Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Izvoarele Istoriei Romanilor - Volumul 05 - Cantecul de Jale
Izvoarele Istoriei Romanilor - Volumul 05 - Cantecul de Jale
POPA-LISSEANU
www.dacoromanica.ro
FONTES
HISTORIAE DACO 0 ROMANORUM
FASCICULUS V
ROGERII
CARMEN MISERABILE
EDIDIT
G. POPA.LISSEANU
1935
www.dacoromanica.ro
IZVOARELE
ISTORIEI ROMNILOR
VOLUMUL V
CANTECUL DE JALE
DE
ROGER1US
TRADUCERE DE
POPA.LISSEANU
1935
www.dacoromanica.ro
INTRODUCERE
www.dacoromanica.ro
www.dacoromanica.ro
-7
pe vremea aceasta era rege in Ung,aria Bela IV, -cruia Ii expune cum a fost insiircinat cu conducerea archiepiscopiei din Spalato. Dei regelui Bela nu i-a convenit aceastri
numire, fiind.cA nu i s'a cenit i lui consimtmntul, totui
ingiduit sii-i ocupe locul 1). Si a fost instalat cu mare pomp
la 20 Februarie 1250.
Ca archiepiscop in Spalato, Rogerius s'a ocupat in special cu gospodria bisericii i a lucrat activ pentru sporirea
prestigiului puterii sale temporale 2)
lar, cu prilejul vizitei ce a filcut, i la Spalato, regele Conrad, fiul fostului impirat Frideric, care Frideric fusese anaBela,
www.dacoromanica.ro
Cartea lui Rogerius este ,precedati de o scrisoare de deadresati episcopului kan din Pestum, Johanni Pestheniensis ecdesiae episeopo 1).
Scrierea lui Rogerius, cuprinsi in 40 capitole de o intindere diferiti, a stat mult vreme necunoscuti. Pentru
data ea vede lumina zilei la a. 1488 i inc deodat in douil
editii, una ca adaus la cronica lui Ioan de Thurocz 1 alta, din
acelai an, la Brno in Moravia. Codicele original s'a pierdut.
In afar de cunotinlele generale ce se desprind din interesanta lectura' a acestui soriitor, meter de candeiu, i care a
luat parte, ea manar ocular, la evenimentele ce le descrie, i,
In afar situatiunile pe cari, ca om cult, tie si le zugrveasc,
apreciind, cu o minte clar, de om experimentat i de bun psicholog, strile din Ungaria de pe la millocul veacului al XIII-a,
Rogerius atinge, intre altele, dou momente insemnate din
istoria noastr medieval.
www.dacoromanica.ro
www.dacoromanica.ro
10
inter magnos montes positam Theutonicorum uillam, regis argentifodinam, in qua morabatur innumera populi multitud.
Sed cum essent homines bellicosi et armorum penuriarn non
haberent, audito ipsorum acluentu, extra uillam per siluas et
montes eis obuism exierunt. Cadan uero respiciens multitudi-
anus ciuitatem, in qua nihil potuit repenri preter ossa et capita occisorum, basilicarum et palatiorum muros diruptos et
subfossos, Taos nimia christiani cruoris effusio macularat. Et
licet terra innoxium sanguinem, quem inebriata suxerat, non
monstraret, ostendebant se lapides adhue cruore roseo purpuratos, per quos absque continuato gemitu amaris suspiriis festi-
www.dacoromanica.ro
11
tur ibidem uno mense nec fuimus ausi discedere, sed mittebamus semper speculatores ex hominibus levioribus videre et
rescire, si adhuc que pars Tartarortun in Hungaria remanBisset, aut si arte deceptorias ut prius instructi pro capiendis
reliquiis fuga lapsis reverterentur. Et quamuis sepius nee,essitate querendi uiatualia cogente loca petierimus quondam habitata1)...
Autenticitatea acestor aiitari ale cilugirului Rogerius a
fost pus i la in,doia15, in timpul din urma, intr'o carte a d-lui
Iosif Schiopul8). Pornind dela ideea, dupi. noi precone,eputi,
Zipsului, mide eran, precum se tie numeroase colonii germane, cafi vreme de o populatie german in aceste pirti ale
Transilvaniei se pomeneste nuanai mult dupi invaziunea Titaril or 1).
Avem motive si ne indoim ci Germanii, numiti mai farziu Sai, ar fi venit in Transilvania numai clupi anul 1241 1
ci sum pomeniti mult dupi invaziunea Tatarilor>>, ori ate
falifidiri de diplome s'ar fi ficut in decursul veacurilor.
In ce privete Alba Iulia, unde Rogerius n'a gasit decat
oase i capete de morti i zidurile bisericii catedrale darmate
que
i stropite de singe, i in ce privete satul Frata
dicitur in vulgari
d. Tos. Schiopul socote2te pasagiul acesta
ca adaus de alteineva, mult mai tfirziu, al egrui nume nu se
Vezi traducerea acestui capitol.
Jos. Schiopul, op. cit., p. 133.
3' Jos. Schiopul, op. cit., p. 156.
www.dacoromanica.ro
12
.cunoagte. Caci, zic,e d-sa, Cavalerii Joani/i, refugiati dupa recucerirea Ierusalimului de catre Turci, in insula Cipru i apoi
in insula Rhodos, eau numit Cruciferi de insula Rhodi numai
dup5 anul 1310 gi, deci, Rogerius care meare 1) la a. 1268 n'ar
fi putut s ne vorbeasca despre acegti eruciferi2).
Argumentul d-lui los. Schiopul ar putea fi decisiv, daca
timpul cind in adevr insula Rhodos va fi fost n staprtnirea cavalerilor sau daca, in al treilea rind, aceste cuvinte nu
s'ar gasi in ultima fraza, din ultimul capitol din Carmen miserabile. In acest din urma caz, este foarte probabil
ultima
fraza din Rogerius va fi fost deteriorata gi completata de o alta
mina.
Dar admilind chiar ipoteza d-lui los. Schiopul ca intreg
capitolul din urm al lui Rogerius ar fi fost interpolat, ne punem atunci intrebarea fireasca, cum se explica faptul ca Reynoldus, episcop de Ultrasilvania adeci din Transilvania gi Nicolaus, prepositus Scibiniensis, adeca din Sibiu, au cazut in
V); Simon de Keza descriind vieata lui Bela al IVe, ne apune limurit
cii Titarii au intrat in Ungaria, la a. 1241, prin trei prti: de tribus partibus
regni. Cel putin una dintre aceste trei Valli a fost Ardealul.
4) Aur. Sacerdoteanu, Marea Invazie Ware' i SudZstul earopean, 1933.
www.dacoromanica.ro
13
Clugrul Rogerius a camoscut de visu>> situniunea nenorociti dela Alba Iulia gi tot de visu a cunoscut gi pe stirmanii locuitori din satul ce se numegte Frata pe limba popo-
14
www.dacoromanica.ro
15
Institutiunea eneratului este o institutiune curat romaneasca. Ea nu se gasegte nici la Unguri gi nici la Nemiii din
Ardeal. Ea n'a putut fi adusi nici de Tatari din Rusia, de pe
mide au venit, fiindca acolo, dei exista numirea de cne,az, ea
are alta acceptiune. La popoarele slave eneaz este un titlu
insemneazi principe, duce sau rege. Cnezatul n'a putut fi adus
deci din Rusia, dupa cuan sustine Hunfalvy, fiandea iustitutia
cnezatului ea institutie nu o gasim acolo.
Ardealul fijad o targ' ceva mai feritil de invaziuni, din
cauza muntilor ce o imprejmuiau din toate prtile gi in once
caz mai scutita de atacuri neagt,eptate, deal teritoriile de din-
16
Cele mai vechi cnezate le gisim dincoace de Carpati, totugi enezatul s'a desvoltat mai mult in Ardeal dealt in teritoriul vechiului Regat. Aci
onezata a fost inlocuit prin boieronat. Ata se explicit de ce in tara
bunioari, nu intanim eneji, ci numai boieri (fem. boreasil). Fiind un feud dat
domnilor romini de regii Ungariei, tara Figiragului a dat o mai mare desvoltare, intocmai ca ti Tara Romineascl gi Moldova, institutiei boerimii. Tot din
aceast causi hoierii Figiragului n'au devenit nobili (nemegi) gi nu s'au prefcut
Unguri. Cf. Sicules et Roumains, p. 35.
Din cuvinttil szk s'a format probabil numirea de Szkely, Secuitt;
numirea latini de Siculi este o etimologie medieval din timpul cnd se credea
cA Secuii sunt unuagi directi ai Scitilor, ScitPi, Siculi, adedi ai Hunilor cari au
vault din Scythia.
