UNIVERSITATEA ALEXANDRU IOAN CUZA

CURS DE LIMBA LATIN

SINTAXA PROPOZIIEI

Iai - 2001

CUPRINS
Cuvnt nainte

I Funcii sintactice i semantice ale formelor cazuale 1. Nominativ 2. Genitiv 3. Dativ 4. Acuzativ 5. Ablativ 6. Locativ II Modurile n propoziiile independente 1. Indicativ 2. Conjunctiv 3. Imperativ 4. Infinitiv 5. Participiu 6. Gerunziu 7. Gerundiv 8. Supin III Acordul ntre subiect i predicat Texte alese Loci antiqui Loci immutati

CUVNT INAINTE

Cursul de limb latin pentru semestrul al III-lea, destinat studenilor de la romn-I.D.D., trateaz de o manier inevitabil succint i intenionat simplificatoare materia esenial a sintaxei propoziiei. Chiar i aa, am fost nevoii s renunm la consideraiile generale privind felurile propoziiilor i prile de propoziie (accesibile n gramaticile romneti menionate n bibliografie), acordnd, n schimb, un spaiu mai larg problematicii sintaxei cazurilor i a modurilor verbale. Sintaxa cazurilor, ndeosebi, constituie un element fundamental n nelegerea limbii latine. De fapt, aa cum au subliniat unele gramatici de dat mai recent, aceast sintagm nu este ntru totul adecvat, de vreme ce paginile dedicate sintaxei cazurilor se ocup, n cea mai mare parte, de chestiuni legate de sensurile cazurilor. Or, obiectul sintaxei nu-l constituie semantica. Prin urmare, trebuie s devin limpede distincia ntre aspectul funcional-sintactic al analizei (predicat, subiect, atribut, complement) i aspectul ei semantic (diverse valori de sens ale cazurilor). Numai cunoaterea funciilor sintactice, dar mai ales a valorilor semantice ale cuvintelor poate asigura - pn la un punct - inteligibilitatea unui text n latin. Sperm ca, prin exemplele care nsoesc explicaiile de natur teoretic i prin numeroase exerciii recapitulative, studenii s neleag i s asimileze aceast materie destul de dificil, astfel nct s reueasc s traduc singuri cu relativ precizie o ct mai mare parte din textele alese, din finalul cursului. Menionm c, spre a uura acest demers, am grupat textele selectate n Loci antiqui (texte adaptate unei experiene lingvistice incipiente) i n Loci immutati (texte stabilite n ediii critice).

I FUNCIILE SINTACTICE I SEMANTICE ALE FORMELOR CAZUALE NOMINATIV

Nominativul este, prin excelen, cazul subiectului, dar poate avea i alte valori sintactice: a) subiect Labor omnia vincit. Munca le nvinge pe toate. Tu mihi concilias. Tu ctigi pentru mine. Dux atque imperator vitae mortalium animus est. Sufletul este conductorul i stpnul vieii muritorilor. b) atribut adjectival al subiectului. Senatus perturbatus discedit. Senatul tulburat peste msur s-a retras. c) apoziie a subiectului Sychaeus, Didonis coniux, ei veteres thesauros recludit. Sychaeus, soul Didonei,i arat vechi tezaure. d) nume predicativ; prezint aceast funcie dup verbe: 1) copulative (fio, videor, appareo, nascor, maneo) 2) apelative la diateza pasiv (appellor, nominor etc). 3) elective la diateza pasiv (creor, eligor). 4) sentiendi la diateza pasiv (putor, existimor, ducor, habeor). Iupiter pater et rex habebatur omnium. Iupiter era considerat tatl i regele tuturor. Iustitia erga parentes pietas nominatur. Spiritul de dreptate fa de prini se numete pietate. Numa Pompilius rex creatus est. Numa Pompilius a fost ales rege. EXERCIII RECAPITULATIVE: Traducei textele i precizai valorile sintactice i semantice ale formelor cazuale: Hic puer natus est felix. Imperator Traianus in bello Dacico triumphator fuit.

Illorum beata mors videtur, horum vita laudabilis. Ad urbem Romam venerunt. Boni nautae diu maribus orbis terrarum navigant. Illi reges tyranni appellantur. Quam sapientes Druides fuerunt ! Tu mihi videris omnium opinionem non sequi. Hi cives rege liberati sunt. Cicero dicax erat et facetiarum amans.

GENITIV GENITIVUL ATRIBUT

I. GENITIVUL POSESIV sau AL APARTENENEI Indic posesorul sau obiectul posedat. In domo Caesaris sumus. Suntem n casa lui Cesar. Caesar concilium Lutetia Parisiorum transfert. Cesar transfer adunarea la Lutetia, oraul parisilor. Idem principes civitatum ad Caesarem reverterunt. Aceiai capi ai triburilor s-au ntors la Caesar. Genitivul apartenenei poate depinde i de verbele esse, videri etc., cu funcie predicativ. Terra est hominum ut caelum Dei. Pmntul este al oamenilor, dup cum cerul este al lui Dumnezeu. Grates persolvere dignas non opis est nostrae. A aduce mulumiri demne nu este de datoria noastr. Haec domus patris est. Aceast cas este a tatlui.

I.

II GENITIVUL ORIGINII, FILIAIEI. Indic fie filiaia, fie nrudirea. Hectoris nostri filius. Fiul (prietenului) nostru Hector. Xantipa, Socratis uxor fuit. Xantipa a fost soia lui Socrate. Livia Rutilii (subneles uxor) XCVI annos excessit Terentia Ciceronis CIII. Livia <soia > lui Rutilius a murit la 96 de ani, iar Terenia <soia > lui Cicero la 103.

III. GENITIVUL SUBIECTIV (Genitivus subiectivus) Depinde de un substantiv de origine verbal i indic subiectul aciunii determinate. Clamor virum = viri clamant.

Strigtul brbailor = brbaii strig. Amor parentum = parentes amant. Dragostea prinilor = prinii iubesc. Reverentia liberorum parentes delectat. Respectul copiilor (copii respect) i desfat pe prini. Invidia pauperum saepe divites afficiuntur = pauperi invident. Invidia sracilor (sracii invidiaz) i supr adesea pe cei bogai.

IV. GENITIVUL OBIECTIV (Genitivus obiectivus) Indic obiectul aciunii implicite n numele determinat. Legum contemptio detrimentum attulit rei publicae. Dispreul legilor ( a dispreui legile) a adus daune statului. Est enim difficilis cura rerum alienarum. Cci este grea grija ( a avea grij de lucruri) lucrurilor strine.

V. GENITIVUL CALITII (Genitivus qualitatis) Exprim caliti i caracteristici ale fiinelor i obiectelor, dar i determinri de timp, vrst, msur etc. Puella egregiae pudicitiae. Fat de mare modestie. Vulpes singularis calliditatis. Vulpe de o deosebit viclenie.

Magister durae severitatis.

Profesor de mare asprime. Domus magnae opulentiae. Cas foarte mbelugat. Puer decem annorum. Copil de zece ani. Fossa quindecim pedum. an de cincisprezece picioare. Imperator aliquem exilio trium annorum condamnavit. mpratul a condamnat pe cineva la un exil de trei ani.

VI. GENITIVUL EXPLICATIV SAU EPEXEGETICUS (gr.epexegeomai= prezint, explic)

Se ntlnete dup un substantiv cu sens generic, indicnd specia sau preciznd sensul. Apud vos poetae nomen sanctum est. La voi este sacru numele de poet. Vixit in Italia piperis arbor. n Italia crete arborele de piper. Nomen pacis dulce est. Numele pcii este plcut. Hic arbor fici est. Acesta este un smochin. Nomen Caesar. Numele de Cesar. Nomen sapientis. Numele de nelept. Urbs Patavi. Oraul Patavium. Urbs Romae. Oraul Roma. VI. GENITIVUL CONINUTULUI SAU AL MATERIEI (Genitivus materiae) Indic materia din care este confecionat un obiect sau coninutul su. Aula auri. Oal de aur. Flumina lactis. Ruri de lapte. Montes auri. Muni de aur. Copia frumenti. Belug de gru.

VII. GENITIVUL PARTITIV (Genitivus partitivus) Genitivul partitiv indic totul din care se ia sau se consider o parte. Se ntlnete dup:

a) substantive colective (pars, multitudo, copia, numerus, agmen,

grex,manus, pondus). Minima pars eorum. Cei mai puini dintre ei. Immensum argenti pondus et auri.
8

Cantitate imens de argint i aur. b) Adjective la comparativ i superlativ Minor fratrum. Fratele mai mic. Puellarum pulcherrima. Cea mai frumoas dintre fete. Clarissimi oratorum Romanorum sunt Cicero et Hortensius. Cei mai vestii dintre oratorii romani sunt Cicero i Hortensius. c) Pronume (interogative, nehotrte, demonstrative) Quis nostrum ?. Care dintre noi ?. Nihil certi. . Nimic sigur. Nemo mortalium. Nimeni dintre muritori = nici un muritor. Hoc honoris. Acest grad de cinstire. Ultimus Romanorum. Ultimul dintre romani. Multi nostrum. Muli dintre noi. . d) Numerale cardinale i ordinale Duae sororum mearum profectae sunt. Dou dintre surorile mele au plecat. Decem milia passuum. Zece mii de pai. Septimius atque ultimus regum. Al aptelea i ultimul dintre regi.

VIII. GENITIVUL DE CANTITATE Este o form particular a genitivului partitiv care depinde de:

a) substantive care exprim cantitatea (copia, modius, pondus, vis,

urna) Mulier magnam lacrimarum vim profudit. Femeia a vrsat multe lacrimi.

b) adjective neutre substantivizate i pronume la genul neutru (numai n

cazurile nominativ i acuzativ): multum, plus, plurimum, tantum, quantum, minus, aliquid, quid, nihil, hoc, id, illud, quod, quidquid.
9

10

Tantum pecuniae arripuit latro, quantum repperit. Houl a furat atia bani ct a gsit.

GENITIVUL CU ROL DE COMPLEMENT

1.Cer genitivul adjectivele care indic: a) memoria ( memor, immemor). Omnes cives hominem immemor beneficii oderunt. Toi cetenii ursc pe omul care uit de binefacere. b)dorina sau aversiunea (avidus, studiosus, cupidus, fastidiosus, avarus). Romani iuvenes laudis avidi erant. Tinerii romani erau nsetai de glorie. c) experien, practic, cunoatere, ignoran (peritus, imperitus, prudens, imprudens, conscius, gnarus, insolens). Erat in oppido multitudo insolens belli. n cetate era o mulime neobinuit cu rzboaie. d) participarea ( particeps, communis, proprius, alienus etc.). Complures nobiles erant participes consilii Catilinae. Mai muli nobili erau prtai (luau parte) la planul lui Catilina. Observaie: Cer genitivul i unele adjective la gradul superlativ. Semper ego optarem pauperrimus esse bonorum. Eu a dori s fiu ntotdeauna cel mai lipsit de < aceste> bunuri. 2. Cer genitivul verbele care exprim: a) memoria sau uitarea (genitivus memoriae): memini, reminiscor, recordor, commemor, mentionem facio). