé ñåðöåì. Ìèíàëè ðîêè, ³
áàãàòî ìåøêàíö³â ñåëà ç êîæíîãî ïîêîë³ííÿ øóêàëè ö³º¿ ð³çäâÿíî¿ ðîæ³,
àëå í³õòî íå áóâ ñïðîìîæíèé ¿¿ çíàéòè, õî÷ ³ ïåðåäàâàëè öåé ïåðåêàç
ïðî ÷óäåñíó êâ³òêó ç óñò â óñòà, ³ ëþäè â³ðèëè, ùî êîëèñü-òàêè õòîñü
³ç ¿õíüîãî ñåëà çíàéäå ¿¿.
Êîëî ï³äí³ææÿ ãîðè ñòîÿëà ìàëåíüêà õàòèíà, äå æèâ ïðàöüîâèòèé
ë³ñíèê-äðîâîðóá ç äðóæèíîþ ³ äâîìà ä³òüìè – ñèíî÷êîì Â³ëüÿìîì
³ äîíå÷êîþ Ìàðãàðèòîþ. Öå áóëè ïðîñò³, äîáð³ ëþäè, æèëè á³äíî –
çàäîâîëåí³ òèì, ùî ìàëè, à õàð÷óâàëèñÿ êîçÿ÷èì ìîëîêîì, ñèðîì ³
ïàëÿíèöåþ õë³áà. Îäí³º¿ çèìè ãîðå íàâ³ñòèëî ìàëåíüêó õàòèíó: ìàòè
äóæå çàõâîð³ëà, à áàòüêî, ðóáàþ÷è äåðåâî, ïîøêîäèâ ñîá³ íîãó é íå ì³ã
á³ëüøå ïðàöþâàòè. Ñòàëîñÿ öå ñàìå ïåðåä Ð³çäâîì, ³ òîìó ðîäèíà íå
ìàëà ãðîøåé íàâ³òü íà ìàëåíüêó ð³çäâÿíó ÿëèíêó äëÿ ä³òåé.
Íàñòàâ Ñâÿò-âå÷³ð. Ä³òè ñóìíî ñèä³ëè á³ëÿ â³êíà ³ äèâèëñÿ, ÿê ì’ÿêèé,
á³ëèé ñí³ã óêðèâàâ óñå äîâêîëà.
– Äå íàøà ÿëèíêà? – ïèòàëà ìàëåíüêà Ìàðãàðèòà. Âîíà áóëà ùå
çîâñ³ì ìàëà, ùîá óñå ðîçóì³òè. Â³ëüÿì áóâ ñòàðøèé çà ñåñòðè÷êó, ³
éîìó òàê ïðèêðî áóëî áà÷èòè, ùî ¿é íà î÷åíÿòà íàâåðíóëèñÿ ñëüîçè. Â³í
âèð³øèâ òèõåíüêî âèðóøèòè ç õàòè, ï³òè íà ãîðó ³ çðóáàòè ÿëèíêó äëÿ
Ìàðãàðèòè. Âçÿâøè ìàëåíüêó ñîêèðó, õëîïåöü âèéøîâ ç òåïëî¿ õàòèíè
223
³ ñòàâ ï³ä³éìàòèñÿ íà ãîðó. Âñ³ äåðåâà, ùî â³í ¿õ ïðîìèíàâ, áóëè äóæå
âåëèê³ – íå ï³ä ñèëó éîìó çðóáàòè îäíå ç íèõ ñâîºþ ìàëîþ ñîêèðîþ. À
òîìó â³í âèäðÿïóâàâñÿ âñå äàë³ é äàë³, âèøóêóþ÷è ìàëó ÿëèíî÷êó, áð³â
ïóõíàñòèì ñí³ãîì, à õîëîäíèé â³òåð ïðîíèçóâàâ éîãî äî ê³ñòîê êð³çü
áëàãåíüêèé îäÿã.
Âæå ïî÷àëî ñìåðêàòè, ³ ñâ³òëà ç íåáà ñòàâàëî âñå ìåíøå é ìåíøå.
Ðàïòîì õëîï÷èíà íàòðàïèâ íà ìàëîãî çàé÷èêà, ÿêèé áåçïîðàäíî áîðñàâñÿ
â ñí³ãó, – éîãî ëàïêà ïîïàëà â ïàñòêó. Ùî ðîáèòè? Â³ëüÿì çíàâ, ùî
ìóñèòü ïîñï³øàòè, ÿêùî õî÷å çíàéòè ÿëèíêó ùå ïåðåä ïðèñìåðêîì ³
ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó, ïîêè íàñòàíå í³÷. Àëå ÿê ëèøèòè ìàëåíüêå, á³äíå
çàé÷åíÿ â ïàñòö³? Ïîõîëîëèìè, çàêëÿêëèìè â³ä ìîðîçó ïàëüöÿìè âçÿâñÿ
â³í çâ³ëüíÿòè íåùàñíå çâ³ðÿòêî ç ïàñòêè. Íàðåøò³ ïàñòêà ðîçêðèëàñÿ,
³ âäÿ÷íå çàé÷åíÿòêî ïîñêàêàëî ãåòü, à õëîïöåâ³ çäàëîñÿ, ùî âîíî
ïðîìîâèëî: «Äÿêóþ! Áàæàþ òîá³ ùàñëèâîãî Ð³çäâà!»
Âæå áóëî çîâñ³ì òåìíî, àëå Â³ëüÿì ùå íå çáèðàâñÿ ïîâåðòàòèñÿ
äîäîìó, áî íå çðóáàâ ÿëèíêè, õî÷ éîìó ïåðåõîïëþâàëî äóõ â³ä õîëîäíîãî
â³òðó. Òóò çàóâàæèâ â³í ìàëåíüêó ë³ñîâó ìèøêó – âîíà ëåæàëà êîëî
éîãî í³ã, îñëàáëåíà â³ä ãîëîäó. «Òðåáà çíàéòè ÿêî¿ñü ïîæèâè äëÿ á³äíîãî
çâ³ðÿòêà», – âèð³øèâ õëîïåöü ³, ðîçãëÿíóâøè äîâêîëà, çíàéøîâ òðîõè
ñóõèõ ÿã³ä. Ìèøêà æàä³áíî ç’¿ëà ¿õ ³, âò³êàþ÷è, íà÷å ïðîïèùàëà:
«Äÿêîþ òîá³! Áàæàþ âåñåëîãî Ð³çäâà!»
Í³÷ âæå îïîâèëà çåìëþ, à íîãè õëîïöåâ³ ãåòü ÷èñòî ïîìåðçëè, ³, ÿê
â³í íå ñòðèìóâàâñÿ, ñëüîçè ñàì³ êîòèëèñÿ éîìó ïî ëèö³. Â öþ ìèòü
ñòàëîñÿ ùîñü äèâíå-òàºìíè÷å: ÷åðâîíå ñâ³òëî çàëèëî ñí³ã ³ âèñîê³
äåðåâà, ó ë³ñ³ ñòàëî âèäíî, ÿê óäåíü. ² òîä³ ïðîñòî ïåðåä õëîïöåì
ðîçñòóïèëàñÿ çåìëÿ ³ ç’ÿâèâñÿ ðîñèñòèé, çåëåíèé êóù ðîæ³. Íà âåðøêó
éîãî êðàñóâàëàñÿ ÷óäîâà ÷åðâîíà ðîæà, – ¿¿ ïåëþñòêè áëèùàëè é
³ñêðèëèñÿ, ÿê êîøòîâí³ ñàìîöâ³òè-ðóá³íè, à ïàõîù³ â³ä íå¿ íåñëèñÿ,
í³áè ç³ ñòà ñàäê³â. Õëîï÷èí³ â³ä çäèâóâàííÿ î÷³ øèðîêî ðîçêðèëèñÿ –
â³í ùå í³êîëè íå áà÷èâ òàêî¿ êðàñè. «Ç³ðâè ìåíå, Â³ëüÿì!» – çäàâàëîñÿ,
ãîâîðèëà äî íüîãî ÷óäåñíà êâ³òêà, ³ â³í îáåðåæíî, ñÿãíóâøè äî êóùà,
ç³ðâàâ ðîæó ³ ç íåþ âèð³øèâ âåðòàòèñÿ äîäîìó, áî ¿¿ ñÿéâî îñâ³òëþâàëî
éîìó äîðîãó ç âèñîêî¿ ãîðè.
Êîëè õëîïåöü äîõîäèâ äî ð³äíîãî ñåëà, ìåøêàíö³ éîãî ïîâèá³ãàëè
ç õàò, ïîáà÷èâøè òàêå äèâî, çä³éìàëè ðóêè âãîðó ³ ãóêàëè: «Õâàëà
Áîãîâ³! Ìàëèé õëîï÷èíà çíàéøîâ ð³çäâÿíó ðîæó!» À Â³ëüÿì, ðàä³ñíî
âñòóïèâøè äî ð³äíî¿ õàòèíè, ñêàçàâ äî ñåñòðè÷êè: «ß íå ì³ã ä³ñòàòè
ÿëèíêè, àëå ïðèí³ñ òîá³ ÷óäîâó êâ³òêó – îñü âîíà!» ² â ò³é õâèëèí³, ÿê
ñâ³òëî ð³çäâÿíî¿ ðîæ³ îñÿÿëî ìàëåíüêó ê³ìíàòó, áàòüêî ñêî÷èâ ç êð³ñëà
– éîãî íîãà âðàç çàãî¿ëàñÿ, à õâîðà ìàòè ï³äíÿëàñÿ é ñ³ëà â ë³æêó, ¿¿
ùîêè çàðóì’ÿíèëèñÿ òàê, ÿê òîä³, êîëè âîíà áóëà çäîðîâîþ.
224
Ñâ³òëî â³ä ðîæ³ çàñÿÿëî ç â³êîí ³ ðîçëèëîñÿ ïî ö³ë³é âóëèö³, äå
íàòîâïîì çáèðàëèñÿ ìåøêàíö³ ñåëà, çà÷àðîâàí³ òèì, ùî ñòàëîñÿ.
Ðàïòîì ó äâåð³ ë³ñíèêîâî¿ õàòèíè õòîñü ãîëîñíî ïîñòóêàâ – âñ³ ïîáà÷èëè
ñàìîãî êíÿçÿ, ùî äîâ³äàâñÿ ïðî íåçâè÷àéíó ïîä³þ. Â³í ïðèéøîâ
ïîïðîñèòè ìàëåíüêó ã³ëî÷êó ð³çäâÿíî¿ ðîæ³ äëÿ ñâîãî ñàäó. Ìàðãàðèòà
øâèäåíüêî ïîá³ãëà ³ ïðèíåñëà íîæèö³ ç ìàìèíî¿ êîìîäè, à Â³ëüÿì
îáåðåæíî â³äð³çàâ ã³ëî÷êó ³ êðèõ³òíó ïåëþñòêó ç ÷àð³âíî¿ êâ³òêè é
ïîäàðóâàâ êíÿçåâ³.
Çà öåé äàðóíîê ë³ñíèêîâà ðîäèíà îäåðæàëà â³ä êíÿçÿ ö³ëèé ì³õ
óñÿêîãî äîáðà ³ ãðîøåé. À òîä³ êóïèëè äëÿ ìàëî¿ Ìàðãàðèòè ãàðíó
ÿëèíêó ³ç çîëîòèìè ³ ñð³áíèìè ïðèêðàñàìè òà ëàñîùàìè, à òàêîæ áàãàòî
çàáàâîê äëÿ Â³ëüÿìà. À ð³çäâÿíà ðîæà ç òîãî ÷àñó ðîçêâ³òàëà ùîðîêó íà
Ð³çäâî ³ íàïîâíþâàëà ìàëó õàòèíó ñâ³òëîì, ëþáîâ’þ ³ ùàñòÿì.
(Ïåðåêàçàëà Âàëåíòèíà Þð÷åíêî)
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà òà âèñëîâè ³ ïîÿñíè ¿õ çíà÷åííÿ: íå áóâ

ñïðîì¢æíèé, íàâ³ñò§ëî, ïðîí§çóâàâ, áëàã¥íüêèé, á¢ðñàâñÿ,
çàêë¨êëèìè, îõë¨ëà, í¡òîâïîì.
2. ×è ñïîäîáàëàñÿ òîá³ êàçêà? ×èì ñàìå?
3. Ùî òè ìîæåø ñêàçàòè ïðî ãîëîâíîãî ãåðîÿ òâîðó?
4. ×è çì³ã áè òè, ÿê Â³ëüÿì, çàðàäè áëèçüêî¿ ëþäèíè ïîäîëàòè ð³çí³
òðóäíîù³ ³ äîñÿãòè ìåòè?
5. Â³äøóêàé ³ ïðî÷èòàé îïèñ ÷àð³âíî¿ êâ³òêè.
6. ×è çíàºø òè, ùî íàóêîâà íàçâà ö³º¿ êâ³òêè – çèãîêàêòóñ? À â íàðîä³ ¿ ¿
íàçèâàþòü ð³çäâÿíèê, ðàêîâà øèéêà. Ïîñàäè öþ êâ³òêó âäîìà, ³ ñâÿòî
ñòàíå ùå âåñåë³øå.
7. Ïðî÷èòàé ïëàí. ×è ìîæíà çà íèì ïåðåêàçàòè òåêñò?
1. Â ðîäèí³ ë³ñíèêà.
2. ×àð³âí³ çì³íè.
3. ×óäåñíà êâ³òêà.
4. Íàñòàâ Ñâÿò-âå÷³ð.
5. Ëåãåíäà ïðî ð³çäâÿíó êâ³òêó.
6. Â ïîøóêàõ ÿëèíêè.
Áîãäàí Ëåïêèé
Ðiçäâî
² çíîâ Ð³çäâî... Àõ, ñê³ëüêè ðàç Ñòàâàâ â êóòêó ³ êîëîñêàìè
Âîíî íåíà÷å êàçêà ë³ò Ùîñü øåëåñò³â.
Ç äàâíî-äàâíî ìèíóëèõ ë³ò Õîò³â ñêàçàòè,
ßâëÿºòüñÿ ïîñåðåä íàñ! Ùî çíîâ Õðèñòîñ
Ç ïîäâ³ð’ÿ ñí³ï âõîäèâ äî õàòè, Ðîäèâñü ì³æ íàìè,
225
Ðîäèëàñü ïðàâäà, ìèð, ëþáîâ Çíîâ ñ³íî é ñí³ï âíåñóòü äî õàòè,
² âñåïðîùåííÿ. Íèí³ çíîâ Çàñÿº ï³ä â³êíîì çâ³çäà,
Áóäåì öå ñâÿòî ñâÿòêóâàòè, ² çàëóíàº êîëÿäà...
1. Ïðî÷èòàé âèä³ëåí³ ñëîâà. Ùî âîíè ïåðåäàþòü?

2. Ïðî ÿêèé íàðîäíèé çâè÷àé éäåòüñÿ ó â³ðø³? Ùî òè çíàºø ïðî ³íø³
ð³çäâÿí³ çâè÷à¿ òà îáðÿäè? Ðîçêàæè.
Ñòåïàí Êèëèìíèê
Ãîòóâàííÿ äî Ðiçäâà
Ùå äàëåêî äî Ð³çäâà ïî÷èíàëè ãîòóâàòèñÿ äî öüîãî âåëèêîãî çèìîâîãî
ñâÿòà. Ãîñïîäàð çáåð³ãàâ ñí³ï «Ðàé-Ä³äóõ» ç îáæèíê³â ó êëóí³. Â³í
äîäàâàâ äî «Ä³äóõà», êð³ì ïøåíèö³ òà æèòà, ùå é ³íøèõ õë³áíèõ çëàê³â
ïî ê³ëüêà ñòåáåë. Ç êîñîâèö³ â³äêëàäàëîñÿ íàéêðàùå çàïàøíå çåëåíå
ñ³íî äëÿ Ð³çäâà; ãîòóâàâ ñóõ³ äîáð³ äðîâà (íå ìîæíà áóëî ãîòóâàòè
äðîâà ç âèâåðò³â òà ñóõîñòî¿â); âãîäîâóâàâ êàáàíöÿ; áèâ ñâ³æó îë³þ;
äåð äîñòàòíüî ïðîñà òà ãðå÷êè íà ïøîíî òà êðóïè; ðîáèâ ïîâíèé ëàä ó
âñ³õ ãàëóçÿõ ãîñïîäàðñòâà: óïîðÿäêîâóâàâ õë³âè, ñòàéí³, îáîðè, êîìîðè,
ñòåáíèê, ïîãðåáè, ïîäâ³ð’ÿ; âàðèâ ìåä (ãîòóâàëàñÿ çàï³êàíêà, âèøíÿêè,
ñëèâíÿêè, êâàñ òîùî); ñïðàâëÿâ ÷è ëàãîäèâ ñàíè, óïðÿæ, à íàâ³òü ³ â³ç,
õî÷ âîçîì íà Ð³çäâî í³êîëè íå êîðèñòóâàâñÿ. Çâè÷àéíî, áîðîøíî æèòíº é
ïøåíè÷íå íàìîëîòå çàâ÷àñíî; îâå÷³ øêóðè «âè÷èíåí³» íà êîæóõè; ñóêíî
íà ñâèòè «âèáèòî»; âåðñòàòíÿ ðîáîòà – ïîëîòåí, ñêàòåðîê, ðóøíèê³â,
ðÿäåí, ïëàõò ÷è çàïàñîê, ïîÿñ³â òà «êðàéîê» – óñå çàê³í÷åíî. Ãîñïîäèíÿ,
ç ñâîãî áîêó, çàâ÷àñíî çàêóïèëà íîâ³ ìàê³òðè, ãîðøêè, ïîêðèøêè, íîâ³
ìèñêè, íîâ³ ëîæêè; â îêðåìèõ ì³ñöåâîñòÿõ íàâ³òü ìàêîã³í ³ êà÷àëêó òà
êîöþáó – âñå ñïðàâëÿëîñÿ íîâå äî Ð³çäâà.
Çàâ÷àñíî ïîøèòî é âèøèòî íîâó á³ëèçíó äëÿ âñ³õ ÷ëåí³â ðîäèíè
(ñîðî÷êè, øòàíè, çàïàñêè, ïëàõòè); ïîêà÷àí³ íàì³òêè; ïðèãî-òîâëåí³
íîâ³ ÷èñò³ ðÿäíà, ðóøíèêè íà ñò³íè, «íà îáðàçè», çàñòåëÿòè ëàâêè òà
âòèðàòèñÿ, ñêàòåðò³ – óñå íîâå ³ íîøåíå – óñå ïîïðàíî, «ïîêà÷àíî». Õàòà
äâ³÷³ âèá³ëåíà-«âèìàùåíà», à äîë³âêà âèìàùåíà æîâòîþ ÷è çåëåíîþ
ãëèíêîþ, à âñþäè, íàâêîëî ³ âñåðåäèí³ âíèçó ï³äâåäåíî ÷åðâîíîþ
ãëèíêîþ; êîìèí ðîçìàëüîâàíèé êâ³òàìè, ñâ³éñüêèìè òà ôàíòàñòè÷íèìè
ïòàõàìè, íà «ê³ëêàõ» ïî âñ³õ êóòêàõ õàòè, ó ñâ³òëèö³ é ó «âàíüêèð³» –
âñþäè ðîçâ³øàí³ âèøèò³ òà á³ëüöåþ ïåðåðîáëåí³ ðóøíèêè. «Çà îáðàçàìè»
çàêëàäåí³ ðóøíèêè, çäåá³ëüøîãî «êè¿âñüê³» òà ïîâåðõ çàêâ³ò÷àí³ ç³ëëÿì
– âàñèëüêàìè, ëàñêàâöÿìè, êóäðÿâöÿìè, áàðâ³íêîì òà ³íøèì ç³ëëÿì.
Ï³çí³øå çàêâ³ò÷óâàëè îáðàçè é øòó÷íî ðîáëåíèìè êâ³òàìè. Ïðè ÷îìó
îáðàçè ìóñèëè áóòè çàêâ³ò÷àí³ ãîðîäí³ì òà ë³ñîâèì ç³ëëÿì. Ç ë³ñîâîãî
226
íàé÷àñò³øå âæèâàëè ìàòåðèíêó òà
Ñòåáíиê – óòåïëåíå ïðè-
áîãîðîäè÷íó òðàâó (÷åáðåöü). ì³ùåííÿ äëÿ çèì³âë³ áäæ³ë.
Ñòàð³ áàáóñ³ «ñêóáëè» âîâíó ÷è Ïëаõòà, çàïаñêà – æ³íî-
«äåðëè» ï³ð’ÿ, âå÷îðàìè íàâ÷àëè ä³òåé ÷èé îäÿã òèïó ñï³äíèö³.
êîëÿäóâàòè. Ñòàðø³ ä³òè, øê³ëüíîãî Êðаéêà – æ³íî÷èé ïîÿñ ç
â³êó, òà ïàðóáêè ç ï³äë³òêàìè çáèðàëèñÿ ãðóáî¿ êîëüîðîâî¿ ïðÿæ³.
çà ì³ñÿöü-äâà â îäí³é-äðóã³é õàò³ é Âàíüêиð – á³÷íà ê³ìíàòêà,
â÷èëèñÿ êîëÿäóâàòè, «çàïèòóâàòè» òà â³äîêðåìëåíà ñò³íîþ â³ä
«áàæàòè». Ó XVII ñòîë³òò³, à ïîäåêóäè âåëèêî¿ ê³ìíàòè.
é ó XVIII â îêðåìèõ ì³ñöÿõ õîäèëè çà
âåðòåïîì, ùî ï³çí³øå çì³íèëè çîðåþ ç îáðàçêîì Ð³çäâà é çàïàëåíîþ
ñâ³÷êîþ.
Ìåíø³ ãîòóâàëè ðóêàâè÷êè äëÿ ïîñ³âàííÿ-ïîñèïàííÿ, âèâ÷àëè
äèòÿ÷³ êîëÿäêè, ãîòóâàëè òîðáèíêè äëÿ êîëÿäè òà ùåäð³âêè, âèâ÷àëè
ïîáàæàííÿ òà ïðèâ³òàííÿ.
Ñòàðø³ ä³â÷àòà çàâ÷àñíî ïëåëè â³íêè ç áàðâ³íêó òà ³íøîãî ç³ëëÿ,
çîëîòèëè ïîñë³äêîþ; ãîòóâàëè «êè÷êè» òà ï³ä ÷àñ ö³º¿ ðîáîòè
êîëÿäóâàëè. Òàê ãîòóâàëèñÿ â Ðóñ³-Óêðà¿í³ âñ³ äî Ð³çäâà, â³ä íàéìåíøîãî
äî íàéñòàðøîãî.
1. Ïðî÷èòàé ñëîâà, ïðàâèëüíî ¿õ íàãîëîøóþ÷è: îáæ§íêè, çë¡êè,
â§âåðòè, ñóõîñò¢¿, îá¢ðè, ïîãðåá§, £ïðÿæ, â§÷èíåí³, êîö«áà,
ï¢ïðàíî, ïîê¡÷àíî, îáðàç§, ê¢ìèíè, âåðò¥ï.
2. Ïðî ÿê³ ÷àñè éäåòüñÿ ó òåêñò³?
3. Ùî íîâîãî òè ä³çíàâñÿ ïðî æèòòÿ óêðà¿íö³â ó äàâíèíó?
4. ßê³ ñëîâà íà ïîçíà÷åííÿ ïðåäìåò³â óæèòêó, íàçâ îäÿãó, ñòðàâ,
ïðèì³ùåíü, ä³é òîùî òè çóñòð³â óïåðøå? ×è âæèâàþòüñÿ âîíè
ñüîãîäí³? ßê òè ãàäàºø, ÷îìó?
5. Ïåðå÷èòàé ðîçïîâ³äü ÷àñòèíàìè çà òàêèì ïëàíîì:
1. Òóðáîòè ãîñïîäàðÿ.
2. Îáîâ’ÿçêè ãîñïîäèí³.
3. Áàáóñ³ òà ä³òè òàêîæ ïðè ä³ë³.
6. ßêó á òè õîò³â âèêîíóâàòè ðîáîòó ó äí³ ï³äãîòîâêè äî ñâÿòà: òàêó, ÿê
ãîñïîäàð; òàêó, ÿê ãîñïîäèíÿ; òàêó, ÿê áàáóñ³?
7. Ïåðåäàé çì³ñò îáðàíî¿ òîáîþ ÷àñòèíè áëèçüêî äî òåêñòó.
8. À ÿêà ï³äãîòîâêà äî ñâÿòà âåëàñÿ ó âàø³é ñ³ì’¿?
Çà Ñòåïàíîì Êèëèìíèêîì
Êîëÿäêè òà ùåäðiâêè
Êîëÿäêà – ñòàðîâèííà îáðÿäîâà ð³çäâÿíà ï³ñíÿ. Ñëîâî êîëÿäà – â³ä
Êîëÿäå – áîã çèìîâîãî ñîíöåñòîÿííÿ.
227
Íàçâà ùåäð³âêà – â³ä ùåäðîãî áîãà – Ñîíöÿ, ùî íàïåðåäîäí³ Íîâîãî
ðîêó, óíî÷³ íåâèäèìî ñõîäèòü íà çåìëþ, ó ñåëÿíñüêó õàòó, ãîñïîäàðñòâî
– ó êëóíþ, ó õë³âè, îáîðè òà ñòàéí³, ðàçîì ç äóõàìè ïîìåðëèõ ³ â³ùóº
ñâîþ ùåäð³ñòü – áàãàòèé óðîæàé. À ùåäðèé âå÷³ð òà ùåäð³âêè ³ º ò³
ìàã³÷í³ ä³¿ òà ñëîâà, ÿêèìè ÷àêëóþòü, ïðèõèëÿþòü ùåäðîãî áîãà äàòè
â íîâîìó ðîö³ äîáðèé óðîæàé.
Ó êîëÿäêàõ òà ùåäð³âêàõ ìè â³ä÷óâàºìî äîïèòëèâèé ðîçóì ëþäèíè
äàâíîìèíóëèõ ë³ò, ÿêà ñòàâèëà ïåðåä ñîáîþ ïèòàííÿ ³ íàìàãàëàñÿ
ðîçâ’ÿçàòè ¿õ. Ëþäè â³ðèëè â íàäïðèðîäí³ ñèëè, òîìó â êîëÿäêàõ òà
ùåäð³âêàõ â³ääàâàëàñÿ øàíà öèì ñèëàì.
Ïîñëóõàéòå, ä³òè, ñòàðîäàâíþ êîëÿäêó-ùåäð³âêó, â ÿê³é éäåòüñÿ ïðî
âèá³ð ëþäèíîþ æèòòºâîãî øëÿõó.
...Îé çà ë³ñîì, çà ë³ñî÷êîì,
Îé, Äàæäüáîæå!
Ñ³íî êîñèòü Âàñèëå÷êî,
Ñ³íî êîñèòü, êîíÿì íîñèòü,
Íàòå, êîí³, íà¿äàéòåñü, –
Ó òðè äîðîãè çáèðàéòåñü...
Ó ïåðøó äîð³æåíüêó – äî ìàò³íêè,
Ó äðóãóþ äîð³æåíüêó – äî áàòåíüêà,
Ó òðåòþþ äîð³æåíüêó – ïî ìèëóþ...
• Ïðî÷èòàé ó êëàñ³ ùåäð³âêè òà êîëÿäêè, ÿê³ Äàæäüáîã – Ñîíå÷êî.

ï³äãîòóâàâ óäîìà, ³ ñêàæè, ïðî ùî âîíè.
Ùåäðiâêà
Ùåäðèê, ùåäðèê, ùåäð³âî÷êà, Áóäåì ¿¿ ãîäóâàòè,
Ïðèëåò³ëà ëàñò³âî÷êà, Ñêîðî âåñíó çóñòð³÷àòè.
Ñòàëà ñîá³ ùåáåòàòè, Ùåäðèê, ùåäðèê, ùåäð³âî÷êà,
Ãîñïîäàðÿ âèêëèêàòè. Ïðèëåò³ëà ëàñò³âî÷êà.
228
Ñòåïàí Æóïàíèí
Ùåäðiâêà
ß íåñó ùåäð³âî÷êó ó áóäèíêè,
ñ³þ-â³þ æèòå÷êî ³ç òîðáèíêè.
Ñ³þ-â³þ çåðíÿòà-çîðåíÿòà.
Õàé äîáðîì ïðîì³íèòüñÿ êîæíà õàòà!
ßê ìîÿ òîðáèíî÷êà ïîðîæí³º, –
òà íàâêîëî ðàä³ñòþ ñâ³ò ïîâí³º.
Çàñiâàëüíà
×è âäîìà-âäîìà
ãîñïîäàð äîìó?
Ñï³âàéìî, â Íîâîìó ðîö³
ùàñòÿ é çäîðîâ’ÿ áàæàéìî!
Îá³öÿâ âàì ð³ê
ñòî ê³ï ïøåíèö³ âðîäèòè,
õàé æå ùàñòèòü âàì
â ùàñò³ é çäîðîâ’¿ ïðîæèòè!
Õëîï÷èê ñ³º ïøåíèöþ ³ ïðîìîâëÿº:

Íà ùàñòÿ, Êîíîïë³ ï³ä ñòåëþ,
íà çäîðîâ’ÿ, à ëüîí ïî êîë³íà,
íà Íîâèé ð³ê, ùîá âàì, ãîñïîäàðþ,
ùîá âàì ðîäèëî ãîëîâà íå áîë³ëà!
êðàùå, í³æ òîð³ê.
Ëþòåíü ñêàçàâ: «ßêáè â áàòüêîâèõ ëiòàõ...»
Äâ³ äîáè áåç óãàâó ãóëÿëà â³õîëà. Øàðïêèé â³òåð ïîçàäóâàâ ñòåæêè
é äîðîãè ïóõêèì ïîêðèâàëîì. Óâîëþ íàðîçêîøóâàâøèñü, õóðäåëèöÿ,
âðåøò³, âãàìóâàëàñÿ. Íèí³ ñåëî âæå êóïàºòüñÿ â ãëèáîêèõ ñí³ãàõ.
– Íó é íàìåëî! Âñ³ øëÿõè-äîðîãè â ïåðåìåòàõ, – çàõîäÿ÷è äî õàòè
ç â³äåðöåì âîäè, áóáîíÿòü ñàì³ äî ñåáå áàáóñÿ. – Íàñèëó äî êðèíèö³
ä³ñòàëàñÿ. Íåäàðìà êàæóòü, ùî ëþòèé – ì³ñÿöü â³òð³â ³ êðèâèõ øëÿõ³â...
Ïî÷óâøè áàáóñèíó áàëà÷êó, ÿ ìèòòþ ç³ñêî÷èâ ç ïå÷³. Ïîõàïöåì çîäÿã
øòàíö³, íàêèíóâ êóôàé÷èíó – ³ ìåðù³é äî äâåðåé.
ß îäøóêàâ ëîïàòó é âèéøîâ íà âóëèöþ. Òî òàì, òî òàì ïîâèñêóâàëè
ëîïàòè ³ øóðõîò³ëè â³íèêè.
229
Ùîá íå â³äñòàòè â³ä ñóñ³ä³â, ïî÷èíàþ ³ ÿ ïðîêëàäàòè ñòåæêè. Ñïî÷àòêó
îäêèäàâ ñí³æîê äî êðèíèö³, ïîò³ì äî õë³âöÿ ³ íàîñòàíîê çâ³ëüíèâ
ïóò³âåöü äî ñ³ëüñüêî¿ âóëèö³.
Â³ä íåçâè÷êè òðîõè âòîìèâñÿ. Ç³ïåðñÿ íà äåðæàê, çàäóìàâñÿ: êîëè
æ, íàðåøò³, ïðèéäå ñïðàâæíÿ âåñíà?
– Ùî öå òè òàê çàäóìàâñÿ? – ïî÷óâñÿ ä³äóñ³â ãîëîñ. Ñõîïëþþñÿ îä
íåñïîä³âàíêè. Ïîðó÷ ñòî¿òü ä³äóñü, ïîñì³õàºòüñÿ.
– Îöå ïîâ³äêèäàâ ñí³æîê òà é ïî÷àâ çãàäóâàòè, ÷îìó ëþòèé ëþòèì
çâåòüñÿ...
– Íó ³ ÿê, ïðèãàäàâ?
– À ùî òóò ãàäàòè, – âïåâíåíî â³äïîâ³äàþ, – íàçâà ñàìà çà ñåáå êàæå.
– Õî÷åø, ðîçïîâ³ì òîá³, ÿê çâàëè ì³ñÿöÿ êðèâèõ äîð³ã ó äàâíèíó?
– Çâè÷àéíî, õî÷ó...
– Ïîïåðâàõ ëþòèì íàçèâàëè ñó÷àñíîãî ñ³÷íÿ. Ëèøå òðè ñòîë³òòÿ òîìó
òåïåð³øíÿ íàçâà çàêð³ïèëàñÿ çà îñòàíí³ì ì³ñÿöåì çèìè. Ïðîòå â íàðîä³
â³í çàâæäè çâàâñÿ «ñí³æíåì», «êðóòíåì», «çèìîáîðîì», «áîêîãð³ºì»,
«êðèâîäîðîæíèêîì», «ìåæåíåì» (êàëåíäàðíà ìåæà ì³æ çèìîþ ³
âåñíîþ). Ó íàñ íà Ïîë³ññ³ ëþòèé ìàâ ùå îäíó ïîêëè÷êó «êàçèáðîä». Öå
â³ä òîãî, ùî êàçèòüñÿ ïîãîäà ³ äîâîäèòüñÿ ¿çäèòè óáð³ä...
...– ßêùî õî÷åø, ÿ òîá³ ïîäàðóþ îäíå ãàðíå ïðèñë³â’ÿ÷êî. Òè òàêîãî
íå ÷óâ: Ëþòåíü ñêàçàâ: «ßêáè â áàòüêîâèõ ë³òàõ, òî áèêó-òðåòÿêó ðîãè
âèðâàâ áè!» Íó òî ÿê?
– Ïðàâäó êàæó÷è, ÿ íå äî ê³íöÿ ðîçóì³þ éîãî, – ç³çíàâñÿ ùèðî.
– À ùî òóò ðîçóì³òè: ëþòèé –
îñòàíí³é ì³ñÿöü çèìè. Îòæå, ñèëè ó Âãàìóâаëàñÿ – çàòèõëà.
íüîãî ëèøèëîñÿ íåáàãàòî... Õî÷ íà Ïåðåìеòè – êó÷óãóðè ñí³ãó.
âóëèö³ ³ íàìåëî ñí³ãó, àëå ïðîéäå Ìиòòþ – äóæå øâèäêî.
òèæäåíü-äðóãèé, ³ âåñíà òàêè ãëÿíå â Ïоõàïöåì – íà øâèäêó
íàøå ïîêóòíº â³êîíöå. ðóêó.
Ïóò³âеöü – ïîëüîâà äîðîãà.
Âàðòî ëèøå òð³øêè çà÷åêàòè.
1. Ïîÿñíè çíà÷åííÿ òàêèõ âèðàç³â: ñåëî êóïàºòüñÿ, ëîïàòè ïîâèñ-

êóâàëè. Â³äøóêàé ðå÷åííÿ â òåêñò³ ç öèìè ñëîâîñïîëó÷åííÿìè,
çà÷èòàé. Ïåðåêîíàéñÿ ó ïðàâèëüíîñò³ ñâîº¿ â³äïîâ³ä³.
2. ×îìó òàê êàæóòü: «Ëþòèé – ì³ñÿöü â³òð³â ³ êðèâèõ øëÿõ³â»?
3. ×è õîò³â áè òè ìàòè ñîá³ çà òîâàðèøà òàêîãî, ÿê ãåðîé îïîâ³äàííÿ?
Ùî òîá³ â íüîìó ïîäîáàºòüñÿ?
4. ßê íàçèâàëè ì³ñÿöü ëþòèé ó äàâíèíó? Ïîÿñíè, ÷îìó â³í ìàâ òàê³ íàçâè.
5. Ïðî ùî ðîçïîâ³â ä³äóñü îíóêîâ³? Ïåðåêàæè ñâî¿ìè ñëîâàìè. ßêå
ïðèñë³â’ÿ ïî÷óâ îíóê â³ä ä³äóñÿ? ßê éîãî ïîòð³áíî ðîçóì³òè?
6. Ïåðåêàæ³òü òåêñò çà êîëåêòèâíî ñêëàäåíèì ïëàíîì.
230
7. Ïðî ùî éäåòüñÿ ó òâîðàõ Ãàëèíè Ðîãîâî¿ – óêðà¿íñüêî¿ ïîåòåñè
Ìîëäîâè? Ïðî÷èòàé ¿ ¿ òâîðè íà ñòîð. 294–295.
Îëåíà Ï÷³ëêà
Âåñíÿí³ êâ³òè
Âåñíà-÷àð³âíèöÿ, Ç-ï³ä ëèñòÿ âèõîäÿòü,
Íåíà÷å öàðèöÿ, Ãîë³âêè ï³äâîäÿòü
Íàêàç ñâ³é ïîñëàëà.
Ùîá êðàñà âñòàâàëà. Îä ñíó çèìîâîãî
Äî ñîíöÿ ÿñíîãî!
² ïðîë³ñêè, é òðàâêà, Ò³ êâ³òè äð³áíåíüê³,
É çåëåíà ìóðàâêà, Ìîâ ä³òêè ìàëåíüê³,
² êóëüáàáà ðÿñíà,
É ô³àëî÷êà ÿñíà – Ðîçá³ãëèñü ó ãàþ:
ß ¿õ ïîçáèðàþ
Âñ³ êâ³òè âåñíÿí³, Â ïó÷å÷îê äîêóïêè –
Âåñåë³, êîõàí³, Äëÿ ìàìè-ãîëóáêè!
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà: âåñí¡-÷àð³âí§öÿ, ïð¢ë³ñêè, ìóð¡âêà,
ïó÷¥÷îê, äîê£ïêè.
2. Âäèõíè ïàõîù³ âåñíÿíèõ êâ³ò³â. ×è ïîäîáàºòüñÿ òîá³ öåé çàïàõ?
3. Çíàéäè ó òåêñò³ ïîð³âíÿííÿ. Ç ÿêîþ ìåòîþ ¿õ âèêîðèñòîâóº àâòîð?
4. Ãðà «Âãàäàé êâ³òêó çà êîëüîðîì».
Çðàçîê: Á³ëèé – êîíâàë³ÿ, ... . Æîâòèé – ..., ... .
5. Ñïðîáóé «íàìàëþâàòè» êàðòèíó «Õîðîâîä âåñíÿíèõ êâ³ò³â».
6. Óâàæíî ïåðå÷èòàé îïèñ êâ³ò³â. ßêèìè çîáðàæóº ¿õ àâòîð?
7. Ïîçìàãàéñÿ ç òîâàðèøåì, õòî á³ëüøå íàçâå êâ³ò³â, çãàäàíèõ â îïî-
â³äàíí³.
Îëüãà Êèðè÷åíêî
Êâ³òè-ñèìâîëè
Áàðâ³íîê äî ëþäñüêî¿ îñåë³, äî ãîðîäó òÿãíåòüñÿ. Âçèìêó â³äâàð
áàðâ³íêó ï’þòü îä ïðîñòóäè, âë³òêó áàðâ³íêîì ïðèêðàøàþòü ñâÿòêîâèé
õë³á, õàòó, ïëåòóòü ç íüîãî âåñ³ëüí³ â³íî÷êè. Ö³ëèé ð³ê éîãî øàíóþòü,
áî ââàæàþòü ñèìâîëîì æèòòÿ.
Áåçñìåðòíèê äàðóº çäîðîâ’ÿ ðîäó ëþäñüêîìó, òîìó â³í ³ º ñèìâîëîì
áåçñìåðòÿ.
Íàéïî÷åñí³øå ì³ñöå íàëåæèòü äåðåâ³þ. Ö³ äð³áíåíüê³ á³ë³ êâ³òî÷êè
çäàëåêó íàãàäóþòü âåëèêó êâ³òêó, ¿¿ íàçèâàþòü â íàðîä³ äåðåâöåì. Êîëè
êâ³òè ïåðåöâ³òàþòü, â³òåð ðîçíîñèòü íàñ³ííÿ äàëåêî-äàëåêî. Òà äå á íå
231
ïðîðîñëà öÿ ðîñëèíêà, âîíà çàâæäè öâ³òå. Îñîáëèâî áàãàòî äåðåâ³þ íà
òèõ ïîëÿõ, äå áî¿ ïðîõîäèëè ³ ïîëÿãëè ãåðî¿. Íåäàðìà â³í ñèìâîë³çóº
íåñêîðåí³ñòü.
Öâ³ò âèøí³ òà ÿáëóí³ – ñèìâîëè ìàòåðèíñüêî¿ ëþáîâ³, í³æíîñò³,
äîáðîòè.
Ó íàðîä³ êàæóòü, ùî Ðóòà êîëèñü áóëà äóæå êðàñèâîþ ä³â÷èíîþ.
Âîíà, ÿê ³ ¿¿ ñåñòðè Ìàëüâà òà Ï³âîí³ÿ, ë³êóâàëà ëþäåé â³ä ñåðäå÷íèõ
õâîðîá. ² ïðèéøîâ ÿêîñü äî íèõ ë³êóâàòèñÿ Çèìîâèé Â³òåð. Äìóõíóâ íà
ñåñòåð ³ ïåðåòâîðèâ ¿õ íà êâ³òè. À ëþäè íàâåñí³ âèñàäèëè ìàëüâó – äî
â³êíà áëèæ÷å, ï³âîí³þ – äî âîäè, ðóòó – äî ñîíöÿ.
Òàê ³ ðîñòóòü ñåñòðè, ñâîºþ êðàñîþ ëþäåé ìèëóþòü ³ ñèìâîë³çóþòü
â³ðó, íàä³þ, ëþáîâ.
À ëþáèñòîê ³ âàñèëüêè? Áóëè êîëèñü ïòàõàìè, ùî â÷èëè ëþäåé
ëþáèòè îäíå îäíîãî òà áóòè ùèðèìè ó ðîçìîâàõ. À ÿê ïîìåðëè, òî
ïðîðîñëè äâîìà ïàõó÷èìè ðîñëèíêàìè – ëþáèñòêîì òà âàñèëüêîì. Ëþäè
ëþáëÿòü ¿õ íå ëèøå çà ïàõîù³, à é çà ë³êóâàëüí³ âëàñòèâîñò³. Íèìè
ìèþòü âîëîññÿ, îñâ³æàþòü ïîìåøêàííÿ, êóïàþòü ó â³äâàð³ ìàëåíüêèõ
ä³òåé, áî çíàþòü, ùî ö³ êâ³òè ñèìâîë³çóþòü ëþäñüêó â³ääàí³ñòü.
À ÷àð³âíà ðîìàøêà? ßêà öå êðàñóíÿ! Íåñå âîíà çäîðîâ’ÿ ëþäÿì ³
ñèìâîë³çóº äîáðîòó òà í³æí³ñòü.
À âóñàòèé õì³ëü – ñèìâîë ãíó÷êîñò³ ëþäñüêî¿ òà ðîçóìó. Áåç íüîãî
íå ìîæå áóòè ñïðàâæíüîãî ñâÿòà êâ³ò³â, êâ³ò³â-ñèìâîë³â, êâ³ò³â-ë³êàð³â,
êâ³ò³â-îáåðåã³â, çíàõàð³â äóø³.
1. Ïðî ÿê³ êâ³òè òè ñüîãîäí³ ä³çíàâñÿ?

2. Òî ÷îìó æ íàéá³ëüøå äåðåâ³þ ðîñòå íà ïîëÿõ, äå êîëèñü òî÷èëèñÿ áî¿?
3. ßê³ êâ³òè-ñèìâîëè òîá³ íàéá³ëüøå ïîäîáàþòüñÿ? ×îìó?
4. Ùîá ëåãøå çàïàì’ÿòàòè, ÿêà êâ³òêà ùî ñèìâîë³çóº, óêëàäè òàáëèöþ
çà òàêèì çðàçêîì:
Êâ³òè Ñèìâîëè
Áåçñìåðòíèê – áåçñìåðòÿ
5. Ï³äãîòóéòå çíàéîìñòâî çà ðîëÿìè:
a) áàðâ³íîê; â) ìàëüâà;
á) áåçñìåðòíèê; ã) ðîìàøêà.
Çàãàäêà
Ïðîêèíóâñü – ³ â³äðàçó Ñòðèáàº ïî êàì³í÷èêàõ,
Äî ñîíå÷êà á³æèòü, Õëþïî÷å ³ äçâåíèòü.
232
ÂÑÅ IÇ ÄÎÁÐÎÃÎ
ЧÈ ÇËÎÃÎ
ÏÎЧÈÍÀЄÒÜÑЯ Ç
ÌÀËÎÃÎ
Ëþáîâ Çàáàøòà
Ëþäèíà ïî÷èíàºòüñÿ ç äîáðà
Ñêàçàâ ìóäðåöü: Ëþäèíó â³äð³çíÿ â³ä ìàâïè ³ â³ä
– Æèâè, äîáðî çâåðøàé! çâ³ðà.
Òà íàãîðîä çà öå íå âèìàãàé. Õàé îæèâàº ³ñòèíà ñòàðà:
Ëèøå â äîáðî ³ âèùó ïðàâäó â³ðà Ëþäèíà ïî÷èíàºòüñÿ ç äîáðà.
1. Äî ñë³â çâåðøàé, â³äð³çíÿº, îæèâàº äîáåð³òü ñëîâà, áëèçüê³ çà çíà-

÷åííÿì.
2. Ïðî÷èòàé ðÿäêè, â ÿêèõ ³äåòüñÿ ïðî òå, ùî â³äð³çíÿº ëþäèíó â³ä
çâ³ðà. ßê òè ðîçóì³ºø ö³ ñëîâà?
3. Â ÿêèõ ðÿäêàõ â³ðøà ì³ñòèòüñÿ éîãî ãîëîâíà äóìêà?
¯æàê i ëèñèöÿ
(Åñòîíñüêà íàðîäíà êàçêà)
¯æàê ³ ëèñèöÿ âïàëè ó âîâ÷ó ÿìó. Äâà äí³ ÿêîñü òåðï³ëè, à òîä³ ïî÷àâ
äîï³êàòè ¿ì ãîëîä.
Íà òðåò³é äåíü ëèñèöÿ ñêàçàëà:
– Íå âèáðàòèñÿ íàì çâ³äñè, ñòàðèé äðóæå. Ñïðàãà æåíå âîëà äî
êðèíèö³, à ãîëîä – ìåíå äî òåáå. Äëÿ òâîãî æ áëàãà ÿ ç’¿ì òåáå.
¯æàê ïîäóìàâ ñîá³: «Äå ñèëè îáìàëü, áåðóòü íà ïîì³÷ ðîçóì», – ³
ñêàçàâ ëèñèö³:
– Óäâîõ ëåãøå òåðï³òè ãîëîä, í³æ îäíîìó çíåìàãàòè â ïîëîí³, òà é
ìîÿ ñìåðòü íå âðÿòóº òîá³ æèòòÿ. À ÿ âæå ïðèäóìàâ, ÿê íàì âèáðàòèñÿ
çâ³äñè. Àëå ÷è âàðòî òîá³, òàê³é ãîëîäí³é, ãîâîðèòè ïðî öå?
233
– Äîáðà ïîðàäà – çàâæäè äî ðå÷³, – â³äïîâ³ëà ëèñèöÿ, – ÿ âæå ÷óþ
äèõàííÿ ñìåðò³. Òà âñå æ êàæè! ß ïðèñÿãàþñü òîá³ ó â³÷í³é â³ðíîñò³ ³
äðóæá³, îá³öÿþ çàâæäè âèðó÷àòè òåáå ç á³äè, à ì³é ð³ä ãîâîðèòèìå ïðî
òåáå ò³ëüêè ç ïîøàíîþ. Êàæè!
– Ëþäèíó ï³çíàºì ïî ñëîâàõ, à âîëà – ïî ðîãàõ, – ìîâèâ ¿æàê.
– ß â³ðþ òâî¿é êëÿòâ³ ³ ðàäæó îñü ùî. Êîëè áëèçüêî ïðîõîäèòèìå
ìèñëèâåöü, ïðèêèíüìîñÿ îáîº ìåðòâèìè: ëþäèíà íå òàêà äóðíà, ùîá
óáèâàòè ìåðòâèõ. Ìèñëèâåöü âèêèíå íàñ ç ÿìè, ³ ìè çíîâó îïèíèìîñÿ
íà âîë³.
– Äîáðå ïðèäóìàâ, – çðàä³ëà ëèñèöÿ. – À òîä³ ãàéíåìî äî ë³ñó.
Íåçàáàðîì ïðèéøîâ ìèñëèâåöü ïîäèâèòèñü, ÷è íå ïîòðàïèâ, áóâà,
âîâê ó ïàñòêó. Àæ áà÷èòü: ëåæèòü ó ÿì³ ëèñèöÿ – çóáè âèøê³ðèëà,
õâîñòà â³äêèíóëà, ÿçèêà âèñîëîïèëà.
– Õì, äîêðóòèëàñÿ ñòàðà! – ñêàçàâ ìèñëèâåöü ³ ñïóñòèâñÿ â ÿìó.
«Çàêëÿêëà íà ê³ñòêó, – ïîäóìàâ â³í. – ² ¿æà÷îê çäîõ. ßêà ç âàñ êîðèñòü?»
– ³ âèêèíóâ çà íîãè îáîõ ç ÿìè.
Ïîêè ìèñëèâåöü âèë³ç íàãîðó, çâ³ð³ çíèêëè.
Çäèâîâàíèé ÷îëîâ³ê ïëþíóâ ç äîñàäè ³ ï³øîâ äîäîìó.
Ï³ñëÿ öüîãî íà ¿æàêà ê³ëüêà ðàç³â íàïàäàëè ïàñòóõîâ³ ñîáàêè òà
ð³çí³ áåøêåòíèêè, à ëèñèöÿ é íå çãàäóâàëà ïðî ñâîþ ïðèñÿãó çàõèùàòè
é äîïîìàãàòè ¿æàêîâ³. Òà êîëè ëèñèöÿ âèêðàëà ç êóáåëüöÿ ¿æà÷åíÿ,
ñòàðèé ¿æàê âèð³øèâ ïîêàðàòè ëèõîä³éêó.
ßêîñü â³í çíàéøîâ ïàñòêó íà ëèñà.
«Íó, ïîñòðèâàé, – ïîäóìàâ â³í, – îöå íàãîäà ïîêâèòàòèñÿ!»
Çóñòð³â îòî ¿æàê ëèñèöþ íà ñòåæèí³. Âîíè ïðèâ³òàëèñÿ, í³áè í³÷îãî
íå ñòàëîñÿ, ïîãîâîðèëè ïðî çåìëþ é ïîãîäó, ïðî ðîáîòó é ìàíäð³âêè.
– Îõ, ìåíå íîãè äàëåêî íå íîñÿòü, àëå â÷îðà ÿ çíàéøîâ ÷óäîâèé
ìóçè÷íèé ³íñòðóìåíò, – í³áè ì³æ ³íøèì ñêàçàâ ¿æàê. – Çà îäíó ñòðóíó
ñìèêíåø – óñ³ çâó÷àòü.
Ïî öüîìó â³í õîò³â ïåðåâåñòè ðîçìîâó íà ³íøå, àëå ëèñèöÿ òàê ³
ïðè÷åïèëàñÿ: ïîêàæè òà é ïîêàæè òó ìóçèêó. Ï³ñëÿ äîâãèõ óìîâëÿíü
¿æàê ïîâ³â ðóäó äî ïàñòêè.
– Ãëÿíü, – ñêàçàâ â³í, – êîëè îòóò íàòèñíóòè, òî îçâóòüñÿ âñ³ ñòðóíè.
– Ïîñòðèâàé, ÿ òðîõè ïîãðàþ, – ïîïðîõàëà ëèñèöÿ. Àëå ò³ëüêè
òîðêíóëàñÿ êðàº÷êà ïàñòêè, – òðàõ! – ¿¿ ëàïó çàòèñíóëî, ìîâ ëåùàòàìè.
Ìàðíî áëàãàëà â ¿æàêà ïîðàäè, ÿê ¿é âèðâàòèñÿ ç ïàñòêè.
Ïðèñë³â’ÿ «Ïðî äîáðî ïèøóòü íà ï³ñêó, à ïðî çëî íà êàìåí³!» – íà÷å
ïðî ëèñèöþ ñêàçàíå.
1. Ïîñòàâòå äî êàçêè 5-6 ïèòàíü ³ äàéòå íà íèõ â³äïîâ³ä³.

2. ßê òè ââàæàºø, ÷è ñïðàâåäëèâî ïîêàðàâ ¿æàê ëèñèöþ?
234
3. Ùå ðàç óâàæíî ïåðå÷èòàé ïðèñë³â’ÿ ³ç êàçêè. ßê òè ðîçóì³ºø ¿õí³é
çì³ñò?
4. Äîáåðè ïî 5-6 ïðèêìåòíèê³â, çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ìîæíà áóëî á
ñõàðàêòåðèçóâàòè ¿æà÷êà ³ ëèñèöþ.
Çîçóëÿ é Ï³âåíü
(Áàéêà)
– ßê òè ñï³âàºø, Ï³âíå, âåñåëåíüêî...
– À òè, Çîçóëåíüêî, òè, ç³ðîíüêà ìîÿ,
âèâîäèø ãàðíî òàê ³ æàë³áíåíüêî,
ùî ³íîä³ àæ ïëà÷ó ÿ...
ßê ò³ëüêè ùî ïî÷íåø ñï³âàòè,
íå õî÷åòüñÿ é ïøåíè÷åíüêè êëþâàòè, –
á³æèø â ñàäîê ìåðù³é...
– Òåáå ÿ ñëóõàëà á äîâ³êó, êóìå ì³é,
àáè á õîò³â ñï³âàòè...
– À òè, ãîëóáîíüêî, òè, êðàëå÷êî ìîÿ,
ïîêè ñï³âàºø íà êàëèí³,
òî é âåñåëî ìåí³, ³ çàáóâàþ ÿ
ñâîþ íåäîëåíüêó, æèòòÿ ñâîº ïîãàíå
òà áåçòàëàííå...
À ò³ëüêè çàìîâ÷èø
àáî êóäè ëåòèø, –
çàíèº ñåðäåíüêî, íåíà÷å íà ÷óæèí³...
² ¿ñòîíüêè – íå ¿ì, ³ ïèòîíüêè – íå ï’þ,
òà âèãëÿäàþ âñå Çîçóëåíüêó ìîþ.
ßê ãëÿíó íà òåáå – òàêà òè íåâåëè÷êà,
ìîÿ ïåðåïåëè÷êî,
à ãîëîñî÷îê-òî ÿêèé!
Òîíåñåíüêèé, ìèëåñåíüêèé òàêèé...
Êóäè òîé ñîëîâåé ãîäèòüñÿ?
– Ñïàñèá³, áðàòèêó, çà äîáðåº ñë³âöå.
ßê íå êîõàòü òåáå çà öå?
² òè âèñï³âóºø, íåíà÷å òà æàð-ïòèöÿ:
³ äàëåá³, ùî òàê, – ïîøëþñÿ ÿ íà âñ³õ. –
Äå âçÿâñÿ Ãîðîáåöü, ïîñëóõàâ òðîõè ¿õ
òà é êàæå: – Ãîä³ âàì áðåõàòè
òà îäíî äðóãîãî çí³÷åâ’ÿ âèõâàëÿòè! –
Ïóðõíóâ – òà é áóâ òàêèé.
235
Çà ùî æ, – õòî-íåáóäü ïîïèòàº, –
Çîçóëÿ Ï³âíÿ âèõâàëÿº?
Çà òå, ùî Ï³âåíü ãîäèòü ¿é
òà ïîòàêàòè äîáðå âì³º: Çí³÷еâ’ÿ – ç í³÷îãî ðî-
ðóêà, ÿê êàæóòü, ðóêó ìèº. áèòè, áåç ïðè÷èíè.
1. Çà ùî õâàëèëè îäíå îäíîãî Ï³âåíü ³ Çîçóëÿ? ßêèìè òè óÿâëÿºø ¿õ?

2. Ïðî÷èòàé, ÿê Ï³âåíü âèõâàëÿº ñï³â Çîçóë³. ×è â³äâåðòèìè, ñïðà-
âåäëèâèìè áóëè ö³ âèõâàëÿííÿ? Ç ÿêîþ ³íòîíàö³ºþ òðåáà ¿õ ÷èòàòè?
3. Ïðî÷èòàé â³äïîâ³äü Çîçóë³. Ç ÷èì âîíà ïîð³âíþº ñï³â Ï³âíÿ?
4. Çíàéäè ³ ïðî÷èòàé ñëîâà, ÿê³ ïåðåäàþòü ãîëîâíó äóìêó áàéêè.
ªâãåí³ÿ ßðîøèíñüêà
Îðåë i ëèñ
Ðàç âõîïèâ îðåë äâîº ìîëîäèõ ëèñåíÿò ³ çàí³ñ ¿õ äî ñâîãî ãí³çäà, ùîáè
éîãî âëàñí³ ä³òè ìàëè ÷èì äîáðå ïîæèâèòèñÿ.
Ñòàðèé ëèñ ñèä³â ï³ä âèñîêèì äåðåâîì, íà âåðøêó êîòðîãî ì³ñòèëîñÿ
îðëèíå ãí³çäî, ³ ïëàêàâ. Àëå îðåë íå çâàæàâ íà ïëà÷ çâ³ðÿòè, áî, íà éîãî
äóìêó, íå ì³ã ñëàáèé ëèñ ïîìñòèòèñÿ éîìó çà êðèâäó.
² ÿêðàç çáèðàâñÿ ïðåñïîê³éíî ðîçøìàòóâàòè îäíî ëèñåíÿ ³ ïîãîäóâàòè
íèì ñâî¿õ ìàëèõ, êîëè îñü ïî÷óâ äèì, ùî âäèðàâñÿ ç³ âñ³õ áîê³â ãîð³
äåðåâîì.
Çàæóðåíèé âèëåò³â ç ãí³çäà, äå ïèùàëè ãîëîñíî éîãî ìîëîä³. ² ùî
æ ïîáà÷èâ! Îòî äîâêîëà äåðåâà áóëî íàñêëàäàíå ð³ùå, ùî ïî÷èíàëî
âæå çàéìàòèñÿ, à ñàìå íàäá³ãàâ ëèñ ç ïàëàþ÷îþ ãîëîâíåþ â ïèñêó. Â³í
âèêðàâ ¿¿ â ïîáëèçüê³é âóãëÿðí³. Òåïåð ò³ëüêè ï³çíàâ ãîðäèé îðåë, ùî ³
á³äíèé ëèñ ìîæå éîìó ñòðàøíî ïîìñòèòèñÿ. Éîìó íå çàëèøàëîñü í³÷îãî
³íøîãî, ò³ëüêè ïðîñüáà, ³ â³í ìóñèâ ïðèéíÿòè âñ³ óìîâè, ÿê³ ïîäèêòóâàâ
éîìó ëèñ.
Íàñàìïåðåä ìàâ çíåñòè îáîõ ëèñåíÿò íà çåìëþ, ³ àæ òîä³ îá³öÿâ ëèñ
çãàñèòè âîãîíü, ðîçêèäóþ÷è ëèñòÿ.
Îðåë çðîáèâ óñå, ÷îãî ëèñ õîò³â, ³ áóâ ùå äóæå âäîâîëåíèé, ùî öåé
õèòðèé òà íå äóæå ñóìë³ííèé ïðîòèâíèê äîäåðæàâ ñëîâà ³ îõîðîíèâ
äåðåâî â³ä âîãíþ, à ðàçîì ç íèì ³ éîãî
ãí³çäî. Ãоð³ – âãîðó.
Òàê ìîæå ñòàòèñÿ, ùî âåëèê³ ³ ìîæí³, Ð іùå – õìèç.
êîòð³ êðèâäÿòü á³äíèõ, ìóñÿòü ç ÷àñîì Ïîáë иçüêà – áëèæíÿ.
Ìоæí³ – ìîãóòí³, ñèëüí³.
çàòðåìò³òè ³ ñàì³ ïåðåä íèìè.
• Ó ÿêèõ ñëîâàõ îñíîâíà äóìêà áàéêè? ×è º òàê³ îðëè òà ëèñè ïîì³æ

ëþäåé?
236
Âàñèëü Ñóõîìëèíñüêèé
Ï³äëîãà áóäå ÷èñòà... À äóøà?
Ïåðøîêëàñíèöÿ Ìàð³éêà, ïðèéøîâøè äîäîìó, ïîáà÷èëà: ï³äëîãà â
ê³ìíàòàõ ÷èñòà, àæ áëèùèòü.
– ßê ó íàøîìó êëàñ³ ï³ñëÿ óðîê³â, – ñêàçàëà ìàì³ Ìàð³éêà.
– ßê öå ï³ñëÿ óðîê³â? – çäèâóâàëàñÿ ìàòè. – À ï³ä ÷àñ óðîê³â?
– Ìè âèòèðàºìî ï³äëîãó ï³ñëÿ óðîê³â. Áî ïðèõîäèòü êîì³ñ³ÿ ³ ñòàâèòü
îö³íêó çà ÷èñòîòó. Íàâ³ùî æ âèòèðàòè ï³äëîãó äî óðîê³â?
– Ìóäð³ ó âàñ ïîðÿäêè, – óñì³õíóëàñü ìàòè.
Ò³ëüêè âîíè çàê³í÷èëè ðîçìîâó, ÿê õòîñü ïîñòóêàâ. Ìàìà â³ä÷èíèëà
äâåð³.
Äî õàòè ââ³éøëà ñóñ³äêà – ñòàðà-ïðåñòàðà áàáóñÿ Õðèñòèíà. Áàáóñ³
â³ñ³ìäåñÿò äåâ’ÿòü ðîê³â. Ó íå¿ ñ³ì ñèí³â, òðè äî÷êè, áàãàòî âíóê³â ³
ïðàâíóê³â. Ìàìà âêëîíèëàñü áàáóñ³, âçÿëà ¿¿ ï³ä ðóêó é ïîâåëà äî â³òàëüí³.
Æàõíóëàñü Ìàð³éêà. Íàäâîð³ ëèñòîïàä, éäå äîù, âçóòòÿ ó áàáóñ³ â
áîëîò³, äå âîíà ïðîéøëà, òàì çîñòàëèñÿ ñë³äè.
Äîâãî ñèä³ëà á³ëÿ ñòîëó áàáóñÿ Õðèñòèíà. Ìàìà ÷àñòóâàëà ¿¿ ÷àºì.
ßê ò³ëüêè áàáóñÿ ï³øëà, Ìàð³éêà ³ êàæå:
– À ìè á äî êëàñó ç òàêèìè áðóäíèìè ÷åðåâèêàìè íå âïóñòèëè...
Ï³äëîãà æ ìóñèòü áóòè ÷èñòà...
– Ï³äëîãà áóäå ÷èñòà, äîíþ... À äóøà? – òèõî ïèòàº ìàòè.
1. ßê òè ðîçóì³ºø âèñë³â ÷èñòà äóøà ?

2. ×è çàñëóãîâóº íà ñõâàëåííÿ ïîâåä³íêà Ìàð³éêè? ×îìó ?
3. À ÿê áè òè ïîâ³âñÿ íà ì³ñö³ ä³â÷èíêè?
4. ×è çàâæäè äîáðîòà ïåðåâàæàº â ëþäåé? Äîâåäè ïðàâèëüí³ñòü ñâîº¿
â³äïîâ³ä³ ïðèêëàäàìè.
Óñì³õí³ìîñü!
– Êîñòþ, òè âæå âèïðàâèâ äâ³éêó ç ìàòåìàòèêè?
– Ó ùîäåííèêó âèïðàâèâ, à îò ó æóðíàë³...
– Ñëàâêî, ó âàøîìó êëàñ³ âèõîäèòü ñàí³òàðíà ãàçåòà?

– Âèõîäèòü. Çàâäÿêè ìåí³.
– Òè ðåäàêòîð?
– Í³, ïîñò³éíèé ãåðîé.
ªâãåí³ÿ ßðîøèíñüêà
Íàéáiëüøèé ñêàðá
Äàâíî òîìó, äóæå äàâíî, æèëà â îäí³ì ñåë³ âäîâèöÿ Ìàðèíà ç ñâîºþ
äî÷êîþ-îäèíî÷êîþ Îðèñåþ. Âîíà çàðîáëÿëà ñîá³ íà ïðîæèòîê øèòòÿì
237
òà òêàííÿì; âîíà áóëà ³ äóæå ïîáîæíà, ³ äîáðà, áî á³äí³øèì â³ä ñåáå
ðîçäàâàëà òå, ùî ¿é ëèøèëîñü ç çàðîá³òêó. Êîëè íàä³éøîâ âå÷³ð, êàçàëà
âîíà çàâñ³ãäà:
– ß íå çìàðíóâàëà ñâîãî äíÿ, à ïðàöþâàëà ³ äîáðå ÷èíèëà.
Àëå îäíîãî ðàçó Ìàðèíà çàíåäóæàëà ³ íå ìîãëà ÷åðåç ïàðó íåä³ëü
í³÷îãî çàðîáëÿòè: òîìó íå äèâíèöÿ, ùî çà ÿêèéñü ÷àñ ìèíóâñÿ ïîñë³äí³é
êðåéöàð â ñêðèí³. Òîä³ âñòàëà âîíà íàñèëó ç ïîñòåë³ ³ ïîâîëîêëàñÿ äî
ñóñ³ä³â.
– Ñóñ³äîíüêè, – ñêàçàëà, – âè æ çíàºòå, ùî ÿ âàì äîïîìàãàëà íå ðàç
â á³ä³, ïîìîæ³òü é ìåí³ òåïåð, áî ÿ õâîðà ³ íå ìîæó í³÷îãî çàðîáèòè.
Íà ö³ ñëîâà í³õòî ç ñóñ³ä³â íå â³äîçâàâñÿ, à á³äíà âäîâèöÿ ï³øëà
äîäîìó çàñóìîâàíà.
Îðèñÿ, óâèä³âøè çàæóðåíó ìàò³ð, ñêàçàëà ç ã³ðêèì æàëåì îñü òàê³
äîê³ðëèâ³ ñëîâà:
– Íàùî âè ¿ì òàê áàãàòî äîáðîãî ðîáèëè, êîëè âîíè òàê³ íåâäÿ÷í³?
Ìàòè óñì³õíóëàñÿ ñóìíî ³ â³äïîâ³ëà:
– ×è ìàëà ÿ ïîêèíóòè ¿õ ó á³ä³? ß íå ðîáèëà äîáðå çàäëÿ ïîäÿêè...
Ïî òèõ ñëîâàõ ïîâàëèëàñÿ îáåçñèëåíà âäîâèöÿ íà ïîñò³ëü. Îðèñÿ
ïðèïàëà äî íå¿, ãîëîñÿ÷è:
– Ìàò³íêî, íå óìèðàéòå, î, íå óìèðàéòå, íå ïîêèäàéòå ìåíå ñèðîòîþ
íà ñ³ì ñâ³ò³!
Ìàòè ëåæàëà íå ðóõàþ÷èñü, à Îðèñÿ ñòîÿëà íàä íåþ ç çàëîìëåíèìè
ðóêàìè ³ çàïëàêàíèìè î÷èìà. Çàïàëà í³÷. Îðèñÿ çàñâ³òèëà êàãàíåöü, ³
¿é ïðèéøëî íà äóìêó, ùî ìàòè íå ðàç ¿é ïðî ë³ñíîãî öàðÿ îïîâ³äàëà,
ùî òîé äîáðèõ ëþäåé ëþáèòü ³ ¿ì ïðèíîñèòü ïîì³÷. Àëå âïåðåä òðåáà
ï³òè äî íüîãî îï³âíî÷³ é ïîñòóêàòè òðè÷³ â òîòó ñêàëó, äå â³í ìåøêàº,
à òîä³ â³í íå ïîæàëóº ñâîº¿ ïîìî÷³.
Îðèñÿ çíàëà, äå òîòà ñêàëà. ¯¿ ìàëåíüêå ñåðäåíüêî áèëîñÿ ñèëüíî â
ãðóäÿõ. Âîíà ï³äå, áóäå ïðîñèòè ïîìî÷³ äëÿ ñâîº¿ ìàò³íêè, ùî æ âîíà
ñàìà áóäå ðîáèòè íà á³ëîìó ñâ³ò³. Âò³ì, çàãàñ êàãàíåöü, ³ âîíà ñòîÿëà â
òåìíîò³.
– Í³, í³, ìîÿ ìàò³íêà íå óìðå, – ñêàçàëà â³äâàæíî ³, â³ä³ìêíóâøè
äâåð³, ïîá³ãëà äî ïîìåøêàííÿ ë³ñíîãî öàðÿ. Çà õâèëüêó áóëà òàì ³
ïîñòóêàëà òðåìòÿ÷îþ ðóêîþ òðè ðàçè â ñêàëó.
Âîíà ïî÷óëà, ÿê ö³ëà çåìëÿ çàòðÿñëàñÿ, ÿê ñêàëà îòâîðèëàñÿ ³ ÿêàñü
íåâèäèìà ñèëà çàíåñëà ¿¿ àæ äî ï³äçåìíî¿ ïàëàòè ë³ñíîãî öàðÿ. Âîíà
ñòàëà â âåëèê³é çàë³, ùî ö³ëà áóëà ç êðèøòàëþ. Íà ñåðåäèí³ ñòîÿâ
äîâãèé, òàêîæ êðèøòàëåâèé ñò³ë, à êðóãîì íüîãî – ãàðí³ ñò³ëüö³.
Âñå ñâ³òèëîñÿ, áëèùàëî, ëèñí³ëî â òèñÿ÷ó êðàñîê. Íà ñòîë³ ñòîÿëè
êóïè çîëîòà, äîðîãèõ êàìåí³â, êîðàë³â, ïåðë³â, à âñå òàêå áëèñêó÷å,
ïðèìàíëèâå. Ê³íåöü ñòîëà ñèä³â ñòàðèé óæå ÷îëîâ³ê â äîâã³é á³ë³é îäåæ³.
238
Íà ãîëîâ³ ìàâ ä³àìàíòîâó êîðîíó, à â ðóêàõ òðèìàâ çîëîòó ïàëèöþ. Öå
áóâ öàð-ë³ñíèê.
Â³í ãëÿíóâ íà Îðèñþ ³ ñêàçàâ:
– ×îãî òîá³ òðåáà, ëþäñüêà äèòèíêî?
Îðèñÿ íàáðàëàñÿ â³äâàãè, çä³éíÿëà ðóêè âãîðó ³ ïî÷àëà ãîâîðèòè:
– Äîáðèé öàðþ ³ ïàíå, ìîÿ ìàò³íêà òàêà äóæå õâîðà. À äî òîãî íå
ìàºìî ùî ¿ñòè...
– À ÷îìó âè íå ùàäèëè? Òàæ âè ìàëè äîáðó ðîáîòó, – ñêàçàâ öàð.
– Áî ìàò³íêà äàâàëà á³äí³øèì â³ä ñåáå, òà òîìó ó íàñ òåïåð íåìà
í³÷îãî â õàò³. Àëå ÿ õîò³ëà á â³÷íî ñàìèé ÷îðíèé õë³á ¿ñòè, ëèø êîëè
á ìîÿ ìàò³íêà ïîçäîðîâ³ëà.
– Òè äîáðà äèòèíà, – ñêàçàâ öàð, – ³ ÿ õî÷ó òîá³ äîïîìîãòè. Àëå ÿ
ìîæó òîá³ ëèø îäíî áàæàííÿ ñïîâíèòè. Ìîæó çðîáèòè òåáå áàãàòîþ
àáî òâîþ ìàìó óçäîðîâèòè. Ïîäèâèñü êðóãîì ñåáå. Ç ñèõ âñ³õ ñêàðá³â
ìîæåø ñîá³ áðàòè, ñê³ëüêè ñàìà õî÷åø. Òîä³ çìîæåø äëÿ ñâîº¿ ìàòåð³
ë³êè êóïèòè, äëÿ íå¿ õë³áà, ìîëîêà ïîñòàðàòèñÿ, òà ùå áàãàòî ³íøèõ
ðå÷åé, ïðî êîòð³ òè íàâ³òü íå çíàºø.
Îðèñÿ ïîäèâèëàñÿ íà áëèñêó÷³ ñêàðáè, ùî òàê ëèñí³ëè ³ ¿¿ äî ñåáå
ìàíèëè, íà ãàðí³ êîðàë³, ïåðëè, äóêà÷³, – öå âñå ìàëî äî íå¿ íàëåæàòè,
à äî òîãî ùå ë³êè äëÿ õâîðî¿ ìàò³íêè.
«Äëÿ õâîðî¿ ìàò³íêè? Îòæå, ¿¿ ìàò³íêà íå ìàëà í³êîëè ïîçäîðîâ³òè?»
«Í³, í³, ñëàâíèé öàðþ», – õîò³ëà âîíà êðèêíóòè, àëå ¿é çäàâàëîñÿ, ùî
÷åðâ³íö³ êëè÷óòü äî íå¿: «Áåðè, áåðè!» ² öàð ïîêèâàâ ãîëîâîþ ³ ñêàçàâ:
«Áåðè! Áåðè!» ² ïåðëè, êîðàë³, äîðîãå êàì³ííÿ – âñå âîðóøèëîñÿ, âñå
ìàíèëî ¿¿ äî ñåáå, âñå êðè÷àëî: «Áåðè! Áåðè!»
Â òèõ ñêàðáàõ áóëè, â³äàé, ÿê³ñü ÷àðè ñõîâàí³, áî âîíà íå ìîãëà â³ä
íèõ î÷åé â³ä³ðâàòè. Äóõ ¿é çàïèðàëî, à ñåðöå ñòàâàëî â ãðóäÿõ òàêå
òÿæêå, ãåé áè ò³ âñ³ ñêàðáè ïðè÷åïèëèñÿ äî íüîãî, ìîâáè âîíà ñàìà
ñòàëà òàêèì òâåðäèì, áëèñêó÷èì êàìåíåì.
Àõ, ÷è íå ìàëà âîíà âæå ñïðàâä³ ñåðöÿ â ãðóäÿõ, ÷è ñêàðáè ¿¿ òàê
î÷àðóâàëè!
– Ìàò³íêî, ìàò³íêî! – êðèêíóëà âîíà ïåðåñòðàøåíà ³ âõîïèëàñÿ çà
ãðóäè, õîòÿ÷è ïåðåêîíàòèñÿ, ÷è â íå¿ º ùå ñåðöå. ² â ò³é õâèë³ ïîáà÷èëà
ñâîþ ìàòóñþ ç³ ñêîð÷åíèì ç áîëþ ëèöåì íåäàëåêî ñåáå. À ãðîø³, ñêàðáè,
ïåðëè ìàíèëè ä³â÷èíó äî ñåáå, ïðèãîâîðþâàëè òî òèõî, òî ãîëîñí³øå:
«Áåðè, áåðè!»
Àëå âîíà âæå íà òå âñå íå äèâèëàñÿ, âîíà áà÷èëà ëèø ñâîþ õâîðó
ìàòóñþ é, âïàâøè íà êîë³íà, ñêàçàëà:
– Ñëàâíèé öàðþ, çàòðèìàé ñîá³ âñ³ ñâî¿ ñêàðáè, à âåðíè çäîðîâ’ÿ ìî¿é
ìàòóñ³: ÿ áóäó òîä³ íàéáàãàòøîþ â ñâ³ò³.
Öàð óñì³õíóâñÿ ³ ãëÿíóâ ñåðäå÷íî íà äîáðó äèòèíó.
239
– Òè âèòðèìàëà ïðîáó, – ñêàçàâ ëàã³äíî, – êîëè æ òâîÿ ìàòè äëÿ
òåáå íàéá³ëüøå ùàñòÿ, òî âîíà áóäå çäîðîâà. À ùî òè öèìè ñêàðáàìè
ïîãîðäèëà, òî íåõàé âàøà ïðàöÿ áóäå äëÿ âàñ ùàñòÿì.
Â³ä óäàðèâ ïàëèöåþ â ñò³ë, ³ Îðèñ³ çäàâàëîñÿ, ùî âîíà ëåòèòü äåñü
äàëåêî, äàëåêî, àëå íàðàç îïèíèëàñÿ êîëî ïîñòåë³ õâîðî¿ ìàòåð³: ¿é
çäàâàëîñÿ, ùî òî âñå áóâ ñîí. Â õàò³ áóëî âæå âèäíî, ç-çà ãîðè ñõîäèëî
ñîíöå; à ìàòè â ò³é õâèë³ îòâîðèëà î÷³.
– ßê äîáðå ÿ ñïàëà, – ñêàçàëà, äèâëÿ÷èñü íà Îðèñþ, – öåé ñîí ìåíå
òàê ïîêð³ïèâ, ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ÿ òåïåð îäóæàþ.
– Òàê, âè îäóæàºòå, ìàòóñþ, – ò³øèëàñÿ Îðèñÿ, òóëÿ÷èñÿ äî ìàòåð³.
Õòîñü çàñòóêàâ äî äâåðåé. Îðèñÿ ï³øëà ïîäèâèòèñÿ: òî áóëà ñóñ³äêà,ùî
ïðèíåñëà ¿ì ãëàäóí÷èê ìîëîêà ³ áóõàíåöü õë³áà.
Âò³õà, ùî ñóñ³äè âñå-òàêè ¿¿ íå çàáóëè, äîäàëà õâîð³é íîâî¿ ñèëè,
âîíà äèâèëàñÿ ç óñì³õîì çà Îðèñåþ, ÿê òîòà ñêîðî ìîëîêî âàðèëà òà
ïåðåëèâàëà â ìàëåíüêå ãîðíÿòêî, ùîá äàòè íàïèòèñÿ ìàòóñ³.
Çà ÿêèéñü ÷àñ ïðèéøëà âäîâèöÿ ö³ëêîì äî çäîðîâ’ÿ, òàê ùî ìîãëà
ðàçîì ç Îðèñåþ ïðàöþâàòè, à ðîáîòè ìàëè ïîäîñòàòêîì, òà é íå îäèí
ãð³ø çàòðèìàâñÿ â ñêðèí³, àëå íå îäèí ï³øîâ âñå-òàêè íà ï³äìîãó
á³äí³øèì.
×àñàìè çãàäóâàëà Îðèñÿ ïðî ñêàðáè
ë³ñíîãî öàðÿ, àëå ìàòè òàê ¿é ñêàçàëà: Ïîâîëîêë а ñÿ – ëåäâå-
ëåäâå ï³øëà.
– Òàê³ ñêàðáè ìîæóòü äóæå ëåãêî
×èíиëà – òóò: ðîáèëà.
ðîç³éòèñÿ, òà â ïðàö³ ëåæèòü áàãàòñòâî, Äèâíиöÿ – òóò: äèâíî.
êîòðå í³êîëè íå ìîæíà çìàðíóâàòè. Õòî Êðеéöàð – ãðîøîâà îäè-
õî÷å ïðàöþâàòè, òîé íàéøîâ íàéá³ëüøèé íèöÿ.
ñêàðá. ß òàêèé ñêàðá íàéøëà, à ùî äî Ëèñíіëè – â³äñâ³÷óâàëè.
òîãî â ìåíå ùå òàêà äîáðà äèòèíà, ÿê òè, Ïîäîñòаòêîì – âäîñòàëü.
òî ÿ äóæå ùàñëèâà ³ çàäîâîëåíà.
1. Ïðî ÿê³ ÷àñè ìîâèòüñÿ? ßê òè äóìàºø?