4)Numirea de judet provine evident din lat. indieia,
5) Cf. Secuii i secuizarea Ronulnilor, p. 31. D-1 Jos. Schiopul, Diploma
ilndreian5 din 1224, p. 6, ne spune: aCi n'a existat o alti organizatiune politicl
decit cea a populatiunii autohtone i cii aceast organizafiune politici a acelei
populatiuni a trebuit sri fie gi a fost o realitate puternici, ni-o dovedegte in mod
limpede faptul eft atunci cindmult mai tiirziu infiltratiunile unguregti s'au
intensifieat ti noii veniti 8'au putut gindi la injghebarea unei organizatiuni politice proprii, a lor, ei au adoptat structura organizatiunii politice a populatiunii
oftohtone).
www.dacoromanica.ro
17
rnani cu
sios, id est balivos 8) i balivi din Italia aveau puteri administrative, financiare i iudiciare.
I. baltariu, Vechile Institufiuni juridice din Transilvania (Manuscris)
p. 149.
Institutia purtimd douil numiri, una eurat romnensc i alta de origine slavii, faptul di s'a piistrat in limbrt euviintul de origine latinil gi ca a dispilrut aproape cu totul ceI de origine s/avii, cu total' puternica influentif slavil, dovedegte c Romilnii au intrebuintat blue ei mai mult euvilntul latin.
Enciclopedia Italianii deduce cuviintul balivo dela latinescul baiulus cu
inset/mares de guvernator. Balivli au fost introdugi in administratia francezi de
regelc Filip August, prin marea refortnil din 1180-1190, ciind a implirlit teritoriul francez In mari bailliages. Micii balivi eran Insiircinati mai ales cu
I4voarek Is/oriel Roraanilor Vol. V
www.dacoromanica.ro
18
www.dacoromanica.ro
19
locul ciruia era obligat si minnce ceapi, ustitrolu i cateodati i pit neagra? El venea numai in misie in Ungaria i
numai pentru scurti vreme i nu avea de unde si tie ungurete. Din aritarile sale rezulti ca' el se ducea adeseori saepius
la adunrile cnejilor, iar, dupi retragerea Titarilor, a
petrecut mai multa' vreme in mijlocul populatiunilor din Ardeal. O singuri explicare este posibili: el vorbea limba indigenilor, inrudit cu limba latini g cu limba italiana'.
www.dacoromanica.ro
M. ROGERII
CARMEN MISERABILE
Super destructione Regni, Hungariae temporibus Belae IV regis
per Tartarus facta.
Epistala
Magistri Rogerii in miserabile carmen super destructione Hungarie per Tartaros (acta editum, ad Reuerendum dominum Joan,nent
Pestheniensis e,cclesie episcopum, feliciter incipit.
Licet; ut liqueat dominationi uestre, ingressus et proc,essus Tartarortun, Hungariam intrantium, in ignominia Crucifixi, pemiciem
stragemque non minimam populi Christiani, per presens opusculum
www.dacoromanica.ro
22
sub tribute. Proh pudor, non fuit in tanto exicio, qui cousolaretur
eam ex omnibus caria eius. Rogo igitur et affectuose deposco, quatenus, cum de uita et ipsonim moribus atqu,e pugna describere uoluerim ueritatem, si de tristi materia et horrenda, flebilis mire compulsus sum mestos modos, uos uel quisque lector ,rectam conscienciam,
falsis opinionibus non supponat quod presumptuosa te.meritas, patef ecit adituin illicitis ausibus uel nociuis. Quia non ad depressionem
cuiqua.m uel derogacionem, sed ad instructionem id podua examinaui
ut legentes intelligant, et intelligentes credant, credentes teneant, et
tenentes percipiant 1), quod prope aunt dies perdicionis et teanpora
properant ad non ease. Et sciant cuncti hec me temere non referre,
quod quisquis ad manus ipsorum deuenerit Tartarorum, si flatus non
www.dacoromanica.ro
- 23 nauerit asserens 1) se multis annis cum Tartaris pugnauisse, et obtinuisse duabus uicibus uictoriam contra me, tercia uero uice, cum
existeret imparatus, tenant suam, subito intrauerunt ita, quod ipso
habere exercitum nequeunte, eum dare t,erga oportuit Tartaris scele-
Ill
De odiis inter regem et Hungaros; et primo de causa odii prima.
Ctum autem rex Comanorum cunt suis nobilibus et rusticis, cepit
www.dacoromanica.ro
24
Licet digressionem faciam aliquam, tamen ut legentes intelligent, et audientes non ignorent, destructionis Hungarie fandamentum, reu.ertar quantocyus ad stylum incepts materie prosequendum.
Bone arreanorie rege Andrea, genitore istius Bele regis, mortis debitum pereoluente, subita rex cuan regni principibus et nobilibus
uenit Albam regiam ciuitatem, et ibi postquani per manus Strigoniensis archiepiscopi, prout maxis est, regali diad.emate extitit coro.
natus, quosdam de suis baronibue, qui patri adheserant contra eum,
compulit exulare, quosdam carcerali custodie, quos habere potuit,
mancipauit; quendem de maioribus, Dionysium palatinum, priauri
fecit lamine oculoruan. Quedam autena statuta ibidem faciens, iussit
promulgan, ut terra, malis hominihus qui abundabant plurimuan,
expurgaretur. Baronum quoque presumptuosam audaciam reprimendo, precepit 2) ut exceptis suis principibus, archiepiscopis et
episcopis, si aliquis baronum sedere in sede aliqua in sua presencia
auderet, denita pena plectereturi comburi faciens ibidem ipsorum
sedes, quas potuit inuenire. Quod cognati exulum, et captiuorum
arnici, sibi eciam timentes in posterum, pre malo non modico
runt. Exinde inter eos scandalum est ortam.
www.dacoromanica.ro
25
mancipati, et aliqui diuersis tormentis afflicti, reges, qui pro tempore fuerant, reuertentibus, uel captiuorum propinquis recompensacionem et remuneracionem cangruam faciebant, uillas, possessio,
nes et predia concedendo eis, in perpetuum possidenda. Hic autem,
non solum eis non addidit aliquid, sed concessa ad ius et proprietatem cuiusque 1), sine diminucione aliq-ua reuocauit. Hic est dolor,
laic eat gladius, qui transfixit animas Hungarorum. Nam qui erant
-diuites et potentes, et secum habebant multitudinem effrenatam, nix
se solos poterant sustentare.
VI
Item sepius conquerebantur, quad rex contra regni consuetudinem, in depressionem eorum, prout uoluit ordinauit: quod qualiscunque eminencie fuerint nobiles, in eius curia negocium mouere,
aut ei ore tenus loqui nequire.nt 1), nisi supplicationes cancellariis
porrigerent, et exinde fluent negocii expectarent. Propter quod plerique pro minim tantum in curia tenehantur, quod equos et res alias
pro expensis expendere cogebantur; et multocies non expeditis negociis recedebant. Nam cancellarii, ut dicebant, pro eo, quod nisi per
ipsos requisitos regi loqui poterant, deprimebant et subleuabant aliquos, ut uolebant. Propter quod illos suos reges esse generaliter et
publie,e fatebantur, et regem alium non hahere se dicebant.
VII
Quinta odii causa ex hinc orta est.
patebat ex co, quia quando ipsi uocati uel non uocati ad curiam
accedebant, copiam uidendi regem non habebant, nisi a remotis et
Cuiusque, sui ipsius.
Nequirent, naquiuerint.
www.dacoromanica.ro
-- 26 -illi opium per intepretem loque.ndi 1) habebant facultatem. Et si minimus Comanus accederet, statim ut patebat &divas, intrabat et Comanos tam in sessionibus quam 2) consiliis et in omnibus Hungaris
preferebat Propter quod tanta indignado erat eis, quod ujx poterant
tolerare, et licet non exprimerent, ad ipsum tamen bonum cor et animum non habebant, nec pro ipso pacis consilia cogitabant.
VIII
Responsio ad primain odii causam.
re.a inter eos, habebant Hungari de eis quasi pro nihilo seruientes,
el sic status eorum magia ad commodum, quam incommodum eral
Cessare igitur debebat in hoc malivalencia populorurn.
Ix
Responsio ad secundam odii causam.
Si rex, mortuo genitore, suscipiens gabernacula regni sui, cramdarn de maioribus fecit questionibus subjci et tormentis, sane menLoquendi, loqui.
Quam, et.
Grauarentur, grauerentur.
Separan, separare.
www.dacoromanica.ro
27
tia non debet aliquis admiran. Nam iidem 1) inter ipsuan regem et
patrem eius sepius seditionem et scandalum procurauerunt, ita quod
hinc inde sepius milicia congregata, dimicare ad inuicem uoluerunt,
nisi per tenentes medium inter eoa, essent pacis federa reformata.
