Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Izvoarele Istoriei Romanilor - Volumul 01 - Faptele Ungurilor
Izvoarele Istoriei Romanilor - Volumul 01 - Faptele Ungurilor
POPALISSEANII
www.dacoromanica.ro
FONTES
HISTORIAE DA CO-ROMANORUM
FASCICULUS I
GESTA HUNGARORUM
EDIDIT
G. POPA.LISSEANU
BUCURESTI
1934
www.dacoromanica.ro
IZVOARELE
ISTORIEI ROMNILOR
VOLUMUL I
FAPTELE UNGURILOR
DE
G. POPAZISSEANU
BUCURESTI
1934
www.dacoromanica.ro
o-
ct.
or.
www.dacoromanica.ro
PREFATI
Preocuparea noastra de a face cunoscute, in traducere
romaneasca, principalele izvoare ale istoriei nafionale nu este
numai de astazi. Ea dateaza de mai multa vreme, decand, inca
inainte de raboiu, am publicat, pentru
data, in limba
Din lectura celor doua opere ce publiciim acum, precum i din lectura celor ce speram s tipeirim in curand, se
va putea vedea mor ce ubred este chiar i acest argument
istoric. Cad noi am fost, inainte de Unguri, nu numai in Dacia, dar, ceea ce este de o extrema importanfa, i in Pannonia i preste tot locul in vechia Ungarie.
Un singur lucru inset trebuie, totui, sa concedem vecini-
Vlaga noastra a celor din vechia Ungarie, ca i, de altfel, a tuturor popoarelor gilsite in tara la ventrea Ungurilor,
a fost pusa, in decursul vremurilor, sv contribuie, in more
parte, i, inteo larga m'aura', la stralucirea culturei maghiare.
Lectura atenta a Izvoarelor istoriei Romfinilor ne va da
convingerea c, i acum o mie i mai bine de ami in urmei,
tara, in care s'au stabilit Ungurii, n'a fost o tara pustie, iar
acei nenumarati <<habitatores>> i <dncolae terrae>> nu sunt
altii de cid stramoii stilpeinitorilor de astai, n mijlocut i in
detrimentul carora s'au aireo, ca intrui, cuceritorii de alta
data'.
Am socotit necesar sa publicam, mn acela5i timp, i textele originale i traducerea textelor, pentruca cetitorul
poata, mai uor i mai sigur, sa se documenteze direct, prin
sine insu.g.
www.dacoromanica.ro
dupei fotografie, a lui Lad. Fejrpataky2); in notele la traducerea Anonimului am utilizat, in special, cartea lui Des.
Paiss).
Textul, i, in mare parte, notele Geografului anonim, le
dam dupei editia lui 01. Grka4).
La sflirit,Clupa traducerea lui Anonymus i in urma indicelui de nume pro prii, da'm un facsimil, purin redus, de pe
o pagina a pergamentului originalul este de 16,5X23,5 cm.
impreunel cu o hared a localitcltilor indicate de autor.
G. POPA-LISSEANU
www.dacoromanica.ro
INTRODUCERE
Cine este acest Anonymus, and gi unde a trait, auntcestiuni ce nu le putem cunoate cu preciziune, iar putinele
date ce avem in aceasta privinta se reduc mai mult la presupuneri, la deductiuni gi la miele indicatiuni probabile, scoase
12
Argumentul decisiv al acelora cari inlatura contimporaneitatea Anonimului cu Bela IV sta, dupi credin/a lor, in
faptul ca se gasegte, din anul 1234, deci inainte de a fi ajuns
rege Bela IV (in anul 1235), un extras dintr'o cronica ce se
potrivegte cu cronica lui Anonymus, extras pe care ni 1-a pis-
nunlata pentru Bela II gi fiul su Geza II i o vadit antipatie impotriva regelui Coloman, care orbise pe Bela II
impotriva fiilor lui Coloman, Stefan II gi Borici, ne da o
dovada, aproape sigura, ca Anonymus a fost curteanul gi, in
acelagi timp, secretarul lui Bela II i ca, prin urmare, el i-ar
fi scris opera, subt urmagul acestuia, subt Geza II, intre
1141-1161, sau c4iva ani mai arziu. De aceasta parere era
gi istoricul nostru Dimitrie Onciul.
Si o intreagi serie de argumente lingvistice, stilistice g't
istorice s'au adus, in timpul din urma, de scriitorii unguri,
EndBehar, Rerun: hungaricarum monunienta Arpadiana, p. 248.
Iat pasagiul lui Ricardus: (Inventum fuit in Gestis Ungarorum Christianormn, quod asset alia Ungaria maior, de qua VII duces cum populis suis
egressi luerant, ut habitandi quererent sibi locum, eo quod terra ipsorum
tudinem inhabitancium sustinere non posset. Qui cum multa regna pertransissent
et destruxissent, tandem venerunt in terram que nunc Ungaria dicitur, tunc
uero dicebatur pascua Romanorum. Quani inhabitandam pre terris ceteris elegerunt, subiectis sibi populis, qui tunc habitabant ibidem.
ranile subliniate se
glisesc aproape Cu aceleagi cuvinte gi in cronica lui Anonymus.
Istoricii mai noi, liare cari Lad. Juhsz, P. Magister quondam Bele regis
Hungarie notarius, Gesta Hungarorum 1933, nici nu mai pun in discutie contimporaneitatea Anonimului dead cu Bela II eau Bela III.
www.dacoromanica.ro
13
www.dacoromanica.ro
14
Daci insi vom cerceta cu atentie al doilea text ce publicim cu aceasti imprejurare, textul Geografului anonim al
Descrierii Europei Orientale, ne vom mira de nenumiratele
dictus, a, um ce intlnim la fiece pas: dictus rex, dictum imperium, dicti montes etc. Acest dictus este mai degrabi un determinativ, el avind mai mult rolul unui pronume demonstrativ, decat al unui verb. Predictus magister ar putea insemna
deci, eu magistrul.
ce s'a pstrat astzi subt numele su nu este originall. cf. Teuffel Gesch. der
rm. Literatur, II p. 1209.
(Dictuto significatio modestiae et humilitatis.
P. Mester in Endkknyv Dr. Grf Klebersberg Kano, In Revue des
itudes hongroises, III a. 1925, p. 295.
www.dacoromanica.ro
15
Rezulta din acest. citat c, cel putin, pilna in timpul regelui Andrei I (1047-1059) se tratau in cronica lui Anonymus faptele (gesta) Ungurilor. Astazi MBA' ne lipsesc din ea,
cu total gi genealogia regilor gi povestirea evenimentelor dela
Tocsun (Taksony) inainte, ea pastrilndu-ni-se numai Oda la
Geza, tatal regelui stefan cel Sant.
Cum se explici aceasta pierdere a cronicii?
Studille aprofundate asupra cronicilor, facute in timpul
din urma de scriitorii unguri, in frunte cu Mint Heiman, au
stabilit, in general, doua feluri de gesta, doui arhetipuri, cari
au servit drept izvoare tuturor celorlalte cronici de mai tarziu.
Primele geste, compuse dupi izvoarele straine gi dupi tradi/iile interne, gi intitulate Gesta Ungarorum au vazut lumina
zilei subt Ladislau ce! Mint, pe la 1091-1092, iar secundele,
intitulate Gesta Hungarorum, au fost compuse subt Ladislau
IV Cumanul, intre anii 1282-1285. Arhetipul al doilea este
atribuit de Ilennan lui Simon de Kza, gi nu s'a inspirat din
arhetipul dinti. Ambele aceste gesta, eat cele din sec. XI,
cat gi cele din sec. XIII, s'au pierdut; ele lima se pot reconstiwww.dacoromanica.ro
16
sit arhetipul din vremea lui Ladislau cel Sant, care nu cuprindea decal cucerirea Ungariei gi genealogia regilor.
www.dacoromanica.ro
17
popular. A fost un timp and istoricii unguri jurau pe Anonymus ca pe Biblie i-1 sqcoteau ca chirintele istoriografiei maghiare1).
De aceea, Anonymus a fost cind ridicat in slavi, and
aruncat in fundul Tartarului. In general, pirerile in privinta
Anonimului porneau mai 'ntotdeauna dela anumite prejudecriti, de cari gi istoricii, gi mai ales istoricii, nu se pot lipida.
Si, in special, de cind teoria lu Roesler, privitoare la stiruinta
Rominilor in Dacia, a fost imbrOligati Cu o cilduri prea simpaticO de intreaga istoriografie maghiarO, opera lui Anonymus
Anonimul este pe cale de a fi reabilitat. I-a mai rimas numai un nuire picat: acela de a fi intrebuintat prea multe anacronisme, intre cari: venirea unor cete de Cumani, deodati cu
venirea Ungurilor, gi, firegte, prezenta Valachilor in Dacia,
la sosirea aceloragi Unguri, ct vreme Maghiarii gtiu pozitiv
gi de ce n'ar gti?
ci au venit de peste Dunire, de abia
in secolul al XIII, iar peste Carpati au trecut, cei mai multi,
de abia In timpul FanarioPor 2).
DacO Anonymus va fi fost secretarul lui Bela II i-gi va
fi scris cronica sa inainte de anul 1200, dupi cum pare aseii zi
bine stabilit, de mide va fi gtiut el despre emigratia Roma'.
nilor de peste Dunire, in secolul al XIII gi mai ales dupi in% azia Titarilor din 1241, dupi cum sustin storicii unguri?
Va trebui, in once caz, sO mai reducem ceva din anacronism!
www.dacoromanica.ro
www.dacoromanica.ro
19
cari se giseau subt suzeranitatea impiratului din Constantinopol 1). Luptele au fost crincene i cateodati s'au terminat
www.dacoromanica.ro
21
Nu o credem.
www.dacoromanica.ro
liter sit generatus dux .Almus, aut piare uocatur Ahnus primus
dux Hungarie, a quo reges Hungarorum originem duxerunt, uel quot
regna et reges sibi subiugauerunt, aut quare populus de terra Scithica egressus per ydioma alienigenarum Hungarii et in sua ling-ua
propria Mogerii uocantur, tibi scriberem. Promisi et 2) enim me facturum; sed aliis negotiis impeditus, et 8) tue peticionis et mee promissionis lam pene eram oblitus, nisi mihi per litteras tua dilectio
debit= reddere monuisset. Memor igitur tue dilectionis quamuas
multie et diuersis huius laboriosi 4) seculi impeditus sim negotiis, facere tamen aggressus sum, que facere iussisti et secundum tradiciones diuersorum hystoriographorum, diuine gratie fultus auxilio, optimum estimans, ut ne posteris in ultimam generationem obliuioni tra-
www.dacoromanica.ro
24
nobilissima gens Hungarie primordia sue generationis et fortia queque (acta sua ex falsis (abulia rusticorum uel a garrulo canta iocu-
latorum quasi sompniando audiret, ualde indecorum et satis indecena esset. Ergo potius an non 1) de certa scripturarunz explanatione et aperta hystoriarum interpretatione rerum ueritatem nobiliter percipiat Felix igitur Hungaria, cui aunt dona data uaria, oznni-
bus enim .horis gaudeat de munere sui litteratoris, quia exordium 2) genealogie regum suorum et nobilium habet, de quibus reg.
bus sit laus et honor reg eterno et sancte Marie matri eius, per
gratiam cuius reges Hungarie et nobiles regnum habeant felici fine
hic et in euum, Amen.