2. Ïîä³ëè îïîâ³äàííÿ íà ÷àñòèíè çà òàêèì ïëàíîì:
1. Õâîðîáà âäîâèö³ Ìàðèíè. 5. Ñïîêóñà áàãàòñòâîì.
2. Çàïàëà í³÷. 6. Çäîðîâ’ÿ ìàòåð³ íàéäîðîæ÷å.
3. Çåìëÿ çàòðÿñëàñÿ – ñêàëà 7. Äîáð³ ëþäè.
îòâîðèëàñÿ.
4. Ð³øåííÿ öàðÿ. 8. Ïîâ÷àííÿ ìàòåð³.
3. Ïåðåêàæ³òü ëàíöþæêîì çì³ñò êîæíî¿ ÷àñòèíè.
4. ßêà îñíîâíà ðèñà õàðàêòåðó Îðèñèíî¿ ìàòåð³? Äîâåäè ïðèêëàäàìè
ç òåêñòó.
5. Ùî áóëî äëÿ Îðèñ³ ñïðàâæí³ì ùàñòÿì?
240
6. Çà ùî öàðþ ñïîäîáàëàñÿ ä³â÷èíà?
7. Òî ùî º íàéá³ëüøèì ñêàðáîì? Ïðî÷èòàé, ÿê ïðî öå ãîâîðèòü ïèñü-
ìåííèöÿ.
Ñóä Ñîëîìîíà
(Á³áë³éíà ëåãåíäà)
Ìîëîäèé öàð Ñîëîìîí ÿêîñü ïî÷óâ óâ³ ñí³ íåçíàéîìèé ãîëîñ. «Ïðîõàé,
ùî òîá³ äàòè? – ìîâèâ éîìó öåé ãîëîñ. – Òè ìóñèø âèð³øèòè ñâîþ
äîëþ. ×è õî÷åø óñëàâèòèñü íà çåìë³ çâèòÿæíèìè ïîäâèãàìè? ×è õî÷åø
íàäáàòè áàãàòî çîëîòà ³ ñòàòè ïåðøèì áàãàò³ºì? ×è ï³äêîðèòè ñîá³ âñ³
íàðîäè? ×è ïðîæèòè äîâãå-äîâãå æèòòÿ?.. Âèáèðàé – ³ çáóäåòüñÿ, ùî
òè ñõî÷åø!»
Çàìèñëèâñÿ Ñîëîìîí ³ â³äïîâ³â:
«Íå ïðîøó ÿ ñîá³ àí³ çâèòÿæíî¿ ñëàâè, àí³ áàãàòñòâà, àí³ äîâãîë³òòÿ.
Íå ïðàãíó é âëàäè íàä ëþäüìè. Îäíîãî ÿ æàäàþ: çðîáèòèñÿ ìóäðèì.
Íåõàé ñåðöå ìîº áóäå ðîçóìíèì, à ðîçóì – äîáðèì, ùîá ÿ ì³ã â³äð³çíÿòè
äîáðî òà çëî ³ áóòè ñïðàâåäëèâèì ñóääåþ».
² ìîâèâ éîìó ãîëîñ: «Õàé áóäå òàê».
² ñòàâ Ñîëîìîí íàéìóäð³øèì ïîì³æ ëþäåé. ² ÷åðåç ìóäð³ñòü ñâîþ áóâ
â³í ³ ìîãóòí³ì âîëîäàðåì, ³ íàäáàâ íåçë³÷åíí³ áàãàòñòâà, ³ âïîêîðèëèñÿ
éîìó âñ³ íàðîäè, ³ ïðîñëàâèâñÿ â³í íà âåñü ñâ³ò.
Ïî âñ³é çåìë³ éøîâ ïîãîëîñ ïðî éîãî âåëèêèé ðîçóì ³ ñïðàâåäëèâ³ñòü.
² ëþäè ïðèõîäèëè äî íüîãî, àáè ðîçñóäèâ â³í ¿õí³ ñóïåðå÷êè é ïîçîâè.
ßêîñü ïðèéøëè äî íüîãî æ³íêè ³ ïðèíåñëè äèòèíó, ÿê³é íå áóëî ùå
é ì³ñÿöÿ â³ä íàðîäæåííÿ.
² ïðîìîâèëà îäíà ç æ³íîê:
– Öàðþ! Ìè îáèäâ³ ìåøêàëè â îäíîìó äîì³, ñïàëè â îäí³é ê³ìíàò³.
Ó ìåíå íàðîäèâñÿ ñèí, ó íå¿ òåæ. Ó âñ³ì äîì³ ìè áóëè ñàì³, ³ í³êîãî ç
íàìè íå áóëî. Âíî÷³ ñèí ö³º¿ æ³íêè ïîìåð, ³ âîíà ïîòàé ïîêëàëà éîãî
íà ìîþ ïîñò³ëü, à ìîãî ñèíà âçÿëà äî ñåáå. Âðàíö³ ÿ ïðîêèíóëàñü – ³
áà÷ó êîëî ñåáå ¿¿ ìåðòâó äèòèíó.
Àëå òóò äðóãà æ³íêà ïî÷àëà êðè÷àòè:
– Áðåõíÿ! Öå ì³é ñèí æèâèé, à òâ³é ìåðòâèé!
Ñîëîìîí ñêàçàâ:
– Ïîäàéòå-íî ìåí³ ìå÷!
Êîëè ïðèíåñëè öàðåâ³ ãîñòðèé ìå÷, Ñîëîìîí íàêàçàâ âî¿íó, ùî ñòîÿâ
ïîðó÷:
– Â³çüìè äèòèíó ³ ðîç³òíè ¿¿ íàâï³ë. Òà â³ääàé îäíó ïîëîâèíó îäí³é
æ³íö³, à äðóãó – äðóã³é.
241
Ïåðøà æ³íêà çëÿêàëàñü ³ çàêðè÷àëà:
– Íå âáèâàéòå éîãî, íå âáèâàéòå! Áëàãàþ òåáå, öàðþ, íå íàêàçóé
óáèâàòè éîãî. Êðàùå â³ääàé ìîãî ñèíà ö³é æ³íö³ – àáè â³í ëèøèâñÿ
æèâèé!
À äðóãà ñêàçàëà:
– Ñïðàâåäëèâå ð³øåííÿ òâîº, íàéìóäð³øèé! Íåõàé íå ä³ñòàíåòüñÿ öÿ
äèòèíà àí³ ¿é, àí³ ìåí³!
Òîä³ Ñîëîìîí ñòðèìàâ ðóêó âî¿íà ³ ìîâèâ:
– Îääàéòå äèòèíó ò³é, êîòðà ïîæàë³ëà ¿¿: âîíà ³ º éîãî ìàò³ð!
² äèòèíó îääàëè ìàòåð³, ³ âîíà ïðè-
Çâèòяæíèé – ïåðå-
òèñëà ¿¿ äî ñåðöÿ. À îøóêàíêó ç ãàíüáîþ ìîæíèé.
ïðîãíàëè ãåòü. Âîëоäàð – òîé, õòî ìàº
Òàê ðîçñóäèâ öàð Ñîëîìîí, ìóäðèé ³ âåëèêó âëàäó, ïîâåëèòåëü.
ñïðàâåäëèâèé.
1. Çâåðíè óâàãó íà íàçâó ëåãåíäè. Óâàæíî ïðî÷èòàé ¿ ¿. Çíàéäè óðèâêè,
â ÿêèõ ïåðåäàíî ìóäðå âèð³øåííÿ Ñîëîìîíîì íàäçâè÷àéíî ñêëàäíî¿
æèòòºâî¿ ñèòóàö³¿. À òåïåð çíîâó çâåðíèñÿ äî ïî÷àòêó ëåãåíäè.
×èòàþ÷è, ïðîñòåæ çðîñòàííÿ Ñîëîìîíà, âèä³ëè îñîáëèâî éîãî
áàæàííÿ ñòàòè ìóäðèì, ñëóæèòè ïðàâäîþ ëþäÿì.
2. Çàâäÿêè ÷îìó Ñîëîìîí ñòàâ ³ ìîãóòí³ì âîëîäàðåì, ³ íàäçâè÷àéíî
áàãàòîþ ëþäèíîþ, ïîêîðèòåëåì áàãàòüîõ íàðîä³â, ³ â³äîìèì
ìóäðåöåì?
3. Çà âëàñíèì áàæàííÿì äîáåðè óðèâîê òåêñòó, ïðî÷èòàé éîãî, ñêàæè,
ùî òåáå ó íüîìó çàö³êàâèëî.
4. Ùå ðàç ïîäóìàéòå íàä çì³ñòîì âèä³ëåíèõ ðå÷åíü, â³çüì³òü ç íèõ
óñå íåîáõ³äíå äëÿ ñâîãî ñàìîâèõîâàííÿ.
Õòî ëþäÿì äîáðà áàæàº, òîé ³ ñîá³ ìàº.
Êîãî ïî÷èòàþòü, òîãî é âåëè÷àþòü.
Çà íàóêó – ö³ëóé áàòüêà é ìàò³ð ó ðóêó.
Ìèõàéëî Êîöþáèíñüêèé
Ìàëåíüêèé ãð³øíèê
I
Äìèòðèê, âîñüìèë³òí³é õëîï÷èê, âèñêî÷èâ ç äóøíî¿ íèçåíüêî¿ õàòè,
ùî ïî ñàì³ â³êíà âë³çëà â çåìëþ. Íàäâîð³ áóëî êðàùå, í³æ ó õàò³. Ñîíå÷êî
242
ï³äáèëîñÿ âæå âèñî÷åíüêî ³ ïðèãð³âàëî. Ñí³ã òàê áëèùàâ, ùî Äìèòðèê
íå ì³ã íà íüîãî äèâèòèñü ³ êë³ïàâ î÷èìà. Áóëà â³äëèãà, ç³ ñòð³õ êàïàëî,
ç ãîðáêà çá³ãàëè, ìîâ âåñíîþ, ñòðóìî÷êè òàëî¿ âîäè, ãîðîáö³ âåñåëî
öâ³ð³íüêàëè, êîçè íèêàëè ïî ìàéäàí³, ÷è íå ëèøèëîñü äå íà òîðãîâèö³
õî÷ ñòåáëà ñ³íà â³ä ó÷îðàøíüîãî ÿðìàðêó. Öå òåïëî, öÿ íåìîâ âåñíÿíà
äíèíà ñåðåä çèìè âàáèëè Äìèòðèêà, òÿãëè éîãî â äàëå÷³íü, íà âîëþ, îí
â òå ì³ñòî, ùî çä³éìàºòüñÿ äî áëàêèòíîãî íåáà øïè÷àñòèìè âåðøå÷êàìè
öåðêîâ, çåëåíèìè òà ÷åðâîíèìè äàõàìè íà êàì’ÿíèöÿõ. Àëå ìàòè éîãî,
ßðèíà, âèõîäÿ÷è ç â³äðàìè íà ùîäåííó ðîáîòó, çâåë³ëà éîìó ñèä³òè
âäîìà. Òîìó-òî Äìèòðèê áóâ ñóìíèé. Â³í ñòåæèâ î÷èìà çà ìàò³ð’þ, ùî,
ç³ãíóâøèñü ï³ä âàæêèìè â³äðàìè, ïîâíèìè âîäè, ïåðåõîäèëà âóëèöþ,
áà÷èâ, ÿê ó áðóäíèõ õàòàõ, óçäîâæ âóëèö³ â³ä÷èíÿëèñü äâåð³ ³ çâ³äòè
ãóêàëè íà éîãî ìàìó:
– ßðèíî! À íåñ³òü øâèäøå âîäè, áî ä³æêà ïîðîæíÿ!
Äìèòðèêîâ³ íà õâèëèíêó æàëü ñòàëî íåíüêè, ùî – ñëàáà íå ñëàáà,
– óâåñü äåíü ìóñèòü íîñèòè âîäó, çàðîáëÿòè íà õë³á. Òà íå òàêà áóëà
ïîãîäà, ùîá ñìóòîê çàòðèìàâñÿ â éîãî ñåðö³. Âñå íàâêðóãè áóëî òàêå
ðàä³ñíå, âåñåëå, ùî ç ïàì’ÿò³ Äìèòðèêîâî¿ âèëåò³ëè äåñü ³ ìàòè, ³ íàêàç
ñèä³òè âäîìà; â³í íå ïîì³òèâ, ÿê ñàì³ íîãè, âçóò³ â çäîðîâ³ çàøêàðóáë³
÷îáîòè, âèíåñëè éîãî íà âóëèöþ.
Íà Äìèòðèêîâ³ áóëà ñòàðà ðóäà ìàòåðèíà þïêà ç êëàïòèêàìè âàòè,
ùî âèñ³ëè êð³çü ä³ðêè ç ïîøàðïàíî¿ îäåæèíè, äîâã³ ðóêàâà òåë³ïàëèñü
íèæ÷å ðóê, çàâàæàëè éîìó. Ðóñÿâó ãîë³âêó ïðèêðèâàâ ñòàðåíüêèé
êàðòóçèê ç îä³ðâàíèì êîçèðêîì. Àëå, íåçâàæàþ÷è íà ñâî¿ íåïèøí³
øàòè, Äìèòðèê âåñåëî äèâèâñÿ íà ñâ³ò Áîæèé çäîðîâèìè ñèâèìè î÷èìà,
âåñåëî ï³äñòðèáóâàâ ïî ëþäÿíèõ âóëèöÿõ.
Âðàç â³í çóïèíèâñÿ, ñêðèâèâ æàë³áíî îáëè÷÷ÿ ³ ïðîñòÿã ðóêó äî
ÿêîãîñü ïàíà, ùî ïðîõîäèâ âóëèöåþ.
– Äàéòå êîï³éêó!.. Ìàòè ñëàá³... õë³áà íåìàº...
Ïàí ãëÿíóâ íà áë³äíèé âèäî÷îê õëîï÷èê³â, íà éîãî îäåæó ïîøìàòîâàíó
é ñÿãíóâ ó êèøåíþ.
Äìèòðèê ïîá³ã äàë³, çàòèñêóþ÷è â ðóö³ ì³äÿíó ìîíåòó. Öå Ãàâðèëêî
éîãî òàê íàâ÷èâ. Î, òîé Ãàâðèëêî ðîçóìíèé ³ ñèëüíèé, ñòðàõ ÿêèé
ñèëüíèé!.. Àëå äå æ â³í, òîé Ãàâðèëêî?
– Äìèòðèêó, à ñþäè!..
Äìèòðèê âï³çíàâ çíàéîìèé ãîëîñ ³ ñòàâ.
– Íó, ùî? – ïðèâ³òàâñÿ Ãàâðèëêî, ï³äõîäÿ÷è äî Äìèòðèêà.
– À äèâè, ùî ìàþ! – ïîõâàëèâñÿ òîé äåñÿòêîþ, ùî âèïðîõàâ ó ïàíà.
– Ìàëî! – ð³øèâ Ãàâðèëêî. – Ùî çà íå¿ êóïèø? Ïðîñè ùå, òà íå
ë³íóéñÿ, êðèâèñü äîáðå, ÿê ñåðåäà íà ï’ÿòíèöþ, òà ïðèêàçóé æàë³áíî:
«Äàéòå, ìèëîñòèâèé ïàíå, äàéòå... ìàòè âìèðàþòü... ÿ ¿ñòè õî÷ó!» ² íå
â³ä÷åïèñü, çà ïîëè õàïàé, àæ ïîêè äàñòü.
243
Äìèòðèê óñì³õíóâñÿ.
– Õ³áà ÿ íå çíàþ? Òè æ ìåíå â÷èâ... À òè ÷îì íå ïðîñèø? – ïîñïèòàâ
â³í ó òîâàðèøà.
– Îöå âèãàäàâ! Ñêàçàíî: ìàëå – äóðíå! Ìåí³ í³õòî íå äàñòü, áî ÿ
âæå âåëèêèé, ìåí³ âæå äåñÿòü ë³ò, òà é ñâèòà íà ìåí³ ö³ëà, íå òàêà,
ÿê òâîÿ þïêà... ¥àâ íå ëîâè! – ðàïòîì øòóðõíóâ Ãàâðèëêî ï³ä á³ê
Äìèò-ðèêà...
Äìèòðèê ïîá³ã ³ ùå ùîñü ïðèí³ñ.
– À äå æ Ìàðé³êà? – ïîñïèòàâ â³í.
– À òàì äåñü íà âóëèö³ áàâèòüñÿ... Ìàð³éêî! Àãîâ!
Çà õâèëèíó íàäá³ãëà Ìàð³éêà, òàê çàìîòàíà çäîðîâîþ õóñòêîþ, ùî
ñàìèé ãîñòðèé ÷åðâîíèé íîñèê âèçèðàâ íà ñâ³ò, ìîâ ðîçíþõóþ÷è, ÷è
íåìà äå ÷îãî ö³êàâîãî.
– Çíàºòå ùî? – ç³áðàâ ðàäó Ãàâðèëêî. – Ìàºìî òðîõè ãðîøåé... À ÿ
íèí³ âðàíö³ áà÷èâ ìåä³âíèêè â ïåêàðí³... íó, òàê³, ùî í³êîëè íå áà÷èâ...
– Åãå?! – ñêðèêíóëè âðàç Ìàð³éêà ç Äìèòðèêîì.
– ¯é Áîãó!.. Õîä³ì êóïèìî!
– Õîä³ìî!
² ä³òè, ìîâ çãðàÿ ãîðîáö³â, çíÿëèñÿ ç ì³ñöÿ ³ ïîêîïîò³ëè âóëèöåþ.
...Òàê ïðîâåøòàëèñü ó ì³ñò³ äî âå÷îðà.
– Ãëÿäè æ, Äìèòðèêó, âèõîäü çàâòðà! – íàêàçóâàâ Ãàâðèëêî.
– À ÿê ìàìêà íå ïóñòÿòü?
– Òî âòå÷è!
Äìèòðèê á³ã ÷åðåç ë³ä, ïîøêðÿáóþ÷è çäîðîâèìè ÷îá³òüìè, ³ ç æàõîì
äóìàâ, ùî òî ñêàæå éîìó ìàìêà çà íåñëóõíÿí³ñòü. À ìàìêà í³÷îãî íå
êàçàëà: âîíà ëåæàëà íà ïîëó é ñòîãíàëà.
²²
Äðóãîãî äíÿ ßðèíà ëåäâå çâåëàñü ç ïîñòåë³.
– ×îãîñü ÿ çàíåäóæàëà, Äìèòðèêó, – îá³çâàëàñü ßðèíà, – ñèëè íå
ìàþ... ß òðîõè ïîëåæó, à òè ïîá³æè íà ì³ñòî òà êóïè õë³áà... Îñü òîá³
ãðîø³... Òà íå áàðèñü...
Ñóìíî áóëî Äìèòðèêîâ³, æàëêî íåäóæî¿ ìàìè, àëå ò³ëüêè äî
ñ³íåøíüîãî ïîðîãà. Çà ïîðîãîì â³í çàáóâ ³ ìàìó, ³ ñâî¿ òóðáîòè. Âåñåëî!
Êîëè öå, ñàìå ï³ä ì³ñòîì, ç’ÿâèâñÿ Ãàâðèëêî ç ´ðèíäæîëÿòàìè, à íà
íèõ ñèä³ëà Ìàð³éêà.
– Ñ³äàé, ï³äâåçó! – ãóêíóâ â³í íà Äìèòðèêà.
– À ùî öå ó òåáå â æìåí³? – ëàïíóâ éîãî çà ðóêó Ãàâðèëêî.
– Ãðîø³... ìàìêà íà õë³á äàëè.
– Äàé ñþäè!
244
– Åãå, íå ìîæíà – ìàìêà áèòèìóòü.
– Äóðíèé! Ñêàæåø: çàãóáèâ, òî é íå áèòèìóòü! Äàâàé!
Äìèòðèê, âàãàþ÷èñü òðîõè, â³ääàâ ãðîø³.
– Îò ùî ÿ âàì ñêàæó, – ïî÷àâ Ãàâðèëêî... – Ìè ñîá³ ïîêóïóºìî
êîçèêè...
– À ÿ ¿ñòè õî÷ó, – îá³çâàâñÿ Ãàâðèëêî.
– ² ÿ! ² ÿ!.. – ñêðèêíóëè ðàçîì Äìèòðèê òà Ìàð³éêà.
– Ðóøàé ïðîñèòè, Äìèòðèêó! – çàãàäàâ Ãàâðèëêî.
Òà, ÿê íà ëèõî, ñüîãîäí³ íå ùàñòèëî, õî÷ Äìèòðèê äóæå æàë³áíî
êðèâèâ îáëè÷÷ÿ òà êâèëèâ, ìîâ ñèðîòà.
– Åò, ùî òâîº ñòàðöþâàííÿ! Îò ÿê òîé ä³ä ñë³ïèé, ùî ñèäèòü á³ëÿ
ìîñòó, – íó òîé ìàº âñÿêîãî äîáðà ïîâíó òîðáó: òàì òîá³ é áóáëèêè, é
ÿáëóêà, é ìåä³âíèêè!.. – îáëèçàëàñü íà îäíó çãàäêó Ìàð³éêà.
Â Ãàâðèëêîâ³é ãîëîâ³ ïðîìàéíóëà äóìêà.
– Çíàºòå ùî? Òà òîðáà áóäå íàøà! – ð³øèâ â³í.
– Åãå, òàê òîá³ ä³ä ³ äàñòü: òè çà òîðáó, à â³í òåáå êîñòóðîì! – çìàãàëàñü
Ìàð³éêà.
– Íå á³éñü! Çðîáèìî òàê: òè, Ìàð³éêî, êóïèø çà äâîÿ÷êó áóëêó ³
ïîäàñè ä³äîâ³, à ÿê ä³ä õîâàòèìå ¿¿ â òîðáó, ìè âäâîõ ç Äìèòðèêîì, – ÿ
ç îäíîãî áîêó, à â³í ç äðóãîãî, – ÷åðêíåì íîæåì ïî ìîòóçö³... Ìàð³éêà
âõîïèòü òîðáó òà íàâò³êà÷à, à ìè ç íåþ!.. Äîáðî, Äìèòðèêó?
– Åãå, «äîáðå»! À ÿê ä³ä çâåðõó êîñòóðîì?
– Íå á³éñü, íå âëó÷èòü! Ãàéäà!
Ñë³ïèé ä³ä ñï³âàâ ïîáîæí³ ï³ñí³ ³ íå ÷óâ ñâîãî ëèõà. Â³í, õîâàþ÷è
áóëêó â òîðáó, îá³öÿâ Ìàð³éö³ «ñïàñåí³º äóøåíüêè», êîëè âðàç ïî÷óâ,
ùî éîãî òîðáà êóäèñü ñóíåòüñÿ, ùî ¿¿ âæå íåìà.
– Êàëàâóð! Ãðàáóþòü! – çàðåïåòóâàâ ä³ä, àëå ó â³äïîâ³äü íà éîãî êðèê
çàëîïîò³ëè íîãè âò³êà÷³â.
Äìèòðèê ÷óº äèòÿ÷èì ñåðöåì, ùî òàê ïîãàíî ÷èíèòè, ÿê âîíè
÷èíÿòü, àëå áî¿òüñÿ é íàòÿêíóòè íà öå, áî Ãàâðèëêî ïðîñâ³òêó íå äàâ
áè, ãëóçóþ÷è.
Àæ îñü ³ âå÷³ð. Äìèòðèê çíàº, ùî éîìó âæå ïîðà äîäîìó, àëå â³í
áî¿òüñÿ ç’ÿâèòèñÿ äî ìàòåð³ áåç õë³áà ³ áåç ãðîøåé.
– Íî÷óé ó íàñ! – ð³øàº Ìàð³éêà. – À çàâòðà ìàòè çàáóäå ³ ìèíåòüñÿ
òîá³ îòàê.
² Äìèòðèê âïåðøå â æèòò³ íî÷óº ï³ä ÷óæîþ ñòð³õîþ, äàëåêî â³ä ìàòåð³.
Äðóãîãî äíÿ çíîâ ³ãðàøêè, ñì³õ, ëàñîù³. Àëå íàäâå÷³ð Äìèòðèê
ïîì³÷àº, ùî éîìó ÷îãîñü ìóëüêî íà ñåðö³. Òàê ÷îãîñü êîðòèòü äîäîìó,
äî ìàòåð³. Õàé âæå é âèá’þòü éîãî, àáè áóòè äîìà, àáè ïî÷óòè ãîëîñ
íåíü÷èí. Äìèòðèê íå âèòðèìóº äàë³, êèäàº ñâî¿õ òîâàðèø³â ³ á³æèòü
245
äîäîìó... Òà ÷è äîìà òåïåð ìàò³íêà, ÷è ùå íîñÿòü âîäó? Îí ³äå íàçóñòð³÷
òà æ³íêà, ùî âîíè íàéìàþòü ó íå¿ õàòó, âîíà, ìàáóòü, çíàº...
– Ò³òêî, ÷è ìàìêà âæå äîìà, ÷è ùå âîäó íîñÿòü? – ï³äá³ãàº äî íå¿
Äìèòðèê.
Æ³íêà ñòàº ³ ñóìíî õèòàº ãîëîâîþ.
– Â³äíîñèëà âîíà âæå ñâîº, äèòèíî!.. Âæå á³ëüø íå ïîíåñå! – ç³ ñë³çüìè
â î÷àõ êàæå æ³íêà.
Äìèòðèê íå ðîçóì³º ãàðàçä öèõ ñë³â, àëå éîãî ùîñü ñòèñêàº êîëî
ñåðöÿ. Â³í áà÷èòü ñëüîçè íà î÷àõ ó æ³íêè, ³ íåñïîê³é îõîïëþº éîãî.
– Ñèð³òêà òè íåùàñíèé!.. – ðèäàº ðàïòîì æ³íêà ³ õî÷å ïðèãîëóáèòè
Äìèòðèêà.
Àëå Äìèòðèê âèïðó÷óºòüñÿ ç îá³éì³â ³ êèäàºòüñÿ äàë³. Â³í âñå
çðîçóì³â, ³ ñòðàøíà áåçíàä³éí³ñòü îáíÿëà éîìó ñåðöå...
Àëå ùî öå? ×èþ öå òðóíó âåçóòü íà ñàíÿõ?
«Öå ìîþ ìàìêó âåçóòü õîâàòè», – äóìàº Äìèòðèê ³ ùîñèëè
ïîðèâàºòüñÿ âïåðåä. Â³í íå áà÷èòü, ùî çà íèì áàñóþòü êîí³, íå ÷óº, ÿê
êðè÷àòü: «Ñòåðåæèñü!» À êîí³ âæå áëèçüêî, îñü âîíè äèõàþòü ãàðÿ÷îþ
ïàðîþ íàä Äìèòðèêîâîþ ãîëîâîþ, îñü ñïèíàþòüñÿ íàä íèì, ðâóòüñÿ
íàïåðåä... ² Äìèòðèê çíèêàº äåñü ï³ä ê³íñüêèìè êîïèòàìè...
²²²
Äìèòðèê ëåæèòü ó ë³êàðí³. Çëàìàíó íîãó éîãî âçÿëè ó ëåùàòà; íîãà
âæå íå òàê áîëèòü, ÿê ïåðøå, ³ Äìèòðèê ìîæå ï³äâåñòèñü íà ïîñòåë³.
Â³í ðîçãëÿäàº ïðîñòîðó ê³ìíàòó, äå ëåæàòü õâîð³, äèâèòüñÿ íà ñåñòðó-
æàë³áíèöþ, ùî ç³ãíóëàñü íàä íåäóæèì, ³ çóïèíÿºòüñÿ, âðåøò³, íà
ñâîºìó ñòîëèêîâ³. Òàì, ìåæè óñÿêèìè ïëÿøå÷êàìè ç ë³êàìè, ÷åðâîí³º
êîëîäî÷êà ç éîãî êîçèêà. Îõ, òîé êîçèê! Â³í íàãàäóº Äìèòðèêîâ³
ñò³ëüêè ïðèêðîñòåé, ñò³ëüêè ñìóòêó, ùî Äìèòðèê íå ìîæå äèâèòüñÿ
íà íüîãî.
«Ìîæå, ìàìà ¿ñòè õîò³ëè, ÿê ÿ êóïóâàâ êîçèêè,.. ìîæå, âîíè ãîëîäí³
é ïîìåðëè, íå ä³æäàâøèñü õë³áà... Íå ñêàæóòü ìàò³íêà, íå ïðèçíàþòüñÿ,
áî íåìà âæå ¿õ íà ñâ³ò³... ² í³êîãî â ìåíå íåìàº... ñèð³òêà ÿ áåçð³äíèé...
Òà ÷è âèáà÷àòü ìåí³ ìàìêà çà âñå, ùî ÿ íàêî¿â?» – äóìàº Äìèòðèê, íå
âòèðàþ÷è ñëüîçè, ùî ñêîòèëàñü éîìó íà îáëè÷÷ÿ...
«Ùî çî ìíîþ áóäå? – òóðáóþòü äóìêè äèòÿ÷ó ãîëîâó. – Äå ÿ
ïîä³íóñü? Õòî ìåíå íàãîäóº, õòî çîäÿãíå ìåíå, êàë³êó íåïîòð³áíîãî? Çíîâ
ñòàðöþâàòè?.. Í³, íå áóäó, íå õî÷ó é áà÷èòè òîãî Ãàâðèëêà, ùî íàâ÷èâ
ìåíå ðóêó ïðîñòÿãàòè... Áóäó ùîñü ðîáèòè, íà õë³á çàðîáëÿòè. Äîáð³ ëþäè
ïîìîæóòü... À äå æ ò³ äîáð³ ëþäè? ª! ß çíàþ, ùî º! Àäæå ìàò³íêà íåäóðíî
êàçàëè, ùî ñâ³ò íå áåç äîáðèõ ëþäåé!..»
246
1. Ïðî ÿê³ ÷àñè ðîçïîâ³äàº Ì. Êîöþáèíñüêèé?
2. Íàçâè ä³éîâèõ îñ³á. Çíàéäè ñëîâà, ÿê³ ïîêàçóþòü ¿õí³ ïîçèòèâí³ òà
íåãàòèâí³ ðèñè. Ïðî÷èòàé îïèñè çîâí³øíîñò³ Äìèòðèêà ³ Ìàð³éêè.
Ïðî ùî âîíè ãîâîðÿòü?
3. Ï³äãîòóéñÿ ³ ïåðåêàæè ñòèñëî ²²² ÷àñòèíó îïîâ³äàííÿ.
4. ßêîãî âèñíîâêó ä³éøîâ Äìèòðèê? ×è çãîäåí òè ç íèì? ßê ñòàâèâñÿ
õëîï÷èê äî ìàòåð³?
5. Çíàéäè âèðàç, ÿêèé º ïðèêàçêîþ. Çàïèøè éîãî â çîøèò ³ çàïàì’ÿòàé.
6. ×îìó îïîâ³äàííÿ ìàº òàêó íàçâó? Ùî õîò³â àâòîð íèì ï³äêðåñëèòè, â³ä
÷îãî çàñòåðåãòè? Ïðîäîâæè îïîâ³äàííÿ, îïèñóþ÷è äîëþ Äìèòðèêà.
ßêèé ñë³ä ïîâèííà çàëèøèòè ëþäèíà íà çåìë³?
Ñòàðèé Ìàéñòåð çâ³â êàì’ÿíèé áóäèíîê. Ñòàâ îñòîðîíü ³ ìèëóºòüñÿ.
«Çàâòðà â íüîìó îñåëÿòüñÿ ëþäè», – äóìàº ç ãîðä³ñòþ.
À â öåé ÷àñ á³ëÿ áóäèíêó ãðàâñÿ Õëîï÷èê. Â³í ñòðèáíóâ íà ñõîäèíêó
é çàëèøèâ ñë³ä ñâîº¿ ìàëåíüêî¿ í³æêè íà öåìåíò³, ÿêèé ùå íå çàòâåðä³â.
– Äëÿ ÷îãî òè ïñóºø ìîþ ðîáîòó? – ñêàçàâ ç äîêîðîì Ìàéñòåð.
Õëîï÷èê ïîäèâèâñÿ íà â³äáèòîê íîãè, çàñì³ÿâñÿ é ïîá³ã ñîá³.
Ìèíóëî áàãàòî ðîê³â. Õëîï÷èê ñòàâ äîðîñëèì ×îëîâ³êîì. Æèòòÿ
éîãî ñêëàëîñü òàê, ùî â³í ÷àñòî ïåðå¿çäèâ ç ì³ñòà äî ì³ñòà, í³äå äîâãî
íå çàòðèìóâàâñÿ, í³ äî ÷îãî íå ïðèõèëÿâñÿ – í³ ðóêàìè, í³ äóøåþ.
Ïðèéøëà ñòàð³ñòü. Çãàäàâ ñòàðèé ×îëîâ³ê ñâîº ð³äíå ñåëî íà áåðåç³
Äí³ïðà. Çàõîò³ëîñü éîìó ïîáóâàòè òàì. Ïðè¿õàâ íà áàòüê³âùèíó,
çóñòð³÷àºòüñÿ ç ëþäüìè, íàçèâàº ñâîº ïð³çâèùå, àëå âñ³ çäâèãóþòü
ïëå÷èìà – í³õòî íå ïàì’ÿòàº òàêîãî ×îëîâ³êà.
– Ùî æ òè çàëèøèâ ï³ñëÿ ñåáå? – ïèòàº ó ñòàðîãî ×îëîâ³êà îäèí ä³ä.
– ª â òåáå ñèí ÷è äî÷êà?
– Íåìàº ó ìåíå í³ ñèíà, í³ äî÷êè.
– Ìîæå, òè äóáà ïîñàäèâ?
– Í³, íå ïîñàäèâ ÿ äóáà...
– Ìîæå, òè ïîëå âèïåñòóâàâ?
– Í³, íå âèïåñòóâàâ ÿ ïîëÿ...
– Òàê, ìàáóòü, òè ï³ñíþ ñêëàâ?
– Í³, é ï³ñí³ ÿ íå ñêëàâ.
– Òàê õòî æ òè òàêèé? Ùî æ òè ðîáèâ óñå ñâîº æèòòÿ? – çäèâóâàâñÿ
ä³ä.
Í³÷îãî íå ì³ã â³äïîâ³ñòè ñòàðèé ×îëîâ³ê. Çãàäàëàñü éîìó òà ìèòü, êîëè
â³í çàëèøèâ ñë³ä íà ñõîäèíö³. Ï³øîâ äî áóäèíêó. Ñòî¿òü òîé, ÿê íà÷å
â÷îðà çáóäîâàíèé, à íà íàéíèæ÷³é ñõîäèíö³ – çàêàì’ÿí³ëèé â³äáèòîê
õëîï÷èêîâî¿ í³æêè.
247
– Îñü ³ âñå, ùî çàëèøèòüñÿ ï³ñëÿ ìåíå íà çåìë³, – ç áîëåì ïîäóìàâ
ñòàðèé ×îëîâ³ê. – Àëå öüîãî æ ìàëî, äóæå ìàëî... Íå òàê òðåáà áóëî
æèòè...
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà ³ ïîÿñíè ¿õíº çíà÷åííÿ: çàêàì’ÿí¤ëèé,

íàéí§æ÷³é, áàòüê³âù§íà, çäâ§ãóþòü, â§ïåñòóâàâ.
2. ßê³ ïî÷óòòÿ ïåðåæèâàâ ñòàðèé Ìàéñòåð? ßê ñêëàëàñü äîëÿ ìàëåíü-
êîãî õëîï÷èêà? ßêèé ñë³ä ìàâ íà óâàç³ àâòîð ó íàçâ³ îïîâ³äàííÿ?
Ìàêñèì Ðèëüñüêèé
Êèì õî÷åø áóòè, õëîï÷èêó...?
Êèì õî÷åø áóòè, õëîï÷èêó, â æèòò³?
Ñåðéîçíèé, ÿê óñ³ Êîòèãîðîøêè,
òè íà ïèòàííÿ öå ïîäóìàâ òðîøêè
³ â³äïîâ³â: ëþäèíîþ. Äèòÿ!
Áëàãîñëîâëÿþ÷è òâîº æèòòÿ,
ó òðóäíó âèðÿäæàþ÷è äîðîãó,
ÿêó ïîðàäó ÷è ïåðåñòîðîãó
ÿ êðàùó äàì, í³æ äàâ ñîá³ òè ñàì
Áóäü â³ðíèì ñëîâó, ùî óñ³ì ñëîâàì
³ç íèì îäíèì í³êîëè íå çð³âíÿòüñÿ!
Õàé âåñåëÿòü òåáå ëþáîâ ³ ïðàöÿ,
õàé äðóæáè íåïîãàñíî¿ êðèëî
ã³ðêå â³ä òåáå â³äãàíÿº çëî,
³ õàé ó ÷àñ îñòàíí³é ñâ³é ïðî ñèíà
ñïîê³éíî ÿ ïîäóìàþ: Ëþäèíà!
1. ßê òè ðîçóì³ºø çíà÷åííÿ ñë³â: áëàãîñëîâë¨þ÷è, âèðÿäæ¡þ÷è, ïå-

ðåñòîð¢ãà, íåïîã¡ñíà? Äîáåðè äî íèõ ñëîâà, áëèçüê³ çà çíà-
÷åííÿì.
2. Õòî òàêèé Êîòèãîðîøêî? ×îìó ïîåò íàçèâàº òàê õëîï÷èêà?
3. ×îìó àâòîð ââàæàº ñëîâà õëîï÷èêà íàéêðàùîþ â³äïîâ³ääþ íà ñâîº
çàïèòàííÿ?
4. ßê òè çðîçóì³â, ùî îçíà÷àº áóòè ñïðàâæíüîþ ëþäèíîþ?
5. ×îìó öå ñëîâî â îñòàííüîìó ðÿäêó íàïèñàíî ç âåëèêî¿ ë³òåðè?
248
ЯÊ ÇÐÎÁÈÒÈ
ÄÅÍÜ ÂÅÑÅËÈÌ
Ìàð³ÿ Ï³äã³ðÿíêà
Áåçêîíå÷í³ êàçî÷êè
Ñêàæó, ä³òè, âàì êàçêó: Áà, ùå çíàþ é ÷åòâåðòó:
ïðèí³ñ çàé÷èê äðîâ â’ÿçêó, áóâ ãîðîá÷èê óïåðòèé,
ïîêîëîâ ¿õ äð³áíåíüêî, äçüîáàâ ñêèðòó â³í ñïðèòíî:
çâàðèâ þøêó øâèäåíüêî. – Çìîëî÷ó óñå æèòî!
Þøêà áóëà ñîëîäêà – ×è çìîëîòèòü – íå çíàòè,
ìîÿ êàçêà êîðîòêà. äîâåäåòüñÿ ÷åêàòè.
Ñêàæó, ä³òêè, ³ äðóãó: Ùå ïîñëóõàéòå é ï’ÿòó:
ïðèá³ã êîòèê ³ç ëóãó, âá³ã õëîï÷èíà â ê³ìíàòó
ë³ã ñîá³ ñåðåä ïå÷³, ó áîëîò³ ïî âóõà,
ìóðêîò³â äèâí³ ðå÷³. áî â³í ìàìè íå ñëóõà.
Äàñòå áóáëèê³â â’ÿçêó – À ùî äàë³ – íå çíàþ,
äîêàæó âàì òó êàçêó. õ³áà ìàìó ñïèòàþ.
Ùå á ³ òðåòþ ñêàçàëà: Ñêàæó øîñòó âàì çàâòðà,
ìóøêà â õàò³ ë³òàëà, ñüîìó é âîñüìó ïîçàâòðà,
ó ñìåòàíó âëåò³ëà, ó ñóáîòó äåâ’ÿòó,
âèéòè çâ³äòè íå âì³ëà. à â íåä³ëþ äåñÿòó.
Äàë³ – äàë³ íå ìîæíà Ïåâíî, áóäåòå ðàä³
áî öå êàçêà òðèâîæíà. êàçî÷îê öèõ ãðîìàä³.
1. ×è ñïîäîáàëèñü òîá³ êàçêè Ìàð³¿ Ï³äã³ðÿíêè? ×èì ñàìå?

2. À ÿê³ êàçêè çíàºø òè? Ñïðîáóé ðîçïîâ³ñòè îäíó ç íèõ.
249
Þð³é ßðìèø
Ïàëè÷êà-ðÿò³âíèöÿ
Áóâ ñîá³ íà ñâ³ò³ ëåäàð. Çâè÷àéí³ñ³íüêèé ëåäàð. Ìàáóòü, ³ òîá³
òðàïëÿëîñÿ áà÷èòè òàêîãî.
Çâàëè éîãî Ìèêîëîþ.
À ñòàëîñÿ öå òîä³, êîëè íà äåðåâàõ òà êóùàõ ³ç ìàëåñåíüêèõ áóðî-
æîâòèõ áðóíüîê âèçèðíóëè çåëåí³ ÿçè÷êè ïåðøîãî ëèñòÿ. Õëîïö³ ãàíÿëè
íà äâîð³ ì’ÿ÷à. À Ìèêîëà íóäüãóâàâ: ìàòè çà÷èíèëà éîãî â ïîìåøêàíí³,
ùîá â³í ÿê ñë³ä âèâ÷èâ óðîêè.
«Îòî á äîáðå áóëî, – ìð³ÿâ Ìèêîëà, – çíàéòè ÷àð³âíó ïàëè÷êó-
ðÿò³âíèöþ. Ùîá çàì³ñòü ìåíå é äîìàøí³ çàâäàííÿ ðîáèëà, é óñå ³íøå.
Ç òàêîþ ïàëè÷êîþ ³ íà êðàé ñâ³òó ï³òè íå ñòðàøíî!»
² ðàïòîì ñòàëîñÿ ÷óäî...
– Íàâ³ùî æ íà êðàé ñâ³òó? – ïî÷óâ Ìèêîëà ÷èéñü äîáðèé òà òèõèé
ãîëîñ. Õëîï÷èê îçèðíóâñÿ. Ïîñåðåä ê³ìíàòè ñòîÿâ ìàëåñåíüêèé ä³äóñü –
óäâ³÷³ íèæ÷èé çà Ìèêîëêó. Íà íüîìó áóëè ÷åðâîí³ øàðîâàðè ç á³ëèìè
öÿòêàìè é á³ëèé êîâïàê ç ÷åðâîíèìè ç³ðî÷êàìè. Äîâãà ñèâà áîðîäà
çíèêàëà äåñü àæ çà ñïèíîþ.
– Íàâ³ùî íà êðàé ñâ³òó éòè? – ïîâòîðèâ ä³äóñü. – Ìîæíà ìàòè òå,
ùî áàæàºø, ³ òóò.
– Âèáà÷àéòå, – ïðîáóðìîò³â Ìèêîëà ðîçãóáëåíî, – õòî âè òàêèé?
Ä³äóñü â³äïîâ³â:
– ß – Ãîëîâíèé îõîðîíåöü ÷àð³âíî¿ ïàëè÷êè-ðÿò³âíèö³!
Ìèêîëà ìîâ÷àâ, çà÷àðîâàíèé. Âèõîäèòü, ùî â êàçêàõ óñå ïðàâäà, é
÷àð³âíèêè òàêè º!
– Âè ñïðàâä³ äàñòå ìåí³ ÷àð³âíó ïàëè÷êó? – ñïèòàâ â³í íåäîâ³ðëèâî.
Ä³äóñü â³äïîâ³â äóæå ïîâàæíî:
– ßêùî òè çàñëóæèø – çâè÷àéíî! Àëå òè ìàºø âèêîíàòè òðè ìî¿
çàâäàííÿ. Çãîäà?
Ìèêîëà ïðî âñÿê âèïàäîê êèâíóâ. Ìîæå æ òàêè çàâäàííÿ íå äóæå
âàæê³?..
– Ñëóõàé ïåðøå çàâäàííÿ! – ãîëîñ ó ä³äóñÿ ùå á³ëüøå ñïîâàæí³â. –
Òèæäåíü òè, Ìèêîëî, ìàºø ñàì ïðèáèðàòè ñâîþ ïîñò³ëü ³ äîïîìàãàòè
ìàòåð³!
«Ó-ó, – õîò³â áóâ âèêðóòèòèñü Ìèêîëà, – íå õî÷ó!»
Àëå ÿêèéñü ãîëîñ ïðîøåïîò³â éîìó: «Ïî÷åêàé, íå ïõèêàé, àäæå â
íàãîðîäó òè ä³ñòàíåø ÷àð³âíó ïàëè÷êó-ðÿò³âíèöþ!»
– ß çãîäåí, – òèõî ñêàçàâ Ìèêîëà.
– Îò ³ äîáðå, – âåñåëî êèâíóâ ä³äóñü, ïîïðàâèâ íà ãîëîâ³ êîâïàê ³...
ðîçòàíóâ ó ïîâ³òð³, íà÷å éîãî é íå áóëî.
Ö³ëèé òèæäåíü Ìèêîëà ïðèáèðàâ ó ê³ìíàòàõ, äîïîìàãàâ ìàòåð³ ìèòè
ïîñóä ³ íàâ³òü äî êðàìíèö³ äâ³÷³ á³ãàâ. Ìàòè é ðàä³ëà, é äèâóâàëàñÿ –
250
çâ³äêè á òî âñå? Îõ, ÿêáè çíàëà âîíà, ïåâíî, íå ìàëà á òàêîãî äîáðîãî
íàñòðîþ. Àäæå ñèí áóâ òàêèé çàïîïàäëèâèé ò³ëüêè òîìó, ùîá îï³ñëÿ
í³÷îãî íå ðîáèòè, à ìàòè íà ïîñëóãàõ ÷óäåñíó ïàëè÷êó.
ßêðàç çà òèæäåíü Ãîëîâíèé îõîðîíåöü ÷àð³âíî¿ ïàëè÷êè-ðÿò³âíèö³
ç’ÿâèâñÿ ïåðåä Ìèêîëîþ.
– ßê òâî¿ ñïðàâè, ÷è âèêîíàâ, ùî ÿ òîá³ çâåë³â?
Ìèêîëà ðîçïîâ³â ïðî âñå.
– Ïî÷àòîê íåïîãàíèé, – ïîãëàäèâ ñâîþ ïèøíó áîðîäó ñòàðèé. –
Ïåðøèé êðîê äî ÷àð³âíî¿ ïàëè÷êè òè çðîáèâ. À òåïåð ñëóõàé äðóãå
çàâäàííÿ: ùîá òè àæ äåñÿòü äí³â íå ÷³ïàâ ³ íå êðèâäèâ ìàëþê³â – ÿ
æ çíàþ, ç òîáîþ òàêå áóâàº. Òà öå ùå íå âñå: ÿê ñòàðø³ õëîï÷èêè
êðèâäèòèìóòü ìàëèõ, ùîá òè ¿õ áîðîíèâ... Äîáðå?
Ä³äóñü ïîïðàâèâ ñâ³é êîâïàê ³ çíèê...
– Îòî âñêî÷èâ ó õàëåïó! – ñâèñíóâ Ìèêîëà. – Ñàøêî Äóáèíà, ïåâíî,
ðîç’þøèòü ìåí³ íîñà!
Àëå ³íøî¿ ðàäè íå áóëî. Òðåáà áóëî ñòàâàòè õîðîáðèì ³ ñïðàâåäëèâèì.
² êîëè íà âåëèê³é ïåðåðâ³ Ñàøêî Äóáèíà øòîâõíóâ ÿêîãîñü ïåðâà÷êà ³
òîé ãåïíóâñÿ òà ùå é íîñà íàáèâ, Ìèêîëà ï³äñêî÷èâ äî Ñàøêà é ãóêíóâ:
– Àíó, ï³ä³éìè éîãî çàðàç òà ïîïðîñè ïðîáà÷åííÿ, áî áóäå ïîãàíî.
Âòîðîïàâ?
Ñàøêî ç íåñïîä³âàíêè ïðîáóðìîò³â ðîçãóáëåíî:
– Ïî÷åêàé, çàðàç!..
Óñ³ äåñÿòü äí³â Ìèêîëà áóâ ó øêîë³ íàéõîðîáð³øèì ³ íàéñïðàâåäëèâ³øèì.
Õëîïö³ íàâ³òü íàïèñàëè ïðî íüîãî â êëàñíó ãàçåòó âåëèêó çàì³òêó.
– Òè íà ïðàâèëüí³é äîðîç³, – ñêàçàâ Ãîëîâíèé îõîðîíåöü ÷àð³âíî¿
ïàëè÷êè-ðÿò³âíèö³, êîëè ìèíóâ ³ äðóãèé ñòðîê. – Àëå öå íå âñå. Îñòàííº
çàâäàííÿ – íàéâàæëèâ³øå!
Ìèêîëà íàâ³òü äèõàòè ïåðåñòàâ.
– ß çíàþ, – â³â äàë³ ä³äóñü, – ùî òè ïîãàíî â÷èøñÿ. Ó ùîäåííèêó â
òåáå òðàïëÿþòüñÿ äâ³éêè, à ó ñâ³äîöòâ³ òð³éêè. Òåïåð âåñíà. Íåçàáàðîì
ê³íåöü îñòàííüî¿ ÷âåðò³. Êîëè çàê³í÷èòüñÿ íàâ÷àëüíèé ð³ê, ïîêàæåø
ìåí³ ñâ³äîöòâî. Òè çðîçóì³â ìåíå?
Ó Ìèêîëè íàâ³òü ñåðöå òüîõíóëî.
– Çðîçóì³â. Òðåáà, ùîá ó íüîìó áóëè õîðîø³ îö³íêè...
Îñü ó ÿêó á³äó âñêî÷èâ Ìèêîëà. Àëå â³äñòóïàòè áóëî âæå í³êóäè.
Ìèêîëèíà ìàòè äèâóâàëàñÿ:
– Ñèíó, ÷îãî öå òè âñå ç êíèæêàìè ñèäèø? ²äè õî÷ òðîõè ó ôóòáîëà
ïîãðàé.
– Íå ìîæó, – â³äêàçóâàâ Ìèêîëà, õî÷ éîìó é äóæå êîðò³ëî ïîá³ãòè íà
âóëèöþ äî äðóç³â, – ñêîðî æ ³ñïèòè. Ïîâòîðþâàòè òðåáà!
Àëå õëîï÷èê ñòàâ ïîì³÷àòè, ùî éîìó õî÷åòüñÿ ïðàöþâàòè íå ò³ëüêè
çàðàäè ÷óäåñíî¿ ïàëè÷êè...
251
² îñü ïðîëóíàâ îñòàíí³é äçâ³íîê. Ìèêîëà îäåðæàâ ñâ³äîöòâî ³ ïîá³ã
øâèäåíüêî äîäîìó, ùîá ïîêàçàòè éîãî áàòüêàì òà ùå ç á³ëüøèì
õâèëþâàííÿì-íåòåðïëÿ÷êîþ – Ãîëîâíîìó îõîðîíöåâ³.
Ä³äóñü ó ÷åðâîíîçîðÿíîìó êîâïàêó áóâ, ÿê çàâæäè, òî÷íèé.
Ò³ëüêè-íî áàòüêè õëîï÷èêà ï³øëè ç äîìó, â³í çàðàç æå ç’ÿâèâñÿ.
Ïîãëÿíóâ íà îö³íêè ³ ñêàçàâ âåñåëî:
– Ìîëîäåöü, Ìèêîëî! Ïåðåäàþ òîá³ ñâ³é ñêàðá!
² Ãîëîâíèé îõîðîíåöü ïðîñòÿãíóâ Ìèêîë³ ÷àð³âíó ïàëè÷êó-ðÿò³âíèöþ.
Òî îñü ÿêà âîíà! ² íå ïîäóìàºø, ùî ÷àð³âíà. Òàêà ñîá³ æîâòåíüêà
ïàëè÷êà, òðîõè á³ëüøà çà ó÷í³âñüêó ðó÷êó òà é óñå. Í³õòî é íå
çäîãàäàºòüñÿ, ùî öå ñïðàâæí³é êàçêîâèé ñêàðá.
– Ùîá ïàëè÷êà âèêîíóâàëà òâî¿ áàæàííÿ, – â³â äàë³ Ãîëîâíèé
îõîðîíåöü, – òðåáà íàêàçàòè ¿é:
Ïàëè÷êî-ðÿò³âíèöå, Çðîáè òå, â³ðíèé äðóæå,
Ïàëè÷êî-ðÿò³âíèöå! ×îãî õî÷ó ÿ äóæå!
À äàë³ äîäàé, ÷îãî ñàìå áàæàºø. ×îãî á òè õîò³â?
– Íó... ìîðîçèâà!
Çà ìèòü ïåðåä Ìèêîëîþ ñòîÿëà ãàðíà êðèøòàëåâà âàçà, à â í³é –
ïîëóíè÷íå ìîðîçèâî.
Ìèêîëà, âðàæåíèé, ñïèòàâ:
– À ùî ìîæíà çâåë³òè ïàëè÷ö³?
– Âñå. Îêð³ì òîãî, ùî ïðîòè ñîâ³ñò³.
– À çâ³äêè áåðåòüñÿ òå, ùî áàæàºø, – ç í³÷îãî?
Î÷³ â ä³äóñÿ ñòàëè ëàñêàâ³, äîáð³.
– Çâ³ñíî, í³, Ìèêîëî. Ç í³÷îãî íàâ³òü ó êàçö³ í³ùî íå ç’ÿâëÿºòüñÿ.
Ïðîñòî òîá³ äóðíî áóäå ä³ñòàâàòèñÿ óñå, ùî çðîáèëè ³íø³ ëþäè.
Ìèêîëà çàäóìàíî êðóòèâ ó ðóêàõ ïàëè÷êó. Îñü ÿêà òè – ðÿò³âíèöå...
Ó îäíèõ çàáèðàºø, à ³íøèì äàºø. Àëå ÿ çðîáëþ, ÿê ñîâ³ñòü ï³äêàçóº.
² Ìèêîëà äçâ³íêî çâåë³â:
Ïàëè÷êî-ðÿò³âíèöå, Çðîáè òå, â³ðíèé äðóæå,
Ïàëè÷êî-ðÿò³âíèöå! ×îãî õî÷ó ÿ äóæå!
Õàé óñ³ì ëåäàðÿì ðóêè äî ðîáîòè ñâåðá³òèìóòü!
Ïîò³ì Ìèêîëà ïðîñòÿã ïàëè÷êó Ãîëîâíîìó îõîðîíöåâ³ ³ ñêàçàâ:
– Ñàìîìó ö³êàâ³øå âñå ðîáèòè. Â³çüì³òü ïàëè÷êó!
– Çäîðîâ áóäü, Ìèêîëî! – âåñåëî ñêàçàâ ä³äóñü. – Òè ïðàâèëüíî
âèð³øèâ.
Â³í òîðêíóâñÿ ñâîãî ÷åðâîíîçîðÿíîãî êîâïàêà é çíèê, íà÷å í³êîëè ³
íå ç’ÿâëÿâñÿ îòóò ó ê³ìíàò³.
Í³êîëè?!
Ïåðåä Ìèêîëîþ íà ñòîë³ ëåæàëî ñâ³äîöòâî ç õîðîøèìè îö³íêàìè. ²
ìàòè á³ëüøå íå ãí³âàëàñÿ. Í³õòî íå íàçèâàâ Ìèêîëó ëåäàðåì.
252
À íàäâîð³ õëîïö³ êðè÷àëè, ãàíÿëè ì’ÿ÷à.
² Ìèêîëà âèñòðèáîì ïîá³ã äî íèõ.
1. Ïîì³ðêóé, òâ³ð ÿêîãî æàíðó òè ùîéíî ïðî÷èòàâ. Äîâåäè ïðàâè-
ëüí³ñòü ñâî¿õ äóìîê.
2. Ïðî ùî ìð³ÿâ ãåðîé êàçêè?
3. ßêèõ ÷óäîâèõ çì³í çàçíàâ õëîï÷èê ï³ñëÿ çóñòð³÷³ ç êàçêîâèì ä³äóñåì?
ßê³ àíòîí³ìè òîá³ äîïîìîæóòü ïîêàçàòè ö³ çì³íè?
4. Â³äøóêàé îïèñ ä³äóñÿ. Ïðî÷èòàé éîãî.
5. ßê òè ãàäàºø, ÷îìó Ìèêîëêà â³äìîâèâñÿ â³ä ÷àð³âíî¿ ïàëè÷êè?
6. Çðîá³òü ëàíöþæêîì âèñíîâîê, ÿêà «÷àð³âíà ïàëè÷êà» êåðóº
â÷èíêàìè êîæíîãî ç íàñ. ßêèìè ³íøèìè ñëîâàìè âè ìîãëè á íàçâàòè
öþ ðèñó õàðàêòåðó?
Ìàëåíüêà ïðàöÿ êðàùà çà âåëèêå áåçä³ëëÿ.
Áåç ìóêè íåìà íàóêè.
Ïðîãàÿíèé äåíü
Ìàìà éøëà íà ðîáîòó ðàíî, äî ñõîäó ñîíöÿ. Âîíà ðîçáóäèëà Ïåòðèêà
é ñêàçàëà:
– Ñüîãîäí³ â òåáå êàí³êóëè, àëå ãàÿòè ÷àñó íå ìîæíà. Îñü òîá³ ðîáîòà
íà ñüîãîäí³: ïîñàäè á³ëÿ õàòè äåðåâî é ïðî÷èòàé öþ êíèãó ïðî Äàëåê³
Ñèí³ Ãîðè.
Ìàìà ïîêàçàëà, äå âèêîïàòè äåðåâî, ïîêëàëà íà ñò³ë êíèæêó ïðî
Äàëåê³ Ñèí³ Ãîðè é ï³øëà íà ðîáîòó.
Ïåòðèê ïîäóìàâ: «Ïîñïëþ ùå òðîõè». Ë³ã, çàäð³ìàâ, ïîò³ì çàñíóâ ì³ö-
íî-ì³öíî! ² ñíèëîñÿ éîìó: á³ëÿ õàòè âèðîñëî äåðåâî, ÿêå â³í ïîñàäèâ, à
Äàëåê³ Ñèí³ Ãîðè ñòàëè çîâñ³ì íåäàëåê³ é ñòîÿòü íàä ñàì³ñ³íüêèì ñòàâêîì.
Ïðîêèíóâñÿ Ïåòðèê – îé, ëèøåíüêî! Ñîíöå âæå ñåðåä íåáà.
Õîò³â çàðàç æå äî ðîáîòè âçÿòèñÿ, òà ïîäóìàâ: «Ùå âñòèãíó...»
Ñ³â ï³ä ãðóøåþ. Äóìàº: «Îñü ïîñèäæó ùå òðîõè òà é ïî÷íó».
Ïîò³ì ï³øîâ ó ñàäîê, ÿãîäè ¿â, çà ìåòåëèêîì ãàíÿâñÿ, ïîò³ì çíîâó
ï³ä ãðóøåþ ñèä³â.
Ïðèéøëà ìàòè ââå÷åð³ é êàæå:
– Ïîêàçóé, ùî çðîáèâ, ñèíó.
À Ïåòðèêîâ³ í³÷îãî ïîêàçàòè. Ñîðîìíî éîìó é ìàòåð³ â â³÷³ äèâèòèñÿ.
– Õîä³ìî, ñèíó, ïîêàæó òîá³, ùî ëþäè çðîáèëè çà òîé äåíü, ùî òè
ïðîãàÿâ.
Âçÿëà ìàìà ñèíà çà ðóêó é ïîâåëà. Ï³äâîäèòü äî îäíîãî ïîëÿ é ïîêàçóº:
253
– Â÷îðà òóò áóëà ñòåðíÿ, à ñüîãîäí³ ð³ëëÿ. Òóò ïðàöþâàâ òðàêòîðèñò.
À òè áàéäèêè áèâ.
Ï³äâåëà äî êîëãîñïíîãî äâîðó, ïîêàçóº áàãàòî-áàãàòî ÿùèê³â ç
ïîì³äîðàìè é êàæå:
– Ö³ ïîì³äîðè âðàíö³ áóëè íà ïîë³, à òåïåð ó ÿùèêàõ. Çàâòðà ¿õ
ïîâåçóòü ó ì³ñòî. Öå ðîáèëà ÿ ç æ³íêàìè. À òè áàéäèêè áèâ.
Ï³äâåëà äî âåëèêî¿-âåëèêî¿ êóïè çåðíà.
– Öå çåðíî âðàíö³ áóëî â êîëîñêàõ. Õë³á ñêîñèëè é ìîëîòèëè, çåðíî
ïðèâåçëè íà ò³ê. À òè áàéäèêè áèâ.
Ï³äâåëà äî ñò³íêè, âèìóðîâàíî¿ ç öåãëè.
– Òóò âðàíö³ áóâ ò³ëüêè ãðàí³òíèé ôóíäàìåíò, à òåïåð ìóð ñòî¿òü. Öå
ìóëÿðè ïðàöþâàëè. À òè áàéäèêè áèâ.
Ï³äâåëà äî âåëèêîãî êàì’ÿíîãî áóäèíêó, çàéøëà ç ñèíîì. Íà ïîëèöÿõ
– ïàëÿíèö³, êàëà÷³. Óñå ïàõëî õë³áîì.
Öå ïåêàðíÿ, – ñêàçàëà ìàìà. – Ö³ õë³áèíè âðàíö³ áóëè ùå áîðîøíîì,
à òåïåð – ñàì áà÷èø. Ö³ëèé äåíü òðóäèëèñÿ ïåêàð³. À òè áàéäèêè áèâ.
Îò ùî òàêå ïðîãàÿíèé äåíü.
1. Ïîÿñíè âèñëîâè: áèòè áàéäèêè, ãàÿòè ÷àñ.