Cuan et ipse rex ad patria curiam accedebat, iidem in nullo sibi penitus deferebant, immo dehonestare ipsum uerbis et factis in quantum poterant nitebantur. Quod celari non pote,st. Et contra uitam
patria et filiorum nequiter conspirauerant, ut illis gladio interemtis,
facilius quilibet posset de Hungaria, quam sibi per partes dittiserant, porcionem sibi debitam, sine condicione cuiuslibet obtinere.
Et cum concepta nequirent effectui mancipare, aliud nequius
cogitarunt. Duci Austrie litteras cum certis pactis et condicionibus
destinando, domino Frederic Romanoru.m imperatori coronam
regni et Hungariam dare promitteba.nt. Sed nuncius in uia captu.s,
regi fuit cuan litteris presentatus. Unde conseruando ipsos ad Ilium,
misericordia, que superexaltat iudicium, usus est contra eos. Si uero
statuit quod terra malis horninibus purgaretur quam iniquitatem continet hoc statutum? Si sedes baronum cremari fecerit, que iniquitas
fuit jeta? Numquid debent domini subditis esse pares? Igitur non
er3nt iusti Hungari in hac parte.
X
www.dacoromanica.ro
28
www.dacoromanica.ro
29
tingeret,
tra cos cura eis forcing et durius dinticaret. Si autem Comanos plus quam Hungaros honorabat, hoc ipai egre ferre non poterant nec debebant. Nam. decebat 1) regiam dignitatem. j.ntroductos
gocii non imponit, lector si ualeat causam ternien' et, justicia mediante.
XIII
Interloquium ad e,ontinuandam narraxionem
His interposicionibus expeditis, acriptor aty-linn dirigit ad tractandurn inrepte materie prosecucionem. Et si qui ipsum lingua mordere uoluetint toxicata, dicentes quad interposiciones huiusmodi nil
ad rem pertinerent, et bene poterat ease sine
non est uerum,
quia hec discordia potissimus fames fult, quare Hungaria sie uelociter
st destructs.
XIV
Anno igitur Domini euo/uto, Himgaria ad regem in malittolencia existente, circa natiuitatem Dontini fama fuit, quad confinia
Hungarie Rnscie contigua 2), Tartari deuastabant. Et quia rex de
hoe per suos nuncios certus erat, ad eustodiendam portam Ruseie,
que Montana dicitur, per quam in Hungariam patebat aditus, misit
maiorem euum comitem cum exercitu palatinum et fecit per totant
lIungariam proclaman, q-uod tam nobiles, quam qui servientes regis
dieuntur, quam castrenses et pertinentes ad castra superius nominata,
se ad exercitum prepararent, ut essent, (panda rex mitteret, prepaDecebat, dicebat.
Contigua, continua.
www.dacoromanica.ro
- 30 rati. Cum autem hoc per totem Hungariam clamaretur Hungari pre
nimio gaudio non credebant, asserentee, quod de Tartaris multo di. s
insonuerat talis rumor,et sic semper uiderant illum esse nullum, unde
dicebant: multa renascentur, que iam ceciderez.Alii asserebant,quod
quidam 1) de prelatis ecclesiarunl rumores huiusmodi procurabant,
pro eo quod tune temporis 2) Romam non irent, ad concilium uocati
a Romano pontifice celebrandum. Et talla opinio erat eis. Fuit tamen omnibus manifestum, quod Ugolinus Colocensis archiepiscopus,
pro se ac quibusdam suffraganeis suis Venecias miserat pro galeis,
et fuexunt per regem, contra uoluntatem eorum, ab itinere reuocati.
Alii uero quamplurimi fatebantur, ut haberent de rege materiam
obloquencli, quod Comani societatem contraxissent 8) ,cum Ruthenis,
ut simul contra Hungaros, a quibus multa mala perceperant, et sepius destructi fuissent, dimicarent. Et propter hoc, plus quam per
annum, eos predictus Kuthen cum suis preuenerat, ut condiciones
terre addiseeret, et linguam faceret sibi notam, et cum introitum
illorum perciperet, pugnam inciperet contra regem, et sic facilius
illi portent poseent 4) obtinere, et ad ipsius ICunthen auxilium festinare, et ita cicius aliquam partem Hungarie deuastare, gaudendo et
mordendo regem, pro eo quod Comanos introduxerat, ut superiue
est expressum. Et in hac opinione quarnplurimi concardabant.
XV
www.dacoromanica.ro
31
eonscius, a rege fuerant conuocati, communi deliberato consilio, eurialiter, ne possent manus ipsorunt effugere custodie fuerunt mancip ati.
XVI
XVII
Alia interlocutio.
www.dacoromanica.ro
--- 32 --XVIII
Sequitur rlirSUS interlocutio.
Notate itaque nomina dominorum Tartarorurn, et qualiter intrauerunt in Hu.ngariam, et astuciam eorundem, quia non dimittetur
indiscussus articulus, quin quilibet sensus debitus imponatur.
XIX
Rex regum et dominus Tartarorum, qui Hungariam intrauerunt, Bathus suo nomine uocabatur. Rector erat sub ipso, in milicia
potencior Bochetor appellatus. Callan in probitate melior dicebatur,
Coacton, Feyca.n, Peta, Hermeue, Cheb, Ocadar, maiores reges inter
XX
Hi autem quando Rusciarn et Comaniam 1) totaliter et unanimiter destruxerunt, retrocedentes ad quatuor uel quinque dietas, intacta confinia Hungarie continua dimiserun,t, ut cum reuerterentur,
tam pro equis, quam pro se uictualia inuertirent, et rumores ad Hungaros minime peruenirent. Cum quidem uictualia dictorum regnorum consurnsissent et Hungariam proponerent occupare, Bathus maior &minus, dimissa tota familia, solus cum suis militibus et non
multis ad dictam portam Ruscie, que propior erat ad locum, in quo
rex congregabat exercitum, recto tramite properautift, et expugnato
exercitu comitis Palatini, eandem portam obtinuit, et intrauit. Peta
rex per Poloniam dirigens gressus suos, uno ab ipso de ducibus PoIonic interfecto, et destructa Uratislauia ciuitate nobilissima, et
strage facta rnixabili, ac in terram ducis Morauie, alije ducibus pre1) Comaniam, Comonituri.
www.dacoromanica.ro
33
lbant, veniebant.
www.dacoromanica.ro
34
In dominica de passione pars exercitus Bathi regis reguin acemit ad Waciam ciuitatem, positain super ripam Danubii, ad media_m dietam prope ad uillam Pesth, in qua rex cum exercitu morabatur. Et capta ciuitate penitus et debellata, qui ad ecclesiam et ad
palacia ecclesie, que erant qu.asi castrum munita, recursum habuerant, tam de ciuitate quam de circumpositis uillis, innumera populi
multitudo, coi uiriliter expugnauerunt, et the.sauro ecclesie habito,
canonicos et alias personas, dominas et puellas, vas noluerunt 3 )
interimere gladio, in igne totaliter cremauerunt. Et ita in dominica de
passione Wacienses pawi stunt, ut cum domino Jesu Christ() partem
habere mererentur.
XXIII
Quomodo dux Austrie insultum fecit in. Tartaros.
Elud non est aliqualiter omittendum, quod dux Austrie, rogatus a rege, uenerat, sed cum paucis, tanquam facti nescius et inerQuidenz, quidam.
Pluzziam, pluuia.
Noluerzint, uoluerunt.
www.dacoromanica.ro
35
mis. Et cum. aliqui ex Tartaris ad willan Pesth more solito aduenissent, armis et equis sibi assumtis, obuius eis fuit. Et cum simul congredi 2) debuissent, liii terga dantes, prout assueuerunt, abibant. Sed
dux submisso equo subdens calcaria, quendam attigit 2), percuciens
eum cum lancea taliter, quod lancee hasta fracta, de equo ipsum
prostrauit ad terram. Alteri uero ipsorum canesio, id est rnaiori, nolenti prostrato succurrere, armato more iuxta sellam confestiin arrepto mucrone, uno ictu brachium illius amputauit. Qui statim de
sella corruens, expirauit. Aliis in fugam conuersis prostratum ceperunt, ipsum uinctum cum equis ad exercitum adduoentes. Propter
hoc Hungari, assumta materia, exprobrare regem, ac exaltare ipsum
-ducem unanimiter inceperunt.
XXIV
Attigit, artinxit
Ducere, ducem.
www.dacoromanica.ro
36
Quid fecerunt Comani, audita ;norte regis ipsorum; et qualiter rexBela contra Tartaros processit.
Tartaris itaque die ,noctuque in circuitu uillas comburentibus,.
instabat Colocensis archiepiscopus apud regem, ut exiret cum exercitu contra eos. Igitur duce Austrie recedente, 'mwdme cum maior
regni exercitus aduenisset, rex cuan exercitu motus exiens, incepit
paulatim procedere contra eco. Cumque Comani, uocati contra Tar-taros ubicunque essent, in regis subsidium unanimiter aduenirent,
audita morte ipsoram damini Kutheni, turbati sunt grauiter et comntoti, quid deberent agere ignorantes. Cum autem rumor de morte
eiusdem increbruisset, Hungari uillani, odiosi eis, ubique contra eos
insurgere ceperunt, spoliando et interficiendo eosdem, sine aliqua
pietate. Qui cum taliter inspicerent se perimi 1), insimul congregati
non solum se defendere inceperunt, +lied uillas comburere et rusticos.
uiriliter expugnare.
XXVI
www.dacoromanica.ro
37
fieret, est longius asportatus. Comani uero, ut Tartari, terram postmodum. destruentes, et conuenientes in unu.m, ex jata parte Danu*Mum transierunt et sic destruendo inceperunt ad Marchiam properare. 1111 autem de Marchia hoc scientes, conuenerunt in unum, eis
,obuiam exeuntes, congressum cum eis in finibus Marchie habuerunt,
et superati ab eis, preueniebant unus alzum fugiendo, et sic Comani
ceperunt Marchiam nequiter expugnare, mortem sui domini crudeliter uindicantes. Nam cum interficiebant Ilungaros, dicebant: Hunc
ictum sufferas pro Kutheno. Et dcstructis melioribus uillis, scilicet
Frankauilla senatoria sancti Martini, et aliis, et recepta multa pecunia, equis et pecoribus, destruendo terra.m in Bulgariam trim
tierunt.
XXVII
www.dacoromanica.ro
38
dem. Et cum essent Tartari numero pauciores, terga eis dare fingentes, uersus monticulum retroe,edere ceperunt. Et dura ipsi cum.
laruis exierunt sub monte, et, ut condictum erat, acie ordinata, Hungari 'hoc uidentes, et opinantes eis insidias factas, terga dederunt,
Cumque rex, ut dictum est, egre,ssus de uilla Pesth, progrederetur contra Tartaros cum multitudine armatorum, illi de combustionibus uillarum reuersi, et subito insimul congregati, per islam, per
quam uenerant, retroibant. Et sicut isti paulatim persequebantur
eosdem, sic et illi tantum ante ipsos se fugere sirnulabant. Et aum
ad quandam aquam, que Sayo dicitur, et non multum longe de Agriensi ciuitate fluit, ent intrat Ticiam, peruenissent, post aque transitum, qui fiebat per pontem, castra metati stmt et stetertmt, ponentes
in ponte custodes, qui noctis uigilias custodirent. Tartari quidem
post transitum eiusdem paludis circa aquam se in planicie posuerunt. Et cum aqua magna existeret et lutosa, non erat eis credulitas 2), quod sine ponte transitus alicui esse posset. Rex interim suos
hortabatur, ut ad pugnam uiriliter se haberent, uex.illa non pauca,,
manu propria maioribus af3signando. Hungari autem habebant hee
omnia in derisum, de multitudine confidentes, ad pugnam tamen
propter raciones superius assignatas oar et animum non habebant.
Uolebant quidem quod rex perderet 8), ut ipsi chariores postmodum
haberentur, credentes plagam huiusmodi particularem quibusdam,
et non omnibus generalem; sicut audierant quandoque in Hungaria
esse factu.m. Nam intrabant Comani subito, et aliqu.am. partem terre,
antequam conuenirent Himgari, destruebant, festinantes postmodum
ad recessum; et interdum Hungari idem4) de Comania faciebant. Sed
Prosternendo, prostrando.
Credulitas, erudelitas.
Perderet, perderetur, periret.
Idem,
www.dacoromanica.ro
39
non sic, quia hec ultima primis minime responderunt. Tamen raffle
milites omni nocte ad custodiam exercitus ponebantur. Quid plura?
Tartari uadum inuenientes longe ab exercitu, una nocte unanimiter
transierunt, et in aurora totum regis exerciturn circumdantes, sagittas emittere in exercitum sicut grandines inceperunt. Hungari uero,
quia fuerunt totaliter oe,cupati et illorum preuenti astucia, cum armati equos anos ascendebant, nequibant milites anos dominos, et domini su.os milites inuenire. Et cum ad pugnani accederent, tepide az
remisse accedebant. Tanta enim erat crebrosa emissio sagittarum,
quod fere umbram pugnantibus faciebant, et sagitte aicut locuste et
hruchus congregatim uadunt, per aexa uolabant. Et sic sagittarum
ictus minime sufferre ualentes, infra circulum exercitus retroibant.
Rex uero aides non poterat ordinare. Et si mixtim. ex quaeumque
parte ibant Hungari ad pugnam, illi eis cum sagittis obuiam uenientes, ipsos infra exercitum retrocedere faciebant, ita quad ipsi ex calore nimio, et angustia maxima ad tantam Iassitudinem uenerant,
quod rex et Colocensis archiepiscopus, qui anxii reformidabant, nec
minis nee adulacionibus ac municionibue, iam ad pugnam poterant
40
XXX
www.dacoromanica.ro
41
prosapia, magna et ardua mundi negocia omissis, minimis disponens: Hic erat sub cuius fiducia nobiles Hungarie respirabant, bic
erat sub cuius fiduaia maiores et mediocres humiles se reddebant.
(eorgius episcopus Iauriensis, qui et nobilis fuit moribus, et peritus
scientia litterarum. Reynoldus Ultrasilvanus episcopus et ecclesie
reliquerint elemento. Ad aerem igitur, qui quartum dicitur elementum, alia tria fetorem omnium corporum transmiserunt; et sic
ex fetore corruptus est et infectu-s, quod homines, qui per campos,
1) Inueniuntur, inuenientur.
www.dacoromanica.ro
42
Habita de tanto exercitu uictoria, et triumph captaque depredacione huiusmodi cum tumultu, et uestimentis mixtis sanguine,
equis, auro et argento, effusa rubigine rubricatis, tanquam congeriebus lapidum, et aceruis frugum insimul adunatis ad diuisionem et
particiortem eorum, herus cum elegancioribus de Tartaris, ex particione huiusmodi subsecuta, reperto sigillo regis penes cancellarium,
cuius caput a corpore diro mucrone demerant, iam confisi de terra
et timentes ne populi profligacione regia audita, manus per fugal('
effugerent eorundem, diligenter aduertite astuciam quam fecerunt..
Primo totam Hungariam ultra Danubium diuiserunt 2), et assignauerunt unicuique de maioribus Tartarorum regibus, qui adhac.
Hungariam non intrauerant, partem suam, significando eis rumores,
et quod festinarent, quia iam eis obstaaulum nullum. erat. Et fece-
www.dacoromanica.ro
43
de domibus uos mouere audeatis. Licet enim, propter quandam improuisionem, tam castra, tum tentoria reliquerimus, paulatim. tamen,
Deo nobis propicio, eadem recuperare intendimus, contra illos prelium uirtuosum instaurantes. Uncle tantum oracioni uacetis, ut misericors Deus aduersariorum nostrorum capita a nobis pemittat mallean. He fuerunt littere, per quosdam Hungaros, qui iam eis adheserant, destinate, qui me ac totam Hungariam destruxerunt. Nam
www.dacoromanica.ro
XXXIII
Quomodo dux Austrie spoliauit fugitiuos Hunga.ros et de insultu
Theutonorum 2) in Hurigariain facto.
www.dacoromanica.ro
45
neretur, amplo muro illud fecimus reparan, ut si ciuitatem defendere non possemus, ad castrum refugium haberemus. Et cum uno
dierum subito aduenissent et esset in ciuitate sub quodam dubio
mora mea, castrum intrare nolui, sed aufugi in siluam, in qua diu,
prout potui, latitaui. Ipsi tamen subito ciuitatem capientes, et pro
maiori parte comburentes, tandem nihil extra muros castri penitus
dimiserunt, et receptis spoliis, tam uiros quam feminas, minores et
maiores interfecerunt, in plateis, domibus et campis. Quid plura ?
Non pepercerunt sexui uel etati. Quilma peractis subito exinde recosserunt, et omnia in recessu receperunt, et longe a castro se per
quinque millia posuerunt. Et ad castrum per multos dies nullateCandescens, scandescens.
Collegerat, colligerat.