L DE SCITHIA
Scithia igitur maxima terra est, que Dentumoger dicitur; uersus orientem (unis cuius ab aquilonali parte extenditur usque ad
nigrum pontum. A tergo autem habet flumen, quod dicitur Thanais,
cum paludibus magnis, ubi ultra modum habundanter inueniuntur
zobolini ita, quod non solum nobiles et ignobiles uestiuntur mde,
uerum etiam bubulci, et subbulci ac opiliones sua decorant needmenta 3) in terra ilia. Nam iM habundat aurum et argentum et inueniuntur in fluminibus terre illius preciosi lapides et gemme. Ab
www.dacoromanica.ro
25
mas habebant sicut lapides, quia in fluminibus eiusdem terre inueniebantur. Non concupiscebant aliena, quia onmes diuites erant,
babentes animalia multa et uictualia aufficienter. Non erant enim
fornicatores, sed solummodo unusquisque suam habebat uxorem.
Postea uero iam dicta gens fatigata in bello ad tantain crudelitatem
peruenit, ut quidam dicunt hystoriographi, quod iracundia ducti
humanam manducassent camela et sanguinem bibissent hominum.
Et credo, quod adhuc eos cognoscetis duram gentem fuisse de fructibus eorum. Scithica enim gens a nullo im.peratore fuit subiugats.
Nam Darium regem Persarum cum magna turpitudine Scithici fecerunt fugere, et perdidit ibi Darius octoginta milla hominum et
sic cum magno timore fugit in Persas. Item Scithici Cirum 9) regem
Persarum cum trecentia et XXX milibus hominum occiderunt 13).
Item Scithici Alexandrum magnum filium Phylippi regia et regine
www.dacoromanica.ro
26
alere safficiebat, nee capere. Quapropter septem principales perBone., qui Hetumoger dicti sunt, angusta locorum non sufferentes, ea
mazime deuitare cogitabant Tune hee 1) septem principales persone
mini.
www.dacoromanica.ro
27
Gens itaque Hungarorum fortissima et bellorum laboribus potentissima, ut superius diximus, de gente Sciihica, que per ydioma
nni.
Ultra, urmi de rasuri.
Gaudium magnum, corecturi de alta mina; in original fusese magnum
gaudium.
www.dacoromanica.ro
28
tuno VII principales persone, qui Hetumoger uocantur, usque in ho(Rennin' diem, angusta locorum non sufferentes, habito (inter se consilio, ut a natali solo discederent, ad occupan.das sibi terrag, cpias incolere possent, armis et bello querere non cessarunt. Tune elegerunt
sibi querere terrain. Pannonie ,quam audiuerant fama uolante terrain
Athile regia egse, de cuius progenie dux Almus pater Arpad desoexide-
rat. Tuno ipsi VII princip ales persone communi ) et uero cough intellexerunt, quod inceptum iter perficere non possent, nisi ducem
se preceptorem super se habeant. Ergo libera uoluntate et communi
coliseum]. VII uirorum elegerunt gibi ducem ac preceptorem in filing
preceptorem eligimus et, quo fortuna tua te duxerit, illuc te sequemur. Tune supradicti uiri pro Almo duce more paganismo fusis
propriis sanguinibus in unum uas ratum fecerunt iuramentum. Et
licet pagani fuissent, (idem lamen iuramenti, quam tune fecerent
inter se, usque ad obitum ipsorum seruauerunt tali modo.
VI. DE ILTI'ut,MENTO EORUM.
www.dacoromanica.ro
29
Auno dominice incarnationis D. CCC L XXXIiI, sicut in annalibus continetur cronicis, septem principales persone, qui Hetumoger uocantur, egressi sunt de terra Scithica uersus oocidentem, inter
quos Almus dux filius Vgek de genere Mago g regia luir bone memo-
rie, dominus et consiliarius eorurn, una cum uxore sua et filio suo
Arpad, et duobus filiis Hulec auunculi sui, scilicet Zuard et Cadusa,
necnon C11131 multitu.dine magna populorum non numerata federa-
torum de eadem regione egressus est. Venientes autem dies plurimos per deserta loca et fluuium Etyl super tulbou sedentes ritu paganismo transnatauerunt et nunquam uiam. 2) ciwitatis uel habitaculi
inu.enerunt Nec labores hominum comederunt, ut mos erat corum,
sed carnibus et piscibus uescebantur, donec in Rusciam, que Susuclal
uocatur, uenerunt FA itmenes comm fere quottidie erant in usnatione, unde a die illo usque ad presens Hungarii sunt pre ceteris
gentibus 4) meliores in uenatu. Et sic Almus dux cum omnibus suis
uenientes terram intrauerunt Rusoie, que uocatur Susud.a12).
VIII. DE RUTENIA.
Postquam autem ad partes Rutenorum peraenerunt, sine aliqua contradicione usque ad citsitatem Kyeu transierunt, et dum per
ciuitatem Kyeu transissent, fluuiu.m Deneper 8) transnauigando, nokerunt regnum Rutenorum sibi erubiugare. Tune (luces Rutenorum
Statuta, in manuscris e gresit statura.
Pater, cuvintul et, ce era scris dupil pater, e ras.
Pian:, dupi acest cuviint e o rasuri.
Gentibus, corecturi de o ala mini; in original probabil era generibus.
Susudal, cuvintul intreg este seria pe o rasuri de alta mira.
Deneper, originalul seria in doui cuvinte: de neper.
www.dacoromanica.ro
30
hoc intelligentes timuerunt nalde eo, quod audiuerant Almum duce.m filium. Vgek de genere Athile regia ease, cui proaui eornm annuatim tributa persoluebant. Attamen dux de Hyeu 1) conuocatis
onmibua primatibua side, habito inter se conailio, elegerunt, ut pugnam promouerent contra Almum ducem, et magia uellent mori
bello, quam amitterent regna propria, et subiugati easent sine sua
sponte duoi Almo. Statim dux de Kyeu, miseis legatis, VII duces
Cumanorum suos fidelissimos amicos in adiutorium postulauit. Tune
hii VII duces quorum nomina hec fuerunt: Ed, Edum 2), Etu, Bunger, Ousad pater Ursuur, Boyta, Ketel pater Oluptulma, non modica
initium uiarum uestrarum guando dixistis, quod terram, (pain ineolere possetis, armis et bello quereretis. Ergo nolite turban i de
multitudine Ruthenorum et Cumanorum, qui assimulantur nostris
canibus. Nam canes statim, ut audiunt uerba dominorum suorum,
Donne in timorem uertuntur? Quia uirtus non ualet in multitudine
populi, sed in fortitudine animi. An nescitis, quia unus leo multas
ceruos in fugam uertit, ut dicit quidam philosoph,us? Sed hiis
omissis dicam uohis: Quia enim potuit contra stare militibus Scithie?
www.dacoromanica.ro
31
www.dacoromanica.ro
32
nubius et Tyseia et all nobiliatni fontes bonis piseibus habundantes, quam terram habitarent Sclavi, Bulgarii et Blactiii ac pastores Romanorum. Quia post mortem Athile regis terram Pannonie
Romani dicebant pascua esse eo, quod greges eorum in terra Pannonie pascebantur, et jure terra Pannonie pascua Romanorum ease
dicebatur, nam et modo Romanti paseuntur de bonjs Hungarie.
Quid plura?
X. DE VII DUCIBUS CUMANORUM.
Dux uero Almus et sui primates, mito inter se comino, peticioni 1) ducum Ruthenorum satisfacientes, pacem cum eis fecerunt
Tunc duces Ruthenomm, scilicet de Kyefu. et Sudal 2), ut ne de se-
ccptorem tuve ad ultimam generationem eligimus, et quo te fortuna tua duxerit, j'Une te sequemur. Hoc etiEun, quod uerbo dixerunt
www.dacoromanica.ro
33
sic, quod terra illa nimia bona esset et ibi confluerent nobilissimi
fontes, quorum nomina hec essent, ut supra 3) diximus- Danubius,
Tyscia, Wag, Morisius, Crisius, Ternura et ceteri, que etiam primo
Qui, corectura de alfa mina; inainte era que.
Famulabus, fiind o ruptura, cuvintul e despirtit in doui.
Confinium, corecturi de alta mina; inainte era finium.
Filiis, dupi acest cuvfmt este o rasura.
Aun, urma de rasura.
Hospicio, corecturi de alta mana; inainte era hospicium
Tam, corectura de alta mina; inainte era quam.
Onusibus, original era omnibus etians.
www.dacoromanica.ro
34
lani duds, usque ad confinium Ruthenorum et Polonoruin et fecisset ibi habitare Sdauos et Bulgaros. Terram uero que eat inter
Thisciam et siluam Igfon, que iacet ad Erdeuelu, a fluuio Morus
usque ad fluuium Zomus preoccupauisset sibi dux Morout, cuius
nepos dictus est ab Hungaris Menumorout co, quod plures habebat
dicto regi rebellis fuit in omnibus Cui edam predietus rex pro
bono seruicio suo uxorem et eastrum Ohtu.m CUM omnibus apendiciis
suis condonauit, sicut enim mos est bonorum dominorum suos fideles remunerare, quod castrum nano Sanad nuncupatur. Quid
ultra ?
XII. QUOMODO PANNONIAN' INTRAUERUNT.
Dux uero Almus et sui primates acquiescentes consiliis Ruthenorum, pacem firmissimam cum eis 6) fecerunt. Duces enim Ruthe
de o alti mini.
Cozar, original gentes Cozar qui dicuntur.
Preoccupcutisset, orig. preoccupauissent.
www.dacoromanica.ro
35
tis et famulis ae famulabus consilio et auxilio Ruthenorum Gulick sunt egresei in terrain Pannonie. Et sic uenientes per siluam
Houos ad partes Hung descenderunt. Et cum illue peruenissent,
locum, quern primo occupauerunt, Muncas nominauerunt eo,
quod CUM maxiimo labore ad tenon', quoin sibi adoptabant,
peru.enerant. Tune ibi pro requie laborum euerum XL dies permanserunt, et terram ultra, quam dici patest, dilexerunt Sdaui
uero habitatores terre audientes aduentum eorum, timuerunt
ualde, et sua sponte se Almo duci subiugauerunt eo, quod audiuerant
Alm.um ducem de genere Athile regis descendisse. Et lieet homin.es
fuissent Salani duds, -Lumen cum magno honore et timore seruiebant
Almo dud omnia, que sunt neceasaria ad uictum, aicut decet domino
www.dacoromanica.ro
36
duela uenientes ad castrum Zemlin et transito fluuio Budru.g secunda die ad ducem Arpadjum peruenerunt, tercio autem die clu.cem Arpadiu.m ") uerbo domini sui salutauerunt et mandata etius
duci Arpadio retulerunt Dux autem Arpad audita legatione Salani
superbi duds, non superbe, sed hnmiliter ei respandit dicens: Licet
Corectura de aceeagi mini; orig. Hungarie.
Lapsit, corectura de aceeagi mini; orig. lapsus.
Sed, pe aceasti pagina girurile de aci inainte se seurteaett In text.
www.dacoromanica.ro
37
Misi usro Arpad duels, Oundu pater Ethe et Ketel pater Oluptulma et Turzol miles Cum,anus, mina genealogJia defecit in semet-
www.dacoromanica.ro
38
hiis condonauit, quia dux Arpad subiugata sibi tota terra Pannonie,
pro fidelissimo seruicio suo eidem Ketel dedit terram magnam iuxta
Danubium, ubi (luuius Wag descendit, ubi postea Olu.ptulma filius
Ketel castrum construxit, quod Camarum nuncupauit. Ad seruiciu.m
cuius castri tam de populo secuin dueto, quam etiam a duce aquisito
duas partes condonauit, ubi edam longo post tempore ipse Ketel et
www.dacoromanica.ro
39
www.dacoromanica.ro
40
cis ad radicem eiusdem mcmtis, ubi Budrug 2) descendit in Thysciam, aquisiuit magnam terram, et in eodem loco castrum constru.xit
terreum, quod nunc in presenti Hymusuduor nuncupatur.