2. ×è âèêîíàâ Ïåòðèê ìàòåðèí³ íàêàçè? ×îìó?
3. Ïåðå÷èòàé òó ÷àñòèíó îïîâ³äàííÿ, â ÿê³é ìàòè çíàéîìèòü ñèíà ç
ïðàöåþ ëþäåé, âèêîíàíîþ ïðîòÿãîì îäíîãî äíÿ. ßê òè ââàæàºø,
÷è çðîçóì³â Ïåòðèê ñâîþ ïðîâèíó?
4. Ïðîäîâæ ðå÷åííÿ: Ñîðîìíî – öå òîä³, êîëè... .
5. Ñïðîáóé âåñòè ðîçïîâ³äü â³ä ñâîãî ³ìåí³. ßê òè ñåáå ïî÷óâàâ ïðî-
òÿãîì âñüîãî äíÿ? ßêîãî âèñíîâêó òè ä³éøîâ?
6. ßê ïî-³íøîìó ìîæíà íàçâàòè ðîçïîâ³äü?
7. Ïîì³ðêóé, ùî õîò³â àâòîð ñêàçàòè ÷èòà÷åâ³ öèì îïîâ³äàííÿì.
8. Ïîð³âíÿé Ïåòðèêà ç ãåðîºì êàçêè «Ïàëè÷êà-ðÿò³âíèöÿ». ×èì âîíè
ñõîæ³? ×èì â³äð³çíÿþòüñÿ?
Äìèòðî Á³ëîóñ
Ðîáè, ùîá íå ïåðåðîáëÿòü
Êàçàâ òàòóñü – ðîáèòè òðåáà, À âèðîñòå ÿêàñü íåçãðàáà,
íå âèãëÿäàòü, ùî çðîáèòü õòîñü. òî ï³äâåäå Á³ëîóñ³â.
«Ðîáè, òà òàê, ùîá ï³ñëÿ òåáå
ïåðåðîáëÿòü íå äîâåëîñü». Ìåí³ æ – íó íå ùàñòèòü, òà é ãîä³!
Ùå õëîï÷àêîì, ó ïàñòóõàõ
Áî âñ³ ïðà-ïðà: ³ ä³ä, ³ áàáà – çà÷èòóâàâñü: êîðîâà â øêîä³,
â êàëþæó ùå í³õòî íå ñ³â. à ÿ âèòàþ â íåáåñàõ.
254
Àëå, íàâ÷àþ÷èñü ó øêîë³, ² ÿ çáàãíóâ: ñåêðåò – ñòàðàííÿ,
çàïðàã, ùîá ä³ëî éøëî íà ëàä. ³ íèí³ – ç ³íøèìè ä³ëþñü.
ß êîëîñêè çáèðàâ ó ïîë³,
ÿ ïðèñëóõàâñÿ äî ïîðàä. «Ðîáè, ³ íå çâàæàé íà âòîìó,
³ íå ÷åêàé, ùî çðîáèòü õòîñü.
À ðàäèëè âñòàâàòè çðàííÿ, Êîëè æ çðîáèâ, òî ùîá í³êîìó
ïîðàäà æ öÿ – âåëèêèé ïëþñ. ïåðåðîáëÿòü íå äîâåëîñü».
1. Òîæ ó ÷îìó ñåêðåò ðîäèíè Á³ëîóñ³â? Äàé â³äïîâ³äü ðÿäêàìè â³ðøà.

2. Ïîñïîñòåð³ãàé, ÿê³ ïîðàäè äàâàëè ãåðîºâ³ ³ ÿê â³í äî íèõ ñòàâèâñÿ.
3. À òè çàâæäè ïðèñëóõàºøñÿ äî ïîðàä ñòàðøèõ? Ðîçêàæè.
Âîëîäèìèð Ñâÿòîâåöü
Äåíü íàðîäæåííÿ
Ó Ìàêñèìîâèõ î÷àõ – ³ ðàä³ñòü, ³ òðèâîãà. Áî êîëè ïî÷àëî ïî-
ñïðàâæíüîìó ëàãîäèòèñÿ íà âåñíó, ä³ä Ëåâêî âèä³ëèâ éîìó íà ãîðîä³
ä³ëÿíêó çåìë³. Íå âåëèêó é íå ìàëó. Ùå é ê³ëî÷êàìè ïîçíà÷èâ, ùîá
áóëà ïðèì³òí³øà.
Ïðèãîòóâàâ îíóêîâ³ âñå íåîáõ³äíå äëÿ ðîáîòè: çàñòóïà ³ç íåâåëèêèì
äåðæàêîì – ÿêðàç ï³ä õëîï÷èêîâó ðóêó, ãðàáë³ – ñêîðîäèòè çåìëþ. À
ùå ñàïó çàìàøíó, ùîá áóð’ÿí âèïîëþâàëà.
– Ïîðà âæå òîá³, Ìàêñèìå, – ìîâèâ ä³ä, – äî ñïðàâæíüîãî ä³ëà áðàòèñÿ.
Íó, õî÷à á ãîðîäèíó âèðîùóâàòè...
– ß é ñàì íå ïðîòè. À ÷è çóì³þ? – íåâïåâíåíî â³äïîâ³â õëîï÷èê. Àëå
ä³ä ïðàâèâ ñâîº¿:
– ßêùî äóæå çàõî÷åø, òî çóì³ºø. À êîëè íå òàê – ÿ íåäàëåêî.
Ìàêñèìêî é ðàí³øå äîïîìàãàâ ä³äîâ³ ãîñïîäàðþâàòè. Ïðèì³ðîì,
îáðèâàòè ñìîðîäèíó, ìàëèíó íà âàðåííÿ. Àëå ùîá ìàòè âëàñíó ä³ëÿíêó
– òàêîãî ùå íå áóâàëî!..
Çåìëþ êîïàëè âäâîõ. Ç íåçâè÷êè ó õëîï÷èêà íà äîëîíÿõ íàá³ãëè
ìîçîë³, çàâá³ëüøêè ÿê ãîðîøèíè. Áîë³ëè é ïåêëè íåñòåðïíî. Õîò³ëîñÿ
ïîêèíóòè âñå é äðåìåíóòè êóäè î÷³ äèâëÿòüñÿ. Àëå íå äðåìåíóâ, áî
ñîðîìíî æ. Òà é ä³ä îí çàîõî÷óº òà ïðèìîâëÿº:
– Öå äîáðå, Ìàêñèìêó! Òî íå ìîçîë³, à ë³íèâà øê³ðà ó òåáå ç ðóê
çëàçèòü...
Îñü íà ¿õíþ ðîáîòó ïðèéøëà ïîäèâèòèñÿ ñ³ðà ïóõíàñòà êèöüêà.
Óñå ëàùèòüñÿ äî Ìàêñèìêà. Çåëåíèìè î÷èìà ïîáëèñêóº òà ìóðêî÷å:
«² ÿ á äîïîìîãëà, ÿêáè âì³ëà òà ìîãëà...» Ðóäèé Áðîâêî òåæ äîâãî
ïðèäèâëÿâñÿ, ÿê Ìàêñèìêî ç ä³äîì òðóäèòüñÿ. Âäîâîëåíî ñêàâóë³â òà
ïîãàâêóâàâ: «Õîò³â áè ÿ çíàòè, ùî ç òîãî ÷åêàòè?»
Ï³âåíü çîçóëÿñòèé òà ãðåáåíÿñòèé ³ ñîá³ ïîá³ëÿ çàñòóï³â ïîõîäæàº. Òî
îäíå ÷îðíå îêî íàñòàâèòü, òî äðóãå. Òà âñå: «Êî-êî-êî!» Òà âñå: «Êî-êî-
255
êî!» Íåìîâ êàæå, ùî òàêîãî ùå í³õòî íå áà÷èâ ³ íå ÷óâ. À ïîò³ì âåñåëî
³ äçâ³íêî çàñï³âàâ: «Êó-êó-ð³-êó!» Íà âåñü äâ³ð, íà âñþ âóëèöþ, íà âñå
ñåëî. Àæ ëóíà ïîêîòèëàñÿ...
Íàðåøò³ ñêîïàëè ãðÿäêó, çàñêîðîäèëè. Ïî÷àëè ðàäèòèñÿ, ùî æ
ïîñàäèòè. Ìàêñèìêî õîò³â âèðîùóâàòè âñå: ³ êàðòîïëþ, é öèáóëþ, é
ðåäèñêó, é îã³ðêè, é êâàñîëþ...
– Öå äîáðå, õëîï÷å, ùî òè â ìåíå òàêèé çàâçÿòèé ãîðîäíèê, – êàæå
ä³ä. – Òà âàæêî òîá³ áóäå ç óñ³ì óïîðàòèñü.
Âèáðàëè ïîì³äîðè òà êàïóñòó, áî âæå ÿêðàç ³ ðîçñàäà ï³äðîñëà.
Òÿãíóëàñÿ çåëåíèì êâîëèì ëèñòî÷êîì ³ç âóçüêîãî ò³ñíîãî ÿùèêà, íåìîâ
ïðîñèëàñÿ íà âîëþ – íà Ìàêñèìêîâó ãðÿäêó.
Óäâîõ òó ðîçñàäó âèñàäæóâàëè â ÿìêè, çðîáëåí³ ïàëè÷êîþ â ÷îðíîçåì³.
Ðîñëèíè ëåäü òðèìàëèñü íà òîíêèõ, ìàéæå ïðîçîðèõ í³æêàõ. Ìàêñèìêà
àæ ñóìí³â óçÿâ: «×è æ âèðîñòóòü ³ç îöèõ «íèòî÷îê» âåëèê³ ãîëîâêè
êàïóñòè?» ßê ïîñàäèëè ðîçñàäó, ä³ä Ëåâêî âèòÿã ³ç êîëîäÿçÿ âîäè.
– Òåïåð, îíó÷å, – ñêàçàâ â³í, – òðîõè ïîêðîïèìî ðîçñàäó, ùîá êîð³íö³
æâàâ³øå ÷³ïëÿëèñÿ çà çåìëþ.
Â³äòîä³ ïîëèâàëè ìàéæå ùîâå÷îðà. Îñîáëèâî, êîëè âäåíü äóæå
ïðèï³êàëî ñîíöå. Â òàê³ äí³ ãîë³âêè ðîñëèí ñõèëÿëèñü äóæå íèçüêî,
íåìîâ ïðîñèëè ïèòè.
– ² ÷îãî âîíè òàê ïîâ³ëüíî ðîñòóòü? – ìàëî íå ùîäíÿ ïèòàâ îíóê
ä³äà. – ×è íå ìîãëè á òðîõè øâèäøå?
– Îñü ÿê äîïåâíÿòüñÿ, – â³äïîâ³â ä³ä, – ùî òè, Ìàêñèìå, äîáðèé
ãîñïîäàð, äáàºø òà äîïîìàãàºø ¿ì, òî é ðîñòèìóòü õóò÷³ø.
² ñïðàâä³. Ç êîæíèì äíåì ðîñëèíè ì³öí³øàëè, äóæ÷àëè, íàáèðàëèñÿ
ñèë.
À îäíîãî äíÿ íà ïîì³äîðàõ ç’ÿâèëèñÿ ïåðø³ æîâò³ êâ³òî÷êè. Òà á³äà:
æó÷êè ÿê³ñü íàïàëè. Ïî÷àëè ¿ñòè ëèñòÿ. Õëîï÷èê çáèðàâ ¿õ, ÿê ðàäèâ
ä³ä, ó ñêëÿíó áàíî÷êó òà âñå ïðèìîâëÿâ: – Àãà, øêîäëèâèé æó÷êó!
Ïîïàâñÿ Ìàêñèìó â ðó÷êó! Íå âòå÷åø!
Êîëè ïî÷àëà ï³äðîñòàòè êàïóñòà, äåñü óçÿëàñü íåíàæåðëèâà çåëåíà
ãóñ³íü. Ëèñòÿ çðàçó æ óêðèëîñÿ ä³ðêàìè. Ùî ðîáèòè? Ä³ä ïîðàäèâ ³ ç
ãóñ³ííþ ÷èíèòè òàê ñàìî, ÿê ç æóêàìè. Òîæ õëîï÷èê ùîäíÿ îáäèâëÿâñÿ
êîæåí ëèñòî÷îê, îááèðàâ ãóñ³íü, à ïîò³ì â³ääàâàâ êóðàì.
Íå ðàç ³ íå äâà ç ä³äóñåì ³ ïîï³ë ðîçêèäàëè ïî ãðÿäö³. Ùîá ìåíøå
áóëî øê³äíèê³â.
Øâèäêî çá³ãàëè äí³. Îñü ïðèéøëà ïîðà, ³ ïîì³äîðè çàðîæåâ³ëè íà
ñîíö³. Çâèâàëàñÿ â òóã³, ÿê ì’ÿ÷, ãîëîâêè êàïóñòà.
Íàñòàâ äåíü íàðîäæåííÿ Ìàêñèìêà. Íà éîãî ñâÿòî ïðèéøëè äðóç³.
Ïîñåðåä ñòîëó, çà ÿêèì ç³áðàëèñÿ ä³òè, áóëî ÷èìàëî âñ³ëÿêèõ ëàñîù³â:
öóêåðêè é ò³ñòå÷êà, ïåïñ³-êîëà é ñèòðî. À ïîñåðåä ñòîëó – êàïóñòÿíèé
ïèð³ã. Á³ëÿ íüîãî ïîñòàâèëè ìèñêó ç ÷åðâîíèìè ïîì³äîðàìè.
Ä³ä Ëåâêî òåæ ïðèéøîâ ïîãîìîí³òè ç ä³òâîðîþ.
256
– À âè çíàºòå, õòî âèðîñòèâ êàïóñòó äëÿ öüîãî ïèðîãà? – ñïèòàâ â³í.
² ñàì æå â³äïîâ³â: – Íàø Ìàêñèì. ² ïîì³äîðè – òåæ.
Ä³òè äîñ³ ïðèãîùàëèñü öóêåðêàìè ³ ò³ñòå÷êàìè. Àëå, ïî÷óâøè ä³äîâ³
ñëîâà, âçÿëèñÿ äî ïèðîãà òà ïîì³äîð³â. Òà âñå ïîãëÿäàëè íà Ìàêñèìêà.
Çâè÷àéíî, Ìàêñèìêîâ³ ïðèºìíî. Ùå á ïàê!
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà: ïðèì¤òí³øà, ãîñïîäàðþâ¡òè, ë¡ùè-
òüñÿ, ãðåáåí¨ñòèé, çàñêîð¢äèòè, çàâç¨òèé, íåíàæåðëèâà, êàï£ñ-
òÿíèé.
Ïîÿñíè çíà÷åííÿ âèñëîâ³â: ëàãîäèòèñÿ íà âåñíó, çá³ãàëè äí³, çàâ-
çÿòèé ãîðîäíèê, ÷èíèòè òàê ñàìî.
2. Íàçâè ä³éîâèõ îñ³á îïîâ³äàííÿ.
3. ßêèìè òè óÿâëÿºø õëîï÷èêà ³ ä³äóñÿ?
4. ßê òè äóìàºø, ó ÿêèé ì³ñÿöü Ìàêñèìêî ïî÷àâ ãîñïîäàðþâàòè?
5. À êîëè ñâÿòêóâàëè éîãî äåíü íàðîäæåííÿ? Ñâîþ â³äïîâ³äü äîâåäè,
çâåðòàþ÷èñü äî òåêñòó.
6. Ïðî÷èòàé ìîâ÷êè îïîâ³äàííÿ ³ âèçíà÷ â íüîìó çà÷èí, îñíîâíó ÷àñ-
òèíó, çàê³í÷åííÿ.
7. Ñêëàäè ïëàí; ï³äãîòóéñÿ äî ñòèñëîãî ïåðåêàçó.
8. Ñïðîáóé ïðîäîâæèòè ðîçïîâ³äü ïðî Ìàêñèìêîâ³ ñïðàâè.
Âîëîäèìèð Êóõàëàøâ³ë³
Êîëè á ÿ áóâ ÷àð³âíèêîì
Êîëè á ÿ áóâ ÷àð³âíèêîì, Êîëè á ÿ áóâ ÷àð³âíèêîì,
Ùî ìîæå âñå íà ñâ³ò³, Ðàä³ëè á âñ³ íàâêîëî,
ß òàê â÷èíèâ áè, ² âèð³ñ áè âèñîêèé ë³ñ,
Ùîá ñêîð³ø Äå ñòåï áóâ ãîëèé-ãîëèé.
Äîðîñë³øàëè ä³òè. Â ìîºìó á ë³ñ³ íå ÷³ïàâ
² òàê çðîáèâ áè, ùîá ÿ áóâ Âîâê – çàéöÿ,
Âèñîêèì – àæ ï³ä ñòåëþ... Ëèñ – êóð³ïêó.
ß á ðîçòîïèâ óñ³ ñí³ãè ß á òàê çðîáèâ, ùîá õèæàêè
² íàïî¿â ïóñòåë³. Âñ³ ¿ëè ìîðêâó é ð³ïêó.
ß á çàëþáêè ïåðåòâîðèâ Êîëè á ÿ áóâ ÷àð³âíèêîì,
Âñ³ áóð’ÿíè íà ëóç³ Ðîñëè á çèìîþ êâ³òè,
Ó ñàä, ùîá ÿáëóêà ðîñëè, ² íå áóëî á í³êîëè â³éí,
Ùîá ¿â ³ ÿ, ³ äðóç³. ² áóâ áè ìèð ó ñâ³ò³.
1. Ïðî ùî ìð³ÿâ õëîï÷èê?

2. Ó ùî á â³í ïåðåòâîðèâ ñòåïè?
3. ßê³ á çâ³ð³ æèëè ó òîìó ë³ñ³, ÿêèé áè â³í íàñàäèâ ó ñòåïàõ?
4. À ÿêà áóëà íàéçàïîâ³òí³øà ìð³ÿ äèòèíè?
257
ÓÑËÀÂËÅÍІ
ІÌÅÍÀ
Ëåñÿ Õðàïëèâà
Òàðàñ Øåâ÷åíêî
Áàãàòî çëà ïåðåòåðï³â,
Çàçíàâ ëèõî¿ äîë³,
Ìàëèì çîñòàâñÿ áåç áàòüê³â
² â³âö³ ïàñ ó ïîë³.
Ä³äóñü ðîçêàçóâàâ íå ðàç
Ïðî êîçàê³â çàâçÿòòÿ,
² ñëóõàâ çàëþáêè Òàðàñ –
Áëèùàëè î÷åíÿòà.
Òà ïàí Òàðàñà â ñëóãè âçÿâ:
(1814–1861) Êàðòàâ, êàðòàâ ùîäíèíè.
Òàðàñ æå íèøêîì ìàëþâàâ
²ç ïàíñüêèõ ñò³í êàðòèíè.
²äå âåñíà, ³äå ÿñíà,
Ìîâ êâ³òêà ðîçâèëàñÿ, Çàñòàâ ïðè ìàëþâàíí³ ðàç
² ñïîãàä íàì íåñå âîíà Â ñàäó éîãî Ñîøåíêî,
Ïðî â³ùîãî Òàðàñà. Ïîì³ã, ùîá â³ëüíèì ñòàâ Òàðàñ,
Ùîá â÷èòèñü ñòàâ Øåâ÷åíêî.
Ùî á³ëüøå ñîòí³ òîìó ë³ò
Óìåð â ÷óæ³é êðà¿í³, Éîãî ï³çíàëè ìàëÿð³,
Òà ñëàâíèé â³í íà ö³ëèé ñâ³ò, Õâàëèëè âäàëå ä³ëî.
Éîãî âñ³ çíàþòü íèí³. Àëå çëÿêàëèñÿ öàð³:
– Â³í â³ðø³ ïèøå ñì³ëî!
258
Áî â â³ðøàõ ïðèãàäàâ Òàðàñ, ² òàê â ïóñòåë³, â ÷óæèí³
ßê íàð³ä æèâ íà âîë³, Ó ñàìîò³ òîìèâñÿ,
ßê êîçàêè â âîºííèé ÷àñ Ïèñàâ ïðî ð³äíèé êðàé ï³ñí³
Ïåðåìàãàëè â ïîë³. ² Áîãó âñå ìîëèâñÿ.
Áî â â³ðøàõ òèõ ðîçïîâ³äàâ, ßê ïðîìèíóëî äåñÿòü ë³ò,
ßê äîáðå â³ëüíèì áóòè, Âåðíóâñÿ â³í íà âîëþ,
ßêà íåâîëüíèêàì á³äà, Òà íåâåñåëèé áóâ òîé ñâ³ò,
ßê ãíîáèòü âîðîã ëþòèé. Ðèäàëî ñåðöå ç áîëþ.
ßê³ ñòåïè, ÿêèé Äí³ïðî Çàìîâêëî ñåðöå Êîáçàðÿ
² óêðà¿íñüê³ ëþäè, Ó ÷óæèí³ õîëîäí³é,
ßê ïåðåìîæå ùå äîáðî Òà ñëîâî ÿñíå, ìîâ çîðÿ,
² âåñåëî âñ³ì áóäå. Íàì ñâ³òèòü äîñüîãîäí³.
Çëÿêàâñü, ùî ï³ñíÿ ãîëîñíà, ² êîæåí ðàç â âåñíÿíèé ÷àñ
Ìîñêîâñüêèé öàð ïîãàíèé, Âñ³ óêðà¿íñüê³ ä³òè
Òàðàñà â ÷óæèíó ïðîãíàâ, Çãàäàþòü: íàñ ëþáèâ Òàðàñ!
Çàêóâ éîãî â êàéäàíè. Éîìó äàðóþòü êâ³òè.
Òà ùå é ïèñàòè çàêàçàâ Ñïîâíèòü Òàðàñà çàïîâ³ò
Ìîñêîâñüêèé öàð ëóêàâèé. Í³õòî ç íàñ íå çàáóäå,
À âñå æ òàêè Òàðàñ ïèñàâ, ² õî÷ ìèíóëà ñîòíÿ ë³ò,
Õîâàâ â³ðø³ â õàëÿâ³. Â³í çàâæäè ç íàìè áóäå!
1. ßêà êàðòèíà æèòòÿ óêðà¿íñüêîãî ïîåòà ïîñòàº ïåðåä òîáîþ?

2. Ùî òè âæå çíàâ ïðî ïîåòà, ïðî ùî ä³çíàâñÿ âïåðøå?
3. Ñêëàäè çà â³ðøåì ïëàí. Ðîçêàæè çà íèì ïðî æèòòºâèé øëÿõ ïîåòà.
4. ßê³ á çàïèòàííÿ òè ïîñòàâèâ ó÷èòåëþ?
Øåâ÷åíêà òâîðè ñÿþòü,ÿê ÿñí³ çîð³.
Øåâ÷åíê³â çàïîâ³ò îáëåò³â óâåñü ñâ³ò.
Ùî ãîâîðèëà ÷åðâîíà êàëèíà ìàëîìó Òàðàñèêîâ³
Âåñíà â ïîâíîìó ðîçêâ³ò³!
ßáëóíÿ, ùî á³ëÿ á³ëåíüêî¿, õî÷ ³ ñòàðåíüêî¿ âæå õàòè, ç ïîòåìí³ëîþ
ñòð³õîþ òà ç ÷îðíèì äèìàðåì, ïèøàºòüñÿ ðîæåâèì öâ³òîì, à ï³ä ÿáëóíåþ
êâ³òíèê ð³çíîáàðâíèìè êâ³òêàìè àæ çà î÷³ õàïàº é ïàõîùàìè äèøå. À ñàä
òàì çà êëóíåþ, íà êîñîãîð³, ãóñòèé, ò³íèñòèé, óâåñü êóïàºòüñÿ â öâ³òó.
259
Ó êâ³òêàõ ÿáëóí³, ãðóø³, âèøí³, à òàêîæ ãóñòèé êóù ÷åðâîíî¿ êàëèíè.
À íàä êâ³òàìè çâèâàþòüñÿ òðóäîëþáèâ³ áäæ³ëêè é ìåòåëèêè
ð³çíîáàðâí³, ìåäó ñîëîäêîãî øóêàþ÷è. À â ãóñòîìó ã³ëë³ äåðåâ ïòàøêè
ùåáå÷óòü, òî ñîëîâåéêî òüîõêàº, òî çîçóëÿ êóº.
Ëþáî, ëþáî äîâêîëà, íåìîâ ó ðàþ. Íåíà÷å âñå êðóãîì ñì³ºòüñÿ ³ ðàä³º.
Òà îñü âèá³ãëî ç õàòè á³ëÿâåíüêå õëîï’ÿòêî. Íå â ï³äñêîêàõ, à íà÷å
âò³êàþ÷è. Ñèâ³ î÷åíÿòà â ñëüîçàõ, à ç ãðóäåé õëèïàííÿ äîáóâàºòüñÿ.
Çàâåðíóëî õëîï’ÿòêî çà êëóíþ â ñàäîê, à òàì ïðîñòî ï³ä êàëèíó
÷åðâîíó. Ïðèïàëî äî çåëåíî¿ òðàâè÷êè ï³ä íåþ òà ÿê íå âäàðèòü ãîëîñíèì
ðèäàííÿì, ÿê íå çàðåïåòóº:
– Îé êàëèíî ÷åðâîíàÿ, êàëèíî÷êî ìîÿ ëþáà, ÿêèé æå ÿ íåùàñíèé,
ÿêèé ÿ á³äíåíüêèé! Áîã çàáðàâ ìåí³ ìîþ íåíå÷êó ð³äíó, à â õàòó ìà÷óõà
ââ³éøëà ùå é ñâî¿õ ä³òåé ïðèâåëà. ² ìà÷óõà, é ä³òè çíóùàþòüñÿ íàä³
ìíîþ, ïðîñâ³òêó íå äàþòü. Á³äíèé ÿ, á³äíèé, êàëèíî÷êî ìîÿ!
² ïðèïàëî õëîï’ÿ äî êàëèíè, äî ÷åðâîíî¿, òà é ðÿñíèìè ñë³çüìè
êðîïèòü öâ³ò ¿¿ á³ëèé, ìîëî÷íèé.
² çäàºòüñÿ õëîï÷èêîâ³, ùî ãîâîðèòü êàëèíà äî íüîãî òàêèì øåïîòîì,
òèõèì òà ìèëèì, ÿê êîëèñü íåíå÷êà ð³äíà, êîëè ãîäóâàëà éîãî òà äî
ãðóäåé ïðèãîðòàëà.
– Íå ïëà÷, Òàðàñèêó, íå ïëà÷! Øêîäà òâî¿õ ñë³ç! – íåíà÷å ãîâîðèòü
÷åðâîíà êàëèíà.
– Ñë³çüìè, ïëà÷åì í³÷îãî íå âä³ºø! Áóäü òâåðäèé ³ âèòðèâàëèé. Öå
äîëÿ ãàðòóº òåáå, Òàðàñèêó, íà âåëèêå ä³ëî!
×óº òàêå ìàëèé Òàðàñèê ³ ìèìîõ³òü ïèòàºòüñÿ:
– Íà ÿêå âåëèêå ä³ëî?
– Íà âåëèêå ä³ëî, Òàðàñèêó! – â³äïîâ³äàº êàëèíà. – ² òîìó áàãàòî,
äóæå áàãàòî ãîðÿ ïðèéäåòüñÿ òîá³ ùå çàçíàòè.
À õëîï÷èíà çíîâó ïèòàº:
– Íà ÿêå âåëèêå ä³ëî?
Òîä³ ÷åðâîíà êàëèíà êàæå:
– Òè ïëà÷åø, Òàðàñèêó, íàä ñâî¿ì ãîðåì, ùî ìà÷óõó ìàºø íåäîáðó.
À ùî âîíî, òå òâîº ãîðå, ïðîòè ãîðÿ âñüîãî íàðîäó òâîãî! Òè é òóò ó ñåë³
ïîãëÿíü – íàðîä ã³ðêî ïðàöþº, òà íå íà ñâîºìó ïîë³, à íà ïàíñüêîìó,
íàãàÿìè ÷àñòóþòü äî êðîâ³. ² òàê âîíî ïî âñ³é øèðîê³é Óêðà¿í³ ä³ºòüñÿ...
Õëîï’ÿòêî çàáóëî ïðî ñâîº ãîðå é ïèòàº:
– ×è ñïðàâä³ ñêð³çü â Óêðà¿í³ òàê ³ ä³ºòüñÿ?
– Òàê, Òàðàñèêó! Ñêð³çü òàê ³ áàãàòî ã³ðøå, òà íå âñå òè ùå çðîçóì³ºø
òåïåð! Òðåáà, ùîá òè òåðï³â äëÿ Óêðà¿íè, ùîá ñâî¿ì òåðï³ííÿì ³ ñëîâîì
ãîëîñíèì çáóäèâ âåñü íàðîä ³ç ãëèáîêîãî ñíó òà âêàçàâ éîìó øëÿõ äî
ñîíöÿ çîëîòîãî!
– Òî ÿ ìàþ öå çðîáèòè? À ÿê? – ïèòàº õëîï÷èíà.
260
– Êîëè âèðîñòåø, òîä³ ïîáà÷èø ÿê!.. Òðåáà áóäå òîá³ â íàðîä³ òâîºìó
çáóäèòè ëþáîâ äî ñëàâíîãî, äî âñüîãî, ùî ð³äíå, – ïðîøåïîò³ëà ëåäâå
÷óòíî êàëèíà.
– ² ÿ öå âñå ìàþ çðîáèòè, êàëèíî÷êî? Àëå ÷è ÿ çìîæó òå âñå çðîáèòè?
– Çìîæåø ³ çðîáèø! Áî äàâ Áîã òîá³ âåëèêèé òàëàíò ³ âåëèêó ëþáîâ ó
ñåðöå òîá³ âëîæèâ. Ò³ëüêè òè áóäü âèòðèâàëèé, òåðïåëèâèé, íå çìàðíóé
òàëàíò³â, ùî òîá³ äàí³.
Òàðàñèê óâåñü ó çàõâàò³. Â³í ãîâîðèòü êàëèí³ øåïîòîì, òà ñâÿòî÷íî
òàê, íåìîâ ïðèñÿãó ñêëàäàº:
– ß íå çìàðíóþ òàëàíò³â, êàëèíî, íå çìàðíóþ!
² ñòàëà â³äòîä³ êàëèíà ÷åðâîíà íàéùèð³øîþ ïîäðóãîþ Òàðàñèêà
ìàëîãî. Âîíà äàâàëà éîìó â³äâàãó, çàâçÿòòÿ âëèâàëà. Âîíà íàø³ïòóâàëà
éîìó äóìè ïðî ñëàâíå ìèíóëå ð³äíîãî íàðîäó, ïðî ñó÷àñíå ãîðå òà ïðî
çîëîòå ìàéáóòíº íàðîäó é êðà¿íè ð³äíî¿.
Âîíà ãîëóáèëà é ïåñòèëà éîãî çàâæäè, ÿê íåíå÷êà ð³äíåíüêà.
² ÷àñòî, ÷àñòåíüêî çàá³ãàâ òóäè Òàðàñèê. Áðàâ ç ñîáîþ îë³âåöü ³ ïàï³ð
³ ìàëþâàâ òàì òà ñïèñóâàâ â³ðø³, ùî ¿õ áóâ íàâ÷èâñÿ, ï³ñí³ ñëàâíîãî
Ãðèöüêà Ñêîâîðîäè é êîëÿäêè òà ³íøå.
Òóò íå ðàç çàñòàâàëà éîãî é ñòàðøà ñåñòðè÷êà Êàòåðèíà. À êîëè
õëîï÷èí³ òàê ã³ðêî âæå ñòàëî â õàò³, ùî íå ì³ã âèòðèìàòè é çðîáèâ
ñîá³ «ñâîþ õàòêó» ï³ä êàëèíîþ, òî Êàòåðèíà éîìó êðàäüêîìà òóòå÷êè
é ¿ñòè âèíîñèëà.
Ð³ñ Òàðàñèê. Áàãàòî ãîðÿ äîâåëîñÿ çàçíàòè éîìó â³ä ìàëå÷êó. Òà
â³í óæå íå ïàäàâ äóõîì. Âïåðòî é âèòðèâàëî éøîâ äî ñâîº¿ ìåòè.
Ïðèéøëîñÿ êèíóòè éîìó ð³äíå ñåëî, êàëèíó ÷åðâîíó, ïîäðóãó ñâîþ.
À ÿê ³øîâ ó ñâ³ò, íàâ³äàâñÿ âîñòàííº äî íå¿, äî êàëèíè ÷åðâîíî¿, ³
çàãîâîðèâ:
– Ïðîùàâàé, êàëèíî, ïîäðóãî ìîÿ â³ðíà, îï³êóíêî ùèðåíüêà! ²äó â
ñâ³ò, ùîá ñïîâíèòè òå, ùî ìåí³ Áîæà âîëÿ íàêàçàëà.
² øåïîòîì, øåëåñòîì òèõèì ïîïðîùàëà éîãî êàëèíà:
– ²äè, Òàðàñèêó, áóäè íàðîä ñâ³é ç³ ñíó íà ä³ëî, íà âåëèêå!
Ï³øîâ Òàðàñèê! Íå æàë³ëî éîãî ãîðå. Òà â³í ñì³ëèâî é â³äâàæíî
âçÿâñÿ çà ä³ëî. Ãîëîñíî çàêëèêàâ ñâ³é íàðîä äîðîãèé, áðàò³â ³ ñåñòåð
ñâî¿õ: «Âñòàâàéòå, êàéäàíè ïîðâ³òå!» ² êëèêàâ òèõ, ùî ¿õ äîëÿ ïîñòàâèëà
íà ÷îë³ íàðîäó: «Îáí³ì³òå, áðàòè ìî¿, íàéìåíøîãî áðàòà, íåõàé ìàòè
óñì³õíåòüñÿ, çàïëàêàíà ìàòè». ² ãðîìîâèì ñëîâîì êèäàâ â³í íà âîðîã³â
ð³äíîãî íàðîäó, íà öàðÿ ëþòîãî – «êàòàìè-ëþäî¿äàìè» íàçâàâ ¿õ.
Çëÿêàâñÿ öàð ìîãóòíüîãî ñï³âöÿ é çàñëàâ éîãî äàëåêî-äàëåêî. Òà
íå âïàâ ³ òàì äóõîì Òàðàñ, íå âèñòèãàëà é òàì éîãî ãàðÿ÷à ëþáîâ äî
ð³äíîãî íàðîäó.
Ïîáà÷èâ öàð, ùî íå çëàìàòè éîìó âåëèêîãî äóõà, é âåðíóâ Òàðàñîâ³
âîëþ.
261
Ïî¿õàâ Òàðàñ íà ñâîþ ëþáó Óêðà¿íó, «ùî çà íå¿ ãîòîâ áóâ ³ äóøó
ïîãóáèòè», é ó ð³äíå ñåëî, é ïåðøèì ä³ëîì éîãî áóëî ï³òè ïðèâ³òàòèñÿ ç
êàëèíîþ, âèñïîâ³äàòèñÿ ïåðåä íåþ, ïîâ³äîìèòè ¿¿ ïðî ñâîþ ïðàöþ.
Ðàä³ñíèì øóìîì ïðèâ³òàëà éîãî êàëèíà, à â³í ¿é êàæå:
– Êàëèíî ìîÿ ÷åðâîíàÿ, ÿ âèêîíàâ óæå áàãàòî öüîãî, ùî òè
íàø³ïòóâàëà ìåí³, é ³ùå âèêîíàþ. Òà é òåáå ÿ, ïîäðóãî äèòÿ÷èõ ë³ò, íå
çàáóâàþ, â ï³ñíÿõ ìî¿õ çãàäóþ.
² äàë³ òðóäèâñÿ. ² â ïðàö³ ñêëàâ ñâîþ áóéíó ãîëîâó íà â³÷íèé ñïî÷èíîê.
À íàðîä ð³äíèé âèñèïàâ éîìó âèñîêó ìîãèëó íàä Äí³ïðîì-Ñëàâóòè÷åì
é ÷åðâîíó êàëèíó ïîñàäèâ òà é ³äå øëÿõîì, ùî éîãî âêàçàâ Òàðàñ, ³äå
äî ñîíöÿ çîëîòîãî, ãîëîñíî ñï³âàþ÷è:
– À ìè òóþ ÷åðâîíó êàëèíó ï³äí³ìåìî,
À ìè íàøó ñëàâíó Óêðà¿íó, ãåé-ãåé, ðîçâåñåëèìî!
Âè çíàºòå éîãî, ëþá³ ä³òè, áåçñìåðòíîãî Òàðàñà íàøîãî! Çíàºòå, áî
ùîðîêó ñâÿòêóºòå éîãî ïàì’ÿòü â ì³ñÿö³ áåðåçí³. Çíàºòå é éîãî «Êîáçàðÿ»
– â÷èòåñÿ ç íüîãî, ãîòóºòåñÿ äî ñâÿòî¿ ïðàö³ äëÿ ð³äíîãî íàðîäó.
À â³í, íàø áåçñìåðòíèé ãåí³é, Òàðàñ Øåâ÷åíêî, áëàãîñëîâëÿº âàñ ³ç
òîãî ñâ³òó òà çàêëèêàº:
Ëþá³òü ¿¿,
Ñâîþ Óêðà¿íó ëþá³òü,
Â îñòàííþ, òÿæêóþ õâèëèíó,
Çà íå¿ Ãîñïîäà ìîë³òü!
² éä³òü, ä³òî÷êè, çà éîãî íåâìèðóùèì çàêëèêîì, çà éîãî ñâÿòèì
çàïîâ³òîì.
1. Çâåðíè óâàãó íà çàãîëîâîê. ×îìó àâòîð ï³ä³áðàâ ñàìå òàêó íàçâó?

2. Çíàéäè ³ ïðî÷èòàé îïèñè. Ùî íèìè õîò³â àâòîð ï³äêðåñëèòè?
3. Ïðîñë³äêóé, ÿê êàëèíà íàäèõàëà ïîåòà íà âåëèêó ïðàöþ äëÿ ð³äíîãî
íàðîäó, Óêðà¿íè. ßêîãî âèñíîâêó òè ä³éøîâ?
4. Ñïðîáóéòå ³íñöåí³çóâàòè òâ³ð ³ ïîñòàâèòè âèñòàâó äî ñâÿòêóâàííÿ
äíÿ íàðîäæåííÿ Òàðàñà Øåâ÷åíêà.
Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè...
Ñàäîê âèøíåâèé êîëî õàòè, Ñ³ì’ÿ âå÷åðÿ êîëî õàòè,
Õðóù³ íàä âèøíÿìè ãóäóòü, Âå÷³ðíÿ ç³ðîíüêà âñòàº.
Ïëóãàòàð³ ç ïëóãàìè éäóòü, Äî÷êà âå÷åðÿòü ïîäàº,
Ñï³âàþòü ³äó÷è ä³â÷àòà, À ìàòè õî÷å íàó÷àòè,
À ìàòåð³ âå÷åðÿòü æäóòü. Òàê ñîëîâåéêî íå äàº.
262
Ïîêëàëà ìàòè êîëî õàòè
Ìàëåíüêèõ ä³òî÷îê ñâî¿õ;
Ñàìà çàñíóëà êîëî íèõ.
Çàòèõëî âñå, ò³ëüêî ä³â÷àòà
Òà ñîëîâåéêî íå çàòèõ.
1. Çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ñë³â àâòîð òàê âèðàçíî çìàëüîâóº ëþáîâ äî

ð³äíî¿ ïðèðîäè, äî ä³òåé?
2. Ïðî÷èòàé â³ðø ç òàêîþ ³íòîíàö³ºþ, í³áè òè ñàì áà÷èâ ö³ ÷óäîâ³ êàð-
òèíè.
3. Ïîð³âíÿé éîãî ç ïîïåðåäí³ì îïîâ³äàííÿì. Ùî â íèõ ñï³ëüíå ³ ùî â³ä-
ì³ííå?
4. Âèâ÷è íàïàì’ÿòü â³ðø.
Çîðå ìîÿ âå÷³ðíÿÿ...
Çîðå ìîÿ âå÷³ðíÿÿ, Ðîçêàæè, ÿê çà ãîðîþ
ç³éäè íàä ãîðîþ, ñîíå÷êî ñ³äàº,
ïîãîâîðèì òèõåñåíüêî ÿê ó Äí³ïðà âåñåëî÷êà
â íåâîë³ ç òîáîþ. âîäó ïîçè÷àº.
ßê øèðîêà ñîêîðèíà
â³òè ðîçïóñòèëà...
À íàä ñàìîþ âîäîþ
âåðáà ïîõèëèëàñü.
1. ßê³ ïî÷óòòÿ ³ íàñòðî¿ âèñëîâëþº àâòîð ó â³ðø³?

2. Ç ÷îãî âèäíî, ùî ïîåò ëþáèâ ïðèðîäó ð³äíîãî êðàþ ³ äóæå ñóìóâàâ
ó íåâîë³?
3. Çíàéäè â³ðø³ Øåâ÷åíêà ó ñâî¿é á³áë³îòå÷ö³ ³ ïðèíåñè ¿õ ó êëàñ äëÿ
êîëåêòèâíîãî ÷èòàííÿ.
Íà Òàðàñîâ³é ìîãèë³
Ìè ¿çäèëè â Êàí³â íà ìîãèëó Òàðàñà Ãðèãîðîâè÷à Øåâ÷åíêà.
Êîëè ï³äíÿëèñÿ íà âèñîêó ãîðó, äå ñïèòü â³÷íèì ñíîì íàø âåëèêèé
ïîåò, ìåíå ïðîéíÿëî ÿêåñü ùåìëèâå õâèëþâàííÿ.
ß ïîäóìàâ: öå æ á³ëüøå ñòà ðîê³â ìèíóëî, ÿê ïîìåð Òàðàñ. Í³ â
Óêðà¿í³, í³ â ñâ³ò³ íåìàº æîäíî¿ ëþäèíè, ÿêà á æèëà â òîé ÷àñ, ÿêà
263
á éîãî ïàì’ÿòàëà. Òåïåð æèâóòü ³íø³ ëþäè. Àëå âñå îäíî ìè áà÷èìî
æèâîãî Òàðàñà, ÷óºìî éîãî ãàðÿ÷³ ñëîâà:
Ïîõîâàéòå òà âñòàâàéòå,
Êàéäàíè ïîðâ³òå...
Áà÷èìî äàëåê³ áåðåãè Äí³ïðà, éîãî ìîãóòí³ âîäè, áà÷èìî çåëåí³ ë³ñè
íà âèñîêèõ êðó÷àõ. ² âñå öå äîðîãå äëÿ íàñ. Áî âîíî òèñÿ÷îë³òíº. Ëþäè
íàðîäæóþòüñÿ ³ âìèðàþòü, à íàðîä â³÷íèé, áåçñìåðòíèé.
ß âïåðøå â³ä÷óâ, ùî ïåðåä³ ìíîþ – Óêðà¿íà, ùî ÿ ¿¿ ñèí. Ö³ âèñîê³
ãîðè, äàëåê³ ñòåïè, âîäè Äí³ïðà – öå ìîÿ ð³äíà çåìëÿ, à ñëîâî ïîåòîâå
– ìîÿ ð³äíà ìîâà. À ð³äíà ìîâà – öå íàøà ÷èñòà êðèíèöÿ, áåç ÿêî¿ ìè
íå çìîæåìî æèòè.
1. ßê³ ðîçäóìè íàâ³âàº öÿ êîðîòêà ðîçïîâ³äü?

2. Ïðî÷èòàé ðÿäêè â³ä ñë³â «ß âïåðøå â³ä÷óâ...» ³ äî ê³íöÿ. ßê òè ¿õ
ðîçóì³ºø?
3. Ï³äãîòóéòåñÿ äî êîíêóðñó ÷èòö³â â³ðø³â Òàðàñà Øåâ÷åíêà. Äëÿ
á³ëüø óðî÷èñòîãî ïðîâåäåííÿ êîíêóðñó çðîá³òü ç îäíîêëàñíèêàìè
ìàêåò òåëåâ³çîðà. Êîæåí ó÷àñíèê, âèñòóïèâøè ïî òåëåáà÷åííþ ç
íàéóëþáëåí³øèì â³ðøåì, â³ä÷óâàòèìå ñåáå àðòèñòîì. Öå ö³êàâî!
Ðîìàí Çàâàäîâè÷
Ïîåò-Êàìåíÿð
Ïàñóòüñÿ íà ëóãàõ êîðîâè,
Øóìëÿòü ãà¿, ë³ñè, ä³áðîâè,
Áðèíèòü ï³ñåíü äçâ³íêà ëóíà
Ïòàøàòîê, ñï³âàê³â ïåðíàòèõ,
Çîçóëü êóâàííÿ... Ùî é êàçàòè:
Ï³äã³ð’ÿ – ãàðíà ñòîðîíà.
Íàãóºâè÷³ – íà Ï³äã³ð’¿
Ì³æ íèâ, ë³ñ³â ìàëå ñåëî,
Æèâóòü òàì ëþäè äîáð³, ùèð³,
²âàí Ôðàíêî Òàì ð³÷êà ÷èñòà, íà÷å ñêëî,
(1856–1916) Áëèùèòü ì³æ ëîçàìè â äîëèí³.
Çäàâàëîñÿ á – òàêå ñåëî,
Ï³äã³ð’ÿ – ãàðíà ñòîðîíà, ßê ³íø³ ñåëà â Óêðà¿í³.
Äî ñåðöÿ êîæíîìó âîíà: Òà í³! Ì³ñöåâ³ñòü öÿ â³ääàâíà
Çäàëÿ ñèí³þòü ã³ð âåðøèíè. Ïî âñ³ì êðàþ â³äîìà é ñëàâíà:
Çá³ãàþòü âíèç ³ç ã³ð ãîðáêè, Òîìó âæå á³ëüøå ñîòí³ ë³ò
Ñð³áëÿòüñÿ ð³êè ó äîëèíàõ, Ó ò³ì ñåë³ ïðèéøîâ íà ñâ³ò
Äçþð÷àòü ï³ä âåðáàìè ñòðóìêè, ²âàí Ôðàíêî, ïîåò-ó÷èòåëü,
264
Ùî â÷èâ íàðîä ïî ïðàâä³ æèòè, Â òÿæê³é íåâîë³ ³ æóðá³.
Äîáðà ³ äîë³ íå ÷åêàòè, Ùîáè ÷óæèì íå áóâ ñëóãîþ,
À âëàñíèì òðóäîì çäîáóâàòè. Ùîá óïðàâëÿâ òè ñàì ñîáîþ,
Ùîá áóâ ùàñëèâèé ³ áàãàòèé
Â Íàãóºâè÷àõ íà ãîðáêó Ó âëàñí³é â³ëüí³é õàò³?»
Ñòîÿëà õàòà ó ñàäêó, ² ïðèñÿãíóâñü ²âàí çàâçÿòèé
À çáîêó – êóçíÿ ìàéñòðà ßöÿ, Òàëàíò ³ ðîçóì äóæèé ñâ³é –
Ìåòêîãî ßêîâà Ôðàíêà. Âñüîãî ñåáå íà ñëóæáó äàòè
Òàì ö³ë³ äí³ êèï³ëà ïðàöÿ, Â³ò÷èçí³ ëþá³é, äîðîã³é.
Áî ñïðàâíà â êîâàëÿ ðóêà. Çà òå áóëà éîìó ïîøàíà:
Äçâåí³ëè ìîëîòè, é ëóíîþ Íàðîä íàçâàâ Ôðàíêà ²âàíà
Âåñåëîþ òà ãîëîñíîþ Ïðîâ³äíèêîì-Êàìåíÿðåì,
¯õ ï³ñíÿ íàä ñåëîì íåñëàñü. Ùî áåçóïèííî äåíü çà äíåì
Ó ßöÿ áóâ ñèíîê ²âàñü, Ó áóðþ, äîù ³ íåïîãîäó
Ðîçóìíèé ³ êì³òëèâèé õëîï÷èê, Ëàìàº ìîëîòîì ãðàí³ò.
Äî êíèæêè áðàâñÿ âñå îõî÷å, ² äëÿ íåâ³ëüíîãî íàðîäó
Òî é ïîð³øèëè áàòüêî-ìàòè: Áóäóº øëÿõ ó êðàùèé ñâ³ò.
«²âàñÿ òðåáà â øêîëó äàòè»!
Ëþáèâ Ôðàíêî é ä³òåé áåç ì³ðè,
Ï³øîâ ìàëèé ²âàñü äî øêîëè Äëÿ íèõ ìàâ ñåðöå äðóæíº, ùèðå,
Â Äðîãîáè÷-ì³ñòî. Â³ëüíó âîëþ, Ïèñàâ äëÿ íèõ êàçêè ÷óäîâ³
Áðàò³â ³ äðóç³â, ë³ñ ³ ïîëå – Ïðî ëèñà õèòðîãî â ä³áðîâ³,
Óñå, ùî ïàëêî òàê ëþáèâ, Ïðî çâ³ð³â – ïñà, êîòà, áóðìèëà,
²âàñü-øêîëÿðèê çàëèøèâ. Ùî, íà÷å ëþäè, ãîâîðèëè,
Ó÷èâñÿ ïèëüíî ³ çàâçÿòî, Ïðî Àáó-Êàñ³ìîâ³ êàïö³,
×èòàâ óñå êíèæîê áàãàòî Ïðî ëèöàðÿ â çàë³çí³é øàïö³,
² ïî íàóö³ é ïåðåä ñíîì, Ïðî Äîí-Ê³õîòà, ùî áåç òÿìè
Òðóäèâñü ó áóäåíü ³ ó ñâÿòî – Â³äâàæíî áèâñÿ ç â³òðÿêàìè.
Ðàä³ëè ñåðöåì ìàìà é òàòî, Îòàê Ôðàíêî ïðî ä³òîê äáàâ,
Ùî ñèí ó øêîë³ ïåðøóíîì. Òî óñì³õàâñü, òî æàðòóâàâ,
Ïîìåðëè ðàíî áàòüêî é ìàòè, À âñå íàâ÷àâ, ÿê ÷åñíî æèòè,
Òà íå âåðíóâñü ó ð³äíó õàòó ßê ïðàâä³ òà äîáðó ñëóæèòè.
²âàñèê, êðóãëèé ñèðîòà; Çà òå ìè, ä³òè, ÿê îäèí,
Âæå ³íøà êëèêàëà ìåòà Éîìó ñêëàäàºìî ïîêë³í.
Ó ñâ³ò, âåëè÷íà ³ ñâÿòà: Ôðàíêî – òî ãîðä³ñòü ³ îêðàñà
Ñâîº çíàííÿ, ëþáîâ ³ ñèëè Ñâîãî íàðîäó ³ çåìë³.
Â³ääàòè áàòüê³âùèí³ ìèë³é. Â³í ìîâ ìîëîäøèé áðàò Òàðàñà,
Ç ²âàñÿ â³í ²âàíîì ñòàâ, Îáèäâà – âîë³ êîâàë³.
Òà â÷èòèñÿ íå ïåðåñòàâ. Â³í ïðîâ³ñòèâ: íåäîëÿ æåðëà
Ó÷èâñü ó Ëüâîâ³ òà ó Â³äí³ ² ùå ñüîãîäí³ íàñ æåðå,
² çàâæäè äóìàâ: «Êðàþ ð³äíèé, Òà Óêðà¿íà ùå íå âìåðëà
Î, ÿê áè ïîìîãòè òîá³ ² âæå í³êîëè íå óìðå!
265
1. Ùî òè ä³çíàâñÿ ïðî æèòòÿ âåëèêîãî óêðà¿íñüêîãî ïîåòà ²âàíà Ôðàíêà?
Äå íàðîäèâñÿ ïîåò? Êèì áóâ éîãî áàòüêî? Äå ³ ÿê ó÷èâñÿ ²âàí
Ôðàíêî? ßê³ òâîðè äëÿ ä³òåé â³í íàïèñàâ? ßê éîãî íàçâàâ íàðîä?
×îìó?
2. Ïîÿñíè, ÿê òè ðîçóì³ºø âèä³ëåí³ ðÿäêè.
3. Ó ÿêîìó çíà÷åíí³ âæèòî â òåêñò³ ñëîâà êîâàëü, êîâàë³ ?
²âàí Ôðàíêî
Âîâê â³éòîì
Ïàññÿ ñîá³ ðàç Îñåë íà ïàñîâèñüêó òà ÿêîñü íàáëèçèâñÿ äî êîð÷à, à
çà êîð÷åì ñèä³â Âîâê, âèñêî÷èâ äî Îñëà ³ õîò³â éîãî ðîçäåðòè. À Îñåë,
äàðìà ùî éîãî çà äóðíÿ îêðè÷àëè, çàðàç íàäóìàâ, ùî éîìó çðîáèòè.
Âîâê äî íüîãî á³æèòü, à â³í óñì³õàºòüñÿ òàê ðàä³ñíî, êëàíÿºòüñÿ éîìó
íèçåíüêî òà é êàæå:
– Îò òî äîáðå, îò òî äîáðå, ïàíå Âîâ÷å, ùî âè íàäõîäèòå. ß âæå òóò
çà âàìè øóêàþ-øóêàþ.
– À ïîùî ÿ òîá³ çäàâñÿ? – ïèòàº Âîâê.
– Òà, áà÷èòå, ãðîìàäà âèñëàëà ìåíå ïî âàñ ³ ãîñòðî íàêàçàëà:
«²äè ³ áåç Âîâêà íàì íàâ³òü íå âåðòàé äî ñåëà».
– À ïîùî ÿ ãðîìàä³ çäàâñÿ? – ïèòàº Âîâê.
– À âè é íå çíàºòå? Àäæå ó íàñ ó ãðîìàä³ â³éòà âèáèðàþòü.
– Íó, òàê ùî ç òîãî, ùî âèáèðàþòü?
– Íå òî á³äà, ùî âèáèðàþòü, – ìîâèòü Îñåë, – à òî á³äà, ùî í³ íà êîãî
íå ìîæóòü çãîäèòèñÿ. Âæå âñ³ ãîñïîäàð³ ïåðåñâàðèëèñÿ ïîì³æ ñåáå, à äàë³
êàæóòü: «Òóò õ³áà îäèí Âîâê ³ç ë³ñó ìîæå â³éòîì áóòè». ßê ïîõîïèëè
ñå ñëîâî, òàê íà ò³ì ³ ñòàëè, ³ âèñëàëè ìåíå, ùîá âàñ çàðàç ñïðîâàäèâ
äî ñåëà. Òàêå-òî ä³ëî.
Ïî÷óâøè ñå, Âîâê àæ õâ³ñò óãîðó ï³äíÿâ ç ðàäîñò³. Çàðàç âèë³ç íà
Îñëà, ñ³â éîìó íà õðåáåò òà é ¿äå äî ñåëà. À êîëè ïðè¿õàëè äî ñåëà, Îñåë
çàêðè÷àâ ñâî¿ì äçâ³íêèì ãîëîñîì. Ç õàò ïîâèá³ãàëè ëþäè, à áà÷à÷è,
ùî Âîâê íà Îñë³ âåðõîì ¿äå, êèíóëèñÿ ç ïàëêàìè, ö³ïàìè òà ïîë³íàìè
òà é äàâàé éîãî ìîëîòèòè. Áèëè, áèëè, ëåäâå Âîâê æèâèé ³ç ñåëà âò³ê.
Á³æèòü, íåáîðàêà, òà âñå îãëÿäàºòüñÿ, ÷è ùå ëþäè çà íèì íå á³æàòü.
Àæ êîëè âæå ñåëà íå áóëî âèäíî, Âîâê ïîáà÷èâ êîïèöþ ñ³íà, âèñêî÷èâ
íà íå¿, ïðîñòÿãíóâñÿ ³ ë³ã ñïî÷èâàòè. À ñïî÷èâàþ÷è, ïî÷àâ ãîëîñíî ñàì
äî ñåáå ãîâîðèòè:
– Ì³é òàòî â³éòîì íå áóâ, ì³é ä³ä â³éòîì íå áóâ, – ³ ÷îãî æ òî ìåí³,
äóðíîìó, ðàïòîì çàáàæàëîñü â³éòîì áóòè? Åõ, øêîäà, ùî íåìà òóò ÿêîãî
ïîðÿäíîãî õëîïà, ùîáè ìåíå çäîðîâåííèì áóêîì ïðîòðåïàâ òà ðîçóìó
íàâ÷èâ.
266
À ï³ä êîïèöåþ ñèä³â, âëàñíå, ïîðÿäíèé Â³éò – êåð³âíèê ñåëà,
õëîï ç âèëàìè â ðóêàõ. Ïî÷óâøè ñå, ÿê ñòàðîñòà, ãîëîâà.
âèñêî÷èòü, ÿê ïîòÿãíå Âîâêà ðàç³â ç äåñÿòü
ïî õðåáò³, àæ Âîâê ³ ñîäóõè ñïóñòèâ.
1. Çàì³íè ñëîâàìè ë³òåðàòóðíî¿ ìîâè: õëîï – ... , ñîäóõè ñïóñòèâ
– ... , ïðîòðåïàòè – ... .
2. ßê³ á çàïèòàííÿ òè ïîñòàâèâ äî êàçêè?
3. ßêà îñíîâíà äóìêà êàçêè?
4. Ï³äáåðè ïðèñë³â’ÿ äî òâîðó.
Äîáðîãî òðèìàéñÿ, ïîãàíîãî öóðàéñÿ.
Ç äîáðèì äðóæèñü, à ëèõèõ ñòåðåæèñü.
Ó â³íîê Ëåñ³
Ëåñÿ Óêðà¿íêà æîäíîãî äíÿ íå ñèä³ëà çà øê³ëüíîþ
ïàðòîþ, íå â³äïîâ³äàëà á³ëÿ äîøêè, íå á³ãàëà ç
ðîâåñíèêàìè ãó÷íèìè êîðèäîðàìè. Ó÷èòåëÿìè ¿¿
áóëè ìàòè – ïèñüìåííèöÿ Îëåíà Ï÷³ëêà, òà áàòüêî
– þðèñò Ïåòðî Àíòîíîâè÷ Êîñà÷, êíèãè ³ æèòòÿ.
Â ÷îòèðè ðîêè Ëåñÿ âæå âì³ëà ÷èòàòè, à íà
ïî÷àòêó øîñòîãî ðîêó â÷èëàñÿ ïèñàòè, áî æ äóæå
õîò³ëîñÿ ¿é ïåðåñëàòè ïåðøîãî â æèòò³ ëèñòà äî
ñâî¿õ ëþáèõ äÿäüêà òà äÿäèíè Äðàãîìàíîâèõ.
Íàéëþá³øèìè êíèæêàìè ìàëî¿ Ëåñ³ òà ¿¿ ñòàðøîãî
Ëåñÿ Óêðà¿íêà áðàòà Ìèõàéëà áóëè êàçêè òà ï³ñí³ Ï. ×óáèíñüêîãî,
(1871–1913)
ñåðáñüê³ íàðîäí³ äóìè, ì³ôè ñòàðîäàâí³õ ãðåê³â, à
ùå – ðîçïîâ³ä³ ïðî ïîäîðîæ³, ïðèãîäè ñëàâíèõ ìàíäð³âíèê³â. Òîìó ³
ïåðø³ çàáàâè Ëåñ³ áóëè «çàïîçè÷åí³» ç ë³òåðàòóðè.
Êð³ì ÷èòàííÿ ³ çàáàâ, ä³òè Êîñà÷³â âèêîíóâàëè âë³òêó é «ïîâàæíó»
ðîáîòó, áî çàâæäè ìàëè ñâ³é êâ³òíèê ³ ãîðîä, ÿê³ ñàì³ îáðîáëÿëè òà
äîãëÿäàëè. Ëåñÿ çîâñ³ì ìàëåíüêîþ, â ø³ñòü ðîê³â, íàâ÷èëàñÿ øèòè ³
âèøèâàòè ³ âæå òîä³ çàäóìàëà âèøèòè áàòüêîâ³ ñîðî÷êó. Áàáóí³, ñâî¿é
õðåùåí³é ìàòåð³, ùî äóæå ¿¿ ëþáèëà òà ïåñòèëà, Ëåñÿ ðàäî äîïîìàãàëà â
ãîñïîäàðñòâ³, ïåêëà ç íåþ áóëêè, ³ áàòüêî æàðòóâàâ, ùî ñêîðî é áàáóíþ
ïåðåâàæèòü, òàêà ç íå¿ õîðîøà ãîñïîäèíÿ.
Õî÷ äî ÷èòàííÿ é äî ðîáîòè Ëåñÿ áðàëàñÿ ïèëüíî ³ çàáàâè â íå¿ áóëè
çì³ñòîâí³ òà ðîçóìí³, àëå ðîñëà âîíà äóæå âåñåëîþ ä³â÷èíêîþ, ëþáèëà
ñï³âàòè é òàíöþâàòè.
267
Ëåñÿ áóëà ìèëîñåðäíîþ äî âñüîãî ³ äî âñ³õ. ¯é õîò³ëîñÿ çàõèñòèòè
çàé÷åíÿ â³ä âîâêà, áèëèíêó â³ä íåãîäè, òîâàðèøêó â³ä õâîðîáè, ëþäèíó
– â³ä çëà. À çëî çóñòð³÷àëîñÿ íå ò³ëüêè â êàçêàõ. Âîíà áà÷èëà éîãî â
æèòò³. ×óæèé á³ëü ñïðèéìàëà ä³â÷èíêà ÿê âëàñíèé. Êîëè Ëåñ³ áóëî 9
ðîê³â, íåñïîä³âàíî äëÿ íå¿ çà ðåâîëþö³éíó ä³ÿëüí³ñòü çààðåøòîâóþòü ¿¿
óëþáëåíó ò³òîíüêó. Äóæå òÿæêî Ëåñÿ ïåðåæèëà öþ çâ³ñòêó ³ íàïèñàëà
ñâ³é ïåðøèé â³ðø «Íàä³ÿ».
Ëåñÿ ëþáèëà áóâàòè íà ÿðìàðêàõ, ñïîñòåð³ãàòè íàðîäí³ ñâÿòà é
âåñ³ëëÿ. Âçèìêó 1881 ðîêó íà Âîäîõðåùåííÿ Ëåñÿ çàñòóäèëàñÿ. Ç
öüîãî ÷àñó é ïî÷èíàºòüñÿ ¿¿ òÿæêà, âèñíàæëèâà áîðîòüáà ç õâîðîáîþ.
Ïåðåìàãàþ÷è íåñòåðïíèé á³ëü, òóãó é æàëü, ùî òàê ñìóòíî ìèíàþòü
¿¿ äèòÿ÷³ é þíàöüê³ ë³òà, Ëåñÿ áåçïåðåñòàíêó ÷èòàëà. Âîíà áóëà òàêà
ñèëüíà äóõîì, ùî íå ëèøå ñàìà íå âòðà÷àëà ìóæíîñò³, à é çíàõîäèëà
â ñîá³ ñíàãó ï³äáàäüîðþâàòè ³íøèõ.
Êîëè Ëåñ³ áóëî 13 ðîê³â, ó íå¿ íàçáèðàëîñÿ âæå ê³ëüêà â³ðø³â, ³ ìàòè,
ïîðàäèâøèñü ç äîíüêîþ, äîáèðàº ¿é ïñåâäîí³ì Óêðà¿íêà ³ ïóáë³êóº â
æóðíàë³ â³ðø «Êîíâàë³ÿ». Â³äòîä³ é ï³øëè ïî âñüîìó ñâ³ò³ ïðåêðàñí³
ïîåç³¿, ï³äïèñàí³ öèì ãîðäèì, íåçëàìíèì, í³æíèì ³ êðàñèâèì ³ì’ÿì –
Ëåñÿ Óêðà¿íêà.
1. Òè ïðî÷èòàâ ïðî äèòÿ÷³ ðîêè Ëåñ³ Óêðà¿íêè. Íàä ÷èì òè çàäóìàâñÿ?

Ùî íåçâè÷àéíå â äèòèíñòâ³ ïîåòåñè?
2. ×èì íàéá³ëüøå ëþáèëà çàéìàòèñÿ Ëåñÿ?
3. Çíàéäè ³ ïðî÷èòàé óðèâîê, â ÿêîìó ðîçïîâ³äàºòüñÿ ïðî ìèëîñåðäÿ
ä³â÷èíè.
4. ßê òè ðîçóì³ºø âèñë³â ñèëüíà äóõîì?
5. ßê³ òâîðè Ëåñ³ Óêðà¿íêè òè ÷èòàâ?
Ï³ñíÿ
×è º êðàù³ ì³æ êâ³òêàìè Íå âñèõàéòå, ïèøí³ êâ³òè,
Òà íàä âåñíÿí³¿? Öâ³ò³òü õî÷ äî ë³òà!
×è º â æèòò³ êðàù³ ë³òà Ïîæä³òü, ë³òà, äîëÿ ïðèéäå,
Òà íàä ìîëîä³¿? Íå ò³êàéòå ç ñâ³òà!
Äâ³÷³ íà ð³ê ïèøí³ êâ³òè
Òà íå ïðîöâ³òàþòü;
Â æèòò³ ë³òà íàéêðàù³¿
äâ³÷³ íå áóâàþòü.
268
Êîíâàë³ÿ
(Óðèâîê)
Ðîñëà â ãàþ êîíâàë³ÿ Îé íà áàë³ âåñåëàÿ
Ï³ä äóáîì âèñîêèì, Ìóçè÷åíüêà ãðàº,
Çàõèùàëàñü â³ä íåãîäè Êîíâàë³¿ òà ìóçèêà
Ï³ä â³òòÿì øèðîêèì. Á³äíå ñåðöå êðàº.
Òà íåäîâãî íàâò³øàëàñü Òîæ ïàííî÷êà â âåñåëîìó
Êîíâàë³ÿ á³ëà – Âàëüñ³ çàêðóòèëàñü,
² ¿é ðóêà ÷îëîâ³÷à À â êîíâàë³¿ ãîëîâêà
Â³êó âêîðîòèëà. Ïîâ’ÿëà, ñõèëèëàñü.
Îé ïîíåñëè êîíâàë³þ Ïðîìîâèëà êîíâàë³ÿ:
Ó âèñîêó çàëó, «Ïðîùàé, ãàþ ìèëèé!
Ïîíåñëà ¿¿ ç ñîáîþ ² òè, äóáå ì³é âèñîêèé,
Ïàííî÷êà äî áàëó. Äðóæå ì³é ºäèíèé!»
Òà é çàìîâêëà. Áàéäóæîþ Ìîæå, é òîá³, ìîÿ ïàííî,
Ïàííî÷êà ðóêîþ Êîëèñü äîâåäåòüñÿ
Òóþ êâ³òî÷êó ç³â’ÿëó Çãàäàòü òóþ êîíâàë³þ,
Êèíóëà äîäîëó. ßê ùàñòÿ ìèíåòüñÿ.
1. Ïîÿñíè âèñëîâè: ðóêà ÷îëîâ³÷à â³êó âêîðîòèëà, êîíâàë³¿ òà ìóçèêà

á³äíå ñåðöå êðàº.
2. ßêèé íàñòð³é ïîåòåñè ïåðåäàíî ó â³ðøàõ? ×îìó?
3. ßê òè ðîçóì³ºø îñòàííþ ñòðîôó â³ðøà «Êîíâàë³ÿ»?
4. Äå âåñåë³øå êâ³òö³: ó âàç³ ç âîäîþ ÷è â ãàþ?
5. Îïèøè öþ ÷àð³âíó êâ³òêó, à âäîìà íàìàëþé ìàëþíîê êîíâàë³¿.
Çàãàäêà
Ñòî¿òü òîíåíüêèé ñòîâï÷èê, íà÷å ðèñêà,
À çâåðõó – á³ëèõ ë³õòàðèê³â íèçêà.
Á³äà íàâ÷èòü
Áóâ ñîá³ ãîðîáåöü. ² áóâ áè â³í í³÷îãî ñîá³ ãîðîá÷èê, òà ò³ëüêè á³äà,
ùî äóðíåíüêèé â³í áóâ. ßê âèëóïèâñÿ ç ÿéöÿ, òàê ç òîãî ÷àñó í³òðîøêè
íå ïîðîçóìí³â. Í³÷îãî â³í íå òÿìèâ: àí³ ãí³çäå÷êà çâèòè, àí³ çåðíà
äîáðîãî çíàéòè, – äå ñÿäå, òàì ³ çàñíå; ùî íà î÷³ íàâåðíåòüñÿ, òå ³ ç’¿ñòü.
Ò³ëüêè é òîãî, ùî çàâçÿòèé áóâ äóæå, – º ÷îãî, íåìà ÷îãî, à â³í âæå äî
á³éêè áåðåòüñÿ. Îäíîãî ðàçó ë³òàâ â³í ç³ ñâî¿ì òîâàðèøåì, òåæ ìîëîäèì
269
ãîðîá÷èêîì, ïî äâîð³ â îäíîãî ãîñïîäàðÿ. Ë³òàëè âîíè, ãðàëèñÿ, ïî
ñì³òíè÷êó ãðîìàäèëè òà é çíàéøëè òðè êîíîïëÿí³ çåðíÿòêà. Îò íàø
ãîðîá÷èê ³ êàæå:
– Ìî¿ çåðíÿòêà! ß çíàéøîâ!
À ÷óæèé ³ ñîá³:
– Ìî¿! Êîëè ìî¿! Êîëè ìî¿!
² ïî÷àëè áèòèñÿ. Òà òàê á’þòüñÿ, òà òàê ñêóáóòüñÿ, àæ äîãîðè ñêà÷óòü,
àæ ï³ð’ÿ ç íèõ ëåòèòü. Áèëèñü, áèëèñü, ïîêè ïîòîìèëèñü; ñ³ëè îäèí
ïðîòè îäíîãî, íàäóëèñü ³ ñèäÿòü, òà âæå é çàáóëèñü, çà ùî áóëà á³éêà.
Êîëè çãàäàëè: à äå æ íàø³ çåðíÿòà?
Çèðê, àæ çåðíÿò âæå é íåìà! Ïî äâîð³ õîäèòü êóðêà çà êóð÷àòàìè,
êâîê÷å òà ïðîìîâëÿº:
– Äóðí³ áèëèñü, à ðîçóìí³ ïîæèâèëèñü, äóðí³ áèëèñü, à ðîçóìí³
ïîæèâèëèñü!
– Ùî òè êàæåø? – ïèòàþòü ãîðîáö³.
– Òà òî ÿ äÿêóþ âàì, ùî âè òàê³ äóðí³! Îò ïîêè âè çäóðó áèëèñü, òî
ÿ ç ìî¿ìè êóð÷àòàìè ïîñí³äàëà âàøèìè çåðíÿòêàìè! Ùî òî ñêàçàíî, ÿê
õòî äóðíèé!.. Í³êîìó áóëî âàñ áèòè òà â÷èòè!
ßêáè âàñ õòî âçÿâ ó äîáðó íàóêó, òî, ìîæå á, ç âàñ ³ ïòàõè áóëè!..
×óæèé ãîðîá÷èê ðîçñåðäèâñÿ çà òàêó ìîâó.
– Â÷è ñâî¿õ äóðíèõ êóð÷àò ðîçóìó, à ç ìåíå é ìîãî ðîçóìó äîñèòü! –
ï³äñêî÷èâ, òð³ïíóâ êðèëüöåì, öâ³ð³íüêíóâ òà é ãåòü ïîëåò³â.
À íàø ãîðîá÷èê çîñòàâñÿ ³ çàìèñëèâñÿ.
«À ïðàâäà, – äóìàâ â³í, – êðàùå áóòè ðîçóìíèì. Îò êóðêà ðîçóìíà,
ñîá³ íà¿ëàñÿ, à ÿ ìóøó ãîëîäíèé ñèä³òè».
Ïîäóìàâ, ïîäóìàâ òà é ïî÷àâ ïðîñèòè êóðêó:
– Íàâ÷³òü ìåíå ðîçóìó, ïàí³ ìàòóñþ! Âè æ òàê³ ðîçóìí³!
– Å, í³! – êàæå êóðêà. – Âèáà÷àé, ñåðäåíüêî! Ìàþ ÿ é áåç òåáå êëîïîòó
äîâîë³, – îí ñâî¿õ ä³òî÷îê ÷èìàëåíüêî, ïîêè òî âñ³õ äî óìà äîâåñòè!
Øóêàé ñîá³ ³íøèõ ó÷èòåë³â! – òà é ï³øëà ñîá³ â êóðíèê.
Çîñòàâñÿ ãîðîá÷èê ñàì.
«Íó, ùî ðîáèòü? Òðåáà êîãî ³íøîãî ïèòàòè, áî âæå ÿ òàêè íå õî÷ó
áåç ðîçóìó æèòè!» – ³ ïîëåò³â ó ãàé.
Ïðèëåò³â ó ãàé, êîëè áà÷èòü, – ñèäèòü çîçóëÿ íà êàëèí³ òà âñå: «Êó-
êó! Êó-êó!» Îò â³í äî íå¿:
– Ò³òî÷êî, ùî ÿ âàñ ïðîñèòèìó! Íàâ÷³òü ìåíå ðîçóìó. Ó âàñ æå íåìà
ñâî¿õ ä³òåé, à òî êóðêè ïðîñèâ, òî âîíà êàæå, ùî â íå¿ é òàê áàãàòî
êëîïîòó.
– À ÿ òîá³ îò ùî ñêàæó, – â³äïîâ³ëà çîçóëÿ, – ÿê ó ìåíå ñâîãî êëîïîòó
íåìà, òî ÷óæîãî ÿ é ñàìà íå õî÷ó! Îò íå ìàëà á ðîáîòè, ÷óæèõ ä³òåé
ðîçóìó â÷èòè! Ñå íå ìîº ä³ëî. À îò êîëè çàõî÷åø çíàòè, ñê³ëüêè òîá³
ë³ò æèòè, òî ñå ÿ ìîæó òîá³ ñêàçàòè.
270
– Àáè òè áóëà æèâà, à çà ìåíå íå òóðáóéñÿ! – â³äð³çàâ ãîðîáåöü ³
ïîëåò³â ãåòü.
Ïîëåò³â â³í ãåòü, àæ íà áîëîòî, à òàì õîäèâ áóçüêî ³ æàá ëîâèâ.
Îò ï³äëåò³â ãîðîá÷èê äî íüîãî òà é êàæå íåñì³ëî:
– Ïàíå, íàâ÷³òü ìåíå ðîçóìó. Âè æ òàê³ ðîçóìí³...
– Ùî, ùî, ùî? – çàêëåêîò³â áóçüêî. – Ò³êàé-íî, òè, ïîêè æèâèé! ß
âàøîãî áðàòà!..
Ãîðîá÷èê ìåðù³é â³ä íüîãî, ëåäâå æèâèé â³ä ñòðàõó.
Áà÷èòü â³í: ñèäèòü íà ð³ëë³ ´àâà ³ ñóìóº. Îí â³í äî íå¿:
– Äÿäèíî, ÷îãî âè òàê çàæóðèëèñü?
– Ñàìà íå çíàþ, ñèíî÷êó, ñàìà íå çíàþ!
– ×è íå ìîæåòå, äÿäèíî÷êî, ìåíå ðîçóìó íàâ÷èòè?
– Òà í³, ñèíî÷êó, ÿ é ñàìà éîãî íå ìàþ. À îò êîëè òè âæå òàê õî÷åø,
òî ïîëåòè äî ñîâè: âîíà, êàæóòü, âåëüìè ðîçóìíà-ðîçóìíà, òî, ìîæå,
âîíà òîá³ ùî ïîðàäèòü. À ÿ äî òîãî ðîçóìó íå äóæå, Áîã ç íèì!
– Ïðîùàâàéòå, äÿäèíî! – ñêàçàâ ãîðîá÷èê.
– Ùàñëèâî!
Ïîëåò³â ãîðîá÷èê ïèòàòè, äå ñîâà ñèäèòü; ñêàçàëè éîìó, ùî âîíà â
ñóõîìó äóïë³ ìåøêàº. Îò â³í òóäè, – áà÷èòü: ñïðàâä³, ñèäèòü ñîâà â
äóïë³, ò³ëüêè ñïèòü. Ãîðîá÷èê äî íå¿:
– Ïàí³! ×è âè ñïèòå? Ïàí³! Ïàí³!
Ñîâà ÿê êèíåòüñÿ, ÿê çàòð³ïî÷å êðèëàìè:
– Ãà? Ùî? Õòî? – êðè÷èòü, âèòð³ùàþ÷è î÷³.
Ãîðîá÷èê ³ ñîá³ òðîøêè çëÿêàâñÿ, à âñå-òàêè õî÷å ñâîãî ä³éòè.
– Òà ñå ÿ, ãîðîáåöü...
– Ãîðîáåöü? ßêèé ãîðîáåöü? Íå áà÷ó! ² ÿêà âàñ ëèõà ãîäèíà ïî äíåâ³
íîñèòü? Îñå íàïàñòü! ² âäåíü íå äàäóòü çàñíóòè...
² ñîâà çíîâó çàñíóëà. Ãîðîá÷èê íå ïîñì³â ¿¿ âäðóãå áóäèòè, ñ³â ñîá³
íà äóá³ òà é ïî÷àâ æäàòè íî÷³. Æäàâ, æäàâ, àæ éîìó îáðèäëî. Êîëè
ñå, ÿê ñòàëî âæå äîáðå òåìí³òè, ïðîêèíóëàñü ñîâà òà ÿê çàâåäå: «Ãó-
ó-ó! Ãó-ãó-ãó-ó-ó!» Ãîðîá÷èê àæ îòåðï çî ñòðàõó: õîò³â óæå âò³êàòè, òà
ÿêîñü óòðèìàâñÿ. Âèë³çëà ñîâà ç äóïëà, ãëÿíóëà íà ãîðîá÷èêà, à î÷³ â
íå¿ ñâ³òÿòü! Ñòðàõ òà é ãîä³!..
– Òè òóò ÷îãî? – ñïèòàëà.
– Òà ÿ, âèáà÷àéòå, ìîÿ ïàí³, ùå çðàíêó òóò ñèäæó...
– ² ÷îãî?
– Òà ÷åêàþ, ïîêè âè âñòàíåòå...
– Òàæ ÿ âñòàëà! Íó, ÷îãî òîá³ òðåáà? ×îãî ñòðèìèø?
– ß õîò³â áè âàñ ïðîñèòè, âèáà÷àéòå ëàñêàâî, ÷è íå ìîãëè á âè ìåíå
ðîçóìó íàâ÷èòè? Àäæå âè òàê³ ìóäð³...
271
– Íå íà òå ÿ ìóäðà, ùîá äóðí³â ðîçóìó íàâ÷àòè! Õòî äóðíåì âðîäèâñÿ,
òîé äóðíåì ³ çãèíå. Ò³êàé-íî òè, à òî ÿ ãîëî-î-äíà! – ãóêíóëà ñîâà òà ÿê
çàñâ³òèòü î÷èìà...
Ãîðîá÷èê ìèòòþ ÿê ñõîïèòüñÿ, ïîëåò³â ñâ³ò çà î÷³, äåñü ó ãóùàâèíó
çàõîâàâñü òà òàì ³ ïðîñïàâ àæ äî ñàìîãî ðàíêó. Ñïèòü ãîðîá÷èê, òà òàê
ì³öíî, êîëè ñå ó íüîãî íàä ãîëîâîþ ùîñü ÿê çàñêðåãî÷å: «×å-÷å-÷å!»
Ãîðîá÷èê ïðîêèíóâñÿ, àæ äèâèòüñÿ: ñèäèòü íà ñó÷êó ñîðîêà-á³ëîáîêà
òà òàê ñêðåãî÷å, àæ î÷³ çàïëþùèëà.
– Ç êèì âè, ïàíÿíêî, òàê ðîçìîâëÿºòå? – ñïèòàâ ¿¿ ãîðîáåöü.
– À òîá³ ùî äî òîãî? ×è áà, ÿêèé ö³êàâèé! À õî÷ áè é ç òîáîþ!
– Òà ÿ äóæå ðàäèé, ÿê çî ìíîþ. ß á âàñ ïðîñèâ, ìîÿ ïàííî, ùîá âè
ìåíå ðîçóìó íàâ÷èëè.
– À íàùî òîá³, ì³é ìîëîä÷èêó, ðîçóì? Áåç ðîçóìó ëåãøå â ñâ³ò³ æèòè,
òà òàêè é âåñåë³øå! À òè, ãîëóá÷èêó, ë³ïøå êðàñòè â÷èñÿ, îò ÿê ÿ, òî
òîä³ é ðîçóìó íå òðåáà. Ç âåëèêîãî ðîçóìó íå òÿæêî é ç ãëóçäó çñóíóòè;
òè îñü ïîãîâîðè çî ìíîþ, òî ÿ òåáå íàâ÷ó, ÿê ³ áåç ðîçóìó ïðîæèòè... – ²
çàñêðåãîòàëà ñîðîêà, òà ùî äàë³, òî âñå õóò÷³ø òà âñå äð³áí³ø...
– À áîäàé òîá³ çàö³ïèëî, ñêðåãîòóõî! – êðèêíóâ ãîðîá÷èê. – Îòî
ãëóøèòü! Öóð òîá³! – òà ñêîð³ø â³ä íå¿ ãåòü.
Ñ³â ñîá³ ãîðîá÷èê íà ïîë³ òà é äóìàº: «Äå ÿ òîãî ðîçóìó íàâ÷óñÿ!
Ñê³ëüêè ñâ³òà çë³òàâ, à ùîñü íåáàãàòî íàâ÷èâñÿ, õ³áà âæå âîíî òàê ³
çîñòàíåòüñÿ...» Çàæóðèâñÿ â³í, ïîãëÿäàº ñóìíî ïî ïîëþ, à ïî ïîëþ
÷îðíèé êðóê õîäèòü, òà òàê ïîâàæíî.
«Íó, ùå â ñüîãî ïîñïèòàþ; ñå âæå îñòàííº», – ïîäóìàâ ãîðîá÷èê.
– Íàâ÷³òü ìåíå ðîçóìó! – çâåðíóâñÿ â³í ïðîñòî äî êðóêà. – ß âæå
äàâíî éîãî øóêàþ, òà í³ÿê íå çíàéäó.
– Ðîçóì, ìîëîä÷å, ïî äîðîç³ íå âàëÿºòüñÿ, – ìîâèâ ïîâàæíî êðóê, – íå
òàê-òî éîãî ëåãêî çíàéòè! À ÿ òîá³ îò ùî ñêàæó: ïîêè á³äè íå çíàòèìåø,
òî é ðîçóìó íå ìàòèìåø. Îò òîá³ ìîÿ íàóêà. À òåïåð ³äè: ìåí³ í³êîëè.
Ïîëåò³â ãîðîá÷èê, çàñìóòèâñÿ. «Ùî òî ìåí³ òàêà íàóêà?» – ãàäàº
ñîá³; îäíàê á³ëüøå í³ â êîãî ðîçóìó íå ïèòàâ, – îáðèäëî âæå. Ïîñóìóâàâ
òðîõè, ùî ìóñèòü áåç ðîçóìó æèòü, à ïîò³ì ³ çàáóâ. Ïî÷àâ çíîâó ãóëÿòè
âåñåëåíüêî. Í³ ãàäêè éîìó.
² íå çîãëÿä³âñÿ ãîðîá÷èê, ÿê ³ ë³òå÷êî ìèíóëî. Íàñòàëà îñ³íü ç â³òðàìè,
ç äîùàìè äð³áíèìè, à äåäàë³ é ñí³æîê ñòàâ ïåðåïàäàòè. Á³äà ãîðîá÷èêîâ³,
– õîëîä, ãîëîä! Âíî÷³, äå íå ñÿäå, ñïàòè íå ìîæå, òàê õîëîäíèé â³òåð ³
ïðîíèçóº; âäåíü ¿ñòè í³÷îãî, áî âñå ç³áðàíî â êëóí³, à ÿêùî é çíàéäå, òî
çà ñâàðêîþ âòåðÿº. Îò ³ ïî÷àâ íàø ãîðîá÷èê äî ðîçóìó ïðèõîäèòè, – ãîä³
ñâàðèòèñÿ! Êóäè ãîðîáö³ ëåòÿòü, ³ â³í çà íèìè; ùî âîíè çíàéäóòü, òî ³ â³í
ïîæèâèòüñÿ, òà âñå áåç ñâàðêè, áåç á³éêè, òî ãîðîáö³ éîãî é íå æåíóòü
272
â³ä ñåáå, – à ïåðøå, òî é áëèçüêî íå ï³äïóñêàëè. Ïîáà÷èâ ãîðîá÷èê, ÿê
³íø³ ïòàøêè â òåïëèõ ãí³çäå÷êàõ ñèäÿòü, ïî÷àâ â³í ³ ñîá³ ïðèäèâëÿòèñü,
ÿê òî ãí³çäà áóäóþòüñÿ.
Ïî÷àâ â³í ï³ð’ÿ÷êî äî ï³ð’ÿ÷êà çáèðàòè, ñîëîìêó äî ñîëîìêè ñêëàäàòè
òà ãí³çäå÷êî çâèâàòè. Òàê ñòàòêóº íàø ãîðîá÷èê, òàê äáàº! Äåäàë³
âñ³ ãîðîáö³ ïî÷àëè éîãî ïîâàæàòè; êóäè çáåðóòüñÿ íà ðàäó, òî é éîãî
êëè÷óòü, â³í òàê âñëàâèâñÿ ì³æ íèìè ñâî¿ì ðîçóìîì. Ïåðåçèìóâàâ â³í
çèìó ùàñëèâî, à íà âåñíó âæå ñòàâ âåëèêèì òà ìóäðèì ãîðîáöåì; ñèä³â
â³í ó ãí³çäå÷êó íå ñàì, à ç ãîðîáëè÷êîþ, ³ ÷åòâåðî ÿº÷îê ó ãí³çäå÷êó
ëåæàëî. ßê âèêëþíóëèñü ãîðîá’ÿòà, òî ãîðîáöåâ³ íîâèé êëîï³ò – ãîäóâàòè
ä³òî÷îê, òà âêðèâàòè, òà ãëÿä³òè, òà îä õèæîãî ïòàñòâà áîðîíèòè, – íå äî
ãóëÿííÿ áóëî! À âæå ùî ãîñïîäàðíèé áóâ ãîðîáåöü, òî áóëî, àæ ñóñ³äè-
ãîðîáö³ äèâóþòüñÿ: «ßê³ âè, ïàíå ñóñ³äîíüêó, ìóäð³! ² äå âè òîãî ðîçóìó
íàâ÷èëèñÿ?» – ïèòàþòü, áóëî, éîãî. À â³í, áóëî, ò³ëüêè ãîë³âêîþ êèâíå:
«Á³äà íàâ÷èëà!» – êàæå.
1. Çàïèøè ³ìåíà ä³éîâèõ îñ³á ó òîìó ïîðÿäêó, â ÿêîìó âîíè ç’ÿâëÿ-

þòüñÿ ó êàçö³.
2. ßê òè äóìàºø, ÷îìó çàìèñëèâñÿ ãîðîá÷èê?
3. Ïîä³ëè òåêñò íà ÷àñòèíè, äî êîæíî¿ äîáåðè çàãîëîâîê. Ùîá óíèêíóòè
ïîâòîðåíü, ïèøè òàê:
Ó÷èòåë³ ðîçóìó: à) êóðêà; á) çîçóëÿ ³ ò.ä.
4. Ïåðåäàé ñòèñëî çì³ñò êàçêè çà ïëàíîì.
5. Ó â³äïîâ³äÿõ ïòàõ³â çíàéäè ðå÷åííÿ, ÿê³ ìîãëè á áóòè ïðèêàçêàìè.
ßê³ ç íèõ íàéá³ëüø ïîâ÷àëüí³ äëÿ ãîðîá÷èêà?
6. ßê³ á òè ä³áðàâ ïðèñë³â’ÿ òà ïðèêàçêè äëÿ ïîðàäè ãîðîá÷èêîâ³?
7. Ïðîäîâæ äóìêó: Êàçêà íàâ÷àº ö³íóâàòè ðîçñóäëèâ³ñòü, ...
Âîâê ³ K³ò
(Áàéêà)
Â ñåëî ³ç ë³ñó Âîâê çàá³ã...
Íå äóìàéòå, ùî â ãîñò³, áðàòöÿ!
Í³, â ãîñò³ Âîâê íå çàá³æèòü;
à â³í ïðèá³ã, ùîá äå-íåáóäü ñõîâàòüñÿ:
ïðîêëÿòèé ëþä ç ñîáàêàìè íàñòèã...
² ðàä áè Âîâê â ÿê³ âîðîòà âñêî÷èòü,
òà ëèøåíüêî éîìó: êóäè íå ïîãëÿäèòü –
Ëåîí³ä Ãë³áîâ óñþäè Âîâ÷åíüêà íåäîëåíüêà ìîðî÷èòü, –
(1827–1893)
273
õî÷ ñÿäü òà é ïëà÷;
âîðîòà, ÿê íà òå æ, êðóãîì óñ³ çàïåðò³,
à äóæå Âîâêîâ³ íå õî÷åòüñÿ óìåðòè
(áî ùå â³í íå íàæèâñÿ, áà÷!),
à ã³ðøå îä ëþäåé – îä âèäèìî¿ ñìåðò³...
Êîëè ãëÿäèòü –
íà çàãîðîä³ Ê³ò ñèäèòü,
íà ñîíå÷êó ìóðëèêàº-äð³ìàº.
Ï³äñêî÷èâ Âîâê ³ äî Êîòà ìîâëÿº:
– Êîòóñþ-áðàòèêó! Ñêàæ³òü ìåí³ ñêîð³øå,
õòî ³ç õàçÿ¿í³â îòóò óñ³õ äîáð³øèé?
ß õî÷ó ïîïðîõàòü, ùîá õòî ìåíå ñõîâàâ
íà ñåé íåäîáðèé ÷àñ. ß á ó ïðèãîä³ ñòàâ!..
×è ÷óºø ãîì³í òîé? Çà ìíîþ òî æåíóòüñÿ!..
Êîòóñþ-áàòå÷êó! Êóäè æ ìåí³ ïîòêíóòüñÿ?
– Ïðîñè ìåðù³é Ñòåïàíà,
â³í äîáðèé ÷îëîâ³ê, – Ê³ò Âîâêîâ³ ñêàçàâ.
– Òàê ÿ ó íüîãî âêðàâ áàðàíà.
– Íó, òàê íàâ³äàéñü äî Äåì’ÿíà.
– Å, ³ Äåì’ÿíà ÿ áîþñü:
ÿê ò³ëüêè íàâåðíóñü,
â³í ³ çãàäàº ïîðîñÿòêî.
– Á³æè æ, àæ ãåí æèâå Òðîõèì!
– Òðîõèì? Áîþñü ç³éòèñÿ ç íèì:
ç âåñíè ùå çëèé â³í çà ÿãíÿòêî!
– Ïîãàíî æ!.. Íó, à ÷è íå ïðèéìå Êëèì?
– Îõ, áðàòèêó! Òåëÿ ÿ â éîãî çâ³â!
– Òàê, áà÷ó, òè óñ³ì òóò äîáðå íàäî¿â, –
Ê³ò Âîâêîâ³ ñêàçàâ, –
÷îãî æ òè, áðàòèêó, ñþäè ³ çàá³ãàâ?
Í³, íàø³ êîçàêè ùå ç ðîçóìó íå ñïàëè,
ùîá Âîâêà îä á³äè ñõîâàëè!
² òàê-òàêè òè ñàì ñåáå âèíè:
ùî, áðàòèêó, ïîñ³ÿâ, òå é ïîæíè!
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà òà âèñëîâè ³ ïîÿñíè ¿õ çíà÷åííÿ:

ïðîêë¨òèé, íàñò§ã, íàäî¦â, íåä¢ëåíüêà ìîð¢÷èòü, íàø³ êîçàêè
ùå ç ðîçóìó íå ñïàëè.
2. Ïðî ùî öÿ áàéêà?
3. Ïðîñòåæ çà ïîâåä³íêîþ Âîâêà:
274
à) ÷îãî ³ç ë³ñó Âîâê çàá³ã ó ñåëî?
á) äî êîãî çâåðíóâñÿ çà äîïîìîãîþ?
â) ÷îìó Âîâê â³äìîâèâñÿ ïðîñèòè ïðèòóëêó ó Ñòåïàíà, Äåì’ÿíà, Òðî-
õèìà, Êëèìà?
4. Àâòîð çàñóäæóº ïîâåä³íêó Âîâêà. À òè? ×îìó?
5. ßê òè ââàæàºø, êîãî ìàâ íà óâàç³ àâòîð, ðîçïîâ³äàþ÷è áàéêó?
6. Çíàéäè ³ ïðî÷èòàé ñëîâà, ÿê³ ïåðåäàþòü ãîëîâíó äóìêó áàéêè.
Ëåá³äü, Ùóêà é Ðàê
(Áàéêà. Óðèâîê)
Ó òîâàðèñòâ³ ëàä – óñÿê òîìó ðàä³º.
Äóðíå áåçëàääÿ ëèõî ä³º,
² ä³ëî, ÿê íà ãð³õ,
íå ä³ëî – ò³ëüêè ñì³õ.
Êîëèñü-òî Ëåá³äü, Ðàê òà Ùóêà
ïðèñòàâèòü õóðó óçÿëèñü.
Îò òðîº ðàçîì çàïðÿãëèñü,
ñìèêíóëè – êàòìà õîäó...
Ùî çà ìîðîêà? Ùî ðîáèòü?
À é íå âåëèêà, áà÷ñÿ, øòóêà, –
òàê Ëåá³äü ðâåòüñÿ ï³äëåò³òü,
Ðàê óïèðàºòüñÿ, à Ùóêà òÿãíå â âîäó.
Õòî âèíåí ç íèõ, õòî í³ – ñóäèòü íå íàì,
òà ò³ëüêè õóðà é äîñ³ òàì.
1. Ùî òè ìîæåø ñêàçàòè ïðî ãåðî¿â áàéêè? ×îìó âîíè íå ìîãëè
çðóøèòè õóðó ç ì³ñöÿ? ×è âèíåí õòîñü ó öüîìó?
2. Ùî õîò³â àâòîð ï³äêðåñëèòè ö³ºþ áàéêîþ? Â³ä ÷îãî çàñòåðåãòè?
3. Ç ïîäàíèõ ïðèñë³â’¿â âèáåð³òü òå, ÿêå íàéá³ëüøå ï³äõîäèòü äî
áàéêè. Ïîÿñí³òü ñâ³é âèá³ð.
Äå íåçãîäà, òàì ÷àñòî øêîäà.
Êðàùå ñîëîì’ÿíà çãîäà, ÿê äîáðà ñâàðêà.
Ó ãóðò³ âñ³ çà îäíîãî ³ îäèí çà âñ³õ.
275
×èæ òà Ãîëóá
(Áàéêà)
Âåñíîþ ×èæèê ìîëîäåíüêèé,
òàêèé ñï³âó÷èé, ïðîâîðíåíüêèé,
â ñàäî÷êó âñå ñîá³ ñêàêàâ
òà ÿêîñü ó ñ³ëüöå ïîïàâ;
ñåðäåãà â êë³òö³ ðâåòüñÿ, á’ºòüñÿ...
À Ãîëóá áà÷èòü òà ñì³ºòüñÿ:
– À ùî? Ïîïàâñü? Îò òîá³ é íà!
Âæå, ïåâíî, ãîëîâà äóðíà...
Íå á³éñü, ìåíå á íå ï³ääóðèëè,
õî÷ ÿê áè íå õèòðèëè,
áî ÿ íå ×èæèê! Í³... îöå! –
àæ ãóëüê – ³ ñàì ï³éìàâñü â ñ³ëüöå.
Îòî íà ñåáå íå íàä³éñÿ,
÷óæîìó ëèõîâ³ íå ñì³éñÿ!
1. Ïîì³ðêóé, ç ÿêîþ ³íòîíàö³ºþ ³ â ÿêîìó òåìï³ òè ÷èòàòèìåø ñëîâà

àâòîðà é Ãîëóáà.
2. ßê áàéêàð ñòàâèòüñÿ äî ×èæèêà? ×èì öå ìîæíà äîâåñòè?
3. ßêå òâîº ñòàâëåííÿ äî ×èæèêà? À äî Ãîëóáà?
4. Çíàéäè ³ ïðî÷èòàé ñëîâà, ÿê³ ïåðåäàþòü îñíîâíó äóìêó áàéêè.
5. Ùî íàãàäóº òîá³ âèñë³â ×óæîìó ëèõîâ³ íå ñì³éñÿ ?
6. Ùîá òè ïîðàäèâ Ãîëóáîâ³? ßêå á ç íàâåäåíèõ ïðèñë³â’¿â âèêîðèñòàâ?
Õòî ñì³ºòüñÿ, òîìó íå ìèíåòüñÿ.
Íå êîïàé ³íøîìó ÿìó, áî ñàì ó íå¿ âïàäåø.
Íàðîäíå ïîð³âíÿííÿ
Á’ºòüñÿ, ÿê ïòàøêà â êë³òö³.
276
ÕËІÁ –
ÓÑÜÎÌÓ ÃÎËÎÂÀ
Ìàêñèì Ðèëüñüêèé
Íå êèäàéñü õë³áîì...
– Íå êèäàéñü õë³áîì, â³í ñâÿòèé! –
â ñóâîðîñò³ ëàñêàâ³é,
áóâàëî, êàæå ä³ä ñòàðèé
ìàëå÷³ êó÷åðÿâ³é.
– Íå ãðàéñÿ õë³áîì, òî æ áî ãð³õ! –
³ùå äî íåìîâëÿòè,
ùàñëèâèé ñòðèìóþ÷è ñì³õ,
áóâàëî, êàæå ìàòè.
Áî êðàñåí òðóä, õî÷ ðÿñåí ï³ò,
áî æèòà äóõ ìåäîâèé
æèòòÿ íåñå ó ëþäñüêèé ñâ³ò
³ ëþäñüê³ ðîäèòü ìîâè.
Õòî çåðíî ñ³º çîëîòå,
â çåìë³ ïàëêó íåâòîìó,
òîé ñàì ïøåíèöåþ çðîñòå
íà ïîë³ âñåëþäñüêîìó.
1. Ïðî÷èòàé ³ ïîÿñíè çíà÷åííÿ òàêèõ ñë³â: ñóâ¢ðîñò³, ìàë¥÷à, íå-

ìîâë¨, íåâò¢ìà, âñåëþäñüê¢ìó.
2. ßê òè ðîçóì³ºø âèñëîâè: êðàñåí òðóä, õî÷ ðÿñåí ï³ò; æèòà äóõ
ìåäîâèé æèòòÿ íåñå ó ëþäñüêèé ñâ³ò?
3. Ùî ñòâåðäæóº ïîåò ó öüîìó â³ðø³?
277
Àíàòîë³é Êà÷àí
Êðèõòà õë³áà
Ç ë³ñîñìóã, äå ñâèùóòü ñí³ãîâèö³, Â çàâ³ðþõó, îæåëåäü, ìîðîçè
Äå íå ñòàëî êîðìó ³ òåïëà, Ñòóêàþòü ñèíèö³ ó â³êíî,
Ïåðåáðàëèñü ëàã³äí³ ñèíèö³ Ç ãîðîáöÿìè ä³ëÿòü íà äîðîç³
Ó ñàäêè äî íàøîãî ñåëà. Êðèõòó õë³áà ìåðçëó ³ çåðíî.
Ïðèãîùàâ ïòàøîê ÿ ç ãîä³âíèö³
² ïî÷àâ íàðåøò³ â³ä÷óâàòü,
Ùî äëÿ êîãîñü êðèõòà – öå äð³áíèöÿ,
À äëÿ ïòàøêè – æèòü ÷è çàìåðçàòü.
1. Ïîì³ðêóé, ïðî ùî öåé â³ðø.

2. Ó ÿêèõ ðÿäêàõ â³ðøà âèñëîâëåíà ãîëîâíà äóìêà? ßê òè ¿ ¿ ðîçóì³ºø?
Õë³áà
(Áàáóñèíà ðîçïîâ³äü)
Çèìîâ³ ñóò³íêè øâèäêî îãîðòàþòü ìîº ñåëî. Òåìíî. Õîëîäíî. ² ãîëîäíî.
– Ìàìî, øìàòî÷îê õë³áà äàéòå!
– Ñïè, ìîÿ äèòèíî, ñïè. Çàâòðà òàòî ïðèíåñå.
Ç ãîðåì ïîïîëàì çàñèíàºìî. Àëå ñîí òîé òàêèé íåñïîê³éíèé, í³÷
òàêà äîâãà. Ñíèòüñÿ ÷óäîâà á³ëà ïàëÿíèöÿ. ×óþ ¿¿ çàïàõ. Õî÷ó âçÿòè
øìàòî÷îê õë³áà, ïðîñòÿãàþ ðóêè... Àëå öå ò³ëüêè ñîí.
Çðàíêó ç Àðêàä³ºì çáèðàºìîñÿ äî øêîëè. Ç’¿ëè ïî äåê³ëüêà ëîæîê
þøêè, ÿêó çâàðèëà ìàìà, âêèíóâøè â îêð³ï äåê³ëüêà ïðîìåðçëèõ
ãíèëèõ êàðòîïëèí. Òðîõè âãàìóâàëè ãîëîä. Á³æèìî äî øêîëè, àëå
íàñòèðëèâ³ äóìêè ïðî øìàòî÷îê çàïàøíîãî õë³áà íå çàëèøàþòü íàñ.
– Ìàìî, òàòó, õë³áöÿ, ò³ëüêè êóñî÷îê õë³áöÿ.
– Îé, ä³òè, ìî¿ ä³òè, ùå òð³øêè ïî÷åêàéòå. Ïðèéäå âåñíà-êðàñíà,
áóäå íàì òðîõè ëåãøå.
Àëå ñèë ÷åêàòè òó âåñíó-ðÿò³âíèöþ âñå ìåíøå é ìåíøå. Ñüîãîäí³
âæå çîâñ³ì çíåñèë³â Âîëîäÿ. Îïóõ, íå ìîæå âñòàòè, ëåäü-ëåäü ãîâîðèòü.
– Ìàìî, ìàìî÷êî, ÿ äóæå õî÷ó ìîëî÷êà. ßê áè ìåí³ äîáðå ñòàëî
â³äðàçó, ÿêáè âè äàëè ìåí³ òð³øå÷êè ìîëîêà.
Ìàìà ñõîïëþºòüñÿ ç ì³ñöÿ, äå é ñèëè áåðóòüñÿ. Õàïàº ñêëÿíêó é
á³æèòü äî ñóñ³ä³â. Ïðèá³ãàº äî îäí³º¿ õàòè.
– Ò³òîíüêî Ìàðôî, äàéòå ìîëî÷êà êðàïåëüêó, Âîëîäÿ ïðîñèòü, äóæå
éîìó ïîãàíî, âðÿòóéòå, äàéòå õî÷ òð³øå÷êè!
– Íåìàº, Ìàðóñÿ, íåìàº...
Á³æèòü íàøà ìàìà íà äðóãèé ê³íåöü ñåëà.
278
– Äàéòå ìîëîêà...
– Äàéòå ìîëîêà...
Ìîëîêà íåìàº. Çíåñèëåíà ïîâåðòàºòüñÿ äîäîìó. À íàçóñòð³÷ ñóñ³äè.
Âåçóòü íà â³çî÷êó ñâîãî ïîìåðëîãî áàòüêà.
– Öàðñòâî íåáåñíå!
À âäîìà – çãàñàº íàøà ñâ³÷å÷êà – íàø Âîëîäå÷êà. Òèõî-òèõî
ïîñòîãíóº. ² çìîâêàº. ² í³ÿêîãî ïëà÷ó íàâêîëî. Ñèë íåìàº í³ ïëàêàòè,
í³ òóæèòè. Êëàäåìî áðàòèêà íà ðÿäíî, íà â³çî÷îê – òà é íà êëàäî-
âèùå.
À âäîìà ùå ìàëå÷à ïóõíå ç ãîëîäó. Êîëè, íàðåøò³, ñêàçàëè,
ùî äîøê³ëüíÿò ìîæíà â³ääàòè äî êîëãîñïíèõ ÿñåë ³ ¿õ òàì áóäóòü
ï³äãîäîâóâàòè. Â³ääàëè Âàñèëüêà ³ Êëàâêó.
×åðåç äåê³ëüêà äí³â á³æó äî øêîëè, à äîðîãà ïðîõîäèòü ìèìî òèõ
ÿñåë, ÷óþ:
– Îëþ, Îëþ, îñü â³çüìè, öå ÿ òîá³ ïðèáåð³ã.
Âàñèëüêî âèéìàº ç-çà ïàçóõè ìàëåñåíüêèé êëàïòèê ïàïåðó. Ðîçãîðòàþ
éîãî, à òàì – ñïðàâæí³é ñêàðá: çàò³ðî÷êà – áîðîøíÿíà êóëüêà çàâá³ëüøêè
ç âèøíþ.
– ¯æ, Îëþ.
Ç³ ñë³çüìè çì³øàíó, êîâòàþ òó êóëüêó. Ïîõèëèâøè ãîëîâó, òåïåð óæå
íå á³æó, à ëåäâå øêàíäèáàþ äàë³, äî ñâîº¿ øêîëè, ùîá â÷èòè òàì â³ðø³
ïðî áàòüêà Ñòàë³íà, ùîá ñëàâèòè éîãî ç ðàíêó é äî âå÷îðà, äÿêóâàòè
éîìó çà ùàñëèâå íàøå äèòèíñòâî, à ùå, âñóïåðå÷ âñüîìó – ÷åêàòè âåñíè,
÷åêàòè íîâîãî âðîæàþ ³ ùå ÷îãîñü ÷åêàòè, ÷åêàòè.
×åêàòè çà âñ³õ: çà Âîëîäþ, ÿêèé íå äî÷åêàâñÿ ñêëÿíêè ìîëîêà; çà
Êëàâêó, ãàðíåñåíüêó ä³â÷èíêó, ÿêà òàê ìàëî ïðîæèëà íà á³ëîìó ñâ³ò³;
çà ìóäðîãî õëîï÷èêà Àðêàä³ÿ, ÿêèé òàê ³ íå äî÷åêàâñÿ íîâî¿ âåñíè.
² îñü âîíà – âåñíà! Ñîíöå ïîòðîõó ç³ãð³âàº çåìëþ, à çàîäíî é äóø³
ëþäñüê³.
Ç’ÿâëÿºòüñÿ âæå é ìîëîäåíüêà ëîáîäà. Øâèäåíüêî íàçáèðàºìî ¿¿,
íàñ³÷åìî òà é ñìàæèìî ñ³÷åíèêè. Ñìà÷íî. Âåñåë³øå ïî÷èíàþòü á³ãàòè
íàø³ í³æêè. ßêîñü òðèìàºìîñÿ.
Çà âåñíîþ ³ ë³òå÷êî íå çàáàðèëîñÿ. Îñü óæå é óðîæàé ïøåíèö³ ÷àñ
çáèðàòè. Ç³áðàëè, íàìîëîòèëè, çìîëîëè áîðîøíà. Ìàìà ïå÷å õë³á.
Ïîêëàëà ïàëÿíèöþ íà ñò³ë ³ àæ òåïåð çàõîäèòüñÿ â ðîçïà÷ëèâîìó
çàï³çí³ëîìó çîéêó:
– Ä³òîíüêè, ìî¿ ä³òîíüêè... Âè æ òàê ïðîñèëè õë³á÷èêà. Ïðîñò³òü
ìåíå, ìî¿ äîðîã³!
² òàêèé çàïàøíèé, òàêèé æàäàíèé õë³á, ïîëèòèé ãàðÿ÷èìè ñë³çüìè,
îáï³êàº íàì, æèâèì, ñåðöÿ ³ äóø³.
279
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà ³ ïîÿñíè ¿õ çíà÷åííÿ: ñ£ò³íêè, íåñ-
ïîê¤éíèé, ïàëÿí§öÿ, âê§íóâøè, çáèð¡ºìîñÿ, âãàìóâ¡ëè, íàñ-
ò§ðëèâ³, ñõ¢ïëþºòüñÿ, âðÿò£éòå, çíåñ§ëåíà, ïîâåðò¡ºòüñÿ,
íàç£ñòð³÷, ï³äãîä¢âóâàòè, ç¡ò³ðî÷êà, ïîõèë§âøè, òðèì¡ºìîñÿ,
çàáàð§ëîñÿ, ðîçï¡÷ëèâîìó.
2. Ïðî ÿêó òðàã³÷íó ñòîð³íêó ³ñòîð³¿ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó ðîçïîâ³ëà
áàáóñÿ? ×è çíàºø òè, ùî ìàéæå äåñÿòü ì³ëüéîí³â ëþäåé çàãèíóëè
â³ä ãîëîäó â Óêðà¿í³ 1933 ðîêó?
3. Ïîäóìàé íàä òèì, ç ÿêèìè ïî÷óòòÿìè ïðîæèëà îïîâ³äà÷êà âñå æèòòÿ,
ÿê äî ïîäðîáèöü ïàì’ÿòàº òîé ñòðàøíèé 1933 ð³ê.
4. ßê òè ãàäàºø, â³ä ÷îãî çàñòåð³ãàº öÿ ðîçïîâ³äü? Äî ÷îãî çàêëèêàº?
5. Ùî òðåáà ðîáèòè, ùîá òàêå ëèõî í³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ?
Êàòåðèíà Ïåðåë³ñíà
Õðèñòîñ Âîñêðåñ!
Ñï³âàº æàéâîðîí ç íåáåñ:
«Õðèñòîñ Âîñêðåñ! Õðèñòîñ Âîñêðåñ!»
Äî íåáà äçâ³í ãóäå ç ñåëà:
«Õðèñòîñ Âîñêðåñ! Éîìó õâàëà!»
Â ïðîì³ííÿõ ñîíÿ÷íà áëàêèòü –
«Õðèñòîñ Âîñêðåñ! Éîãî õâàë³òü!»
Æóð÷èòü ñòðóìîê – âåñíÿíèé äçâ³í:
«Õðèñòîñ Âîñêðåñ! – Ãîñïîäí³é Ñèí!»
Ðàä³þòü ä³òè ó â³íêàõ –
«Õðèñòîñ Âîñêðåñ íà íåáåñàõ!»
² âñÿ çåìëÿ, ìîâ òîé â³íîê
Ç ÷óäåñíèõ òðàâ, ä³òåé, êâ³òîê.
² â ñåðö³ ðàä³ñòü ÷åðåç êðàé,
Âîñêðåñëè ïîëå, ð³÷êà, ãàé,
² ëèíå ï³ñíÿ äî íåáåñ:
«Õðèñòîñ Âîñêðåñ! Õðèñòîñ Âîñêðåñ!»
1. ßêå ñâÿòî ïðîñëàâëÿºòüñÿ ó â³ðø³?

2. Ïîñïîñòåð³ãàé, ÿê ðàä³þòü ³ ëþäè, ³ ïðèðîäà âîñêðåñ³ííþ ñèíà
Áîæîãî.
3. Ùî òè çíàºø ïðî Âåëèêäåíü? Ðîçêàæè.
4. Ï³äãîòóéòåñÿ, ùîá ðîçïîâ³ñòè ïðî:
à) êðàøàíêó; á) ïàñêó.
280
Ïðàöþâàòè – çåìëþ ïðîñëàâëÿòè.
Ò³ëüêè ïðàöÿ óñï³õ ïðèíîñèòü.
Ë³íèâîìó ïðàöÿ íå òîâàðèø.
Ç ë³íüêàìè ïîâåäåøñÿ – ãîðÿ íàáåðåøñÿ.
Õî÷åø ìàòè – òðåáà ïðàöþâàòè.
Çåìëÿ ë³íèâèì – ìà÷óõà, à òðóäàðÿì – ìàòè?
Íàéäîðîæ÷èé ñêàðá
(Êàçêà)
Íà ãîðáî÷êó, äå ìîð³ã, äàëå÷åíüêî â³ä äîð³ã, ó õàòèí³ ç äóáà-ãðàáà
æèëè ñîá³ ä³ä ³ áàáà.
Ä³ä âåðáîâó ëîçó ð³çàâ, êîøèêè ïë³â. Áàáà ïðÿæó ïðÿëà. Òàê ñîá³ é
íà õë³á çàðîáëÿëè.
Îò ÿêîñü áàáà é êàæå ä³äîâ³:
– Âàæêî íàì, ä³äó, ïðàöþâàòè ñòàëî: â ìåíå ïðÿäêà çëàìàëàñÿ, â òåáå,
ãëÿíü-íî, êîëîäî÷êà íà íîæ³ ðîçêîëîëàñÿ, ëåäâå òðèìàºòüñÿ. Ï³äè â ë³ñ, çðóáàé
äåðåâöå, çðîáèìî ñîá³ íîâó ïðÿäêó ³ êîëîäî÷êó äî íîæà.
Ï³øîâ ä³ä. Âèáðàâ ãàðíå äåðåâöå. Òà ò³ëüêè-íî ñîêèðîþ çàì³ðèâñÿ –
³ç õàòè Ë³ñîâèê ³äå. Âäÿãàíêà íà Ë³ñîâèêó ç ëàïàòèõ ã³ëîê, ó âîëîññ³
– øèøêè ñîñíîâ³, ó áîðîä³ – ÿëèíîâ³, ñèâ³ âóñà äî çåìë³ çâèñàþòü, â
î÷àõ çåëåí³ âîãíèêè áëèìàþòü.
– Íå ÷³ïàé, – êàæå, – ä³äó, ìî¿õ äåðåâ. Öå ì³é íàéäîðîæ÷èé ñêàðá.
Âîíè òåæ æèòè õî÷óòü. Êàæè, ÷îãî òîá³ òðåáà, – âñå äàì.
Çäèâóâàâñÿ ä³ä, çðàä³â. Ï³øîâ äîäîìó â áàáè ïîðàäè ñïèòàòè. Ïîñ³äàëè
âîíè á³ëÿ õàòè íà ëàâ³, ä³ä ³ ïèòàº:
– À ùî íàì, áàáî, â Ë³ñîâèêà ïîïðîñèòè? Õî÷åø – êóïó ãðîøåé
âèïðîøó? Â³í äàñòü.
– Íàùî íàì, ä³äó, ò³ ãðîø³! – êàæå ñòàðà áàáà. – ¯õ ³ ñõîâàòè í³äå.
Âíî÷³ ñòðàõ áðàòèìå, ùî çëîä³¿ çàë³çóòü. Í³, íå òðåáà íàì ãðîøåé.
– Òî, ìîæå, âåëèêó ÷åðåäó õóäîáè òà îòàðó îâåöü ïîïðîñèòè?
– À íàâ³ùî íàì, ä³äó, âåëèêà ÷åðåäà? Õ³áà æ ìè, ñòàð³, ç íåþ
âïîðàºìîñü? ª â íàñ êîð³âêà – ìîëî÷êî äàº, º øåñòåðî îâå÷îê – âîâíó
ç íèõ ìàºìî. Ãîä³ öüîãî ç íàñ.
– À ìîæå, â Ë³ñîâèêà òèñÿ÷ó êóðî÷îê ïîïðîñèòè?
– ×è òè, ä³äó, ç ãëóçäó ç’¿õàâ? ßê æå ìè ¿õ ïðîãîäóºìî? ª â íàñ òðè
êóðî÷êè-÷óáàðî÷êè, º ï³âíèê-êîãóòèê, äîñèòü!
Äóìàëè-ãàäàëè ä³ä ç áàáîþ, òà òàê í³÷îãî íå âèãàäàëè: âñå, ùî â
ãîñïîäàðñòâ³ òðåáà, â íèõ º, ÷îãî íåìà, òå ñâîºþ ïðàöåþ çàâæäè çàðîáèòè
ìîæíà.
281
Îò ä³ä ï³äâ³âñÿ ç ëàâè òà é êàæå:
– ß, áàáî, íàäóìàâ, ùî â Ë³ñîâèêà ïîïðîñèòè! – ³ ï³øîâ äî ë³ñó.
Âèéøîâ éîìó íàçóñòð³÷ Ë³ñîâèê ó âäÿãàíö³ ç ëàïàòèõ ã³ëîê, ó âîëîññ³
– øèøêè ñîñíîâ³, ó áîðîä³ – ÿëèíîâ³, ñèâ³ âóñà äî çåìë³ çâèñàþòü, â
î÷àõ çåëåí³ âîãíèêè áëèìàþòü.
– Íó, ä³äó, íàäóìàâ, ùî òîá³ òðåáà?
– Íàäóìàâ, – êàæå ä³ä. – Çðîáè òàê, ùîá íàøà ïðÿäêà é íîæèê í³êîëè
íå ëàìàëèñÿ òà ùîá ðóêè ó íàñ çäîðîâ³ áóëè, áî öå íàø íàéäîðîæ÷èé
ñêàðá. Òîä³ ìè âñå, â ÷îìó íóæäà áóäå, ñàì³ ñîá³ çàðîáèìî.
– Ãàðàçä, – êàæå Ë³ñîâèê. – ²äè äîäîìó. Âñå ïî-òâîºìó áóäå.
Òàê ³ æèâóòü ñîá³ ä³ä ç áàáîþ. Ä³ä âåðáîâó ëîçó ð³æå, êîøèêè ïëåòå,
áàáà âîâíó ïðÿäå, ðóêàâèö³ ïëåòå.
Òèì ³ íà õë³á çàðîáëÿþòü.
² äîáðå æèâóòü, ùàñëèâî, òîìó ùî íàéäî- Ìîðіã – ì³ñöèíà,
ðîæ÷èé ñêàðá çàâæäè ç íèìè. ïîðîñëà òðàâîþ.
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà ³ äîáåðè äî íèõ áëèçüê³ çà çíà÷åííÿì:

çàì¤ðèâñÿ, âä¨ãàíêà, áë§ìàþòü, íóæä¡.
2. ßêèé æå áóâ íàéäîðîæ÷èé ñêàðá äëÿ Ë³ñîâèêà, à ÿêèé – äëÿ ä³äà
ç áàáîþ?
3. ßê òè ââàæàºø, ÷è ïðàâèëüíî ä³ä ç áàáîþ ïîâåëèñÿ ç Ë³ñîâèêîì?
×îìó?
4. Ðîçïîä³ë³òü ðîë³ ä³äà, áàáè, Ë³ñîâèêà, àâòîðà é ³íñöåí³çóéòå êàçêó.
Îé âåñíà, âåñíà, – äíåì êðàñíà

(Óêðà¿íñüêà íàðîäíà ï³ñíÿ)
– Îé âåñíà, âåñíà, – äíåì êðàñíà, Ùå é îçèìàÿ ïøåíèöÿ
Ùî òè íàì, âåñíî, ïðèíåñëà? ² óñÿêàÿ ïàøíèöÿ,
– Ïðèíåñëà ÿ âàì ë³òå÷êî, Ùå é ÷åðâîí³ êâ³òî÷êè,
Ùîá ðîäèëîñÿ æèòå÷êî, Ùîá êâ³ò÷àëèñü ä³òî÷êè.
1. Õòî º ä³éîâîþ îñîáîþ â³ðøà?

2. Ïîÿñíè âèñëîâè: âåñíà – äíåì êðàñíà; ïðèíåñëà âàì ë³òå÷êî.
3. Ïðèãàäàé â³ðø³ Ëåîí³äà Ãë³áîâà «Âåñíÿíêà» òà ²âàíà Ôðàíêà «Íàâåñí³».
Ïîð³âíÿé ¿õ ç íàðîäíîþ ï³ñíåþ.
282
ÍÀ ÏÎÐÎÇІ
ÊÐÀÑÍÅ ËІÒÎ
Âàñèëü ×óõë³á
Îáðó÷
(Êàçêà)
Áóâ ë³òí³é ñîíÿ÷íèé äåíü. Çâ³äóñ³ëü – ³ç âóëèö³, â³ä ð³÷êè, ç ëåâàäè
– äîëèíàëè âåñåë³ äèòÿ÷³ ãîëîñè. À íà ´àíêó, ïîõíþïèâøèñü, ñèä³â
õëîï÷èê Àíäð³éêî. Õòîçíà, ñê³ëüêè á â³í òàê ñèä³â, îáõîïèâøè êîë³íà
ðóêàìè é ïîõèëèâøè ãîëîâó, àëå òóò ïî÷óëîñÿ:
– Òè ÷îìó òàêèé íåâåñåëèé?
Àíäð³éêî ï³äâ³â ãîëîâó, ðîççèðíóâñÿ äîâêîëà: íà ïîäâ³ð’¿ í³êîãî íå
áóëî. Öå, ìàáóòü, éîìó ïðè÷óëîñÿ. Õëîïåöü ïðèõèëèâñÿ äî ñò³íè é
çàïëþùèâ î÷³. Òà çíîâ ïî÷óâ äçâ³íêèé ãîëîñîê:
– Íó, ÷îãî ìîâ÷èø?
² òåïåð Àíäð³éêî ïîáà÷èâ: íà ìîð³æêó ïåðåä íèì âèñòðèáóº íîâåíüêèé
áëèñêó÷èé îáðó÷. Ó÷îðà ââå÷åð³ éîãî ïðèí³ñ ç êóçí³ òàòî, ùå é äðîòèêà-
òðèìàëî÷êó äàâ.
– Öå ÿ òåáå çàïèòóþ, – ìîâèâ îáðó÷. – ×îãî çàñóìóâàâ?
– Áî õëîïö³ íå ïðèéìàþòü ìåíå äî ñâîãî ãóðòó. Êàæóòü, ùî ÿ
íåñì³ëèâèé. Ùî ¿ì òàêèõ íå òðåáà, – ç³çíàâñÿ Àíäð³éêî.
– Òàê-òàê, – õèëèòàâñÿ îáðó÷. – ª ÷îãî æóðèòèñÿ. Àëå á³ä³ òâî¿é
ìîæíà çàïîìîãòè. Ãàéäà çà ìíîþ!
² îáðó÷ ïîêîòèâñÿ ÷åðåç ïîäâ³ð’ÿ ó â³ä÷èíåíó õâ³ðòêó. À äàë³ – ïî
ð³âíåíüê³é ñòåæèí³, ïî ñïîðèøó, âèáèðàâñÿ íà ïàãîðáè, ïåðåñòðèáóâàâ
äîëèíêè. Êîòèâñÿ ³ âèäçåëåíüêóâàâ:
Íå âñ³ ñì³ëèâöÿìè íàðîäæóþòüñÿ,
Ñì³ëèâöÿìè – ñòàþòü!
283
Àíäð³éêî ëåäü óñòèãàâ çà îáðó÷åì. Êóäè æ â³í éîãî âåäå?
À îáðó÷ óæå êîòèâñÿ ç êðóòîãî ïàãîðáà ³ ç ðîçãîíó øóáîâñíóâ ó îçåðöå.
Íà çåëåí³é âîä³ ðîç³éøëèñÿ õâèëüêè.
Àíäð³éêî ñòóïèâ ó âîäó – òà âðàç ³ âèñêî÷èâ. Ìàáóòü æå, òàì ãëèáîêî.
À îí ùîñü áóëüêíóëî é ïîïëèâëî, ðîçãàíÿþ÷è ðÿñêó. Íà÷å æàáà. À ÿêùî
òóò êðîêîäèëè âîäÿòüñÿ? Îòàê³, ÿê â³í ïî òåëåâ³çîðó áà÷èâ...
Àíäð³éêî çàéøîâ ó îçåðöå, íàìàöàâ íîãîþ îáðó÷ ³ âèí³ñ éîãî íà áåðåã.
– Îõ, – ç³òõíóâ îáðó÷. – À ÿ äóìàâ, ùî âæå òàì ³ ïî³ðæàâ³þ... Íó,
õëîï÷å, íà ñüîãîäí³ äîñèòü, ìåí³ òðåáà îáñîõíóòè...
Íàñòóïíîãî äíÿ çíîâó êîòèâñÿ, âèäçåëåíüêóâàâ îáðó÷. Êîòèâñÿ ïîï³ä
ïàðêàíàìè, ïîï³ä êóùàìè áóçêó é êàëèíè, ïî ñòåæèí³ ÷åðåç áóéí³
ãîðîäè, ÷åðåç êâ³òó÷ó ëåâàäó. Àíäð³éêî á³ã çà íèì, ³ áóëî éîìó ëåãêî
é ðàä³ñíî.
² ðàïòîì... Äîáðå, ùî Àíäð³éêî âñòèã çóïèíèòèñÿ. Ïåðåä íèì
øåëåñò³ëè æàëþ÷èì ëèñòÿì ãóñòåçí³ äæóíãë³ êðîïèâè.
– Öå òîá³ íå ÿêåñü òàì îçåðöå! – ðîçãóáèâñÿ Àíäð³éêî. – Êðîïèâà
òàêà ëèõà, ùî âñ³ ¿¿ áîÿòüñÿ.
² õëîïåöü çàñóìóâàâ.
Íå âñ³ ñì³ëèâöÿìè íàðîäæóþòüñÿ.
Ñì³ëèâöÿìè – ñòàþòü! –
ïî÷óëîñÿ ³ç êðîïèâè. Àíäð³éêî, íåäîâãî äóìàþ÷è, øàñíóâ ó êðîïèâó...
² áóâ ùå îäèí ë³òí³é ñîíÿ÷íèé äåíü. Îáðó÷ êîòèâñÿ ïî øèðîê³é
äîëèí³. Ãóñè âèòÿãóâàëè øè¿, êàõêàëè êà÷êè, íàâêðóã âèëèñÿ áàáêè, à
îäíà ñ³ëà íà îáðó÷, – ìàáóòü, õîò³ëà ïîêàòàòèñÿ.
Àíäð³éêî çàäèâèâñÿ íà áàáêó, à îáðó÷ ³ çíèê. Äå? Ìàáóòü, ó òðàâ³
ñõîâàâñÿ. Êîëè öå ïî÷óëîñÿ ãð³çíå:
– Ìå-å!
Îé ëåëå! Ùî öå? Àíäð³éê³â îáðó÷ õèëèòàâñÿ íà ãîñòðèõ ðîãàõ öàïà
Áîðîäàíÿ. À öàïà Áîðîäàíÿ áîÿëèñÿ âñ³.
Àæ îñü çàäçåëåí÷àâ îáðó÷:
² Àíäð³éêî êèíóâñÿ âïåðåä, íà öàïà...
Çãîäîì õëîïåöü ñèä³â íà ïàãîðáêó, á³ëÿ íüîãî ëåæàâ îáðó÷, à öàï
Áîðîäàíü ïîùèïóâàâ òðàâè÷êó, ³ íà ðîç³ â íüîãî ãîéäàëàñÿ ãîëóáà áàáêà.
«ßê ó êàçö³», – ïîäóìàâ Àíäð³éêî.
À ïðèéøîâøè äîäîìó, â³í ïîâ³ñèâ îáðó÷ íà íàéâèäí³øîìó ì³ñö³ –
âãîð³ á³ëÿ ñ³íåøí³õ äâåðåé.
284
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà ³ äîáåðè äî íèõ àíòîí³ìè: ñ¢íÿ÷íèé,
âåñ¥ë³, ïîõí«ïèâøèñü, ï³äâ¤â, çàïë«ùèâ, äçâ³íê§é, â³ä÷§íåíèõ,
ñì³ë§âåöü.
2. ×è ëåãêî ñòàòè ñì³ëèâèì? ² ÷è ëåãêî ñì³ëèâèì áóòè?
3. Õòî äîïîì³ã Àíäð³éêîâ³ ñòàòè ñì³ëèâèì?
Äí³ïðîâà ×àéêà
Êîçà-äåðåçà
Ä³éîâ³ îñîáè:
Êîçà-äåðåçà, Ëèñè÷êà-ñåñòðè÷êà, Çàé÷èê-ëàïàí÷èê,
Ðàê-íåáîðàê, Âîâ÷èê-áðàòèê, Âåäì³äü-òîâñòîëàï.
Ä³ÿ â³äáóâàºòüñÿ â ë³ñ³, êîëî ëèñè÷÷èíî¿ íîðè ï³ä äóáîì. Íà çàâ³ñ³
ìîæíà çìàëþâàòè ì³ñòîê ÷åðåç ð³÷êó, ä³äîâó õàòó, ä³ä êîëî íå¿ ³ êîçà:
àáî æ çàâ³ñîþ äî ïðîëîãà áóäå çâè÷àéíå á³ëå ïðîñòèðàäëî, ÿê åêðàí
äî ìàã³÷íî¿ ëàìïè; íà í³ì â³äïîâ³äíî äî òåêñòó ïîêàçóþòü ä³òÿì ÷åðåç
ìàã³÷íó ëàìïó ìàëþíêè: 1) áàçàð, 2) ïàñîâèñüêî, 3) çóñòð³÷ êîçè ç
ä³äîì.
Õîð: Ó Êèºâ³ íà áàçàð³ Ò³ëüêè ïèëà,
Äÿäüêè êîçó ïðîäàâàëè, Ò³ëüêè ¿ëà.
À ä³ä êîçó ïîëþáèâ, Õîð: Ðîçñåðäèâñÿ ñòàðèé ä³ä,
Àæ òðè êîïè çàïëàòèâ. Ñâîþ áàáó óáèâ,
Ïîêëàâ ê³çîíüêó íà â³ç À êîçó-äåðåçó
Òà é äîäîìó ïðèâ³ç. Ñàì íà ïàøó ïîâ³â.
«Ãëÿäè, áàáî êîçè, Íå âï³çíàëà êîçà
Ùî êóïèâ íà òîðç³». Ñòàðåíüêîãî ä³äà,
Áàáà êîçó øàíóâàëà, ßê ïðèá³ãëà äîäîìîíüêó,
Ïàñëà äîáðå, íàïóâàëà, Ñèäèòü ä³ä îá³äà.
À êîçà íàâ³ñíà Ä³ä: Êîçþ ìîÿ ëþáà!
Ùå é æàë³òèñÿ ï³øëà... Êîçþ ìîÿ ìèëà!
Ä³ä: Êîçþ ìîÿ ëþáà! ×è ïèëà æ òè,
Êîçþ ìîÿ ìèëà! ×è òè ¿ëà?
×è ïèëà òè, Êîçà: Îé ÿ, ä³äó, ä³äóñåíüêó,
À ÷è ¿ëà? Íå ïèëà é íå ¿ëà,
Êîçà: Îé ÿ, ä³äó, íå ïèëà, Áî îòà ëèõà ëè÷èíà
ß ãîëîäíà áóëà. Ìåíå íå ãëÿä³ëà!
Á³ãëà ÿ ÷åðåç ãðåáåëüêó Õîð: Ãì! Ãì!
Òà âèïèëà âîäèö³ êðàïåëüêó, Ðîçñåðäèâñÿ ñòàðèé ä³ä
Îé á³ãëà ÿ ÷åðåç ì³ñòî÷îê Íà êîçó áðåõëèâó,
Òà âõîïèëà êëåíîâèé ëèñòî÷îê. óçÿâ í³æ, ïðèâ’ÿçàâ
285
Äåðåçó äî õë³âó. Îé ï³øîâ ñòàðèé ä³ä
×åðêíóâ ä³ä ïî êîç³, Íîæèêà øóêàòè, –
Òà í³æ óëîìèâñÿ. Êîçà – ñê³ê! Êîçà – ñìèê!
Çîñòàëàñÿ êîçà æèâà, Òà é íó óò³êàòè!
À á³ê îáëóïèâñÿ.
Çàâ³ñà çâèâàºòüñÿ; âèäíî ë³ñ: ïîñåðåäèí³ äóá; ïðàâîðó÷ äóáà ëèñè÷÷èíà
íîðà; ë³âîðó÷ ñòåæêà; òðàâà, áóð’ÿí ó ë³ñ³, êâ³òî÷êè.
Ëèñè÷êà õîäèòü ç â³íèêîì, îáì³òàº íàâêðóãè, ÷åïóðèòü ñâîþ õàòó.
Ëèñè÷êà: ß ëèñè÷êà, ÿ ñåñòðè÷êà, Ñâîþ õàòêó ãàðíåñåíüêî
Íå ñèäæó áåç ä³ëà; Òðåáà ïðèêðàñèòè.
ß ãóñÿòîê ïàñëà, À ùîá êðàùà, à ùîá êðàùà
Ïîëþâàòü õîäèëà. Áóëà ìîÿ õàòêà,
À òåïåðà ó íåä³ëþ Ï³òè òðåáà ó ãàéî÷îê
Òðåáà â³äïî÷èòè, Êâ³òî÷îê íàðâàòè.
Êëàäå â³íèêà é á³æèòü âåñåëåíüêî â ë³ñ ïî êâ³òè. Ç äðóãî¿ äîð³æêè
âèñêàêóº íåñàìîâèòà êîçà, ïåðåëÿêàíà, îáëóïëåíà, îçèðàºòüñÿ íà âñ³ áîêè.
Êîçà (ïëà÷å): Îé áîæå ì³é, áîæå,
Ùî ìàþ ðîáèòè,
ßê íàæåíå ñòàðèé ä³ä,
Áóäå çíîâ ëóïèòè!
Êóäè æ ìåí³, á³äí³é,
Êóäè çàõîâàòèñü?
Áî òàê ñîðîì ³ ëþäÿì
Äîáðèì ïîêàçàòèñü.
(Çàóâàæèëà ëèñè÷÷èíó íîðó, ðàä³º.)
À òåïåð ÿ í³êîãî íå áîþñü,
ß â öþ íîðêó ñõîðîíþñü, ñõîðîíþñü!
Õîâàºòüñÿ â ëèñè÷÷èíó íîðó, òîâ÷åòüñÿ é òóïî÷å. Òèì ÷àñîì ëèñè÷êà
íàäá³ãëà ç êâ³òàìè ç ë³ñó é ÷óº, ùî õòîñü òîâ÷åòüñÿ â ¿¿ õàòö³.
Ëèñè÷êà (ñõèòðà ïèòàº): Ñêîëþ òåáå ðîãàìè,
Îé õòî, õòî Í³æêàìè çàòîï÷ó,
Â ëèñè÷÷èí³é íîðö³? Õâîñòèêîì çàìåòó,
Îé õòî, õòî Òóò òîá³ é ñìåðòü!
Ïðèéøîâ ñþäè â ãîñò³? Ëèñè÷êà: Îé ëèøåíüêî, îé
Êîçà (òóïîòèòü ó íîð³ ãîðåíüêî!
íîãàìè, ñòóêîòèòü ðîãàìè): Á³äíà ìîÿ ãîëîâîíüêî! (Óò³êàº
ß êîçà-äåðåçà, â ë³ñ.)
Ï³âáîêà ëóïëåíà, Êîçà (âèñêî÷èëà ç íîðè,
Çà òðè êîïè êóïëåíà, ïðèòàíöüîâóº):
Òóïó-òóïó íîãàìè, ß êîçà-äåðåçà
286
Õèòðà òà ëóêàâà, Âîâê: Îé ÿ ñ³ðèé âîâ÷îê
ß ëèñèöþ äóðíó Ïî ñòåïàõ ãóëÿþ
Äîáðå íàëÿêàëà! Òà íà òèõ îâå÷îê
Õîâàºòüñÿ â íîðó. Òèì ÷àñîì Ïèëüíî ïîãëÿäàþ.
ëèñè÷êà âåðòàºòüñÿ ç ë³ñó é À ÿêà ç íèõ äóðíà,
çóñòð³÷àºòüñÿ ³ç çàé÷èêîì. Íå ñëóõàº ÷àáàíà,
Çàéêî: Äîáðèé âå÷³ð, Òó ÿ çàðàç çà ÷óïðèíó
ëèñîíüêî, Òà ³ ïîêàðàþ.
Êóäè éäåø? (Ïîáà÷èâ ëèñè÷êó.)
Ñêàæè ìåí³ ïðàâäîíüêó, ×îãî òè, ñåñòðóíþ, ðèäàºø,
Äå æèâåø? Ñë³çüìè ñâîþ ìîðäî÷êó
Ëèñè÷êà: Îòóò æèâó ó çìèâàºø?
õàòîíüö³ Ëèñè÷êà (æàë³ñëèâî):
Êðàé âîäè, Îé ÿê ìåí³ íå ïëàêàòè, áðàòå,
À òè òóäè, çàé÷èêó, Ùîñü ñòðàøíå çàë³çëî â õàòó!
Íå õîäè! Âîâê: Òè, ñåñòðè÷êî, íå
Çàéêî: Îé ÷îì, òà ÷îìó, òà æóðèñü, íå æóðèñü,
÷îìó? Âåñåëåíüêî óñì³õíèñü,
Ëèñè÷êà (âêàçóº ç îñòðàõîì óñì³õíèñü!
íà íîðó): Ëèñè÷êà (çàñìó÷åíî):
Áî ìåíå âæå ñàìó Íå âñì³õíóñÿ, âîâ÷èêó-áðàòå:
²ç âëàñíî¿ õàòè, Ïðèá³ãàâ òóò çàé÷èê ðÿòóâàòè,
Ñîðîì ³ êàçàòè,
Òà çëÿêàâñÿ òà é óò³ê
Âèãíàâ çâ³ð ÿêèéñü ëèõèé.
êóöåíüêèé;
Çàéêî (ïåðåõîïëþº, á³æèòü äî
Êóäè æ òîá³, âîâ÷å
íîðè, ö³êàâî âîäèòü âóøêàìè):
õóäåíüêèé!..
Ñêàæè æ, ëèñîíüêî, ÿêèé?
Â î â ê (êëàöàº çóáàìè ³
Îé õòî, õòî â ëèñè÷÷èí³é õàò³?
êðè÷èòü ó íîðó):
Õòî ñì³â ëèñêó
Ç õàòè âèãàíÿòè? Îé õòî, õòî
Êîçà (ç íîðè): ß êîçà-äåðåçà... Â ëèñè÷÷èí³é õàò³?
³ ò.ä. Òîé áóäå äîáðå
Âèñêàêóº ç íîðè. Çàéêî ç³ ñòðà- Ìî¿ çóáè çíàòè!
õó ñòàº íà ëàïêè, à äàë³ â òðè- Êîçà (ç íîðè, ñòðàõàþ÷èñü): ß
âîç³ êðè÷èòü: «Îé, îé, îé!» – ³ êîçà-äåðåçà... ³ ò.ä.
âò³êàº. Âîâê (êðóòèòü ãîëîâîþ):
Êîçà (ïðèòàíöüîâóº, à äàë³ Òóò ùîñü íå äî ðå÷³,
õîâàºòüñÿ): Õî÷ ãîëîñ îâå÷èé,
Õà-õà-õà! Õà-õà-õà! Òà âæå íàäòî äóæèé,
Ó ë³ñ³ ùîñü âèº, êîçà Óò³êàé, ì³é äðóæå!
õîâàºòüñÿ, ëèñè÷êà òåæ. Óò³êàþòü ç ëèñè÷êîþ âðîçò³÷:
Âèõîäèòü âîâê. âîâê ë³âîðó÷, ëèñè÷êà õîâàºòüñÿ
287
çà äóáà. Êîçà âèñêî÷èëà ç íîðè, Ãëÿíü íà ìåíå, ïîäèâèñü,
ïðèòàíöüîâóº é ñï³âàº âåñåëî. ïîäèâèñü!
Êîçà: Îñü âàì êîçà, îñü âàì (Ï³äõîäèòü äî íîðè, ðîçìàõóº
êîçà, ëàïàìè, çàãóêóº ãð³çíî.)
Õèòðà òà ëóêàâà, Îé õòî, õòî
² çàé÷èêà, ³ âîâ÷èêà Â ëèñè÷÷èí³é õàò³?
Äîáðå íàëÿêàëà! Îòîé áóäå äîáðå
Õîâàºòüñÿ â íîðó. ×óòè Ìî¿ ëàïè çíàòè!
òóïîò³ííÿ é òð³ñê³ò ó ë³ñ³. Ç ë³ñó Êîçà (ç íîðè): ß êîçà-äåðåçà...
÷âàëàº ïîâàæíî âåäì³äü, âóñà ³ ò.ä.
ëàïîþ îáòèðàþ÷è. Â å ä ì ³ ä ü (ïîñóâàºòüñÿ íàçàä,
Âåäì³äü (ïîãëàäæóº ñåáå ïî ïîêðó÷óº ãîëîâîþ):
áîêàõ): Îöå òàê! Îöå òàê, ùî ïîïàâ!
Õîäèâ ÿ, õîäèâ ïî âñ³õ ïàñ³êàõ, ß òàêîãî íå âèäàâ, íå ÷óâàâ!
Âåñåëî òàì! Öóð éîìó ïåê!
Ë³÷èâ ù³ëüíèêè ïî âñ³õ (Óò³êàº çàäîì â ë³ñ.)
âóëèêàõ, Ùîñü çäàëåêà øåëåñòèòü
Ñîëîäêî – ñòðàõ! ó ë³ñ³; ë³çå ðàê, ÷³ïëÿþ÷èñü
Ñ³äàº íà êîëîä³, òèì ÷àñîì ç çà ã³ëëÿ, à äàë³ âèáðàâñü íà
äðóãîãî áîêó âèéøëà ëèñè÷êà, ñåðåäèíó, çíÿâ êë³ù³ âãîðó.
ñ³äàº é ãîëîñèòü. Ðàê:
Ëèñè÷êà (çàñìó÷åíî): Îé ÿ ðàê-íåáîðàê,
Îõ, ãîðå, ãîðå! ß íå ïðîñòèé êîçàê!
Íåùàñëèâà äîëå, ×åðåç òå íà ìåí³
Á³äíà æ ìîÿ ãîë³âîíüêà, Íå êèðåÿ, íå ñ³ðÿê.
Íåìà â ìåíå äîìó! (Âèãóêóº.)
Êîçà (ç íîðè): Ìå-êå-êå! Ìå- ß íàä ðàêàìè ïàí,
êå-êå! ß áîëîòíèé ãåòüìàí!
Âåäì³äü (ï³ä³éøîâ, ï³äïåðñÿ â (Ãîðäîâèòî.)
áîêè, ïîõèòóº ãîëîâîþ): Ïîäèâ³òüñÿ, ëþäè äîáð³,
×îãî öå òè, ñâàõî, ðèäàºø? ßêèé ïèøíèé æóïàí!
Êàð³ ñâî¿ î÷³ ñòèðàºø? (Çàçäð³âøè ëèñè÷êó, ÿêà ïëà÷å
×îãî òè ñâ³é õâîñòèê ï³ä êóùåì.)
âîëî÷èø? ×îãî öå òè, ò³òî÷êî, ïëà÷åø?
² íà ñâàòà ãëÿíóòè íå õî÷åø? Çà ñëüîçàìè ñâ³òà íå áà÷èø?
Ëèñè÷êà (ïëà÷ó÷è): Ëèñè÷êà: ßê ìåí³ íå
Îé, ÿê ìåí³ íå ïëàêàòè, ñâàòå, ïëàêàòè, íåáîæå,
Ùîñü ñòðàøíå çàë³çëî â õàòó, Â ìî¿é õàò³ ñòàëîñÿ íåãîæå:
Òà ùå ìåíå, á³äíó, ëÿêàº, Ïîñåëèëîñÿ ñòðàøíå ùîñü òàêå!
²ç ñâîº¿ õàòè âèãàíÿº! Òóïîòèòü òà êðè÷èòü ìå-êå-êå!
Âåäì³äü: À òè, ñâàõî, íå Ðàê: À ÿ òîãî çâ³ðà äîáðå
æóðèñü, íå æóðèñü, çíàþ,
288
Êîëè õî÷, òî çàðàç ³çëÿêàþ! À ÿ òåáå íå çäîãíàâ,
Ëèñè÷êà: Êóäè òîá³, ðà÷å! Òàê íà ñë³ä òâ³é ïîïàâ.
Áóëè òóò ³ êðàù³, Ãåé, êîçî, íå õâàëèñü,
Òà é ò³ íå ïðîãíàëè, Ãëÿíü-êî êðàùå, ïîäèâèñü,
Íàçàä ïîâò³êàëè. Íàñ òîá³ íå çëÿêàòè,
Ðàê: À ÿ ïðîæåíó! Âèë³çàé-áî øâèäøå ç õàòè!
Ó ë³ñ³ ÷óòè ãîì³í; ãàðìèäåð Ìè âñ³ òóò ñòî¿ìî
ùîðàç äóæ÷àº... Ç ë³ñó âèõîäèòü ² òåáå ëèø æäåìî,
óñÿêèé çâ³ð: ìèø³, òõîðè, À çà øêîäè òîá³ äîáðå
³íäèêè, ïåñ, ê³øêà, êàáàí, çàºöü, Ïðî÷óõàíêè äàìî!
âîâê, âåäì³äü. Ðàê çàïóñêàº êë³ù³ â íîðó
Çâ³ðÿ÷èé ãóðò (ãð³çíî): é âèòÿãàº çâ³äòè êîçó çà á³ê;
Õîä³ì, áðàòöÿ, âîþâàòè, äåðæèòü ¿¿, à çâ³ð³ õàïàþòü ¿¿ õòî
Ëèñè÷åíüêó ðÿòóâàòè; çà ùî.
Íàñ îðäà òåïåð òàêà, Âåäüì³äü (õàïàº êîçó ñïåðåäó
Ùî í³õòî íàñ íå çëÿêà. çà ðîãè, êîçà ïðó÷àºòüñÿ):
Ìè çàñòóêàºì íîãàìè, ß âåäì³äü-òîâñòîëàï,
Çàöîêî÷èìî çóáàìè; ß çà ãîëîâó õàï!
Ñêðèêíåì ñòðàøíî íà ââåñü ë³ñ: Âîâê: À ÿ ñ³ðèé âîâ÷îê,
Àíó, çâ³ðþ, ïîêàæèñü! Â³çüìó êîçó çà áî÷îê!
Êîçà: À ÿ òàêè íå áîþñü, íå Êîçà (ïðó÷àþ÷èñü):
áîþñü, Îé íå áóäó, ïðîñò³òü,
Òà ç âàñ äîáðå íàñì³þñü! Îé çâ³ðÿòêà, îäïóñò³òü!
ß êîçà-äåðåçà... ³ ò.ä. Ðàê: À ÿ ðàê-íåáîðàê,
Ðàê (ïåðåáèâàº): À ÿ ðàê- ßê óùèïíó – áóäå çíàê!
íåáîðàê, Êîçà: Ìå-êå-êå! Ìå-êå-êå!
ß íå ïðîñòèé êîçàê; Óñ³: Ãîä³, ãîä³, íå ïðîñèñü,
ß íàä ðàêàìè ïàí, Õîä³ì êðàùå â òåìíèé ë³ñ,
ß áîëîòíèé ãåòüìàí! Çà âñ³ øêîäè-ïåðåøêîäè
Ïîñèëàâ ìåíå ä³ä Õî÷ òåïåðà ðîçïëàòèñü!
Çà òîáîþ óñë³ä,
Óñ³ êèäàþòüñÿ é òÿãíóòü êîçó â ë³ñ íà ðîçïðàâó: õòî çà ðîãè, õòî çà
íîãè, êîçà ïðó÷àºòüñÿ, æàë³áíî êðè÷èòü: ìå-êå-êå!
Çàâ³ñà.
1. ×îìó çàéöåâ³, âîâêîâ³ òà âåäìåäåâ³ íå âäàëîñÿ âèãíàòè êîçó?

2. Õòî çóì³â âèãíàòè êîçó? ×îìó?
3. Ðîçïîä³ë³òü ðîë³ òà ³íñöåí³çóéòå êàçêó.
289
²âàí Ïàíüê³â
Ëåãåíäà ïðî ìàòåð³â
Êîëèñü äóæå äàâíî íà óçáåðåææ³ ×îðíîãî ìîðÿ æèëè ëþäè... Âîíè
îðàëè çåìëþ, âèïàñàëè õóäîáó ³ ïîëþâàëè íà äèêèõ çâ³ð³â. Âîñåíè,
êîëè çàê³í÷óâàëèñü ïîëüîâ³ ðîáîòè, ëþäè âèõîäèëè íà áåðåã ìîðÿ ³
âëàøòîâóâàëè âåñåë³ ñâÿòà: ñï³âàëè, òàíöþâàëè á³ëÿ âåëè÷åçíèõ âîãíèù,
âëàøòîâóâàëè ³ãðè, ÿê³ çàê³í÷óâàëèñü ïóñêàííÿì ñòð³ë – ñòð³ë ùàñòÿ.
Êîëè õëîïåöü õîò³â ñòàòè ìèñëèâöåì, â³í ïóñêàâ ñòð³ëó â á³ê ë³ñó, ÿêùî
ïàñòóõîì – ó á³ê òàáóíà, à ÿêùî õë³áîðîáîì – ó á³ê ïîëÿ.
Äèâèòèñÿ íà ö³ ³ãðè âèõîäèâ ç ìîðñüêèõ ãëèáèí öàð ìîð³â, îêåàí³â
– Íåïòóí. Öå íàäçâè÷àéíî ñòðàøíèé öàð, î÷³ â íüîãî âåëèê³, á³ë³, í³áè
ïóçèð³, áîðîäà çåëåíà – ç âîäîðîñòåé, à ò³ëî ñèíüî-çåëåíå, ï³ä êîë³ð
ìîðÿ. Ùîðàçó, äèâëÿ÷èñü íà ³ãðè, â³í, ñì³þ÷èñü, ãîâîðèâ:
– Õî÷ ÿê ëþäè íàõâàëÿþòüñÿ ñâîºþ ñèëîþ, à ìåíå áîÿòüñÿ. Í³õòî ç
íèõ ùå íå íàñì³ëèâñÿ ïóñêàòè ñòð³ë ó á³ê ìî¿õ âîëîä³íü.
Ãîâîðèâ â³í òàê òîìó, ùî áóâ óïåâíåíèé: í³õòî íå íàâàæèòüñÿ
ñïðîáóâàòè ñâîº ùàñòÿ â ìîð³.
Îäíîãî ðàçó âèéøëè äî âîãíèùà þíàêè. Âîíè ðàïòîì ïîâåðíóëèñü ó
á³ê ìîðÿ, ³ âñ³ ÿê îäèí ïóñòèëè ñòð³ëè òóäè.
ßê ðîçñåðäèâñÿ Íåïòóí!
– ß âñ³õ âàñ ïîõîâàþ ó áåçîäí³ ìîðñüê³é! – çàðåâ³â â³í.
Æ³íêè, äèâëÿ÷èñü íà ñâî¿õ ñèí³â, çàìèñëèëèñÿ: öàð ìîðñüêèé ³
ñïðàâä³ ìîæå ïîõîðîíèòè ¿õí³õ ä³òåé ó ìîð³. À æ³íêè áóëè òóò ñèëüí³,
âðîäëèâ³, âîíè í³êîëè íå ñòàð³ëè.
Äóìàëè, äóìàëè æ³íêè ³ âèð³øèëè â³ääàòè âñþ ñâîþ ñèëó ñèíàì.
Þíàêè, âçÿâøè ìàòåðèíñüêó ñèëó, ï³ä³éøëè äî ñàìîãî áåðåãà ìîðÿ.
Ùîá íå ï³äïóñòèòè ¿õ äî âîäè, Íåïòóí êèíóâ âåëè÷åçíèé âàë, àëå þíàêè
âñòîÿëè, íå ç³ãíóëèñü ³ íå ïîá³ãëè íàçàä. À ìàòåð³ ï³ñëÿ öüîãî ñòàëè
ñëàáêèìè.
Òè áà÷èâ êîëè-íåáóäü ñëàáêèõ æ³íîê? ßêùî êîëè-íåáóäü çóñòð³íåø,
òî íå íàñì³õàéñÿ ç íèõ: ö³ æ³íêè âñþ ñâîþ ñèëó â³ääàëè òàêèì ñàìèì
ä³òÿì, ÿê òè.
Êîëè Íåïòóí ïîáà÷èâ, ùî þíàêè âèòðèìàëè íàòèñê âàæêîãî âàëó,
â³í äèêî çàðåãîòàâ ³ ëþòî âèãóêíóâ æ³íêàì:
– Õàé âàø³ ñèíè âèñòîÿëè ïðîòè ìåíå òóò, íà áåðåç³, àëå â ìîð³ ÿ
ïîðâó ¿ì ðóêè!
Æ³íêè çíîâó çàæóðèëèñÿ: òàê, ìîðñüêèé öàð ³ öå çðîáèòè ìîæå, ó
íüîãî ì³öí³ æèëè.
Ïîêè âîíè äóìàëè, íà ïîâåðõíþ âîäè âèéøëè äî÷êè ìîðñüêîãî öàðÿ.
Âîíè, ÿê ³ ¿õí³é áàòüêî, áóëè íåêðàñèâ³.
Âèéøëè Íåïòóíîâ³ äî÷êè ³ ñêàçàëè:
290
– Æ³íêè, â³ääàéòå íàì ñâîþ êðàñó – çà öå ìè ä³ñòàíåìî ç ìîðñüêîãî
äíà ì³öíî¿ òðàâè, ç³â’ºìî ç íå¿ æèëè äëÿ âàøèõ ñèí³â, ³ ðóêè ó íèõ
áóäóòü òàê³ æ ì³öí³, ÿê ó íàøîãî áàòüêà.
Æ³íêè çðàçó ïîãîäèëèñÿ íà ö³ óìîâè ³ â³ääàëè äî÷êàì ìîðñüêîãî
öàðÿ ñâîþ êðàñó.
ßêùî òè ïîáà÷èø áóäü-äå íåêðàñèâó æ³íêó, íå â³äâåðòàéñÿ â³ä íå¿,
çíàé, ùî âîíà ïðèíåñëà â æåðòâó ñâîþ êðàñó ðàäè ä³òåé.
Êîëè öàð Íåïòóí ä³çíàâñÿ ïðî â÷èíîê äî÷îê, ñòðàøíî ðîçãí³âàâñÿ,
âèêèíóâ ¿õ ç ìîðÿ ³ ïåðåòâîðèâ íà ïòàøîê ÷àéîê.
Òè ÷óâ, ÿê ïëà÷óòü ÷àéêè íàä ìîðåì? Öå âîíè ïðîñÿòüñÿ äîäîìó,
àëå æîðñòîêèé áàòüêî íå ïóñêàº ¿õ äî ñåáå ³ íàâ³òü íå äèâèòüñÿ íà íèõ.
À ìîðÿêè íà ÷àéîê çàâæäè äèâëÿòüñÿ ³ íàäèâèòèñÿ íå ìîæóòü, òîìó
ùî ÷àéêè íîñÿòü êðàñó ¿õí³õ ìàòåð³â.
Þíàêè, â³ä÷óâøè ì³öü ó ðóêàõ ³ ñèëó â ïëå÷àõ, íàðåøò³ âèéøëè
â ìîðå. Âèéøëè âîíè – ³ çíèêëè. ×åêàþòü-÷åêàþòü ìàòåð³ – íå
ïîâåðòàþòüñÿ ñèíè.
Ç’ÿâèâñÿ çíîâó ïåðåä æ³íêàìè Íåïòóí ³ ãîëîñíî-ãîëîñíî çàðåãîòàâ.
Â³ä éîãî ðåãîòó íàâ³òü õâèë³ ï³øëè ïî ìîðþ.
– Íå ä³æäàòèñÿ âàì òåïåð ñèí³â! – ðåãîòàâ Íåïòóí. – Àäæå âîíè
çàáëóêàëè. Âè çàáóëè, ùî íà ìîð³ íåìà äîð³ã ³ ñòåæîê.
² çíîâó â³í çàõîäèâñÿ â³ä ñòðàøíîãî ñì³õó.
Òîä³ æ³íêè âèãóêíóëè:
– Õàé áóäå â íàøèõ î÷àõ ìåíøå ñâ³òëà, àëå õàé íàä íàøîþ çåìëåþ
ùå ÿñí³øå ãîðÿòü ç³ðêè, ùîá ñèíè çíàéøëè ïî íèõ äîðîãó äî ð³äíèõ
áåðåã³â!
Ò³ëüêè ñêàçàëè òàê æ³íêè, ó íåá³ çðàçó ÿñíî-ÿñíî çàáëèùàëè ç³ðêè.
Þíàêè ïîáà÷èëè ¿õ ³ áëàãîïîëó÷íî ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Îñü ÷îìó
ìîðÿêè ñèëüí³ é íåïåðåìîæí³: ìàòåð³ â³ääàëè ¿ì âñå êðàùå, ùî ìàëè.
1. Ïðî÷èòàé ïðàâèëüíî ñëîâà ³ äîáåðè äî íèõ ñèíîí³ìè àáî àíòîí³ìè:

çàì§ñëèëèñÿ, âðîäë§â³é, âåëè÷¥çíèé, çàæóðèëèñÿ, ðîçãí¤âàâñÿ,
çàáëóê¡ëè.
2. Ïðî ùî öÿ ëåãåíäà?
3. ßêèì çîáðàæåíî â ëåãåíä³ Íåïòóíà?
4. ßê òè îö³íþºø â÷èíîê ìàòåð³â, ÿê³ â³ääàëè ñèíàì ñâîþ ñèëó?
5. ×îìó íå ìîæíà â³äâåðòàòèñü â³ä íåêðàñèâèõ æ³íîê? ßê ïðî öå ñêàçàíî
ó ëåãåíä³?
6. Ùî âðÿòóâàëî ñèí³â ó áóðõëèâîìó ìîð³?
7. ×èì ùå ïîæåðòâóâàëè ìàòåð³ äëÿ ñâî¿õ ñèí³â? Äàé â³äïîâ³äü ñëîâàìè
ç ëåãåíäè.
8. Ñôîðìóëþé ³ çàïèøè ãîëîâíó äóìêó ëåãåíäè.
291
ËІÒÅÐÀÒÓÐÀ
ÐІÄÍÎÃÎ ÊÐÀÞ
Êîñòÿíòèí Ïîïîâè÷
Ñêðèâäæåí³ äîë³
(Óðèâîê ç ðîìàíó)
Âàñèëü ïðèí³ñ ñïðàâæí³é êðàì, ùîá îòðèìàòè çà íüîãî æàäàí³ îë³âö³.
Ìîøêî çíàâ ð³çíèõ ïîêóïö³â, íå ðàç ìàâ ñïðàâó ³ç òèìè, ùî ïðèíîñèëè
êðàäåíå.
– Ùî òè ìàºø, õëîï÷å? – ãëÿíóâøè ïîâåðõ îêóëÿð³â íà Âàñèëåâó
òîðáó, çàïèòàâ Ìîøêî.
– ßéöÿ, ïàíå Ìîøêó, – âïåâíåíî â³äïîâ³â Âàñèëü.
– Âèêëàäàé îòàì, – ïîêàçàâ Ìîøêî íà öåáðèê, ùî ñòîÿâ íà âåëèê³é
âàç¾.
Âàñèëü ïåðåêëàâ ÿéöÿ, ñêëàâ òîðáèíó, çàñóíóâ ¿¿ â ïàçóõó ³ êèâíóâ
êðàìàðåâ³, ìîâëÿâ, óñå. Ìîøêî â³äïóñòèâ ÿê³éñü ìîëîäèö³ ãàñó ³
ï³ä³éøîâ.
– Îñü, ïàíå Ìîøêó, – òèöüíóâ ïàëüöåì Âàñèëü ó öåáðèê, – òðèäöÿòü
ï’ÿòü øòóê. Äàéòå ìåí³ çà íèõ êîëüîðîâ³ îë³âö³, äâ³ ïà÷êè òþòþíó ïî
ï’ÿòü ëå¿â ³ êîðîáêó ñ³ðíèê³â.
– Çà÷åêàé, çà÷åêàé, – çàìàõàâ ðóêàìè Ìîøêî, í³áè â³äãàíÿâ ìóõ.
– Äàé ïåðøå ïîãëÿíóòè, ùî çà êðàì òè ïðèí³ñ.
– Âè ùî, ïàíå Ìîøêó, ÿºöü íå áà÷èëè? ×è âïåðøå? ßéöÿ ÿê ÿéöÿ.
Êóðÿ÷³, íå áàðàíÿ÷³.
Ìîøêî í³÷îãî íå â³äïîâ³â, çàñóíóâ ðóêó äî öåáðèêà ³, âèéìàþ÷è ÿéöÿ,
ïî÷àâ ðîçãëÿäàòè êîæíå çîêðåìà. Äèâèâñÿ íà ñâ³òëî, êàëàòàâ á³ëÿ âóõà ³
â³äêëàäàâ ó âåëèêó ìàê³òðó, ùî ñòîÿëà ïîðó÷. Ëþäåé ó êðàìíèö³ á³ëüøå
íå áóëî, ³ Ìîøêî, íå êâàïëÿ÷èñü, ïðîäîâæóâàâ ïåðåáèðàòè ÿéöÿ.
– Òà ÷èé òè ñèí êàæåø?
292
– À âè íå çíàºòå? – çäèâîâàíî ãëÿíóâ íà íüîãî Âàñèëü. Ìîøêî ï³äíÿâ
îêóëÿðè íà ëîá ³, ïðèøêóëèâøè î÷³, õèòíóâ ãîëîâîþ.
– Í³, ùîñü ÿ íå ïðèãàäóþ.
Âàñèëü íàñòîðîæèâñÿ ³ ïî÷àâ ïîãëèïóâàòè òî íà ÿéöÿ, òî íà äâåð³.
– À çâ³äêè â òåáå ö³ ÿéöÿ? – óñòàâèâñÿ Ìîøêî íà Âàñèëÿ.
– ßê çâ³äêè? – âäàþ÷è îáðàæåíîãî, ãîëîñíî ïåðåïèòàâ Âàñèëü. – Ìàòè
äàëà ìåí³ íà îë³âö³.
– ² íà òþòþí äàëà ìàòè? – ñïîê³éíî ïîö³êàâèâñÿ Ìîøêî ïðîäîâæóþ÷è
ñâîº:
– Òî âèõîäèòü, õëîï÷å, ùî òâîÿ ìàòè ïîíàçáèðàëà áîâòóí³â ³
çàêâî÷åíèõ ÿºöü ³ ï³ñëàëà òåáå çà îë³âöÿìè ³ òþòþíîì?
– Ùî öå âè, ïàíå Ìîøêó, ïðè÷åïèëèñÿ äî ìåíå, ÿê òîé ðåï’ÿõ? Íå
ïîäîáàºòüñÿ êðàì, â³ääàéòå, ÿ çíàéäó îë³âö³ â ³íøîìó ì³ñö³.
– Í³, òàê ÿ òåáå íå â³äïóùó, – çàïåðå÷èâ Ìîøêî, – ñêàæè, çâ³äêè
ÿéöÿ, à òî çàðàç æàíäàðì³â ïðèêëè÷ó.
Âàñèëÿ àæ ïåðåñìèêíóëî, êîëè ïî÷óâ ïðî æàíäàðì³â. Â³í âèòÿãíóâ
òîðáó ç ïàçóõè ³ ïî÷àâ ñêëàäàòè â íå¿ ÿéöÿ. Ìîøêî ñõîïèâ éîãî çà ðóêó,
àëå Âàñèëü âèðâàâñÿ ³ ïðîäîâæóâàâ ñâîº. Ìîøêî ñïðîáóâàâ â³äêðóòèòè
éîãî â³ä öåáðèêà, àëå Âàñèëü íå ï³ääàâñÿ. Õî÷ ³ áóëî éîìó äâàíàäöÿòü
ðîê³â, àëå ñèëó ìàâ í³âðîêó. Ìîøêî íå ì³ã ç íèì ñïðàâèòèñÿ. Âîíè
øàðïàëè ìàê³òðó òóäè – ñþäè, ïîêè âîíà íå âïàëà ç âàãè. ßéöÿ ïîáèëèñÿ,
³ â í³çäð³ âäàðèâ ñìîð³ä.
– Ùî âè íàðîáèëè, ïàíå Ìîøêó? – çàêðè÷àâ Âàñèëü. – Çàïëàòèòå
ìåí³ çà ÿéöÿ, à òî çàðàç õàòó çàïàëþ!
– ßéöÿ? ßê³ ÿéöÿ? Òè ùî, áàéñòðþêó, íå áà÷èø, öå âæå êóð÷àòà?
Ìîæå, é çà íèõ çàïëàòèòè? Äå òè ¿õ óêðàâ?
– Í³äå ÿ íå êðàâ! – â³äìàãàâñÿ Âàñèëü.
– À ÿêùî ÿ çàðàç ï³äó äî òâîãî òàòà é ñïèòàþ, çâ³äêè ÿéöÿ? ² ÷è
äàâàëà òîá³ ¿õ ìàòè íà îë³âö³ é òþòþí?
Âàñèëü çðîçóì³â, ùî áðåõàòè äàë³ – çàéâà òðàòà ÷àñó, çàïëàêàâ ³ ïî÷àâ
ïðîõàòè Ìîøêà, ùîá òîé í³êîìó í³÷îãî íå êàçàâ.
– À â êîãî òè íàêðàâ ÿºöü? – äîïèòóâàâñÿ Ìîøêî.
– Í³äå íå êðàâ, ç äîìó âçÿâ, – çíîâó áðåõàâ Âàñèëü.
– Òîä³ ï³äåìî äî òåáå äîäîìó ³ ïîäèâèìîñÿ, – íàïîëÿãàâ Ìîøêî.
Âàñèëü ïî÷àâ ðîçóì³òè, ùî â³ä Ìîøêà òàê ïðîñòî íå â³ä÷åïèòèñÿ, ³
âèð³øèâ éîãî íàëÿêàòè.
– Ïàíå Ìîøêó, – ç³ ñëüîçàìè íà î÷àõ ïðîìîâèâ â³í, – ÿêùî âè äåñü ùîñü
ïðî öå ñêàæåòå, ùîá ÿ îñë³ï, ÿê íå ï³äïàëþ âàøó õàòó. Äóìàºòå, ëÿêàþ?
¯é-áîãó, í³ îñü Áîæèé õðåñò, – Âàñèëü ïåðåõðåñòèâñÿ.
– ² íå ò³ëüêè ñïàëþ, à é âàøèì ä³â÷àòàì – ²ò³ òà Áðîí³ – íå äàì íà
âóëèöþ é íîñà âèñóíóòè. Õàé ìåíå ãð³ì ïîá’º, ÿêùî áðåøó.
293
Ìîøêî òðîõè çàäóìàâñÿ. Â³í çíàâ, ùî
Ïàðàõуäà – øêîäà.
Âàñèëü ïåðøèé çàá³ÿêà â ñåë³ é íå îäèí Êëаíÿ (ä³àë.) – òóò:
ðàç ïëàêàëè â³ä íüîãî íàâ³òü õëîïö³. «Ùå áàãàòî.
é ñïðàâä³, – ïîäóìàâ â³í, – ìîæå õàòó Áîâòуí – íàñèäæåíå
ï³äïàëèòè. Õ³áà éîìó ðîçóì çàâàäèòü?» ÿéöå, çàðîäîê.
Ìîøêî âæå âèð³øèâ â³äïóñòèòè éîãî, êîëè
äî êðàìíèö³ çàéøëî ê³ëüêà ÷îëîâ³ê.
– Îé, ìàìêî ìîÿ! – çîéêíóëà îäíà ìîëîäèöÿ. – Ùî öå ó âàñ òðàïèëîñÿ,
ïàíå Ìîøêó? Ùî çà ñìîð³ä? Çàäèõíóòèñÿ ìîæíà. Àã³é, Ãîñïîäè÷êó!
– À âè ïîãëÿíüòå, êóìî, – ïðèäèâèëàñÿ ³íøà æ³íêà, – íå áà÷èòå, òàê
òóò äâ³ êëàí³ áîâòóí³â. À äèâ³òüñÿ, ñê³ëüêè çàêâî÷åíèõ. Ãîñïîäè, âîëÿ
òâîÿ! Çà äâàäöÿòü êóð÷àò ïðîïàëî äóðíî é ïóñòî. Çâ³äêè öå, ïàíå Ìîøêó?
Êðàìàðåâ³ í³êóäè áóëî ä³âàòèñÿ, ³ â³í, çíèçàâøè ïëå÷èìà, ïîêàçàâ íà
Âàñèëÿ. Â³ä ïåðåëÿêó òîé çàâìåð: ì³æ òèìè, ùî çàéøëè äî êðàìíèö³,
áóâ âóéêî Ïåòðî – ð³äíèé áðàò ìàòåð³. Ãëÿíóâøè íà Âàñèëÿ, â³í ðîçâ³â
ðóêàìè.
– ² äå òåáå ò³ëüêè íå íîñèòü íå÷èñòà ñèëà! Ñêð³çü ìóñèø íàðîáèòè
ïàðàõóäè! Îñü ò³ëüêè íåäàâíî ñàðàêà Ïàðàñêà íå ìîãëà ïðèéòè äî ïàì’ÿò³,
öåé â³øàëíèê, Ãîñïîäü áè éîãî ïîáèâ, – ñåðäèòî êèâíóâ â³í íà Âàñèëÿ, –
ïåðåáèâ â³êíà â øêîë³, ³ äîâåëîñÿ îñòàíí³ ãðîø³ â³ääàòè çà ñêëî. ² ìàºø
çíîâó... Äå öå òè íàêðàâ, ìîé çëîä³ÿêó? – ìåòíóâ íà íüîãî ñåðäèòèé
ïîãëÿä âóéêî. – Àíó, õîä³ìî äîäîìó, ä³çíàºìîñÿ, ç-ï³ä ÷è¿õ òè êâî÷îê
ÿéöÿ âèòÿãíóâ, – Ïåòðî ñõîïèâ ïëåì³ííèêà çà ðóêó ³ ïîòÿãíóâ äî äâåðåé.
– Íå ðóøòå ìåíå! – âïåðñÿ Âàñèëü. – Íå ï³äó ÿ ç âàìè!
– Ï³äåø, ãîëóáå! – ï³äøòîâõíóâ Ïåòðî.
– Çâè÷àéíî, òðåáà â³äâåñòè äî áàòüêà, – ñåðäèòî êèíóëà ÿêàñü
ìîëîäèöÿ. Ñüîãîäí³ ÿéöÿ âêðàâ, à çàâòðà, äèâèñü, âîëà...
Âàñèëü, çíàþ÷è, ùî éîãî ÷åêàº âäîìà, íå äîâãî äóìàþ÷è, âïèâñÿ
çóáàìè â ðóêó âóéêà. Òîé â³ä áîëþ ñêðèêíóâ ³ âèïóñòèâ õëîïöÿ. Âàñèëü
êóëåþ âèëåò³â ç êðàìíèö³, ç ðîçãîíó ïåðåìåòíóâ ÷åðåç ïë³ò ³ ïîì÷àâ
ãîðîäàìè.
1. ßêó õàðàêòåðèñòèêó ìîæíà äàòè Âàñèëþ?

2. ×è º ñåðåä òâî¿õ çíàéîìèõ òàê³ õëîï÷èêè?
Ãàëèíà Ðîãîâà
Ìàëàíêà
Ö³ëèé äåíü íà ñåë³ êîëîòíå÷à, Íà Ìàëàíö³ âáðàííÿ ñòðîêàòå,
Çíàþòü ñòàð³ ³ ìàëå÷à: ¯¿ êëè÷óòü äî êîæíî¿ õàòè.
Ñüîãîäí³ äî êîæíîãî ´àíêó Ìàº ðîáîòó äî íî÷³
Ïðèéäå ñâÿòêîâà Ìàëàíêà. Ðÿäæåíèé ãóðò ïàðóáî÷èé.
294
Êîëèñü íà ìàñêîâàíå ñâÿòî Ïîñêîð³øå ÿ âèðîñòè õî÷ó,
Õîäèëè ìî¿ ä³ä ³ òàòî, Ùîá âîäèòè ãóðò ïàðóáî÷èé,
À òåïåð ó ìàëàí÷èí³ øàòè Ãðàòè âåñåëó Ìàëàíêó,
Îáðÿæàþòü ñòàðøîãî áðàòà. Íåñòè ðàä³ñòü äî êîæíîãî ´àíêó.
Äî Ð³çäâà
Ç³éøëà ç³ðêà âåëè÷àâà, Ñí³ã øëÿõè âñòåëÿº,
Çåìëþ îñâ³òèëà, Ìîðîç ì³ñòêè ìîñòèòü.
Íîâó ðàä³ñòü, íåáóâàëó, Âèéäåìî ç êîëÿäîþ –
Ëþäÿì ñïîâ³ñòèëà. Ñêð³çü íà íàñ ÷åêàþòü,
Íà Ð³çäâî Õðèñòîâå Ùàñòÿ ³ çäîðîâ’ÿ
Ï³äåìî ó ãîñò³, Âñ³ì ìè ïîáàæàºì!
Çèìîâà í³÷
Âïàëà í³÷êà çèìîâà, Íàä õàòàìè âèòêèé äèì,
Íà äâîð³ ä³òåé íåìà, Íå ñòðàøí³ íàì õîëîäè.
Ñåëî ñí³ãîì çàìåëî Ìàìà íàì íàïàëèòü ï³÷, –
Á³ëà òèøà íàä ñåëîì. – Ãð³ºì áîêè òàì âñþ í³÷.
1. ×è ñâÿòêóºòå âè ñâÿòî «Ìàëàíêà»?