Aristaldo, Ariscaldo.
www.dacoromanica.ro
46
nus accesserunt, sic ut illi de castro cogitarent, eos propter castri fortitudinem recesaisse. Nam magnis munitum erat fossatis, et turribus
ligneis super muros, et multi loricati milites erant ibi, ita quod dum
Tartari ad respiciendum int,erdum acced.erent, milites liungari ue-
www.dacoromanica.ro
47
et minutam, ita ut per milliare in illa uia tres porte cum turribus
facte essent, et pretor has ad milliare fortissime indagines circumquaque. Et cum ita munitum, locum aduerterem, placuit mihi et
remansi. Sed consuetudo insule illa erat ut ingressum preberet sin;
gulis, sed regressum omnibus denegabat. Et cum aliquibus diebus ibi
cum mea familia essem, per exploratores nostros percepimus, quod
propius Tartari ueniebant. Exiui secrete insulam, ut uiderem quomodo
equos poteramus conseruare; et uno ductore conducto, et uno seruiente, quoniaml) quilibet nostrum tres equos habebat, de norte uersus
Chanadinum. ciuitatem, super fluuium Morisii positam, que distahat ab illo loco ad octo milliaria, properauimus. Et cuan per totam
noctem iremus, quantum equi poterant nos portare, in aurora peruenimus Chanadinum. Sed precedenti die, a Tartaris, qui per aliam
www.dacoromanica.ro
48
www.dacoromanica.ro
www.dacoromanica.ro
50
www.dacoromanica.ro
51
XXXVII
www.dacoromanica.ro
52
Sed cum Strigonium in Hungaria nines et singulas precellerent ciuitatesi), maxime cogitabant transire Danubium, et ibi figere
castra sua. Et ecce, in Mettle niuis et glaciei abundancia superuenit,,
ita quod Danubius, quod non aeciderat a multis retroactis temporibus, gelabatur. Sed Hungari ex ipsorum parte singulis diebus frangebant glacies et custodiebant Danubium ita quod assidue fiebat pugna
peditum super gelu. Tamen cum dire glacies aduenerunt, totus Danubius congelatus est, sed isti transire cum equis nullatenus attentabant. Aduertite igitur quid fecerint. MuItos equoe et anirnalia super ripas Danubii adduxerunt, et nemincin per tres dies ad eorum
custodian) dimiserunt, ita quod bestie sine custodibus pergere uidebantur, nec aliq-uis eorum in illis partibus apparebat Tune Hungaril
credentes Tartaros recessisse, subito transierunt et omnia illa
malia per glacies traduxerunt. Quo(' Tartari aduertentes, cogitarunt
posse in equis transire libere super gelu. Quod et facturn est, et tot
uno impetu transierunt, quod ex ista parte Danubii terre faciem impleuerunt. Rex autem Cadan post regem Hungarie properauit, qui
1) Ciuitates, cives.
www.dacoromanica.ro
53
acceptare nequiret, ad insulas pertransiuit, ita quod usque ad re-cessum eorum, eum insule tenuerunt. Videns Cadan rex, quod eum
.habere non posset, d.estruxit Boznam, regnum Rascie, et inde in Bulgariam pertransiuit.
XXXIX
www.dacoromanica.ro
- 54 in iram, claudendo ciuitatem cum phalangis ligneis subito circum."lima ut nullus euaderet, quin per os gladii pertransiret. Ceperunt 2)
postmodu.m palacia expugnare. Quibus uelociter expugnatis, non credo ut uerum fatear, quod quindecim de tota remanserunt ciuitate,
qui non fuissent tam intus quam extra onines nequiter interfecti.
inebriauerunt gladios suos in sanguine, et ex calore, que.m conceperant contra eos, uiuos assabant homin.es sient porcos.
XL
bito reuocati, ita quad ista tria loca tantum inexpugnata in illis
partibue remanserunt. Et terrain tam ultra Danubium, quena citra
eorum in manibus habuerunt, sed citra non fuit sic funditus deselata, quia ibi sua tentoria non fixerunt 2), sed transeundo quidquid
inuenerunt unanimiter deatruxertuit
Auditis itave rumoribus quod Tartari aspernabantur Theutoniam expugnare, quamplurimum dolui, quia ibi manus oceidencium
euadere opinabar: et gauisua fui non modicum, quia Christianorum
excidium. uitabatur. Sed maiorum regum de mandato incepimus per
depopulatam terram retrocedere, cuna curribus oneratis spoliis et arxnamentis, iumentorum et pecorum gregibus pedetentim latebras et
Ceperunt, ineeperunt.
Ornate, se ornan.
Fixerunt, fuerunt.
www.dacoromanica.ro
55
post eorum transitum castra pluriraa preparata. Et quid ultra? Exeeptis castris quibusdam, terrain totaliter occuparunt et eam procedentes, desolatam et uacua.m reliquerunt .Iam cum. exirent Hunrariam, Comaniam intrare ceperunt .Non sinebant, ut prius, quod
sine delectu 2) interficerentur bestie pro captiuis; sed intestina et
pedes bestiarum, et capita tantum dabant eis. Tune cepimus 3) cogitare, ut eciam interpretes referebant, quod nobis Hungaaiam exeuntibus daturi essent 4) nos omnes uoragini gladiorum. Et cum iam
mihi uiuendi fiducia nulla esset, et mors dira et aspera in ianuis haberetur, cogitaui menus ibi mori, q-uarri procedendo assiduis morsibus cruciari. Et sic uia publica derelicta, ire ad opus naturale simulans, ad densitatem saltus festinis gressibus, cum seruiente unico,
properaui, et subintrans cuiusdam riuuli concauum, me feci ra.mis
et foliis cooperiri. Absconditque se seruiens meus remocius, ne unius
Yklimus, videmus.
www.dacoromanica.ro
56
cmn communis inspector traderet et teneret, quod fugitiui conspicerent fugitiuum, armoruinque delacio apud illos nulla foret, stetimus, aduocantes nos adinuicem, nutibus atque signis. Et cum unus
daret de se ipso alteri nocionem, prolixis sermonibus atque piis deliberando decreuimus, quid agere deberemus. Sed angustia gerninata, uidelicet fame execrabili, et timore mortis anxie torquebanmr,
ita (prod privari uidebamur penitus lumine oculorum. Nam nequibamus succum herbaru_m siluestriurn deglutire; uel ipsas berbas, uti
faciunt bestie masticare. Et licet nos tanta fames 1) perurgeret, et
stupende mortis aculeus inunineret, prestabat tamen nobis uiuendi
fidircia fulcimentum, et euadendi apes fortitudinem ministrabat. Et
sic assumta fiducia, in Domino confortati, ad extrema silue peruenimus affectuo8e, ascendimusque arborem eminentem, et terram
conspexiinus a Tartaris desolatam, quam non destruxerant ueniendo.
0 dolor! terram depopulatam ac uacuam cepimus peragrare, quam
in eundo demiserant desolatam. Basilicarum, siquidein campanilia,
de loco ad locum erant nobis signa ducentia, et iipsa uiam 2) nobis
satis horridam presignabant. Nam erant uie et semite antiquate, et
ab herbis et uepribus totaliter occupate. Porrum, cepe et allia, que
in rusticorum remanserant hortis, quando reperiri poterant,
pro maximis deliciis ferebantur, ceteri analua, et eicutarum radicibus utebantur. His uentres famelici replebantur, et spiritus uegetabilis, in exsangui corpore refo-cillabatur. Lassis requies non dabatur, utpote qui absque tecto et operimentum, quo nostra tegeremus
capita non habentes, nocturno tem.pore quiescebainus. Tandem uix
www.dacoromanica.ro
57tenter curn fletu receperunt, interrogabantque nos de nostris periculls, que nos Innis illis paucis uerbis declarare nequibamus. Obtulerunt tandem nobis nigram panem de farina et contritis corticibus quercuum pistum /). Sed nobis dulcor illius, supra similas 2),
quandocumque per nos comestas 0) suauior uidebatur. Mansimus
igitur ibidem uno mense, nec fuimus ausi discedere, sed rnittebamus semper epeculatores, ex hominibus leuioribus, uidere et rescire,
si adhuc aliqua pars 4) Tartarorum in Hungaria remansisset, aut si
arte deceptoria, ut prius instructi, pro capiendis reliquiis 5) fuga lapsis reuerterentur. Et quamuis sepius, necessitate querendi uictualia 6)
cogente, loca petierimus quondam habitata, nunquam tamen noster
tutus fuit descensus, donec rex Bela, maritimis de partibus, per cruciferos de instila Rhodi et dominos de Frangapanibus, multis agminibus
=llama adiutus, certificatus prius per Hungaros de recessu Tartarorum in Hungarian& uenit.