XVIII. DE BORSOD.
Et dum ita radicati essent, tunc communi consilio et ammonicione omnium incolarum missus est Borsu filius Bunger CUM
ualida manu uersus terram Polonorum, qui confinia regni conspiceret, et obstaculis confirmaret usque ad montem Turtur, et in loco
conuenienti castrum construeret causa custodie regni. Borsu uero accepts licentia egressua felici fortuna collects multitudine rusticorum
iuxta fluuium Buldua castrum construxit, quod uocattun eat a populo
illo Borsod eo, quod parnum fuerit. Bors uero acceptis filiis incolarum in obsides, et factis metis per montes Turtur, reuersus est ad
ducem Arpad, et de reueraione Borsu factum est gaudium magnum
in curia dada. Dux uero pro beneficio suo Borsuin in eodem castro
comitem constituit et totam curam illius partis sibi condonauit.
XIX. DE DUCE BYCORIENSY.
www.dacoromanica.ro
41
www.dacoromanica.ro
42
leuare ausus non fuit, quia manes habitatores tim.ebanst eos ultra,
quam dici potest, eo quod. audiuerant Almum ducem patrem Arpadii a geonere 1) Atthile regis descendisse, unde nullus credebat se
posse uiuere, nisi per gratiam Arpad filii Almi ducis et suorum nohilium, ranle pluriani se sua oponte subiugabant eis. Bene impleuit
deus in Almo duce et filio suo Arpad propheciam, quam cecinit
Moyses propheta de filiis Israel citizens: Et locus, quem ealcauerit
pes nester, uester erit. Quia a die illo loca, que calcauerunt Almus
dux et filius sums Arpad cum suis nobilibus, usque ad presens poste-
www.dacoromanica.ro
43
peruenerunt, et castrurm per tres dies pugnando obsidentes nietoriam adepti sunt. Et quarto die castrum intrantes milites duele Menumorout, quos ibi apprehendere potuerunt, cathenis ferreis obliga.
tos in teterrima carceris inferiora miserant et fijos incolarum
obsides aeceperunt, et castrum militibus plenum dimiserunt, ipsi
uero ad portas Mezesinas ire ceperunt.
XXII. DE NYR.
www.dacoromanica.ro
44
ualet, ultra, quain dici potest, dilexit et celerrimo eursu ad dominum suum reuersus est. Qui cum uenisset, domino suo de bonitate
illius terre multa dixit: Quod terra illa irrigaretur optimis fluuiis,
quorum nomina et utilitates seriatim dixit, et quod in arenfis eorum
auruni colligarent, et aurum terre illius optimum esset, et ut ibi
foderetur sal et salgenia, et habitatores terre illius uiliores homines
essent tocius nuundi, quia essent Biagi et Sclaui, quia alia arma
-non haberent, nisi arcum et sagittas, et dux eorum Geleou minus
Hanelare, orig. anejare. Litera h a fost introdus de alt infinil la loc
gresit, in loe de anhelare.
Christiani, in inanuscris xpiani, Cu literile grecesti X si P.
www.dacoromanica.ro
45
esset tenax et non haberet circa se bonos milites, et auderent atarecontra audatiam Hungarorum, quia a Cumanis et Picenatis multas
iniurias paterentur.
XXVI. QUOMODO CONTRA GELU ITUM EST.
www.dacoromanica.ro
egressi per diem unum equitantes castra metati sunt iuxta paruos
montes, et hinc iuxta fluuiu.m Turu equitantes, usque ad Thysciam
peruenerunt, et in porta Drugma fluuram. Thiscie transnaruigantes,
ubi etiam per gratia3n Arpad dueis cuidam Cumano militi nomine
Huhot magnum terram aquisiuerunt, quam posteritas eius usque
nunc habuerunt.
XXIX. DE REDITU EORUM.
Dum nauigassent fluuium Thyscie, nuntios suos ad ducem Ar-
www.dacoromanica.ro
47
Postea dux et sui principes egressi stint de Zeremsu et transnauigauerunt fluuium Souyou in illo loco ubi fons Honrad descen-
dit, et castra metati swat inxta fluuium Heuyou, usque ad Thysdam 5) et usque ad Emeud et perm,anserunt ibi per unum. mensem.
Quod, dup acest cuviint este o rasurii.
Eis, urmil de corecturi fiend de aceeagi
Bulsuu, gregit in loc de Zobolsu. Vezi capitolul precedent.
Duci, dupil acest cuviint e o rasuri.
Thysciam, corecturi de aceeagi mini; orig. Thyciam.
www.dacoromanica.ro
48
Ibi etiam dux dedit Bungernec patri Bonn terrain magnaan a Mini
Topulucea usque ad fluuium Souyou, que nunc uocatur Miscoucy,
et dedit ei castrum, quod dicitur Geuru, et illud castrum filius sum;
Borsu cum suo castro, quod dicitur Borsod 111111111 fecit comitatum.
a de o alti mini.
www.dacoromanica.ro
49
Et quia diuina gratia in eis erat, timuit eos omnis homo, et maxime ideo timebant eos, quita audierant ducam Arpadium filium
Ahni ducis ex progenie Athile regis descendiase. Tunc omnes Sclaui
www.dacoromanica.ro
50
urmi de rasuri.
www.dacoromanica.ro
51
Tune Zubur hoc audito cum adintorio Boemorunn armata multitudine obuiam eis uenit pugnaturus. Et dum uterque exercitus ad
fluuium Nitra peruenissent, Zuardu, Cadusa et Huba uolebant transire fluuium, sed Zubur dux Nitaiensis et sui inilittes contra eos
diutissime certantes nullo modo eis transitum concedere uolebant. Et
cum diu inter se certassent, Hungarii ex Boemis et Sdauis ictibus
sagittarum :maims interficiebant, sed per tres dies nullo modo Hungarii propter inundationem aquarum transitum habuissent, tandem
IIII die Boemi et omnes Nytrienses Sclaui, uidentes audatiam Hungarorum et percussiones sagittarum non sufferentes, fuga lapsi aunt,
et uelocissimo cursu pro defensione uite in ciuitatem Nitriam
clusi aunt cum magno timore, quo', Zuardu, Cadusa et HuLa neenon ceteri milites, persequentes eos usque ad ciuitatem, et ex eis
quosdam interfeeerunt, et quosdam uulnerauerunt et alios ceperunt.
Zubur uero dux eorum, dum fugiendo contra eos pugnare uellet,
per lanceara Caduse cecidit, et captus in custodiam traditus est,
ceteri vero in ciuitatem incluei quasi multi remansertmt. Alio namque die Zuard, Cadusa et Huba armata multitu.dine exercituum, cepertmt fortiter expugnase duittutem Miriam multis modis. Et de& efe
3) Ms. Liniile duble de aci ca ti din idte pasagii de mai hutinte, indici
schimbarea ordinei de cuvinte. Ordinea cuvintelor ar fi: eis in obsides dederunt.
www.dacoromanica.ro
52
e.t usque ad Saruuar, et adepta uictoria reuersi Inuit ad ducem Arpad, et omnes infidelss illius term ferreis cathenis ligatos secum
duxerunt. Cuinque Zuard, Cadusa necnon Huba ad ducal' Arpad
cum omnibus captiuis suis uenissent sani et incolumes, factum est
gaudium magnum in curia duals. Dux Arpad consilio et peticione
suorum nobilium donauit, accepto juramento infidelium, terras
www.dacoromanica.ro
53
proximo tempore contra eum dimicaturos. Legad uero 3) hoc audientes, accepta licentia, tristi uultu ad dueem Salanum. properauerunt. Dux autem Arpad et sui nobiles egressi de fluuio Zogea
cum omni exercitu, castra metati sunt iuxta montem Teteuetlen
usque ad Thysciam, deinde uenientes per crepidinem Thyecie usque
ad sabulum Olpar peruenerunt.
XXXIX. DE EGRESSU SALANI DUCIS CONTRA ARPIUM 2)
DUCEM
www.dacoromanica.ro
natare uelebant, sea quia talio timor et terror irruerat super eco,
ut propter timorem Hungarorum fere omnes in fluuio Thyscie
mortui surd, ita quod aliqui usi remanserunt, qui imperatori eorum
mala salutis nuntiarent. linde locus ille, ubi Greci mortui fuerunt,
a die illo usque mine portus Grecorum nuncupatur.
XL. DE UICTORIA ARPAD DUCIS.
locum ilium dedit Oundunec pad Ete, a Thrala usque ad magnum Botua et a Curtueltou usque ad sabulum Olpar. Postea uero
transactis quibusdam temporibus Ethe fitius Oundu congregaia
multitudine Sclauorum fecit inter martini Olpar et portum Beulda
edifican 8) eastrum fortissirmun de terra, quad nominauerunt Selaul
secundum ydioma suum Surungrad, idest nigrum castru.m.
XLI. De egresan Arpad.
www.dacoromanica.ro
55
lamina ducem ultra Danubium contra Albain Bulgarie, super quema
www.dacoromanica.ro
-56
ducem Arpad. Quorum etiam bella et fortia queque facta sua, si
scriptis presentis pagine non uultis, credite I) garrulis cantibus boot'.
latorum, et falsis &bulls rusticorum, qui fortia facts et bella Hungarorum usque in hodiernum diein obliuioni non trad.unt. Sed quidam dicunt eos iuisse usque ad Constantinopolim 2) et portam auream Constantinopolis Botondium cum dolabro suo lincidisse. Sed
ego, quia in null codice hystoriographorum inueni, nisi ex falsis
fabulis rusticorum audiui, ideo ad present; opus scribere 3) non
proposui.
Bulsuu, Lelu et Botond hrinc egressi, siluam que dicitur Petnrgoz, descendentes iuxta fluuium Culpe castra metati stunt, et
transito fluuio illo, usq-ue ad fluuium Zoua peruenerunt, et transito Zoua, castrum Zabrag ceperunt et hinc equitantes castrum Posaga et castrum Vlcou ceperunt, et hinc egresei Danubinm in portu
Greci transaauigantes in curiam ducis Arpad peruenerunt Cumque Lelu, Bulsu et Botond ceterique milites sani a incolumes cum
magna uictoria in secundo aim ad ducem Arpad reuerei fuissent,
factum eat gaudium magnum per totam curiam ducis, et fecerunt
conuiuium magnum et epulabantur cottidie splendide Hungarii
una cum diuersis nationibus. Et maim nationes audientes facinora
facta eorum, confluebant ad ducem Arpad, et pura fide subditi
seruiebant ei sub magna cura, et plurimi hospites &eh emit domeetici.
Post hec uero egressus dux Arpad de partibus illis, ubi nunc
eet castruin Budrug, et descendit iuxta Danubium usque ad insulam magnam. Et castra metati aunt iuxta insulam et dux Arpad
suique nobiles intrantes insulam, uisa fertilitate et ubertate illius
loci, ac municionem aquarum Danuhii, dilexerunt locusu ultra quern
dici patest, et constituerunt, ut ducalis esset insula et unusquisque
nobilium personarum suam ibi haberet curiam et uillam. Statim
Credite, dupi acest euviint este o metal.
Constantinopolim, coreeturi de aceeasi mini; orig. Constanti ohm.