2. ßêó çèìîâó ãðó òè ëþáèø?
Í³íà Àâ³äîí
Õë³á
Ùî º êðàùå ÿê õë³á íà ñòîë³? Ðàä³ñòü äèòèíñòâà ³ øëÿõ â
Â íüîìó º ñèëà, ðîäþ÷³ñòü çåìë³, ìàéáóòòÿ.
Âäÿ÷í³ñòü, ïðèáóòîê, çäîðîâ’ÿ ³ ëàä, Íà ñêàòåðòèí³ ëåæèòü êîðîâàé –
Áàòüêîâà õàòà, çàêâ³ò÷àíèé ñàä. Ñîíöÿ ³ ñòåïó äóõìÿíèé ðîçìàé.
Õë³áîì ³ ñ³ëëþ ñòð³÷àºì ãîñòåé, Çíîâó çáåðåòüñÿ íàâêîëî ðîäèíà:
Êðàºì äîðîãó, øàíóºì ëþäåé, Îñü âîíî ùàñòÿ –
Õë³á óîñîáëþº ìèðíå æèòòÿ, «Íå õë³áîì ºäèíèì!»
Â³íî÷îê
Êâ³òêà äî êâ³òî÷êè, ñï³ëå êîëîññÿ, Â³ðó, íàä³þ, ëþáîâ íàøó ÷èñòó
Ã³ëî÷êà õìåëþ, áàðâ³íêó ëîçà... Ç ï³ñíåþ â ñåðöå âïë³òà çîëîòå.
Ñîíÿ÷íèé ïðîì³íü ëîñêî÷å âîëîñсÿ, Íå ïåðåì³íèòüñÿ çâè÷àé, ÿ çíàþ,
Íà÷å â êîðîí³ ãîë³âêà-êðàñà! Òàê ïðèêðàøàòè ñåáå íàâåñí³ –
Ñê³ëüêè ñòîë³òü öåé â³íî÷îê Ùèðà ëèñò³âêà ³ç ð³äíîãî êðàþ,
áàðâèñòèé ßñíèé â³íîê – íàãîðîäà ìåí³.
Íà óêðà¿íñüêèõ ä³â÷àòàõ öâ³òå –
295
Çðàçêè òåñò³â
Òåñò. Óêðà¿íî, çåìëå ìèëà.

²ìåííèê
Ïðî÷èòàé óâàæíî òåêñò ³ âèêîíàé çàâäàííÿ.
Óñå ìîâ÷êè íàõèëÿëîñü íàä ïîðàíåíèì, íà÷å õîò³ëî äîïîìîãòè éîìó
ï³äâåñòèñü. Âåðáè íàãèíàëè ñâî¿ â³òè. Ëåãêèé ïîäóâ ðàíêîâîãî â³òåðöþ
ï³äêèíóâ ïîæîâêëå ëèñòÿ. Òîïîëèíå, âåðáîâå – ì’ÿêî ëåæàëîñÿ á íà
íüîìó. À òîïîë³ íà÷å íå â³ðèëè éîìó, ïîãîéäóâàëè âåðõàìè. Òàêèé
ì³öíèé, âåëèêèé ³ âòðàòèâ ñèëè, íå ìîæå ï³äâåñòèñü.
Ò³ëüêè òåìíî-ñ³ðèé ìîíóìåíò âèñî÷³â íàä íèì. Ìîâ÷àâ âèñîêèé
ìîíóìåíò. Ìîâ÷àëà òåìíà áðîíçà, ìîâ÷àëè ÿê³ñü ñëîâà, âèñ³÷åí³ â êàìåí³.
Ïåðåä éîãî î÷èìà ïîïëèâëè ÷åðâîí³ ìàðåâà. ² í³áè çàõèòàâñÿ
ïàì’ÿòíèê. Êóë³ âãðèçàëèñü â òåìíó áðîíçó. Çäàâàëîñÿ, ùå ìèòü-äðóãà
– ³ â³í óïàäå. Àëå ìîíóìåíò ñòîÿâ íåïîðóøíî. ² ëèøå òåïåð Ïåòðî çì³ã
ïðî÷èòàòè ê³ëüêà ñë³â ³ç íàïèñó: «...Âðàãà íå áóäå, ñóïîñòàòà...» ² âðàç
ïðîÿñí³ëî â ãîëîâ³. Øåâ÷åíêî ñòîÿâ ïîðó÷ ç ãîðäî ï³äíÿòîþ ãîëîâîþ,
ÿê òèòàí, ìîãóòí³ìè ïëå÷èìà íå ïóñêàâ çäè÷àâ³ëó íàâàëó ³ç çàõîäó.
Òàíê ñóíóâ äî ìîíóìåíòà. ² Ïåòðî, ïîñï³øàþ÷è íà ï³äìîãó ïàì’ÿòíèêîâ³,
çâ³âñÿ íà ë³êò³, çíàéøîâ â’ÿçêó ãðàíàò ³ êèíóâ ïðÿìî ï³ä ãóñåíèö³...
Íåâäîâç³ ÷è¿ñü ðóêè ì³öíî îáõîïèëè éîãî, ï³äíÿëè ³ç çåìë³. Ïîáðàòèìè
– ñîëäàòè ïîâåðíóëèñü, âîíè ïåðåìîãëè, âîíè íå â³ääàëè âèñîêèé
áåðåã âîðîãîâ³, íà ÿêîìó ãîðäî, íåïîðóøíî ñòîÿâ ïàì’ÿòíèê Òàðàñîâ³
Øåâ÷åíêó.
(Çà Î. Ëóê³ºì)
1. Äå ³ êîëè â³äáóâàþòüñÿ ïîä³¿ â ïðî÷èòàíîìó òåêñò³?

Äàé â³äïîâ³äü íà ïèòàííÿ îäíèì ðå÷åííÿì, äîòðèìóþ÷èñü
÷³òêîñò³ é ëàêîí³÷íîñò³ ó âèñëîâëþâàíí³. | 2 á.
2. Ïîñòàâ ïèòàííÿ äî êîæíîãî àáçàöó ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. | 5 á.
3. Ðîçòàøóé ïóíêòè ïëàíó â ò³é ïîñë³äîâíîñò³, â ÿê³é â³äáóâàþòüñÿ
ïîä³¿ â ïðî÷èòàíîìó òåêñò³. | 5 á.
Âòðàòèâ ñèëè. Ïåðåìîãëè.Òàíê íàáëèæàºòüñÿ äî ìîíóìåíòà.
Ïîïëèâëè ÷åðâîí³ ìàðåâà.Ìîíóìåíò ìîâ÷àâ.
4. Äî ÿêîãî òèïó íàëåæèòü òåêñò? Çàïèøè. | 1 á.
5. Âèçíà÷ òåìó òåêñòó ³ çàïèøè. | 2 á.
6. ßêà ãîëîâíà äóìêà òåêñòó? Çàïèøè ¿¿ â îäíîìó-äâîõ ðå÷åííÿõ. | 3 á.
7. Ïîäàí³ ³ìåííèêè çàïèøè â ôîðì³ ì³ñöåâîãî â³äì³íêà. | 6 á.
Ð³ã – ...,
ïóõ – ...,
296
áåðåã – ...,
ïàì’ÿòíèê – ...,
õìàðèíêà – ...,
ð³ä – ... .
8. Çàïèøè ³ìåííèêè â ôîðì³ îðóäíîãî â³äì³íêà. | 8 á.
Çåìëÿ, õàòà, ãðóøà, ìð³ÿ, ìåæà, ìå÷, çàäà÷à, ãåðîé.
9. Çàïèøè, ðîçêðèâàþ÷è äóæêè ³ âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ë³òåðè. | 8 á.
Ñåðöå â…òåðàíà, îïîâèòå (ñàìîòí³ñòü ³ ïå÷àëü), íå áàæàëî
âæå í³÷îãî, êð³ì çàáóò…ÿ. Àëå âðàæåíèé (ëþäÿí³ñòü, ùèð³ñòü,
ïðèâ³òí³ñòü) ä³â÷èíêè, â³í çíîâó ïîâåðíóâñÿ äî æèò…ÿ.
10. Ñêëàäè ³ çàïèøè òåêñò íà òåìó «ßê ìè âøàíîâóºìî ïîäâèã
ôðîíòîâèê³â» (7-8 ðå÷åíü). | 10 á.
Óñüîãî: 50 á.
Òåñò. Äèâíèé ãîëîñ ïðèðîäè...

Ä³ºñëîâî
Ï³íãâ³íè
Ï³íãâ³íè – ìåøêàíö³ Àíòàðêòèäè. Ö³ ïòàõè ÷óäîâî ïðèñòîñîâàí³ äëÿ
ïåðåáóâàííÿ â õîëîäí³é âîä³ é íà ëüîäó. Çàâäÿêè ï³äøê³ðíîìó æèðó òà
ãóñòîìó ï³ð’ÿíîìó ïîêðîâó âîíè ëåãêî ïåðåíîñÿòü íèçüê³ òåìïåðàòóðè.
Âåñíîþ ï³íãâ³íè ïîâåðòàþòüñÿ íà áåðåã êîíòèíåíòó â îäèí ³ òîé æå
÷àñ. Ïîëÿðíèêè çà ö³ºþ îçíàêîþ ä³çíàþòüñÿ ïðî íàáëèæåííÿ âåñíè.
Ó ï³íãâ³í³â äóæå ðîçâèíóòèé êîëåêòèâ³çì. «Âèõîâàòåë³» îðãàí³çîâóþòü
«ïëÿæ³» ³ íàâ³òü «ñïîðòèâí³» ìàéäàí÷èêè äëÿ ìîëîäèõ ï³íãâ³í³â, äå
òðåíóþòü ¿õ íà ñïðèòí³ñòü. Äèâóº ëþáîâ ï³íãâ³í³â äî ìóçèêè. Âîíè
ìîæóòü ãîäèíàìè ¿¿ ñëóõàòè, âèÿâëÿþòü ñâîº íåçàäîâîëåííÿ, êîëè
«êîíöåðò» çàê³í÷óºòüñÿ.
Ï³íãâ³íè îõî÷å ïîçóþòü ïåðåä îá’ºêòèâîì ôîòîàïàðàòà, ëåãêî
ï³äí³ìàþòüñÿ íà ïàëóáè îêåàíñüêèõ êîðàáë³â ³ ðîçãóëþþòü ç ïîâàæí³ñòþ
ñïðàâæí³õ ãîñïîäàð³â Àíòàðêòèäè.
(Çà Ñ. Êîñàðåì)
1. Äàé ïèñüìîâ³ â³äïîâ³ä³ çà çì³ñòîì ïðî÷èòàíîãî òåêñòó. | 5 á.

1. Äå æèâóòü ï³íãâ³íè?
2. ×îìó âîíè ëåãêî ïåðåíîñÿòü íèçüê³ òåìïåðàòóðè?
3. Ùî ïîì³òèëè ïîëÿðíèêè, ñïîñòåð³ãàþ÷è çà ï³íãâ³íàìè?
4. Ó ÷îìó âèÿâëÿºòüñÿ ïî÷óòòÿ êîëåêòèâ³çìó â öèõ ïòàõ³â?
5. Ùî ïîëþáëÿþòü ï³íãâ³íè?
2. Ïðî÷èòàíèé òåêñò – ðîçïîâ³äü ç åëåìåíòàìè îïèñó. Çàïèøè
ïðàâèëüíó â³äïîâ³äü. | 1 á.
1. Òàê. 2. Í³.
297
3. ßêà ìåòà ïðî÷èòàíîãî òåêñòó? |2 á.
4. Ùî â³äîáðàæàº çàãîëîâîê – òåìó ÷è îñíîâíó äóìêó òåêñòó?
Çàïèøè. |1 á.
5. Ïðèäóìàé ñâ³é çàãîëîâîê äî òåêñòó ³ çàïèøè. |3 á.
6. Äîáåðè ³ çàïèøè ñèíîí³ìè äî ïîäàíèõ ôðàçåîëîã³çì³â. |3 á.
Ñ³ñòè íà øèþ, ...; ëîâèòè ´àâ, ...; â³äáèòèñÿ â³ä ðóê, ... .
7. Ó ÿêîìó çíà÷åíí³ âæèò³ ñëîâà âèõîâàòåë³, ïëÿæ³, ñïîðòèâí³
ìàéäàí÷èêè ó ïðî÷èòàíîìó òåêñò³? Çàïèøè. |1 á.
8. Ñêëàäè ³ çàïèøè ðå÷åííÿ ç³ ñëîâàìè, ÿê³ çâó÷àòü îäíàêîâî,
àëå ìàþòü ð³çíå çíà÷åííÿ (îìîí³ìàìè). |4 á.
1. Ìàòè (³ìåííèê) ³ ìàòè (ä³ºñëîâî)
2. Ä³òè (³ìåííèê) ³ ä³òè (ä³ºñëîâî)
9. Çàïèøè ä³ºñëîâà, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ë³òåðè å ÷è è. |9 á.
Ìîæ...òå, ìîâ÷...òå, êîëèø...òüñÿ, òâîð...òüñÿ, ïðàãí...ìî,
äðóæ...òå, äèâ...òüñÿ, ëþá...ø, ïîâåðí...ø.
10. Çàïèøè òåêñò, âæèâàþ÷è ä³ºñëîâà, ùî â äóæêàõ, â ôîðì³
òåïåð³øíüîãî ÷àñó. | 11 á.
Çîçóëÿ (íå) (áóäóâàòè) ãí³çäà, (íå) (âèñèäæóâàòè) ïòàøåíÿò.
Ñâî¿ ÿº÷êà (ï³äêëàäàòè) ³íøèì ïòàøêàì.Ó ÷óæîìó ãí³çä³
(ç’ÿâëÿòèñÿ) íà ñâ³ò çîçóëåíÿ. Íà ì³ñÿöü ðàí³øå â³ä áàòüê³â, ÿê³
éîãî (ãîäóâàòè), âîíî ñàìîñò³éíî (ëåò³òè) íà ï³âäåíü ÿêðàç òóäè,
äå (ïåðåáóâàòè) çèìó ð³äíà ìàòè. Ãîëîñ ó íüîãî (ïðîð³çàòèñÿ)
ï³çí³øå, êîëè âîíî (âåðòàòèñÿ) äîäîìó.
11. Ñêëàäè ³ íàïèøè òåêñò ïðî òå, ùî òåáå äèâóº â ïðèðîä³
(7 ðå÷åíü). | 10 á.
Òåñò. Êîíòðîëüíèé
Éøëè ç³ øêîëè äîäîìó äâà õëîï÷èêè – Ñåðã³éêî ³ Ìèêîëà. Ñåðã³éêî
áóâ ðàä³ñíèé. Â³í îäåðæàâ òðè ï’ÿò³ðêè. À Ìèêîëà ñóìíèé, çàäóìëèâèé.
Ñüîãîäí³ ó íüîãî íåâåñåëèé äåíü. Äâ³÷³ âèêëèêàëà éîãî â÷èòåëüêà.
Ìèêîëà íå â³äïîâ³â íà çàïèòàííÿ.
Áóâ òåïëèé âåñíÿíèé äåíü. Ñÿÿëî ñîíöå. Ó íåáåñí³é áëàêèò³ ïëèâëà
á³ëà õìàðèíêà. Ñåðã³éêî çàäèâèâñÿ íà õìàðèíêó ³ ñêàçàâ:
– Äèâèñü, Ìèêîëî, ÿêà êðàñèâà õìàðèíêà. Âîíà ñõîæà íà á³ëó êâ³òêó
òðîÿíäè. Äèâèñü, ðîçêðèëèñÿ ïåëþñòêè, í³æí³, òåíä³òí³. Òðåìòÿòü íà â³òð³.
Ìèêîëà äîâãî äèâèâñÿ íà õìàðèíêó. Â³í òèõî ïðîìîâèâ:
– Äå æ òàì ïåëþñòêè? Äå êâ³òêà? Õìàðèíêà ñõîæà íà âîâêà. Äèâèñü, îí ç
òîãî êðàþ – ãîëîâà. Çâ³ð ðîçêðèâ ïàùó – ëþòèé, ãîòîâèé êèíóòèñü íà êîãîñü…
Õëîïö³ äîâãî äèâèëèñÿ íà õìàðèíêó.
298
1. Ñêëàäè ³ çàïèøè ïèòàííÿ çà çì³ñòîì ïðî÷èòàíîãî òåêñòó,
ÿê³ á ïî÷èíàëèñÿ ñëîâàìè: | 4 á.
1. Õòî ... ? 2. Çâ³äêè? ...? 3. ßêèé ...?
4. Ùî ...? 5. ×îìó ...?
2. Äîáåðè ³ çàïèøè çàãîëîâîê äî òåêñòó. | 2 á.
3. Ïðî÷èòàíèé òåêñò – îïèñ. Çàïèøè: | 1 á.
1. Òàê. 2. Í³.
4. Âèçíà÷ ñòèëü òåêñòó ³ çàïèøè. | 1 á.
5. Äîáåðè äî ñëîâà õìàðèíêà äâà ïîð³âíÿííÿ ³ çàïèøè. | 3 á.
6. Âèïèøè ç òåêñòó äâà ñëîâîñïîëó÷åííÿ: | 3 á.
à) ç ãîëîâíèì ñëîâîì ³ìåííèêîì;
á) ç ãîëîâíèì ñëîâîì ä³ºñëîâîì.
7. Ïîºäíàé ÷èñë³âíèêè ç ³ìåííèêàìè ³ çàïèøè. | 4 á.
×îòèðè (ãí³çäî), ï’ÿòäåñÿò (ñîê³ë), î äâàäöÿòü òðåò³é
(ãîäèíà), ø³ñòü (íîãà), ï’ÿòü (ëåá³äü).
8. Ïîäàí³ ñëîâîñïîëó÷åííÿ çàïèøè â ôîðì³ îðóäíîãî â³äì³íêà: | 5 á.
ïàõó÷à ãðóøà; äàâíÿ ¿æà; ãàðÿ÷à êàøà; äèâíà í³æí³ñòü;
êàì’ÿíà ñ³ëü; óâàæíèé ñëóõà÷.
9. Çàïèøè ïðèñë³â’ÿ, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ ë³òåðè å ÷è è. | 6 á.
ßê äáà...ø, òàê ³ ìà...ø. Õòî ÿê ïîñòåë…òü, òàê ³ âèñï…òüñÿ.
Ñòàðîãî ëèñà íå âèìàí…ø ç ë³ñó. Ñê³ëüêè âîâêà íå ãîäóé, à
â³í âñå â ë³ñ äèâ…òüñÿ. Íàóêà â ë³ñ íå âåäå, à ç ë³ñó âèâîä…òü.
10. Çàïèøè òåêñò, âñòàâëÿþ÷è ïðîïóùåí³ áóêâè. | 8 á.
Ëþäñ…êèé â³ê íåäîâãèé. Àëå íàâ³ò… çà öåé êîðîòêèé
÷àñ âñòèãàþò… ëþäè ïîì³òèòè, ÿê çì³íþºòüñ… îáëè÷…ÿ
ïëàíåòè. Òàì, äå ç…ëåí³ëè ë³ñè, çîëîòÿòü…ñÿ ïîëÿ, à ø…
ðîêèé ñòåï çàðîñòàº ÷àãàðíèêîì, ä…ðåâàìè.
11. Ïåðåïèøè, âñòàâëÿþ÷è, äå ïîòð³áíî, ðîçä³ëîâ³ çíàêè. | 3 á.
Ïðîêëàäàþòü íîâ³ ðóñëà ð³÷êè ç’ÿâëÿþòüñÿ ÿðè âèñèõàþòü
îçåðà. Íàðîäæóþòüñÿ â îêåàí³ íîâ³ îñòðîâè à ñòàð³
ðîçìèâàþòü ìîðñüê³ õâèë³. Íà ì³ñö³ êîëèøí³õ âîäîéìèù
çíàõîäèìî êîíñåðâí³ áàíêè ³ ïîêðó÷åíèé äð³ò ùåðáàò³
ïëÿøêè òà íàäêîëîò³ öåãëèíè.
12. Íàïèøè òâ³ð íà òåìó «Ïðîùàâàé, ÷åòâåðòèé êëàñå!»
(7-8 ðå÷åíü). Ïðîàíàë³çóé ³ ï³äâåäè ñâîºð³äí³ ï³äñóìêè ðîêó
çà òàêèì ïëàíîì: | 10 á.
1. ßê ïðîéøîâ íàâ÷àëüíèé ð³ê?
2. ßê³ ïîä³¿ íàéá³ëüøå çàïàì’ÿòàëèñÿ?
3. ßêèõ óñï³õ³â òè äîñÿã?
4. ×è õîò³â áè òè ùîñü çì³íèòè íàñòóïíîãî ðîêó? Ùî ñàìå?
5. Ùî, íà òâîþ äóìêó, äëÿ öüîãî òðåáà çðîáèòè?
299
Ñëîâíè÷îê
àåðîäðоì êиäàòè ðаäîù³

áåðåãòи êиëèì ðåâîëюö³ÿ
áîÿçêиé ê³ëîìеòð ðåñïуáë³êà
áóäü ëаñêà êîâçüêиé ð³çêиé
ââе÷åð³ êîæуõ ñаäæàíåöü
âäåíü êîçаöüêèé ñèãíаë
âåçëа ë³âоðó÷ ñêîâîðіäêà
âåçëи ìåíе ñêðаþ
âçäîâæ ìåíі ñòåðåãòи
âçиìêó ìåõàí³ê òåëåãðаìà
âèäеëêà ìèíуëèé òåëåôоí
â³äêоëè ì³çиíåöü òåìïåðàòуðà
âëіòêó ì³ëüéоí òåïеð
âîñåíи ìоâáè òåðïуã
âïåðеä íàâåñíі òêàíиíà
âðаíö³ íàçаâæäè òðàìâаé
â÷оðà íàçаä òðîëåéáóñ
âøèð íàïаì’ÿòü óïîïåðåê
â’ÿçêиé íåìîâ ôàíеðà
ãàðäåðоá íåìоâáè ôàðòуõ
ãâèíòіâêà íåñëа ôóòáоë
ãåêòаð íåñëи õоäæó
ãåðоé îäèíоêî öеìåíò
äîâеðõó îêåаí ÷åðíеòêà
äî ïîáа÷åííÿ ïîäеêóäè øåðеíãà
äåðæаâà ïîïåðеäó ø³ñòäåñяò
äèñöèïëіíà ïîðаäíèêè ø³ñòíаäöÿòü
äîñõî÷у ïîðòðеò ø³ñòñоò
çàâäаííÿ ïîñåðеäèí³ ùîãîäиíè
çаíîâî ïðàâоðó÷ ùîäеííî
çàïîðоçüêèé ïðè¿æäæаòè ùîíо÷³
çäаâíà ïðè¿çäиòè ùîòиæíÿ
ççаäó ï’ÿòäåñяò þííаò
³íæåíеð ï’ÿòñоò ÿðèíа
êàñòðуëÿ ðаä³ñòü
300
Òëóìà÷íèé ñëîâíèê
À Â³äáèòèñÿ â³ä ðóê – íå ñëóõàòèñÿ.

Àëìаç – ïðîçîðèé, çâè÷àéíî Âðàæаòè – âèêëèêàòè ïî÷óòòÿ
áåçáàðâíèé ì³íåðàë ³ ïîäèâó, çàõîïëåííÿ, äèâóâàòè.
êîøòîâíèé êàì³íü, ùî áëèñêîì Âò³øаòè – çàñïîêîþâàòè,
³ òâåðä³ñòþ ïåðåâèùóº âñ³ ³íø³ ò³øèòè.
ì³íåðàëè. Ã
Á Ãàíüáиòè – ñîðîìèòè, ñâàðèòè,
Áàñêиé – äóæå øâèäêèé, áåç÷åñòèòè.
ïðóäêèé, æâàâèé. Ãîëуáèòè – ïðîÿâëÿòè í³æí³ñòü,
Áоéêè – óêðà¿íö³, ÿê³ æèâóòü ó ëàñêó; ïåñòèòè.
Ï³äêàðïàòò³. Ãóöуëè – óêðà¿íö³, ÿê³ æèâóòü â
Áðиëà – âåëèêèé áåçôîðìíèé Êàðïàòàõ, â Ãàëè÷èí³.
øìàòîê êàìåíþ, çåìë³, ëüîäó. Ãó÷íиé – äçâ³íêèé, ãîëîñíèé,
Áðуêâà – ãîðîäíÿ ðîñëèíà, ãîëîñèñòèé.
îâî÷. Âæèâàºòüñÿ ÿê ¿æà ³ ÿê ¥ðóíò – 1. Çåìëÿ. 2. Íàä³ë,
ä³ëÿíêà çåìë³.
êîðì äëÿ õóäîáè.
Áðóòаëüíèé – ãðóáèé, Ä
æîðñòîêèé. Äáаòè – ñòàðàòèñÿ, òóðáóâàòèñÿ.
Áóëаíèé – ñâ³òëî-ðóäèé (ïðî Äåíü ó äåíü – ùîäåííî.
ìàñòü êîíÿ). Äåôеêò – íåäîë³ê, âàäà, õèáà.
Áóðåâіé – äóæå ñèëüíèé â³òåð; Ä³àìаíò – äîðîãîö³ííèé êàì³íü
óðàãàí, áóðÿ, áóðåëîì. – àëìàç, øòó÷íî îãðàíåíèé ³
â³äøë³ôîâàíèé.
Â Äìуõàòè – äóòè, õóêàòè.
Âаáèòè, ïðèâàáëþâàòè – Äîñâіòí³é – ÿêèé áóâàº ïåðåä
1. Ïðèòÿãàòè äî ñåáå, ñõîäîì ñîíöÿ, ñâ³òàíêîì.
âèêëèêàòè ïîòÿã. 2. Ìàíèòè, Å
ïðèíàäæóâàòè. Åêçîòи÷íèé – íåçâè÷àéíèé,
Âàãаòèñÿ, çàâàãàòèñÿ – äèâîâèæíèé, íàäòî
ñõèëÿòèñÿ òî äî îäíîãî, òî äî îðèã³íàëüíèé, çàìîðñüêèé,
³íøîãî ð³øåííÿ. ÷óæîçåìíèé.
Âеëè÷ – ïîâíîòà ÷îãîñü
âåëèêîãî, ìîãóòíüîãî, ùî Ç
âèêëèêàº çàõîïëåííÿ, ïîäèâ, Çàãðаâà – â³äáëèñê ÿñêðàâîãî
ïîâàãó. ñâ³òëà, ïîæåæ³, âîãí³â.
Âèð – 1. Ì³ñöå â ð³÷ö³, ìîð³ ç Çàïîð³æö³ – óêðà¿íñüê³ êîçàêè,
êðóãîâèì ðóõîì âîäè. ÿê³ æèëè â ïîíèçç³ Äí³ïðà, çà
2. Áóðõëèâèé ñòð³ìêèé ðóõ ïîðîãàìè â ÕVI-XVIII ñòîë³òòÿõ.
âîäè, ùî çàòÿãóº çà ñîáîþ, Çàõеêàòèñÿ – çàäèõàòèñÿ, âàæêî
êðóãîâåðòü. äèõàòè â³ä á³ãó, øâèäêî¿ õîäüáè.
301
Çàõоïëåííÿ – ³íòåðåñ äî ÷îãîñü Ì
÷è êîãîñü. Ìàíиòè – 1. Êëèêàòè. 2. Âàáèòè.
Çâаáëþâàòè – 1. Ïðèâåðòàòè Ìåðåõòіòè – ñâ³òèòè òðåìòëèâî,
óâàãó, âèêëèêàòè ö³êàâ³ñòü. íåð³âíî.
2. Ñïîêóøаòè. Ìåðùіé – ÿêîìîãà øâèäøå,
Çíèêаòè – ïåðåñòàâàòè ³ñíóâàòè, ñêîð³øå.
ñòàòè íåâèäèìèì, ùåçíóòè. Ìåòóøиòèñÿ – ðóõàòèñÿ ,
² ðîáèòè ïîñï³øíî, çàêëîïîòàíî.
²ìëа – ïîâ³òðÿ, ãóñòî íàñè÷åíå Ìуçà – ó ãðåöüê³é ì³ôîëîã³¿
âîäÿíîþ ïàðîþ; ìëà, ìîðîê, áîãèíÿ ìèñòåöòâà òà íàóêè.
ìðÿêà, òóìàí. Í
Ê Íàääí³ïðяíö³ – óêðà¿íö³, ÿê³
Êàíуïåð – áàãàòîð³÷íà æèâóòü íàä Äí³ïðîì.
òðàâ’ÿíèñòà ðîñëèíà ç Íà äиâî – ç äîáðîãî äèâà,
ïðèºìíèì çàïàõîì, ÿêà íåâ³äîìî ÷îìó, áåç ïðè÷èíè
âæèâàºòüñÿ ÿê ïðÿíîù³. Íà ñàìîòі – íàîäèíö³, áåç
Êâàïëиâèé – ïîñï³øëèâèé, í³êîãî.
õàïëèâèé. Íåíàðоêîì – íåíàâìèñíå,
Êíÿçü – ãîëîâà ðîäó, ïëåìåí³ ìèìîõ³òü; âèïàäêîâî.
àáî ñîþçó ïëåìåí; âîæäü
â³éñüêà, ïðàâèòåëü êíÿç³âñòâà. Î
Êо¿òè – ðîáèòè ùîñü íåäîáðå; Îæåðеä – âåëèêà êóïà ñ³íà,
âèòâîðÿòè. ñîëîìè; ñêèðòà.
Êðаñíèé – êðàñèâèé. Îêñàìиò – òêàíèíà ç ãóñòèì
Êðиâäà – íåñïðàâåäëèâèé êîðîòêèì âîðñîì.
â÷èíîê; íåïðàâäà. Îëиâà – â³÷íîçåëåíà ðîñëèíà,
Êðиöÿ – ñòàëü, áóëàò. ìàñëèíà.
Îñеëÿ – ïîìåøêàííÿ,
Ë æèòëîâèé áóäèíîê; ì³ñöå äëÿ
Ëàçóðоâèé – ÿñêðàâî-ñèí³é, ïðîæèâàííÿ.
áëàêèòíèé.
Ëåâаäà – ïðèñàäèáíà ä³ëÿíêà, Ï
ñ³íîæàòü, ïàñîâèñüêî. Ïаøà – òðàâà íà ïàñîâèñüêó.
Ë³òí³é – ïðèêìåòíèê äî ë³òî. Ïåðåâеñëî – äæãóò ³ç ñêðó÷åíî¿
Ë³òí³é – íåìîëîäèé, ÿêèé ñîëîìè äëÿ ïåðåâ’ÿçóâàííÿ
ïî÷èíàº ñòàð³òè. ñíîï³â.
Ëîâèòè ´àâ – áóòè íåóâàæíèì. Ïåðåäïîêіé – ïåðøà ê³ìíàòà
Ëóêаâèòè – õèòðóâàòè, â áóäèíêó, äå ðîçäÿãàþòüñÿ;
ëèöåì³ðèòè. ê³ìíàòà äëÿ ÷åëÿä³, ëàêåéñüêà.
Ëюäÿí³ñòü – ùèð³ñòü, Ïеðëè – ïåðëàìóòðîâ³ çåðíà,
äîáðîçè÷ëèâ³ñòü, ÷óéí³ñòü äî ïðèêðàñà; íàéêðàù³ çðàçêè
÷óæèõ ïîòðåá. ÷îãî-íåáóäü; íàéâèäàòí³ø³
ìèñòåöüê³ òâîðè.
302
Ï³äñòуïíèé – õèòðèé, ëóêàâèé, Ó
â³ðîëîìíèé. Óáоãèé – á³äíèé, òîé õòî æèâå
Ïëаòî – ï³äâèùåíà ð³âíèíà, â íåñòàòêàõ, çëèäíÿõ.
ïëîñêîã³ð’ÿ.
Ïоâ³íü – ðîçëèòòÿ ð³÷êè ïðè Ô
âåñíÿíîìó ðîçòàâàíí³ ñí³ãó, Ôåíоìåí – ð³äê³ñíå,
ëüîäó. íåçâè÷àéíå, âèíÿòêîâå ÿâèùå.
Ïîäîëяíè – óêðà¿íö³, ÿê³
ìåøêàþòü íà Ïîä³ëë³.
Õ
Õâèëþâаòèñÿ – 1. Ïîêðèâàòèñÿ
Ïîêуòíèê – ðóøíèê, ÿêèì
õâèëÿìè. 2. Òóðáóâàòèñÿ,
ïðèêðàøàëè êóòêè õàòè.
íåïîêî¿òèñÿ.
Ïîëîâіòè – æîâò³òè, äîñòèãàòè.
Ïðóæíиé – ÿêèé ï³ñëÿ Õðåùаòèé – ÿêèé ìàº âèãëÿä
ñòèñêàííÿ øâèäêî â³äíîâëþº õðåñòà.
ïåðâ³ñíó ôîðìó; ïðóæèíèñòèé. Ö
Ïóðïóðоâèé – òåìíî-÷åðâîíèé Ö³êаâèé – ÿêèé ïðèâåðòàº
àáî ÿñêðàâî-÷åðâîíèé êîë³ð ç óâàãó, ³íòåðåñ; çàõîïëþþ÷èé.
ô³îëåòîâèì â³äò³íêîì. Öóðаòèñÿ – òðèìàòèñÿ
Ð îñòîðîíü, â³ä÷óæóâàòèñÿ.
Ðåçåäа – ïàõó÷à òðàâ’ÿíèñòà ×
ðîñëèíà. ×àêëóâаòè – âîðîæèòè.
Ð³ê ó ð³ê – ùîðîêó, âåñü ÷àñ. ×àñ â³ä ÷àñó – ³íêîëè, çð³äêà.
Ðуòà – áàãàòîð³÷íà òðàâ’ÿíèñòà ×åïóðíиé – îõàéíèé,
ïàõó÷à ðîñëèíà. àêóðàòíèé.
Ñ ×åðåäа – ãóðò ñâ³éñüêèõ òâàðèí,
Ñ³ñòè íà øèþ – æèòè çà ÷óæèé ñòàäî êîð³â, îâåöü.
ðàõóíîê. Ø
Ñìåðеêà, ñìåð³÷êà – áàãàòîð³÷íå Øïаðêî – äóæå øâèäêî.
õâîéíå äåðåâî, ÿëèíà çâè÷àéíà. Øïèëüо÷îê – â³ä øïèëü –
Ñïîæèâаòè – ¿ñòè àáî ïèòè.
âåðøèíà ãîðè, ãîðáà.
Ñïîòâоðþâàòè – ïñóâàòè,
í³âå÷èòè. Ù
Ñòåëаæ – ðÿä ïîëèöü. Ùîäуõó – ç íàéá³ëüøîþ
Ñóðãу÷ – òâåðäà ñìîëà, â³ñê, øâèäê³ñòþ, ÿêíàéøâèäøå.
ÿêèì îïå÷àòóþòü ïîñèëêè.
Ñуðìà – ñòàðîâèííèé äóõîâèé ß
ìóçè÷íèé ³íñòðóìåíò. ßëиöÿ – âèñîêå â³÷íîçåëåíå
õâîéíå äåðåâî ðîäèíè ñîñíîâèõ.
Ò ßíòаð – áóðøòиí, ñêàì’ÿí³ëà
Òóðáоòà – äáàííÿ, êëîïîòè, ñìîëà, ïðèêðàñà.
óáîë³âàííÿ.
303
Manualul acesta este proprietatea Ministerului Educaţiei al Republicii Moldova.
Şcoala _____________________________________________
Manualul nr. ______________
Anul de Numele de familie Anul şcolar Aspectul manualului
folosire şi prenumele elevului la primire la restituire
1
2
3
4
5
• Dirigintele controlează dacă numele elevului este scris corect.

• Elevul nu trebuie să facă niciun fel de însemnări pe paginile manualului.
• Aspectul manualului (la primire şi la restituire) se va aprecia folosind termenii: nou, bun,
satisfăcător, nesatisfăcător.
Imprimare la Tipografia „BALACRON” SRL,

str. Calea Ieşilor, 10; MD-2069
Chişinău, Republica Moldova
Comanda nr. 729

IV - Limba Ukraineana (A. 2017)

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

IV - Limba Ukraineana (A. 2017)

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Ştiinţa, 2017

CZU 811.161.2 + 821.161.2.09(075.2)

Întreprinderea Editorial-Poligrafică Știinţa,

Toate drepturile asupra acestei ediţii aparţin Întreprinderii Editorial-Poligrafice Știinţa.

Descrierea CIP a Camerei Naţionale a Cărţii

© Ecaterina Cojuhari, Albina Liuşnevschi, Ala Nikitcenko.

Çâåðíè óâàãó íà óìîâíi ïîçíà÷åííÿ!

Çàâäàííÿ äëÿ äîïèòëèâèõ.

Ãîëîñíèé çâóê. Ïîì’ÿêøåíèé ïðèãîëîñíèé çâóê.

2. ßê òè ðîçóìiºø ñëîâà «Âñå ó ïðèðîäi ìàº ñâîþ ìîâó»? Çâåðíè

3. ×è çãîäåí òè ç òèì, ùî ìîâà äîïîìàãàº ëþäèíi ïiçíàòè ñâiò,

• Ïðèãàäàé, ÿêi êîëèñêîâi ïiñíi òè çíàºø. Îäíó iç íèõ ïðîñïiâàé àáî

4. Ïîÿñíè çìiñò ïðî÷èòàíîãî.

5. ×èì âiäðiçíÿºòüñÿ óñíå ìîâëåííÿ âiä ïèñåìíîãî? ßêi äîïî-

1. Ïðèãàäàé, ÿêèìè óìîâíèìè çíàêàìè ìè êîðèñòóºìîñÿ â ïèñåìíîìó

6. ×è çãîäåí òè ç òâåðäæåííÿì, ùî íà ïî÷àòêó âñüîãî, ùî

7. ßê òè ãàäàºø, ùî îá’ºäíóº óêðà¿íö³â óñüîãî ñâiòó?

8. Ï³äãîòóéñÿ äî ïåðåêàçó òåêñòó.

9. ßê òè ãàäàºø, ÷è ìîæåìî ìè ïiäðàõóâàòè, ñêiëüêè ó íàøié ìîâi

11. Ïîìiðêóé, ùî îçíà÷àº ðîñòèòè é îáåð³ãàòè ð³äíå ñëîâî.

13. Ïîì³ðêóéòå, ùî äèâóº i çà÷àðîâóº ïîåòà Ä. Á³ëîóñà.

14. Ïîÿñíè çìiñò âèäiëåíîãî ðå÷åííÿ. ×è ïðèñòàºø òè äî äóìêè,

• Ñïèøè äðóãèé àáçàö. Ïîÿñíè ïðàâîïèñ íå ç ä³ºñëîâàìè.

15. Ïîì³ðêóé, ÷è ìîæóòü ñëîâà Áîðèñà Õàð÷óêà ñëóãóâàòè

• Ñïèøè. Íàçâè áóêâè, ùî ïîçíà÷àþòü äâà çâóêè. ßêà áóêâà íå ïîç-

16. ×îìó ñëîâî ìîæå áóòè ìóäðèì, äîáðèì, à ìîæå áóòè é

• Ñêëàäè âëàñíå ìiðêóâàííÿ íà òåìó «Ñëîâî äîáðå i çëå» (5-7

18. Ïðî÷èòàé âèäiëåíi ñëîâà ç ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè. ßêîþ

Âèìîâëÿé i ïèøè ïðàâèëüíî!

3. Äîáåðè 5-6 âëàñíèõ ïðèêëàäiâ. Ïðîìîâ ñëîâà ÷iòêî i çàïèøè.

19. Ñêëàäè ïðèñëiâ’ÿ i çàïèøè ¿õ.

20. Ïðî ùî éäåòüñÿ â âiðø³?

21. Âèçíà÷ ãîëîâíó äóìêó óðèâêà iç ëiòîïèñó «Ïîâiñòü ìèíóëèõ

22. ×è çàìèñëþâàâñÿ òè íàä òèì, äëÿ ÷îãî ëþäè êàæóòü

Âèìîâëÿé i ïèøè ïðàâèëüíî!

§ 2. Ïîíÿòòÿ ïðî ñòèëi ìîâëåííÿ

2. Îëåíü ï’ÿòíèñòèé íàëåæèòü äî êëàñó ññàâöiâ, ðîäèíè îëåíiâ.

3. Àíäðiéêî ç Ìèêîëêîþ çóïèíèëèñÿ áiëÿ îãîðîæi.

Âèñëîâëþâàííÿ íà îäíó é òó ñàìó òåìó ìîæóòü ³ñòîòíî â³ä-

Ïîìiðêóéìî! ßêèì ñòèëåì ìè êîðèñòóºìîñÿ, êîëè:

Õóäîæíié ñòèëü âèÿâëÿºòüñÿ ó ìîâi òâîðiâ õóäîæíüî¿ ëiòåðàòóðè.

24. Ïîðiâíÿé òåêñòè. Çâåðíè óâàãó, ùî ïðî îäíå é òå æ ñàìå

Ìåòåëèêè — (ëóñêîêðèëi), ðÿä êîìàõ. Êðèëà (äâi ïàðè) âêðèòi

25. Ïðàöþºìî â ïàðàõ. Ñêëàäiòü äiàëîã (4-5 ðå÷åíü) «ßê ìè

26. Äî ÿêîãî ñòèëþ âiäíåñåø òåêñò? ×îìó? Çíàéäè ïîðiâíÿííÿ.

27. Ñêëàäè îïèñ áóäü-ÿêî¿ òâàðèíè ÷è ðîñëèíè (çà áàæàííÿì).

28. Âiääçâåíiëî, âiäñïiâàëî ëiòî. Òåïëå, âåñåëå, ñòîãîëîñå. À ëiòíi

29. ×è äîâîäèëîñÿ òîái ñïîñòåðiãàòè ëiòíié ðàíîê? Ðîçãëÿíü

33. Ïðèãàäàé, ùî íàçèâàºòüñÿ òåêñòîì. ßêi ïèòàííÿ äîïîìàãàþòü

34. Âèçíà÷ òåìó òåêñòó.

1. Äîáåðè çàãîëîâîê, ÿêèé áiëüø òî÷íî ðîçêðèâàº çìiñò òåêñòó: I âà-

35. Ùå ðàç óâàæíî ïåðå÷èòàé âèñëîâëþâàííÿ Â. Áè÷êà.

36. Ñïèøè ðå÷åííÿ.

1. ×è ñòàíîâëÿòü öi ðå÷åííÿ çâ’ÿçíèé òåêñò? ×è ìîæíà äiáðàòè äî íüîãî

38. Ñïèøè âiðø, âñòàâëÿþ÷è çàìiñòü êðàïîê ïðîïóùåíi áóêâè.

1. Çìàëþé ñëîâàìè êàðòèíó, ÿêà âèíèêëà â òâî¿é óÿâi. Âèêîðèñòîâóé

§ 4. Áóäîâà òåêñòó. Ïëàí

40. Âèçíà÷ òåìó i ìåòó òåêñòó.

Ïëàí êîðîòêî é ïîñëiäîâíî âiäîáðàæàº íàéãîëîâíiøå â òåêñòi.

42. Ùå ðàç óâàæíî ïåðå÷èòàéòå òåêñò ïîïåðåäíüî¿ âïðàâè.

2. Ãîëîâíà ÷àñòèíà. 2. Äiâ÷èíà ïåðå¿õàëà äî ìiñòà.

• Ïåðåêàæiòü îïîâiäàííÿ çà ïîäàíèì ïëàíîì.

43. Ïiäãîòóéòåñÿ äî ÷èòàííÿ ëåãåíäè â îñîáàõ.