Scripsi igitur hec paternitati uestre, abeque admixtione falsitatis, ut eadem uestra patemitas, que prosperitatis mee acit rotam,
sciat et aduersitatis ac periculi quidditatem. Valeat paternitas uestra.
www.dacoromanica.ro
MAGISTRUL ROGERIUS
CANTECUL DE JALE
PRIVITOR LA DISTRUGEREA REGATULUI UNGARIEI
DE TATARI
SCRISOAREA
larg despre intrarea i inaintarea Titarilor cari au pgtruns in Ungana spre batjocorirea Mantuitorului gi pentruca sg se vadg lgmurit
prin prezenta lucrare prpgdul i dezastrul unui popor cregtin, lucrare compusg fr amestec de falsuri gi pe care isg o cetiti cu luare
aminte.
In ea Yeti ggsi de sigur multe lucruri cari au trecut pe dinaintea ochilor mei, mai multe pe cari le-am pipgit cu propriile mele
gi altele pe cari le am auzit dela oam.eni denmi de incredere
gi in fata cgrora au fost sgvargite. Meg finsg veti gsi, din and in
sand, unele lucruri cari sg vi pani prea grozave i prea
tgtoare pentru simtirea omeneascg sg nu se mire cineva nici de mine
60
Bela, regele Ungariei, fiind recunoscut printre principii cretini ca un mare propagator al religiei catolice,
intocmai ca i
strimoii sAi, regii stefan, Emerjo, Ladislau i Coloman 2) cari au
fost trecnti in lista sfintilor,
intre alte opere de pietate ce a ficut, pe unele pe fati, pentruca sA d,ea pildi de binefwcere, pe altele
inteasouns, pentruca sA inchidi gurile role ale color ce clevetea.0 impotrivi-i, ea ganclit mereu sA atragi la sanul maigei biserici popoarele strine i necredincioase, pentruca dobndind cat mai multe su-
www.dacoromanica.ro
61
II
Cum a introdus regele Bela in Ungaria pe )regele Comanilor.
1) Kuthen. Faptul s'a petreeut in anul 1239. Cf. Heinemann, loc. cit.,
p. 549.
www.dacoromanica.ro
62 ---
Gaud insa regele Comanilor a inceput sa strabat prin tara ungureasca impreima cu nobilii si 1 cu taranii sai, pentru c avean
IV
Al doilea motiv de vrajbti intre regele Bela i Unguri.
repede spre a urma povestirea subieetului ce mi-am propus. Dnmorii, regele, de bunk' ainintire, Andrei, tatal regehd
duji
Bela, acesta impreuna cu fruntaii i cu nobilii tarii a venit repede
la cetatea Alba Regala 1) i aci, dupa ce a primit coroana regala din
mainile archiepiscopului din Strigoniu 2) cum era obiceiul, a aruncat in exil pe ctiva dintre baronii cari fusesera de partea tatalui
sau i impotritva sa. Pe cativa, pe cari a putut pune mina, i-a aruncat in inchisoare, iar pe unul dintre fruntai, pe palatinul DionyAlba Regal& Fehrvar, Stuhlweissealburg.
Archiepiscop in Strigoniu. Regele era obligat s primeasci roroana dela
www.dacoromanica.ro
63
silo, l-a orbit scotindu-i ochii. Tot aei a ficut eiteva decrete gi a
dat ordin si fie promulgate spre a curita tara de oa.menii cei rii
cari erau inteun mare numir Apoi infrinind obriznicia ark' margini a baronilor a poruneit ea, exceptind pe principi, achiepiscopi gi
episcopi, daci cineva dintre baroni ar indrizni s geazi pe scaun in
ck de ilustrii ar fi fost nobilii, la curtea regelui nu putean si ispriveasci nici o afacere sau si-i vorbeasci in fafi, deck clack' ina-intau
eance/ariilor petitii gi dela ele agteptau finalizarea afacerii. Din aceasta. cauzi, cei mai multi, pentru mai nimica, eran thmt.i la curte atit
de mult ci erau obligati si suporte cheituiala cailor g1 alte angarale
www.dacoromanica.ro
64
VIII
Reispunsul la prirn.ul motiv de vrajbet.
65
DC.
www.dacoromanica.ro
66
de chestiuni dificile, era in irnposibilitate si acorde tuturora au1) Tauernicul era supremul judecitor in procesele cetiitilor libere. Ducange, sub voce: 'llungaris, iudicia dicuntur de liberarum ciuitatum contrauersiia quae remitti solent ad personalem Praefectum, qui magister Tavernicorum regalium dicitur, in Charta an. 1308.
www.dacoromanica.ro
67
mai sustineau ei ci este cu totul greit ci regele ar fi introdus pe Comani pentru asuprirea i pentru ura sa impotriva Ungurilor; ci numai deaceea pentru ca in Ungaria sA creasci, in timpul
sin, credinta in divinitate i pentruca, ac s'ar intmpla cumva ca
odati si poarte rizboi im.potriva inirnicilor coroanei sA poati sA se
lupte, impreuni Cu ei, cu mai multi vitejie i cu mai multe forte.
Dac incA cinstete pe Comani mai mult cleat pe Unguri aceasta nu
poate i nu trebuie s-i supere. Cici se cade ca demnitatea regali si
cinsteasci pe striinii introdui in tarsi, mai ales, fiindci le promisese
aceasta prin jurimint i au inceput
imite incretinindu-se; i,
apoi, citi vreane Ungurii Ii vrigmieau, in Ungaria numai pe rege
au ei de protector. Cici Kuthen, regele Comanilor, fusese botezat de
rege i foarte m.ulti altii de fruntaii i nobilii rii, astfel ci acum
contractau cstorii cu Ungurii. Iar clack' regele nu le-ar 'fi fost favorabil, ei n'ar fi stat in Ungaria. Ascultind cele spuse ,dintr:o parte
i din cealalti, scriitorul acestor rinduri nu-i impune concluziunea
sa in aceasti chestiune, daci cetitorul poate sA puni capit procesului acesta, dupi dreptatea cauzei.
XIII
Digresiume in continuarea povestirii.
Sfirind cu aceasti introduc,ere, scriitorul i indreapti condeiul sAu si trateze i s. urmireasci subiectul propus. i daci eineva
1) Cunii romane. Simon de Keza ne spune despre Bela III, numit Bela
Green': Hic quidem fures et latrones persecutus est, petitionibus loqui traxit
originem, ut Romana habet curia et iznperii. Font. hist. Daco-Ronsanorturs IV,
p. 105.
www.dacoromanica.ro
68
va voi
cu dintele otrivit, spunind c aceasti introducere
nu are nimic de a face cu chestiunea insili i c putea prea bine si
fie i firil de ea, n'are dreptate. Fiindci aceast vrajbil a fost mai
ales materia inflamabili pentru care Ungaria a fost distrus aya de
curind.
XIV
www.dacoromanica.ro
69
XVI
Ce a flicut regele di:2.d a aflat dela Palatin despre intrarea Teitarilor.
www.dacoromanica.ro
70
mai deck la el, in grabi i fri zbav, dup cum cercan imp rejurOrile i txebuinta urgent5. $i, in acelal timp, a dat instructiuni
magistrului Stephanus, episcop din Vat, prepositului din Arad i
celui al Mintuitorului din Chanad 1) sO se daca' in grabO la regina 2)
si place numai decat spre hotarele Austriei, aviad sA atepte acolo
gin deodati in minte i nu pot sO le spun toate in acelal timp, trebuie ca, in istorisirea mea, una si o expun i alta s o las la o parte.
I) Chanad. Episcopia din Csanad, intemeiati in locul vechei biserici
grecegti din Morisene.
Regina. Era regina Maria.
www.dacoromanica.ro
XVIII
Urmeaza iara4i o digresiune.
XIX
XX
www.dacoromanica.ro
72
www.dacoromanica.ro
73
XXII
www.dacoromanica.ro
74
XXIII
Cum a atacat pe Ttari ducele din Austria.
Moarte, moarte. Cillugirul Rogerius intrebuinteazil expresiunile cunoscute din Evanghelie: s mead, a moari.
www.dacoromanica.ro
mati in contra Titanlor au sosit inteo ininj de pe ori mide se etbeau in ajutorul regelui, and au aflat despft moartea domnului lor
Knthen eau turburat grozav i erau foarte agitati negtiind ce ea faca.
Cnd insi vestea despre moartea lui s'a rspiindit din ce in ce mai
mult Ungurii de prin sate incepura, plini de urit impotriva lor, si
www.dacoromanica.ro
76
lar cand Bulzo, episcopul din Chanad i Nicolae, fiul lui Bore,
impreuni cu mai multi nobili igi duceau pe fiii, pe fiicele i familiile
www.dacoromanica.ro
77
vii, alti trecuti prin sabie i ca actun carau de aci tesaurul episcopului
i al catedralei. Fiindca insa, cu cateva zile mai inainte, el avusese
cateva ciocniri cu Tatarii i fiindca obtinuse cateva mici succese fatil
de ei, capita' curaj i, dei nu avea grosul arniatei cu sine, totui se
lui dupi ei cu gandul de a strange resturile de soldati ca eXt nu dispara. Tatarii, presimtind ac,easta, se prefacura ca se retrag mai de-
parte, dar se oprira. Si fiindca aveau foarte multi cai, lar ei erau
intrebuintari urrnatoarea manevra. Ficura mai multe papui
i chipuri de am pe cari le pusera pe caii lor cei liberi, ca i cand
ar fi fast soldati. Iar caii acetia Ii adapostiri subt un deal, lasnd
cu ei numai cativa servitori i dandu-le acestora ordin ca atunci &Lind
cativa cari erau socotiti ca cei mai buni ostai ai Ungurilor i cari
venisera cu episcopul, cand i-au vazut, au dat pinteni cailor i avura
candu-se repede in contra lor, s'au luat dupa ei, culcandu-i la pamint i omorandu-i ou o cruzime cum nu se putea mai rau. Episcopul Irma, impreuni cu cativa ini, s'a Intors la Oradia i zabovind
pith) ()pre a-i strange cktiva soldati, a trecut Dunirea 1 a scipat.
XXVIII
www.dacoromanica.ro
Ce si mai spun? Tatarii gsind un vad mai departe de armata, trecuri cu totii intr'o singuri noapte i in zorii zilei inconjurand intreaga ogtire a regelui, incepuri s arunee ca grindica sageti asupra
ogtirii. Ungurii insi, fiindca au fost In chipul acesta surpringi gi ingelati de viclenia dugmanului, cand, cu armele in maini, au voit si
inealece pe eai, nici soldatii nu-gi puteau gasi stipanii, nici stapani
na-'i puteau gisi soldatii. lar cand porneau la lupta, porneau cu indiferenta ji nepiisare. Cici atat de des se arancau sagetile, c aproape
se ficea u.mbra luptatorilor i aeeste sgei sburau prin aer cum se
ingrimidesc cand vin lacustele i libelulele. i nemai putand suporta
loviturile de sigeti, soldatii se intorceau inapoi in dosul cercului de
atac. Regale 'Ursa nu mai putea s-gi oranduiasca linia de bataie, ci,
In dezordine, din once parte ar fi pornit Ungurii la lupta, Tatarii
iegindu-le in cale cu sagetile Ion, Ii faceau si se retraga spre mijlocul
armatei. i din cauza unei calduri prea mari gi din cauza unei extreme stramtori, ajunsera astfel la atata istovire ci regele i artnepiscopul din Calocea 1) cari dardaiau de frica., nu mai puteau s mane
In cele din urmi, degi se pirea el nu mai pot ail sustie lupia,
totugi ducele Colman, fratele regelui, impreuni cu oamenii sai, pe
eari a mai putut
strariga intr'un astfel ele tease, a avut chute
1) Archiepiscopui din Ca/ocea. Era Ugolinus.
www.dacoromanica.ro
79
www.dacoromanica.ro
80
XXX
Preposiud din Scihiniu este Prepositul din Sibiu, mai titrziu, Hermanilas&
Archidiaconul din Bachia, din Bcs.
www.dacoromanica.ro
81
poate pu.ne temeiu pe vorba nici unui om. Cad zaceau pe campii
i pe drumuri cadavrele multor moni, tmele cu capul giat, alude
sfarticate in bucati; in vile i in biserici, in cari se refugiasera cei
mai multi, numeroase corpuri arse. Aceast distrugere, acest prapad
i acest macel tinu ocupate drumurile dotta zile i tot pantantul era
inroit de singe. Si steteau leurile pe pimant, cum stau la prtune
In campiile nelucrate turmele de vite, de oi i de porci, i cum stau
in carierele de piatra, blocurile taiate pentru constructie.
Se vedeau apoi cadavre de om mecate in apa. Ele erau mancate
de petii ce se gasesc in ape, de viermi i de pasari. Pamantul a
pus stpanire pe acele corpuri cari au cazut de land inveninate, de
sibii i de sageti. Pe acestea, pline de sange, le-au ciugulit rozandu-le
pana la case en muraturile lor neindurate pasirile ceriului .1 fiarele carnivore, atat domestice cat i salbatice. Focul, la randul sau,
a pus stapanire pe acelea cari au fost arse prin biserici i prin case.
Uneori grasimile stingeau focul unor astf el de arden. Unele nu puteau fi consumate inteun interval de timp prea scurt; caci se et.seau in foarte multe locuri, vreme indelungat, oase invelite in piei
inegrite 1 neconsumate, fiindca unor fiare nu le sunt placute mancarile deck dadi sunt altfel distrase. Si in vreme ce toate corpurile
au trecut in stapnirea celor trei elemente 1), sa vedem ce a mai rimas pentru al patrulea element. Aerului, deci, care se zice el este
al patrulea element, i-au transmis celelalte trei duhoarea tuturor eadavrelor, i din cauza acestei duhori, el aa de mult s'a stricat i s'a
infectat ca oamenii cari mai ramasesera juntatate vii, pe campuri,
pe drumuri i prin paduri -i cari poate ar mai fi putut trai, din
cauza ranilor au murit, in urma infectiunii aerului. Si astfel nici
aerul n'a ramas neparta la aceastii sangeroasi pieire. Ce sa mai
vorbim, deci, de argintul, de caii, de armele, de hainele i de alte
lucruri ale atator oameni cari au cazut fie in lupti fie in fuga?
Caii cu rile i franele, fara calreti, alergau prin livezi i dumbrivi
i din pricina sgomotului devenira atat de furioi, ea pareau ca au
inebunit deabinelea. Si, astf el, ingroziti, neputand sa-i gaseasca girtpanii, trebuiau sau sa fie omoriti cu sabia sau sa se supuie unui nou
stpin din dark'. lar nechezatul lor putea sa fie socotit mai mult ea
un gemet i un planset. Si vasele de aur i de argint, hainele de matase i alte obiecte trebuincioase omului, aruncate pe camp i prin
paduri de cei ce fugeau, pentru ca si scape mai uorati din mainile
1) Cele trei elemente: pilinfintul, apa i focul.
hvoarele Isloriei Rominilor Vol. V
www.dacoromanica.ro
82
urmaritorilor, nu giseau pe nimenea care al le strangi. Titarii stlruiau numai in uciderea de oameni gi nu plireau de loc ca se grindesc la prizi.
XXXI
de ei, care m'a pierdut pe mine gi toati Ungaria. CEci atata ere:amint am dat certitudinii acestei scrisori ci, degi pe fiece zi vedeam
tocmai contrariul, totugi, fiindci in tara a su.rvenit nebunia rizboa1) Ungeria de dineolo de Dunare, Ungaria din sanga Duniirii.
www.dacoromanica.ro
Deci, chiar regele, fiind pus pe fugi dela armata sa, a luat dramul cu foarte putini oameni de ai sii, mergind, zi i noapte, spre
www.dacoromanica.ro
84 -merar, altii parte in vase de aur 1 argint, iar pentru o parte s'a
obligat
www.dacoromanica.ro
85
Cum au cucerit
Cadar insi, dupg ce a cueerit Rodna, dupi cum s'a spus in alti
parte 1) gi dupg ce a pus mina pe comitele Arista'due, gi-a ales
gase sute de Theutonici dintre cei mai distingi gi mai bine inarmati
cari au fost pugi subt iurisdictiunea acestui comite. Imbiindu-se de
ciliuze pentru Titari, au ajuns curand prin piduri gi dumbrivi, prin
stinci gi pretipiguri aproape de cetatea Oradia. $i fiindci in Ungaria
aceastg oetate era foarte vestiti, se strinseseri aci nunumirate femei
nobile, atfit doamne cit i femei din popor. Si, Cu toate cii episcopal 2) se retriseee de aci impreu.ng cu civa canonici, eu totugi eram
aci eu cei ce mai rimiseserg. $i cind am observat ci fortgreata este
drimati dinteo parte ne-am pus si o reparim cu un zid gros, pentruca, daci n'am fi putut sii rezistgm in cetate si avem un refugiu
ascuns mai mult timp; atit cit am putnt. Ei insi dupi ce au cucerit cetatea pe repezeali, i-au dat foc in mare parte. In cele din
uring n'au Meat, in genere, mimic, in afarg de zidurile fortiretii gi
din fortireati credeau ci s'au retras din cauza triei castrului lor.
Cici era intirit acest castru cu ganturi adfinci i deasupra zidurilor
86
sele lor, ce rimiseseri afari din fortireati. In zorii unei zile insi,
Titarii, despre cari nu se putea sti unde sunt, &And buzna peste ei,
Titarii insi deteri ordin ca soldatii s predea ancle si prin chinuri grozave au stars dela cananici tot ce aveau. i fiindci n'au putut si intre indati in biserica lor catedrali, i-au pus foc gi au ars tot
ce era in biserici. In celelalte biserici ins s'au sivirgit atitea nelegiuiri asupra femeilor ei e mai bine sa nu vorbesc spre a nu se afla
atitea ticilosii. Cetitenii nobili, soldatii i canonicii au fost ucigi
Cu totii Mil de nici o milk*, afari din cetate, in eimp. Dupi aceea
an riscolit Cu totul mormintele dintilor gi au cilcat in picioarele lor
criminale moastele si au nimicit cdeIniele, crucile, potirele de aur
vasele de aun si alte lucruri consacrate serviciului altarului. Bigau
In biserici, deavalma, birbati si femei i dupi ce abuzau de ei
mod rusinos Ii ucideau acolo. i dupi ce au pripidit toate, si
87
ea si vid cuin am putea si ne pistrim caii, gi luind o singuri ciliuzi gi un singur servitor, fiindci fiecare dintre noi avea cite trei
cai, am plecat in grabi, de cu noapte, spre cetatea Chanad situati
deasupra fluviului Mureg gi care era departe de acel loo la opt mile.
88
de a se crepa de ziui, ni s'a trimis merindea, Titarii au sosit numai decat i au inconjurat insula. Si fiindca dedeau s inteleagI ci
vor si cucereasci insula de pe api, poporul din insuli pacilit s'a intors si apere acele parti. Titarii insi (land nivala, din alti parte,
asu.pra portilor lipsite de apiritori, le-au cucerit i intrand in insulk' n'au gisit pe nimenea dintre ai notri care si arunce veo
geati sau si-i atace ieindu-le in intampinare cilare sau pe jos. Ce
cruzimi, ce fel de cruzimi, tat de multe i. Cat de mari au sivirit
ei aci, ar fi grozwv nu numai de a le vedea, dar ar fi insViimantitor
tea eram snit si intru in insuli i ai intore cadavrele mortilor pentru ca ai gisesc putini fin ingropati in pimint sau carne ori altceva de mancare, i tot ce giseam noaptea, o ducearn mai departe in
padure. Of, ascultati i vedeti ce vieati era aceia 2). Dupi zece, doua-
89
www.dacoromanica.ro
90
rilor cari in lucririle lor s'au preficut in Mari 1). Cnejii Tusk' au
plecat si primeasci dantrile. Acegtia, dupi ce au primit darurile,
au condus pe toti call le-au pezentat intr'o vale gi despoindu-i
goi, i-au ucis pe toti acolo.
XXXVI
www.dacoromanica.ro
91
Titarii nu voiri si atace aceste localititi, inainte de a fi fost pustiiti toati regitmea de prinprejur. Din cind in cind, veneau gi pe
ad cite unii, dar erau pugi pe goatii de 8144.11 Unguri pini departe, ata ci acegtia erau ineredintati ei au rimas neatingi diii eauza
fortelor lor. In urmi insi, dupi pustiirea intregului tinut, stringindu-se o multime de prizonieri Rutheni, Comani, Unguri gi nu prea
singe rece la dezastrul unui popor atit de mare, ar putea si numeasci cu drept cuvint locul acesta cimpia sangelui.
In sfirgit, dupi eiteva zile, au asediat numitul claustru sau
ministire Egres 2) gi agezind in fati multe magini de rizboiu,
cei ce se giseau inlguntru nu erau In stare si li se opmfg, ti-au dat
Orodinum i Chanadinum, Aradul i Csanadul, adeci vechia Morisena..
Egres, lngA Csanad.
www.dacoromanica.ro
Dar totui, fiindc sosise un inghet cumplit, toat Dunirea a inghetat. Titarii insi nu indrizneau nicidecum s treaci impreuni cu
caii. Observati, deci, cum au procedat. Au adus multi cai i multe
animale pe malurile Dunrii i, timp de trei zile, n'au lisat pe nimenea de paza lor; aa c animalele pireau c merg fri paznici
i nimenea dintre 'Mari nu apirea in acele pri. Atunci Ungurii
crezind c Titarii eau retras, au trecut repede i toate acele animale le-au dus cu ei pe ghiati. Observnd aceasta 'Marii se gndiri
el au posibilitatea de a trece liberi pe eai peste ghiati; ceeace s'a
i intimplat. Si intr'o singur zi, nvliiid cu totii, trecuri i umpimntului de cealalti parte a Dunirii. Regele Cadan
pluri
insi ea dus in grabi si prinzi pe regele Ungariei care stetea in Sclavonia, ca unul care nu avea niciun fel de ajutor. Dar regele presintnd aceasta i fiindci nu putea ei rimaie in fortiretele de lina,5
mare, a trecut in insule 1) ; astfel c pni la retragerea Titarilor. a
1) A trecut in insule. In
marea
Adriatici *i Dalmatia.
www.dacoromanica.ro
93
0 alti parte din armati i-a croit drumul spre numitul Strigoniu, dar pan aci au venit foarte putini, cici s'au agezat la oarecare
tarii au distrus intiriturile de lemn, au inceput si arunce cu mainile saci plini cu pimint ea si umple anturile. Dintre Unguri
insi i dintre ceilalti nimenea nu indriznea, din cauza pietrilor 1
a sigetilor si apari pe sprinceana intiriturilor. 'Atunci Ungurii i
Francigenii i Lambarzii, cari erau oarecum stipinii cetitii, dindu-i seama a nu pot si se apere, diduri foc suburbiilor i catielor
de lemn cari erau multe, pink' la palatele din cetate. Stofe i haine
nenumirate le arseri in case, omoriri caii, ingropari in pimint aural i argintul i aseunseri tot ce aveau bun i s'au retras in palate,
www.dacoromanica.ro
---- 94
In afari. Aci i-au inm.uiat bine 8:Mille in singe i. din cauza miniei
www.dacoromanica.ro
95
nia. Aci n'au mai ingaduit, ca mai inainte, si se taie vitele firi
degere pe seama prisonierilor, ci le da lor numai matele, picioarele
gi capetele viteior. Atunci am inceput a ne gndi, dupi cum ne spuneau gi tlmacii, ci indati ce vom iegi din Ungaria pe toti ne vor
trece prin ascutigul sibiilor. i fiindci eu nu mai aveam nici o ininfricogate, m.'am gncredere in vieati gi steteam pe pragul
dit ca e mai bine si mor aci, decit mergind mai departe si fiu sdrobit de nenumirate chinuri. i astfel pirisind drumul mare, prefieindu-mi ci mi duc la o parte pentru nevole trupului, cu singurul
meu servitor, m'am gribit in desigul unei piduri gi ascunzandu-mi
In fundul unui piriu, am pus si m acopere cu crengi gi cu frunze.
Servitorul meu s'a ascuns ceva mai departe, ca nu cumva o intimplitoare descoperire a unuia si pricinuiasci prinderea dureroasi gi
a celuilalt. i astfel am zicut doui zile intregi, ca intr'un mormint,
nemigcnd nici micar capul, auzind doar vorbele infricogetoare ale
celor ce umblau prin pidure, in apropierea noastri, mnnd vitele
ce se abiteau din drum gi strigind adeseori dup prizonierii cari s'au
mamma.
96
Alba Tulia.
Frata. Sat in jud. Cluj, azi numit Magyar Frata, depi majoritatea covtiritoare este ronninease.
www.dacoromanica.ro
97
www.dacoromanica.ro
Bachiensis 41.
Barthlomeus 40.
30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 49, 50,
51, 52, 55.
Crisius 47.
Hermeus 32.
Hispanus 54.
www.dacoromanica.ro
Pannonia 54.
Perg 51.
Pesth 31, 33, 34, 35, 38, 39, 40.
Pestheniensis 21.
Peta 32.
Polonia, Polonus 24, 32, 43, 52.
Pons-Thomae 47.
Sclavonia 53.
Scibiniensis 41.
Scylla 43.
Segesdinum 44.
Segusd 40.
Sereth-Zerech 33.
Simigium 40.
Slesia 52.
Stephanus 22, 31, 44.
Ttrtarus 22.
Ticia 26, 38.
Rascia 53.
Reynoldus 41.
Rhodi 57.
Roma 30.
Rudana 33, 45.
Ruscia 29, 31, 32, 33.
Ruthenus 24, 30, 51.
Sayo 38.
www.dacoromanica.ro
CUPRINSUL
Introducere
Fag.
21
21
22
22
23
24
24
25
25
26
26
27
28
28
29
29
30
31
31
32
32
102
Pap.
32
33
34
34
35
36
36
37
38
40
40
42
43
44
45
49
50
103
www.dacoromanica.ro
54
59
99