Scribere, corecturi, Inainte scripere.
www.dacoromanica.ro
57
tatores illius patrie a Morisio usque ad fluuium Temes sibi subiugauerunt, et fijos eorum in obsides acceperunt. Deinde amoto exercitu uenerunt uersus fluuium Temes et castra metati sunt iuxta
uadum arenarum, et cum uellent transire mullein Temes, uenit
obuiam. eis Glad a), a cuius progenie Othum descendit, dux illius
patrie cum magno exercitu equitum et peditum adiutorio Cumanorum et Bulgarorum atque Blacorum. Altera autem die, dum utraque acies interiacente fluuio Temes ad inuicem nullatenus transire
ualuisset, tune Zuardu iniumdt fratri suo Caduse, ut ut 4) cum dimidia parte exercitus sui descenderet interim, et quodlibet modo
posset transmeare, pugnaret contra hostes. Steam Cadusa preceptis
fratris sui obediens cum medietate exercitus equitans descend:it in-
www.dacoromanica.ro
58
cum Cadusa ultra esset, et dimidia pars CUM Zuard citra esset, tune
citu contra castruan Keuee pugnare ceperunt. Hoc cum Glad dux
eorum widisset, missis legatis, pacem ab eis petere cepit, et castrum sua sponte cum diuersis donas condonauit. Hinc euntes, cabtrum Vrsoua ceperunt, et per menaran unuan ibi habitauermit, et
Boytam cum tercia parte exercitus ac filiis incolarum in obsides
positis ad ducem Arpad remiserunt, et insuper legatos suos
runt, ut eis licentiam claret in Greciam euncli, tut totara Macedonian'
Transactis quibusdam diebus, Zuard et Cadusa cum omni exercitu suo, eleuatis uexillis signiferis 2) aquam Danubii tranenauigaSuo, corecturi de aceeagi mini; orig. su.
Signileris, inceputul cuvintului e scris de alti mini pe rasuri.
www.dacoromanica.ro
tes communi consilio et pari coneensu ac libera uoluntate egredientes 1) de insula, castra metati sunt ultra Surcusar, uscpie ad
fluuium Racus. Et dum uidissent, quod undique tuti essent, nec 2)
aliquis eis obsistere ualeret, transierunt Danubium, et portum, iibi
transituan fecerunt, portum Moger nominauerunt, eo quod
principales persone, qui Hetumoger dicti sunt, ibi Danubium transnauigauertmt. Transito Danubio castra metati aunt iuxta Danubium
uscrue ad aquas calidas superiores. Et hoc audito mixes Romani
per terrain Pannonie habitantes uitam fuga seruauerunt. Secundo
autem die dux Arpad et omnes sui primates cum omnibus militibus
Hungarie intrauerunt in ciiiitatem Athile regia, et uiderunt omnia palacia regalia, quedam destructa usque ad fundamentum, que-
dem non, et ammirabantur ultra modum omnia illa edificia lapidea, et facti simt leti, ultra quam dici potest so, quod capere
meruerunt sine bello ciuitatem 2) Atthile regia, ex cuius progenie
dux Arpad descenderat, et epulabantur cottidie cum gaudio magno
in palatio Atthile regia e,onlateraliter sedendo. Et omnes sim.phonias
atque dulces sonos cythararum et fistularum cum omnibus cantibus
Egredientes, corecturi de alti
orig. agredientes.
Nec, corecttirli de aceeagi
Ciuitatem, corecturi de aceeagi milni; orig. civitem.
www.dacoromanica.ro
60
ter-
www.dacoromanica.ro
61
Et ex hinc Vsubun pater Zoloucu et Eusee pater Vrcun reuersi, Castrum Ferreum cnperunt et fijos incolarum in obsides acceperunt. Hinc uero equitantes Ikeda fluuium Bolotun usque ad
Thyon peruenerunt, et subiugatis eibi gentibus X MI die estrum Bezprem intrauerunt. Tune Usubuu et Eusee mito consilio
nuntios anos cu.m diuersis muneribus et filiis incolarum in obsides
positis, duci Arpad transmiserunt, et qualister dedit eis deus uictoriam, et quomodo Romani, dimisso castro Bezprem, ante eos fuga
1) Cusee, gregit, in loc de Eusee.
www.dacoromanica.ro
62
Tune dux Arpad et sui nobiles cum tercia parte exerdtus sui
de Elciburga 2) egreasi, castra metati sunt iuxta campurn putei salsi
nioru.m gentes et regna uastauerunt et corma regiones occupauerunt. Sed et Carinthinorum Moroanensiu.m fines crebris incursibus
irripuerunt, quorum multa rnilia hominum in ore gladii occiderunt, presidia subuerterunt, et regiones eorum possiderunt, et usque in hodiernum diem, adinuante domino, potenrter et pacifice
posteritas eorum detinet. Tune Usubuu et Eusee pater Vrcun cum
omni exercitu eorum sani et incolu.mes cum magna uictoria reuersi
aunt ad dueem Arpad. Deus enim, cruius misericordia preuia eral,
tradidit duci Arpad et suis militibus inimicos eoru.m, et per mantis
suss labores populorum possederunt. Vbi cum radioati fuissent, et
fere omnia uiciniora regna sibi subiugassent, reuersi aunt iuxta Danubium uersus siluam causa uenationis et dimissis militibus ad sus
propria, dux et sui nohiles manserunt in eadem Jana per X dies,
Etiburgu, in loe de Ecilburgu.
Elciburgu, in loc de Ecilburgu.
Zolsu, in loc de Zobolsu.
Vertus, corecturii de aceeai mini; orig. Uetus.
Pulchritudine, in mannscris pulchritune.
www.dacoromanica.ro
63
www.dacoromanica.ro
64
in castrum Byhor intrauerunt et multa bona illoru_m militum inibi inuenerunt. Hoc cu.m Menumorout per nuntios faga 7) lapsos au-
qui nuntiarent ei, quod Menumorout, qui duci Arpad primo per
legatos proprios Bulgarico corde superbe mandando, terrain cum pugilo se daturum negahat, modo per eosdarn nuntios nictus et pros-
tratus totum regnum et Zulte filio 8) Arpad filial:a suam daie non
dubitaret. Tune Vsubuu et Velec consilium eius laudauerunt et
cum legatis suis nuntios miseru_nt, qui dominum suum ducem Arpadium causa pacis rogarent. Qui cum. insulam Sepel intrauissent et
ducem Arpad salutassent, secunda die legati mandata Menumorout
dixerunt Dux vero Arpad, mito cousin() suorum nobilium. mandata
Menumorout dilexit et landauit, et dum filiam Menumorout eiusdem etatris, ut filius suus Zultus, iam ease audiuieset, peticrionem
Menumorout differre noluit et filiam suam in uxorem. Zulte accepit,
cum regno sibi promisso ,et missis legatis ad Vsrubu et Value 9)
mandnuit, ut celebratie nuptiis, filiam Menumorout filio suo Zulte
Belland, corecturii de aceeagi mitmi.
Hungarii, gregit Hugarii.
Die, corecnnii de aceeagi mina.; in orig. die autem.
Implevissent, la mijlocul cuviintului e in pergarnent o spirturrt.
www.dacoromanica.ro
65
Et succesit ei filius suus Zulta, similis patri moribus, dissimilis natura 4). Fuit enim dux Zuha parum blesus et candidus, capillo molli et flauo, statura mediocri, dux bellicosus, animo fortis,
sed in ciuibus clemens, uoce suaui, sed cupidus imperil. Quern omMilibus, probabil greet, in /oe de militibus.
Omnibus, in mannseris din croare ominibus.
Suscessione, in loe de successions.
Misuse, la ineepntal foaiei o =pun% in pergament.
5
www.dacoromanica.ro
66
rent, quorum nomina hec fu.erunt: Lelu filius Tosu, Bulsuu uir
sanguinis filius Bogat, Bonton 3) Mitts Culpun. Erant enim isti uiri
bellieosi et fortes fin animo, quorum cura nulla fuit alba, nisi domino suo subiugare gentes, et deuastare regna aliorum. Qui accepta
licentia a duce Zulia cuan exercitu Caranthino decreuerunt, et per
Forum Iulii in marchiam Lombardie uenerunt, ubi ciuitatem Pa-
www.dacoromanica.ro
67
Botond, incliti quondam et gloriosissimi milites Zulte ducis Hungae, misal a domino suo, partes Alemannie 2) irrupuerunt, et multa
bona eorum. acceperunt. Sed tandem. Bauarortun et Alemannorum
nefandis fraudibus Leiu et Bulsuu capti sunt et iuxta fluuium Hin
in patibuto suspensi occiduntur. Botondu et alii Hungarorum milites, qui ex eis residui fuerant, uidentes se malo dolo inimicorum
coarctatos, audaucter 8) et uiriliter steterunt. Et ab inuicem 4) non
sunt alienati, sed alter alteram partem mensuram 8) in periculum
precipue sumpserunt adiuuare et uulneratorum more leonum in
media arma fremebundi ruentes in hostes Estos granissima cede prostrauerunt Et quamuis erant uicti, tame.nt uktores timos forcius et
uictoriosius uicerunt et grauissima cede prostrauerunt Felix igitur
Zungarorum embola, multa periculorum experientia, iam securior
et exercatatior de ipsa continua exercitatione preliorum niribus et
potestate prestantior, totam Bauariam et Alemanniam ac Saxoniam
et regnum Lathariense igne et gladio consumpserunt, et Erchargenum 8) atque Bertoldum *) duces eortun decollauerunt. Hinc uero
egressi Franciam et Galliam expugnauerunt et dum inde uictores
reuerterentur, ex insidiis Saxonum magna atrage perierunt Qui
autem ex ipsis euaserunt, ad propria redierunt. Sed de morte Lelu
et Bulsuu aliorumque suorum militum dux Zulta et sui primates
non modicum sunt conturbati, et inimici Theotonicorum sunt facti.
Tunc dux Zulta et sui milites propter illatam iniuriam inimicorum
contra eos inspirare ceperuut, et quolibet modo possent eis uincere 8)
www.dacoromanica.ro
68
www.dacoromanica.ro
69
runt. Deinde uero Botond filius Culpun. et Vrcun filius Eusee auperatis omnibus gentibus prememoratis, felici uictoria fruentes, ad
propria regna reuertuntur. Tune Hoto rex Theotonicorum posuit
insidias iuxta Renum flunium et cum rani robore regni sui eos
inuadens, multos ex sis interfecit Botond et Vrou.m ac reliqui exercitum magis uolentes mori in bello, quam apropriatam sibi uictoriam amitterent, tune hastibus pertinaciter insistunt et in eodem
bello quendam magnum ducem, uiru.m nominatissimum interficiuxut,
terra Cumanorum, et ipso uiuente accepit iuramenta suorum nobilium, et filium suum Tocsun fecit ducem ac dominatore.m super
www.dacoromanica.ro
70
pacifice per nines dies uite sue obtinuit omnia jura regni sui, et
oudita pietate ipsius 2), multi hospites confluebant ad eum ex dinersia nationibus. Nam de terra Bular uenerunt quidam nobilissimi
domini cum magna multitudine
Hismahelitarum, qu.orum nomina fuerunt: Billa et Bocsu, quibus per diuersa loca Hungarorum
condonauit terras, et insuper castrum, quod dicitur Pest, in perpetuum concessit. Bylla vero et frater eius Bocsu, a quorum progenie
Ethey descendit, mito consilio de populo secum ducto, duas partes
ad seruicium predicti castri concesserunt, terciam uero partem sale
posteris dimiserunt Et eodem teanpore de eadem regione uenit
quidam nobilissimus miles nomine Heten, cui etiam dux terras et
alias possessiones non modicas condonauit Dux uero Thocsun genuit filial"). nomine Geysam, quintu.m ducem Hungarie. Et in eodem
tempore de terra Bissenorum uenit quidam miles de ducali progenie, cuius nomen fuit Thonuzoba 4) parter Vrcund, a quo desoondit genus Thomoy, cui dux Thocsun dedit terram habitandi in
partibus Kemey usque ad Tysciam, ubi nunc est portus Obad. Sed
iste Thonuzoba ubdt usque ad 5) tempora sancti regis Stepbani
nepotis ducis Toosun. Et dum beatus rex Stephanus uerba uite
predicaret et Hungaros baptizaret, tunc Thonuzoba in fide uanus
noluit ease christianus, sed cu.m uxore uiuus 4) ad partum Obad
est sepultus
ne baptizando ipse et uxor sua niueret cum Christ
in etemum, sed Vrcun filius sous christianus 7) factua, uiuit cum
Cbristo in perpetuum.
www.dacoromanica.ro
Heturnoger. Este un cuvint compus din hetu, ht, gapte gi moger, magyar, tided Cei gapte Maghiari. Numfiral de gapte este fatidic.
www.dacoromanica.ro
72
30C0fit c lucrul cel mai bun de ficut este si nu las di se dea uitirii,
pentru urmagi pfini la cea din urmi generatie; am gisit, prin urmare, de cuviinti si scriu simplu i dupi adevir, pentruca cetitorii
poati vedea, cum s'au petrecut lucrurile. Cici daci naliunea Unga-
I. DESPRE SCITHIA.
Scithia este o tari foarte mare care se numegte Dentu,moger 1) ;
spre rAsAnt hotarul ei se intinde de la partea de miazi noapte pina'
la marea Neagri, avand insi in op ate un fluviu ce se numegte Thanais, cu bii mari unde se gisesc samuri 2), peste misuri de multi,
Din semintia lor s'ar trage neamul unguresc. Incepind cu sf. Angustia, gi in tot
evul media, istoria popoarelor se fleco pe baza Bibliei.
www.dacoromanica.ro
73
www.dacoromanica.ro
74
calce in tara lor. Cid neamul scithic era plin de vigoare in lupte,
&airean pe cai iuti, purtau pe cap coifuri, si cu arcul i cu sageata
erau mai presus decat oricare alta nalie din lume. i ca asa au fost
ati putea-o cunoaste dupi urmasiT lor. Iar tara scithica cu cat este
mai departe de zona tropica, cu atita este mai prolific. i macar
ctl ea este foarte extinsi, totusi nu e capabila nici ai hrineasc'l nici
ai ouprinza mullir/lea de popoare ce se sporesc acolo. De aceea, cele
Ramine acum si aritam de ce poporul care a plecat din Scithia s'au nuznit Unguxi. S'au numit Unguri dupa fortareata Unga 1),
www.dacoromanica.ro
75
mai sus, dupri un timp indelungat, a ajuns cel mai vestit duce al
Scithiei, din neamul lui Magog 1). Pe ciind el se afla la Don gi-a
luat de sotie pe fiica ducelui Eunedubelianus 2), cu numele Emesu.
Cu aceasta a avut un fin ce a fost supranumit Almus. Dar, numai
dintr'o intimplare dumnezeiasca s'a numit Almus, fiindca mainel
sale, pe cand se afla inearcinatrt, Ii s'a artat in vis o vedenie sfantri,.
www.dacoromanica.ro
76
i mai priceput decal to/i ceilal/i duci din Scithia. i toate afacerile
din regat se aduceau la indeplinire, pe acea vreme, dupg sfatul
ajutorul situ. Cand ns Almus a ajuns in varsta adolesceqii, s'a
ce se spore& acolo, in cat nu ajungea, dupi cum am spus-o mai inainte, nici sg-i hrgneascii, nici
cuprinza. Din aceasti pricini atunci,
cele gapte personagii de capetenie, cari se numesc pn in ziva de
astazi hetumoger, nemai rabdand stramtoarea locului, dupg ce s'au
sfituit intre ei, ca s paraseasca pimantul natal spre a ocupa, pentru
77
fui lor, preste tot, si nu fie nici odati lipsiti din consiliul ducelui
i dela cinstea domniei. Al patrulea punct al jurimntului a fost
astfel: ca daca cinema din urmaii lor ar deveni necredincios fati de-
Huba, ung. Huba. Exista ti ca nume de localitate; Zemera ung. Szemere, existi i ca nume de localitate.
Tuhutum ung. Tetny. Pais D. op. cit., p. 144 crede cuvntul de origine
turceasci; Horca, ung. Horka; Gyyla i Gy/a, ung. Gyulu; Zombor, wig. Zontt
bor; Mogolout, tmg. Magld.
www.dacoromanica.ro
78
In anul 884 dela intruparea Domnului, precum sti seria in cronicile anuale, cele apte personagii principale, cari se numesc hetu-
.moger, au plecat din pimintul scitic, spre apus; intre eti era ducele Almus, fiul lui Ugek, din neamul regelui Magog, birbat de
buni amintire, domnul i povisuitorul lor, impreuni cu sosia sa gi
eu fiul su Arpad i doi fil ai unchiului &Au Hulec 2), anume Zuard
i. Cadusa i de asemenea, din aceeni regiune au plecat o nenumirati
mulsime de popoare abate. Venind Ins mai multe zile prin locuri
deerte au trecut in inot peste fluviul Etyl 2), gezind, dupi obiceiul
p'igfinesc pe burdufuri, i n'au dat de urma nici unei cetisi sau locuinse omeneti. i n'au mincat rodul muncii oamenilor, dupi cum
.era obiceiul lor, ci s'au hrinit cu vinat gi pete pink ce au ajuns in
Rusia, care se chiami Susudal 8). i tinerii lor erau la vinat aproape
In fiecare zi. De aceea, din ziva de atunci gi pini in prezent, Ungurii amt mai buni vinitori decal celelalte popoare. i astfel Al-
www.dacoromanica.ro
79
www.dacoromanica.ro
80
regelui Athila. 5i le liudau pimintul Pannoniei ca fiind extraordinar de bun. Cici spuneau cA acolo curg cele mai renumite isvoare
de ape, Dunirea gi Tisa4)
www.dacoromanica.ro
81
c. 50, ceea ce Insemneazi Slavii din Pannonia sau Slavii panonici. Aceasta se
vede gi din expresia: tres kenezy Bulgarorum 44, ceca ce nu poste insemna decal
kenezi ai Slavilor bulgariei. Cf. Mo6r, Ungarische Flussnamen, in Ung. Jahrb.
VI, p. 436. Vezi Gherghel Pascua Romanorum,. In Revista Archivelor II, 3 p. 383.
Borsu ung. Bore, numele dela care deriva Borsod gi Borsova.
Brucsa, ung. Baracska, conetatat i ca nume de localitate.
www.dacoromanica.ro
82
radele gi familiile gi slugile lor, au plecat din Kiev gi sub ciliuzirea Ruthenilor din Kiev au venit prini la cetatea Lodomer 1). Ducele din Lodomer hurt' gi fruntagii si au iegit intru intimpinarea
ducelui Ahnus ping la fruntariile impirritiei sale, cu diferite daruri
pretioase gi i-au deschis de bung voie cetatea Lodomeria. Iar ducele
Ahnus., impreun1 cu toti ai si, asu ramas in acest loc, limp de trei
www.dacoromanica.ro
83
toti fruntagii sal i dupg ce s'a folosit ducele Almus de locul din
Galitia o lung intreagg pentru odihni, ducele din Galitia gi ceilalti
tovarggi ai grd, ai ciror fii fuseseri da p ca obstatici, incepurg astfel
si se roage de Almus gi de nobilii sii, ca si se scoboare peste HoWOb spre apus in Pannonia. Cici le spunea ci tara aceea este foarte
bung, ci acolo curg cele mai vestite riluri, ale ciror nume, dupi cum
am spus mai sus, glint: Dunirea, Tisa, Wagul, Muregul, Crigul, Timi-
gul gi altele, targ care la inceput a fost tara regelui Athila. Si murind acela a ocupat principii Romani Pannonia piing la Dunire,
unde gi-au agezat pastoril lor 1). Tara insi care este situati intre
Dunire i Tisa a ocupat-o pe seama sa Kean. 2), marele duce al Bulgariei, steimogul ducelui Salan 8) , piing la fruntariile Ruthenilor gi
Polonilor gi a pus si locuiasci aci Slavii i Bulgarii. Tara insi care
este 1ntre Tisa i pidurea Igfon 4) ce este situate& in spre Ardeal,
dala fluviul Mureg ping la (luviul Someg 5) a ocupat-o pen.tru sipe
ducele Morout 5), al cgrui nepot a fost nuinit de Unguri Menuanorout /), pentru ci avea mai multe sotii gi teritoriul acesta 11 locuiau
nigte neamuri ce se numesc Cozar 5). Teritoriul insi care se intinde
dala fluviul Mureg ping la fort:qr. eata Urscia 9) 1-a ocupat un oarecare duce cu numele Glad 19, care a legit cu ajutorul Cumanilor
din fortireata Vidin 11), gi din ai cArai urmagi ea ngscut Ohtum 19),
pe care mai tiit' .ziu, dupg un lung timp, In vremea regelui Stefan ce!
Au afezat piistorii lor. Dupii Anonymus, dupri retragerea Hunilor, s'ar
fi fcut in Pannonia noui injghebri romane.
Keanus, marele duce al Bulgarlor. Kean sau Kahan este un nume generic, nu un nume de persoan, i insenmeazil duce sau principe.
Salan, dux Salanus, se pune in legitur cu vestita localitate Salankemen,
dintre Dunre gi Saya.
Igfon. Este o pidure que iacet ad Erdeuelu. Dupi Pais D. op. cit., p.
120 in cuvitntul de Igfon am aves In prima parte igy, antra pi in a doua fen eau
fan, pdure, tufig. Igf on ar insemna cleci pdurea sfinti. Numele de Ardeal, se
gtie astzi precie, e format din ert14, pidure gi elu, dincolo, insemniind tara din.
colo de pdure, Ultrasilvania sau, mai trzilu, Transilvania.
&ARIUS, Someg.
www.dacoromanica.ro
84
Sfint, 1-a omort, In fortir' ega sa de lngi Mureg, Sunad 1), fiul lui
Dobuca 2 nepotul regelui, flindc i-a fost in toate adversar numi-
tului rege gi ciruia numitul rege pentru bunul sin serviciu, ira diruit o solie gi fortir' ea/a Ohtum Cu toate apartenenlele sale. Cid aga
lar ducele Almus gi fruntagil sii, mulpimiti de sfatul Ruthenilor, au incheiat cu ei cea mai statornici pace. Cici ducii Ruthenilor, spre a nu fi alunga0 din locagurile lor, gi-au dat fiii, dupi cum
am opus, ea obstatici, impreuni cu daruri firi numir. Atunci ducele Galiliei a pus douri mii de areagi i trei mii de lirani cari si
meargi inaintea lor gi si le deschidi drumul prin pidurea Hoyos
pfini la hotarul Hung. Si a incircat toate vitele lor cu alimente gi
cu cele trebuincioase gi le-a mai diruit nenumirate animale pentra
brani. Apoi cele gapte persoane principale cari se nu.mesc hetumoger,
al crtror nume 1-am spus mai sus, impreuni cu rudele, slugile gi slui-
nicile lor, dupi sfatul gi cu ajutorul Ruthenilor, au plecat din Galitia spre /ara Pannoniei. i venind astfel prin pidurea Hoyos au
deseilecat in prile Hungului, gi, dupi ce au ajuns acolo, locul pe
care 1-au ocupat intrtiu.1-au numit Muncaei 8), fiindci au ajuns eu cea
www.dacoromanica.ro
85
ratului Grecilor 1), ocupase acea ar. i, de asemenea, cum chiar ei,
In anul 903 de la intruparea Donmului, ducele Arpad, trimiIfindu-i ogtirile, a ocupat tot pimfintul dintre Tisa gi Budrug 5),
pinil la Ugosa e), impreuni cu to/i locuitorii srti gi a asediat foraImpitratul Grecilor. Bulgarii, Slavii i, de sigur, i Romanii din partes
locnlui erau dependenti, cel putin, in cele religioase, de Impiratul din Cons.
tantinopol.
www.dacoromanica.ro
86
teali de fapta lor cea urfiti i si nu base pe nimenea care, intordindu-se acasi, s vesteasci bucuria scipirii sale. Iar solii ducelui
Salanus, venind la fortireata Zemlin i trecand peste fluviul Budrug
moul meu, prea puternicul rege Athila, a stipanit ;ara care este
arzati intre amare i Tisa, pini la frontiera Bulgarilor i pe care
el o detine; totui eu nu de teami de Greci sau de Bulgari, ci
fi in stare si le rezist, ci pentru consideraliunea ducelui vostru Salanus, cer din dreptul meu o pirticici pentra vitele mele i anume
pimintul pini la fluviul Souiou 2) i pe deasupra cer chiar dela
ducele vostru si-mi trimeati din bunitatea lui doui ulcioare pline
Cu api de Minare gi un bra; de iarbi din cimpia nisipoasi dela 01par 8 pentru ca si pot face proba daci iarba din prundiul Olpar
este mai buni dAdit iarba din Scithia, adeci din Dentumoger i daci
tipa de Dunire este mai buni deat apa din Thanais. i dandu-le
delegatia, i-a incircat eu diferite daruri i, dupi ce le-a chtigat buniBorsoa, ung. Borsova, cetate la confluenta raulni Borsova en Tisa.
vntul este de origine slavi, cf. Mo6r, op. cit., p. 443.
Souiou, ung. Saj6, un fluvin. Etimologia euvintului ar fi 86, sare si
jo, apil.
Olpar, ung. Alpir, localitate in dreapta Tisei.
www.dacoromanica.ro
87
lui Oluptulma gi Turzol ostag cuman, a cirui viti s'a sting cu el,
ajungnd la fluviul Budrug, 1-au trecut in inot, in locul uncle un mic
curgand din Saturholmu 2', se yard. in Budru.g. i dupke au trecut astfel peste fluviul Budrug, pe cind trecea oarecum veseli peste
www.dacoromanica.ro
88
el cel dintillu dintre tati in vida" muntelui. Apoi cei trei domni,
privind din viirful m.untelui pimantul in toate pirtile, pe cat e
In stare si cuprinzi ochiul omului, au gisit tara nespus de frumoasi i in acel loe, dupi un obiceiu paganesc, ucizand cel mai
grao cal, ficuri un mare aldama 4). Turzol, luandu-gi ramas bun dela
pad. lar in ziva a zecea Ound i Ketel, luanduli rimas bun dela
Ketelpotaca, ung. Ketelpatak, Valea lui Ketel, in regiunea Bodrogului.
Coima Lalidaus, Ladislau cel Pleguv.
Stingele regelui Petra. Resulta din acest pasagiu, ca Anonymus ia seria
cronica sa numai pina la regale Petra, urmasul lui Stefan cel Sfint, dar chiar
pina in timpul lui Andrei I, (1047-1059).
Aldantas, vorbil curat ungureasca, primita si in graiul Romnilor din
Arded. Cuvlintul este format din radicalul aldani, a blagoslovi, a consfinti.
www.dacoromanica.ro
89
www.dacoromanica.ro
90
lar ducele Arpad, trecind citeva zile, dupi ce ea sfituit cu nobilii sil, a trimis soli in fortireata Byhor 4), la ducele Menumorout,
cerindu-i ca din drepturile strimoului siu, regele Adula, si-i ce-
Zomus, SomeguL
www.dacoromanica.ro
91
www.dacoromanica.ro
92
foarte bine situat pentru ridicarea- unei fortirete. Deci, cu asentimentul unanim al tovargilor sai, dupg ce au strans o adunare
de cetteni, a sgpat un ant mare i a ridicat din pgmant o fortgreata foarte puternicg. Aceastg fortgreati poartg acum numele de
Zobolsu. Apoi Zobolsu i tovargii sal au oranduit dintre locuitorii
trail mai multi inti, avand sg slujeascg la acea fortgreall Acetia
se numesc acum cetgteni. i lgsand aci soldati subt conducerea unui
prea vestit osta, cu numele Eculsu 2), s'au pregatit sg meargg mai
departe. Aturici Zobolsu i tovargii sgi au impgrtit intreaga armati in doug pirti: o parte si meargg pe langg fluviul Zomus i
cealaltg jumritate in pgrtile Nirului. Zobolsu i Thosu, tatil lui
Lelu au plecat cu jumitatea lor de oaste pe malurile Tisei, subjugand pentru ei popoarele i au ajuns langg fluviul Some la loZobolsu, ung. Szabolcs, cf. nota c. VI.
Eculsu, ung. Eklca.
www.dacoromanica.ro
93
cul care se chiami acum Saruvar 1). i pe acel loe, mai jos de rovine,
www.dacoromanica.ro
94
datina lor pigini, au ficut aldima i au diruit cu diferite daruri pe cei cari le-au adus vestea bucuriei. Iar ducele Arpad ii frun-
www.dacoromanica.ro
95
tari sunt cei mai nevoini oameni din toati lumea. Fiindci sunt
Blachi si Sclavi cari nu au alte arme deck arcuri si sigeti i ducele lor Geleou e putin statornic si n'are ostasi buni imprejurul
tirm gi n'ar indrizni si se impotriveasci curajului Ungurilor, faindc5
suferi multe neajunsuri din partea Cumanilor si a Pecenegilor 4).
CUM S'AU DUS IN CONTRA LUI GEL (J,
Atunci Tuhutum aflnd despre bunitatea acelei firi, si-a tridea voie si se duci dincolo de pimis soli la ducele Arpad, ca
duri si se lupte impotriva lui Gelou. Ducele Arpad insi, dupi consfituirea avuti, a ludat propunerea lui Tuhutum si i-a dat voie si
meargi dincolo de piduri si se lupte impotriva lui Gelou. Aflnd
Bucna ung. Bonyha.
maza, ung. Aguan&
Opaforcos, ung. Apafarkas.
Cumani si Picenati, In timpul compunerii cronicii lui Anonymus, Cumanii, ca i Pecenegii, (Kunok, Besenyk), erau atabiliti in Ungaria si, de sigur,
www.dacoromanica.ro
96
kara negru 1 in Sarolt turc. sari, alb. Cf. V. Motogna, Anonymus in istoriogratia ungureascti mai noud, in Rev. ist. XIII, a. 1927.
Zombor, ung. Zombor.
www.dacoromanica.ro
97
ce! Mic, ten lui Bue i Bucne, in timpul cfiruia regele tef an ce!
Stint a subjugat lara Ultrasilvan. Pe Geula chiar 1-a dus legat in
Ungaria i 1-a tinut in inchisoare toat view, fiindcrt era pggin gi n'a
voit s se incmtineze gi lucra impotriva regelui tef an eel Hint,
Iar Tosu i Zobolsu, cigtigind victoria, s'au intors la ducele Arpad, dupg ce subjugaseri intregul popor dela fluviul Zomus ping
la Cris gi nimenea n'a indriznit
ridice mina impotriva lor.
chiar Monumerout, ducele lor, mai mult se preggtea de drum,
si meargg in Grecia, decit si ving impotriva lor. i plecind de acolo, s'au coborit pe lingi un oarecare eau, numit Humusouer 1) gi au
Pe cind treceau cu plutele peste fluviul Tisa, au trimis inainte soli la ducele Arpad ea sg-i anunte bueuria scgpgrii 7) Acegtia
cind au sosit la ducele Arpad gi i-au vestit cA Zobolsu i Tosu s'au
intors cu armata sangtogi i teferi gi cg vadul Drugma 1-au trecut
cu toii, ducele Arpad aflnd cA Tosu gi Zobolsu s'au intors cu toate
1) Humusouer vezi nota c. XXII, 1.
www.dacoromanica.ro
98
www.dacoromanica.ro
99
viul Topolucea 1) pana la fluviul Souyou, care acum se chianti' Miscou.cy 2) i i-a druit fortia-eata ce se numete Geuru 3)i din aceasta
fluviul Zogea i i-au arzat tabara langa acel fluviu, dela Tisa pana
la padurea Matra "-) i gi-au gubjugat pe toti locuitorii tarii, dela
Cris pana la fluviul Zogeva i pana la paclurea Zepus 12). Apoi ducele
Arpad a dat lui Edunec i lui Edumenec 113) mult teritoriu din pidurea Matra, unde In urm nepotul lor, Pota 14), a zidit o fortareata.
www.dacoromanica.ro
100
Din semintia acestora gi-a tras originea, dupi mult timp in una,
regele Samuel, care pentru cucernicia sa se nu.mea Oba 1).
i-ar sluji norocul s se urce spre granita Boemiei 4) pani la Nitra 5).
Iar in fruntea celor ce plecau la rizboiu
dat ca gefi i conduca-
tori pe cei doi fil ai unchiului su, ai lui Hulec 6), pe Zuardu 7)
gi Cadusa i de asemenea pe Huba, unul dintre personagiile
pale. Atunci acese trei cApetenii, lufinduli rmas bun dela Arpad,
ajuns pina' la rul Caliga 11). lar de aici iegind, au mera pe malu-rile Dunruii i,trecand rul Wereuecca 12) i-au arzat tabra lng6 fluviul Ypul 15). i fiinde ajutorul luiDumnezeu era cu ei, toat lumea
erau ai ducelui Salanus, de frica lor, s'au supus de bunvoie, niOba Samuel, pare a fi Abs, tat si Samuel. Numale Samuel nu se giseste in bita regilor unguri.
Guntur, ung. G6mir, fortireatil lng rul Saj.
Nougrad, ung. Ngrad, cetate la nordul Dunrii. Numirea este slavil.
Boemii. Dupi acest pasagiu al lui Anonymus, Boemii n'ar fi fost in
Ungaria la venirea (Jngurilor.
Nitra, ung. Nyitra, fortireatil vestitil i foarte veche, pe fluviul cu acelasi nume.
www.dacoromanica.ro
101
meni neindraznind si ridice mina i le slujeau cu atata teami i
groazi, ca i cand ar fi fost de mai inainte domnii lor. lar Zuardu
i Cadusa ,i de aiderea Huba, din care 9e trage inteleptui Zemera 1),
Inteaceea, Zuard i Cadusa, fiii lui Hulce i nu mai putin Huba i toati otirea lor au trecut peste fluviul Ypul, ranga Dunare.
Si, in zi,ua urmtoare, trecand peste fluviul Cron 2) i-au arzat ta-
www.dacoromanica.ro
102
fel de arme, s'au infricoat grozav, fiindcg nici odatg ei n'au mai
vgzut astfel de arme. i, numai de,cit, au dat de tire domnului lor
Zubur i celorlalti principi din aceastg provincie.
XXXVII. DESPRE LUPTA DUCILOR LUI ARPAD.
www.dacoromanica.ro
103
www.dacoromanica.ro
104
lor, ducele a druit, dup ce le-a luat jurimntul chiar acestor necredincioi din prtile Nitrei, pmnturi, in diferite localiti, ca nu
eumva, devenind i mai necredinciogti i intorcindu-se in patrie si
corupi pe credincioii cari locuiau la granitile Nitrei. Si, in mijlocul
acestei mari bucurii, ducele Arpad a fcut pe Huba, comite al Nitrei
i al altor fortrete i i-a dat in proprietate molla de ling fluviul
Sytuua pina' la pdurea Tursoc.
XXXVIII. DESPRE ARMATA GRECILOR SI BULGARILOR.
Inteacea ducele Salanus, afland despre puterea gi faptele Ungurilor, L'a temut ca un cumva, impingi de mnie 65-1 goneasc
www.dacoromanica.ro
105
Iar ducele Salanus, plecAnd, cu ajutorul Grecilor gi al Bulgarilor, din Tetel, la indemnul alor sAi, a inceput cu mare furie sii
alerge cAlare impotriva ducelui Arpad gi in timp ce ambele armate,
aproape una HMO alta, au inoptat, nici unul dintre ei n'au indrzrut
s. doar.mA toat.A noaptea, ci, linAndu-gi au mhintle eaii ingalap, au
petrecut neadormi0 toaf noaptea. Gaud insi s'a acut ziu, 'Meg
inainte de aurorA, ambele prli s'au pregAtit de rAzboiu. Dar ducele
Arpad, in sprijinul cilruia era Dumnezeul tuturora, incinganduli
armele i oranduinduli unja de bataie, s'a rugat lui gunmezeu cu
lacrAmile in ochi gi
www.dacoromanica.ro
106
ducele a dat locul acesta lui Oundunec, tatal lui Ete, dela Tisa
'Ana la laoul Botua i i dela Curtueltou pina la cimpia nisipoasi
Olpar. In urma insa, treand citava vreme, Ethe, fiul lui Oundu,
stringfind o multime de Sclavi, a facut sa se construeasca intre fortareata Olpar gi vadul Beuldu o fortareata foarte puternica, de pa-
www.dacoromanica.ro
107
In pirple acelea, ducele a (limit mult teritoriu, impreuni cu locuitori cu tot, lui Tosunec 3), tat1 lui Lelu i bunicului &Au dupi
mama Culpun 4), tatil lui Botond 5 ) . Apoi ducele Arpad consfituindu-se cu fruntagii sii, au hotirAt si trimeati, din pricina ducelui
Salauus, o armati dincolo de Du.nire, impotriva Albei Bulgariei.
In fruntea acestei armate a pus ca gefi i conducitori pe Lelu, fiul
lui Tosu, pe Bulsuu, fiul lui Bogat gi pe Botond, fiul lui Culpun,
cari, luandu-gi rimas bun dela ducele Arpad, au plecat clri i au
victoria, i-au agezat tabira lngi Dunire, ceva mai jos, pe o cmpie gi au pus si se aduci inaintea lar top prizonierii Bulgarilor
Grecilor pe cari, legfindu-i in fiare, i-au trimis in Ungaria ducelui
Arpad.
www.dacoromanica.ro
-- 108
Salanus, unchiul eau. Ci ci el, ca supus, va sluji cu credinti lui
Arpad, ducele Ungariei, i-i va pliti un tribut anual. Iar ei, ficnd pace i primind ca obstatic pe propriul fiu al ducelui, au
plecat cu multe averi de ale Bulgarilor i pe ducele lor 1-au lsat
peg le-au subjugat, prin influenta lor i firi lupte, stipinirii lui
Arpad, ducele Ungurilor. i au cucerit cetatea Spaleto 3) i au su-
www.dacoromanica.ro
109
Iar, dupi aceasta, ducele Arpad a plecat din acele pri, unde
se afli acum fortireata Budrug gi s'a scobort pe luing Dunr' e pin_
la insula cea mare. i si-a asezat tabira lingi insul si duoele Ar-
Brasov.
Sepel, ung. Csepel. Este o insul format de dou brate ale Dunrii.
Carinthini. Carinthia era un principat pe timpul venirii Ungurilor.
Lombardia. Regiunea Padului, din Italia.
www.dacoromanica.ro
110
www.dacoromanica.ro
III
soli i a inceput si ceari pace, diniindu-le de buni voie fortireao, impreuni cu diferite daruri. Apoi mergand de aci, au cazerit fortirea/a Ursova5) i au locuit in ea timp de o lung 1 pe
Boyta, impreuni cu a treia parte din armatg i. cu fii_i locuitnrilor
lua/i ca obstatici, i-au trimis la ducele Arpad. Si, pe deasupra i-au
trimis 1 soli lor, ea si le dea voie s meargg in Grecia, pentruca
s cucereasci toati Macedonia, dela Dtunire pan la Marea ,Neagrg.
Caci pe acea vreme Ungurii in mintea lor nu doreau nimic altceva
dec.:it ea' ocupe tri, s su.bjuge popoare i si se indeletniceasea cu
www.dacoromanica.ro
112
spre fortireata Scereducy 1). Aflind despre aceasta cetitenii Bulgarilor i Macedonenilor, s'au speriat grozav de aparitia lor. Atunci
toti locuitorifi acelei tAri i-au trimis soli, cu daruri multe, ca s le
dea in supunere tara i si le incredinteze pe fui lor ca obstatiei.
Zuard gi Cadusa, doritori de pace, dupi ce au primit darurile gi
obstaticii lor, i-au slobozit in pace inapoi, ca gi pe propriul lor Po.
por. lar ei incepuri si meargi cAlAn dincolo de ,poarta Wacil
gi au cuprins fortireata regelui Philipp 8), apoi toati tara,
la cetatea Cleopatra 4) gi au cucerit gi au luat subt stipinirea
www.dacoromanica.ro
113
exercitii militare, iar altii, dupl datina pagana, faceau jocuri cu arcurile
n'are spre cei o Suta de munti. Apoi s'a luat hotararea ca ducele
sa trimeata o parte din armata sa dealungul Dunarii spre fortireata Borona 3) gi a numit ea gefi gi conducatori pe doi dintre
I) Cetatea regelui Attila, Ecilburg, Aquincum al Romanilor.
Centum montes, ung. Szfizhalom, ling Dunre.
Gyoyg, ung. Did, localitate in Pannonia, LITIO Dunre.
Drozia, fluviul Drava.
Borona, ung. Baranya, cetate futre Dunre oi Drava.
www.dacoromanica.ro
114
Cu partea a doua a armatei a fost trimis Usubu, tatil lui Zolocu gi Eusee 8) cari si se duci spre cetatea Bezprem 4) gi si subjuge
Pocoztu 8), iar de aci, mergand clri, gi-au agezat tabira in cimpia dela Peytu 7) gi au rimas aci timp de trei zile. A patra zi
au ajuns la fortireaa Bezprem. Atunci Usubu gi Eusee, orinduindu-gi armata impotriva soldatilor romani ce pizeau fortireata
gi Eusee au trecut prin ascutigul sibiilor pe mai multi soldad romani gi pe unii i-au ucis cu lovituri de sigeti. Ceilalp Romani, vizind curajul Ungurilor, au pirisit fortreata Bezprem gi au luat-o
la fugi, gribindu-se si-gi scape vieata in tara Theutonilor 8). Usubu
gi Eusee i-au urmirit pe acegtia pini la frontiera Theutonilor. Intr'una din zile insi, pe cind Ungurii gi Romanii erau la frontieri,
Romanii fugind pe asoma, au trecut peste fluviul ce este la granita
Pannoniei gi a Theutonilor. De aceea fluviul acela l'au numit UnZecuseu, ung. Szekcs5, localitate in Baranya.
Saru, ung. Sr, fluviu in Pannonia.
Eusse, ung. Ose, general ungur.
Bezprem, ung. Veszprm, vestiti i veche cetate, reedint de episcopat.
Castrum ferreum, ung. Vasvr, hingi fluviul Raba.
Pocoztu, ung. Pkozd, un munte in apropiere de Alba Regar.
Peytu, ung. Ptmez5 looalitate in apropiere de Veszprm.
Theotoni, In evul mediu Germanii se numeau Theutoni.
www.dacoromanica.ro
115
www.dacoromanica.ro
116
nobilii sai au ramas tot in acea padure, timp de zece zile gi de aci
au venit la cetatea regelui Athila gi au descalecat in nsula Sepel,
mide era ducesa gi celelalte femei ale nobililor.
In acelagi an, ducelui Arpad i s'a nascut un fiu, cu numele
Zulta 6) gi a fost mare bucurie printre Unguri. i ospete mari au
facut, timp de mai multe zile, ducele ii nobilii si gi tinerii jucau
In fata ducelui gi a nobililor si, ca mieii de oaie inaintea berbecilor. Trecand apoi cateva zile, ducele Arpad gi nobilii si, dupa ce
au tinut un sfat impreuna, au trimis o armata impotriva lui Menumorout, ducele din Byhor, punand in fnmtea armatei, ca gefi gi
conducatori, pe Usubun gi Velec. Acegtia, plecnd din insula, au mers
Uertus, ung. Vrtes, o pildure mare in Pannonia.
Partan. ung. Fertg, o roving in Pannonia.
Mons Sancti Martini, ung. Szent Mrtonhegye, azi Pannonhalma.
Raba si Rabucea, ung. Rba i Rbea. Sufixa diminutivg cea este (le
origine latinit.
Zulta, ung. Szolta, este Zoltan al eroniearilor.
www.dacoromanica.ro
117
clri prin prundi i au trecut fluviul Tisa la portul Beuldul)pornind de aci ciliri i-au aezat tabira lingi flu.viul Couroug 2)
i toti Secuii 3), cari dintru inceput erau popoare ale regelui A.
thila ,aflnd de fajina lui Usubuu, i-au ieit inainte, pacinici, i
i-au dat, mpreun cx diferite daruri, pe fiii lor ca obstatici i
au inceput 8.6 meargi inaintea armatei lui Usubuu, in prima linie,
ea si lupte impotriva lui Menumorout. i numai Ike& pe fiii Secuilor i-au trimis ducelui Arpad, iar ei incep si meargi clri in contra
lui Menumorout, avnd in frunte pe Secui; au trecut in inot peste
fluviul Cri, la numtele Cervin 4)i de aci mergnd clri, i-au
arzat tabira lngi fluviul Tekereu.6).
LI. DESPRE DUCELE MENUMOROUT.
www.dacoromanica.ro
-- 118
Usubuu i Velec uciseri cu balistele lor 125 soldati. $i eau luptat
intre ei douisprezece zile gi dintre soldatii lui Usubuu au fost omorili 20 de Unguri i. 15 Secui. A treisprezecea zi ine, dup ce Ungurii
de povata domnului lor, dupa ce au incheiat clsgtoria au primit pe fiica lui Menumorout i pe fui locuitorilor luati ca obstatici
i-au dus cu ei, iar pe Menumorout 1-au 15sat in forfreata Byhor.
1) Batisteis lor. Ungurii, la venirea lor, au invins popoarele europena
prin superioritatea armelor ce intrebuintau.
www.dacoromanica.ro
119
Lui i-a urmat fiul sn Zulta, asemenea Cu tatal sriu ca moravuri, dar neasemenea ca Pire. Cci ducele Zulia a fost putin peltic
i alb, Cu paral moale i blaiu, de staturi mijlocie, duce rzboinic,
Cu suflet curajos, dar fat de cetteni blnd, Cu vocea suav, dar doritor de putere, i pe care toti nobilii 1 toti solda tii din Ungaria 11
aveau grozav de drag. Dupi trecere de citva vreme, pe cand ducele
Zulta era in vrst de treisprezece ani, toti fruntaii regatului
dup o hotarire comuna i in unanimitate, au ales ctiva ini de carmuitori ai regatului, supui ducelui, cari s potoleasci prin aplicarea cumptat a dreptului consuetudinar certurile i procesele dintre
Zarand, ung. Zarnd, era o localitate ti, in urmii, un comitat al Ungariei ce a &anua pfini la anul 1876.
Incepfind Cu acest capitol cronica lui Anonymus se potrivette Cu da.
tele ce se intlnesc in Cronica lui Simon de Keza.
www.dacoromanica.ro
120
www.dacoromanica.ro
121
urmi, printr'o nespus de urati ingelaciune a Bavarilor gi a Alemanilor, Lelu i Bulsu au fost facuti prizonieri lang fluviul Hin
gi au fost ucigi, spanzurandu-i in furoi. Botondu i ceilahi soldati
unguri, cati dintre ei scApaser, vizandu-se inchigi de urata curs
a dugmanilor, s'au oprit pe loe Cu curaj i barbtegte gi nu s'au se-
manii lor inteun mcel groaznic. Ei, dei fuseser biruiti, totugi
pe invingatorii lar i-au invins mai vitejegte i cu mai mare chtig
gi i-au doborat la pmant inteun groaznic ornar. Fericit este deci
aceasa risband a Ungurilor: o experient cagtigat in prim.ejdie,
fiind acum mai siguri gi mai depringi prin exercitiul necontenit al
luptelor, mai superiori in fort i in puteri. Astf el, dup aceea, au
pustiit prin sabie gi foc toat Bavaria gi Memannia gi Saxonia gi regatul Lotaringiei i au tiiiat gtul lui Erchargenus gi lui Bertoldus 3),
gefii lor. lar plecand de aci, au cucerit Francia gi Gallia gi pe cand
se intorceau victoriogi de acolo, au pierit inteun mcel ingrozitor,
din cauza unei capcane a Saxonilor. Cei cari dintre ei au scpat, s'au
intors acas. De moartea lui Lelu, a lui Bulsu gi a celorlalti ostagi
ai lor, ducele Zulta gi nobilii si nu putin s'au turburat gi au devenit
dugmai ai Theutonilor. De aceea, ducele Zulta gi generalii si au ice'
put 8.1 unelteasci in contra vrgmagilor lor, din pricina nenorocirii eu
www.dacoromanica.ro
p. 532.
122
www.dacoromanica.ro
123
nonia, Bothond istovit de neintrerupti oboseali de rizboiu, a inceput, in mod misterios, si slibeasci gi s'a mutat din lume, fiind inmormantat aproape de fluviul Vereucea 1). Dar, s fie cunoscut tuturor,
cari vor si gtie, ci ostagii unguri au purtat aceste rizboaie gi altele,
de acest fel, pni in timpul ducelui Tucsun.
LVII. DESPRE CONSTITUTITJNEA TARE
lar ducele Zulta, dupii intoarcerea ogtirilor sale, a fixat marginile regatului Ungariei; din partea Greeilor pini la poarta Wacil
gi pana la tara Raciei, spre apus pni la mare, unde este cetatea
Spaletina gi din partea Theutonilor pini la podul Guncil 2) gi in ace-
rite popoare. Cici veniri din tara Bular 8) unii domni ilugtri, cu o
Vereucea, vezi c. XXXIII, 11.
Guncil, ung. Geinc51, pod peste Laita.
4z6.
www.dacoromanica.ro
124
cuviintul este de origine slav, tradus de Nemti prin Olen. Vezi Pais op. cit.,
p. 133.
www.dacoromanica.ro
Bana 51.
Bauaria, Bauarus 66, 67, 68.
Beguey 57.
Bela 23.
BeHand 64.
Bertholdus 67.
68.
Bycoriensi 40.
Byhor 40, 63, 64, 65.
Bylla, v. Billa.
Cadusa 29, 48, 49, 50, 51, 52, 57, 58, 59.
Calan 29.
Caliga 48.
Camarum 37, 38.
Caranthinus, Carinthinus 57, 62, 63, 66.
Caroldu 46.
www.dacoromanica.ro
Esculeu.
Ferteu 62.
Forum Iulii 66.
Francia, Francus 66, 67.
Franconia 66.
Frigius 23.
Grecus 23, 25, 36, 37, 52, 53, 54, 55, 56,
59, 69.
Dobuca 34.
Droua 60.
Drugma 46, 47.
Durasu 59.
Gyoyg 60.
Eculsu 42.
Heuyou 47.
Hin 67.
Hismahelitae 70.
Heten 70.
Hetumoger 23, 26, 28, 29, 33, 34, 46, 50,
59.
Emeud 47.
Erhangerus, Erehargenus 67.
Erdeuelu 34.
Hongvn 48.
Honrat, Honrad 43, 47.
Horca 29, 41, 43, 44, 45, 46.
Horom 57.
Hoto, v. Atho.
Hoyos, Howos 31, 33, 34, 35.
Huba 29, 48, 49, 50, 51, 52.
Huhot 46.
Hulec 29, 48, 49.
www.dacoromanica.ro
Hyeu, v. Kieu.
Hymusuduor 40.
Mulct's 35.
Musun 69.
Iaphet 24.
Igfon, Ygf on 34, 63.
Naragy 48.
Moyses 42.
buzos 64.
Italia 68.
Oba 48.
Obad 70.
Ogmand 44.
Julius 66.
Keanus 34, 35.
Kemey 70.
Kenezna 57.
Ketel 30, 32, 37, 38, 39.
Ketelpotaca 37, 38.
Keuee 58.
Kyeu, Kyeuyensis 29, 30, 31, 32, 33.
Ladeo 41.
Ladizlaus calvus 38.
Ladomeriensis, Ladomer, Lodomeria 33.
Latariensis, Lathariensis 67, 68.
Lambardia, Lombardia 57, 66, 68.
Lelu 29, 41, 42, 53, 54, 55, 56, 66, 67, 68.
Loborcy 35.
Loponsu 61, 62.
Lotorigia 66.
Louiou 37.
Lucy 40.
Lutuardus 66.
Pacoztu 61.
Padua 66.
Pannonia, Pannoni 24, 26, 27, 28, 31, 32,
33, 34, 35, 37, 59, 60, 62, 63, 69.
Paztuh 48.
Persa 25, 30.
Pest 70.
Petrus 38.
Peturgoz 56.
Peytu 61.
Philippus, Phylippus 25, 30, 59.
Phrygius, v. Frigius.
Picenati 45.
Polonia, Poloni, Polony 34, 40, 49, 69.
Ponoucea 58.
Posaga 56.
Pota 48.
Purozlou 48.
Raba 62.
Rabucea 62.
Rachy, Racy 55, 57, 69.
Racus 59.
Ratisbona 52.
www.dacoromanica.ro
29,
Ruscia 29.
Samuel 48.
Sarolt 46.
Troianus 23.
Saru 61.
Saruuar 42, 52.
Saturholmu 37.
Saxonia, Sazones 67, 68.
Tucota 39.
Trusun 51.
Tucsun, v. Thocsun.
Tuhutum, Tuhtum 29, 41, 43, 44, 45,
Scereducy 59.
Scerii 54.
Segusa 68.
Senones, Senonenses 68.
46, 47.
Tulma 38, 50.
Tulsuoa 37.
Turingia 68.
Turobag 62.
Seztureg 57.
Varod 49.
Sobamogera 59.
Souiou, Souyou 39, 43, 47, 48.
Spaletina, Spaletenses 55, 69.
Stephanus 12, 15, 34, 44, 46, 66, 70.
Stumtey 51.
Vercelensis 66,
Vereucea, Wereuecca 49, 69.
Vertus 62.
Vgek 25, 26, 27, 28, 29, 30.
Vgosa 36.
Vlcou 56.
Ultrasilvana 44, 45, 46.
Vmusouer 43.
Voyta 47.
Voyos 54.
Vrcun, Vrcund 61, 62, 69, 70.
Vrscia 34.
Vrsoua, Ursua 58.
www.dacoromanica.ro
Ygfon, v. Igfon.
Ypnl 49.
atoros 48.
Zabrag 56.
Zarand 65.
Zecusen 60.
Zeguholmn 46.
Zemera 29, 49.
Zemlin, Zenslun 35, 36.
Zenuholmn 48.
Zeremsu, Zeremese 43, 47.
Zeremche 39.
Zerep 46.
www.dacoromanica.ro
Muir, er tuentutin -saf faS146 eurach 'zpou rts-tur--Iv -Dear. 144c bunt ratrantin JUCIUUCCrlitispap -Ruiz
tar re- ei fats martite v.(orittias iOs4 tits evetis
Caws loofa( ortienam, 3i-vgrang. &waniit-tap
consmsztaw
nun rmartazr.
mints buns
gem dzif
owtr
www.dacoromanica.ro
POLONI
R TA
Bo ton* e
PRMC/PALfLOR zor4z/r4
pi nonAre //Y
Biunde
Tatra- Tortur
o Murneca5 e
"Pfila
Car".
CA RIN
11080A1/f149
06
flOvOract
Torso S.7
ece'
aow'VAI
Aft/0
BLACt1/1
uzlo
YoY9
zo/mar
Drugrm,P0,1,,. NYnr 5
\Ila\LT
A ad Pori.
Surcusar
1./At
z'oE
Kerney
letwelle
80re
C.Boyl
o
cri3.
c o rm,
Cervinu3 M
(5utur,r3
eouroug C.
ron31,',
6cerei
Bow a St.
Geme set)
Curluelto
Ajitonve.
ott
Keno
czecus
C.Za brag
Mc'rus F.
<IN
Bud
90").
CC
I
.5: 80,-onac..
culpo
Pefurgo
Torhu
Telel
"-
Zoloncama
Savo,'
CROUAC e
durn o
en!'
d
e,
Para ca e
Alba 4no
putgarr
tiorom e Urjo
Cf
BUZ. 4R1
(Cf/YZ24
CI
Sylva
C.
ed,111,177
Si
isionles
Sidsintin7
10.1Arii
culgu
-ro eC u
on
Portus Grd
ude.
rialra
r
es
IJA Fi
ThosuC9
,toot
eu
1uT er cb:i4C01t4'..\
a-t7ao:abarri'aneiN
PA
e.
Lad,Porlu3
arode.
mi
Bor
ob
Paz
UnC
dC
Boroz,
\\
02e
Gumur e .,1"
t'(
510,7,0
hALiCi
Borsod Zouolone.
pitr4C
eolgoucy
Os 6
czuoure
Dariu4.
9-
'
5aru
Da
salis
epu55
n1T e
Oundyne
6-pe/efii,a Ov
www.dacoromanica.ro
F.
oGalou.Var
CUPRINSUL
Pag
Prefafil
Introducere
I. Gesta Hungarorum. Text latin
Pro/ogus
De Scithia
De Rutenia
De pace inter duces et Ruthenos
De VII ducibus Cumanorum
De ciuitatibus Lodomer et Galicia
Quamodo Pannonian] intrauerunt
De Hung castro
De Arpad duce De Camaro castro
De monte Turzol
De Zerensze
De Borsod
De duce Bycotiensy
Qualiter contra Byhor missum est
De Zobolsu
De Nyr
De uictoria Thosu, Zobolsu et Tuhutum
De terra ultrasiluana
De prudentia Tuhuti
Quomodo contra Gelu itum est
www.dacoromanica.ro
7
11
23
23
24
26
26
27
27
28
29
29
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
40
42
43
43
44
44
45
134
Pag.
De morte Gelu
De duce Menumorout
De reditu eorum
De duce Salario
De egressu Zeremsu
De castro Vrsuur et fluuio Egur
De castro Nougrad et Nitra
De fluuio Gron et castro Borsu
De N Aria ciuitate
De speculatoribus missis a ducibus
De pugna ducum Arpadii
De exercitu Grecorum et Bulgaroruin
De egresan Salani ducis contra Arpadimn
ducem
De uictoria Arpad ducis
De egressu Arpad
De nuntiis ducis Bulgarie
XILIII. De castris Zabrag, Posaga et Vlcou
De insula Dariubii
De ciuibus Bulgarorum et Macedonum
De portu Moger
De t,erra Pannonie
De ciuitate Bezprem
De castro ferreo
De deuastatione Parmonie
De duce Monumorout
De Usubuu, Veluc
De successione Zulte ducis
De detrastatione Lotorigie, Alemannie est Francie
www.dacoromanica.ro
45
46
46
47
47
43
48
49
50
50
51
52
53
54
54
55
56
56
58
59
60
61
61
62
63
65
65
66
67
68
69
71
125
BUCURESTI
TIPOGRAFIA (BUCOVINA/, L E. TOROUTI13
www.dacoromanica.ro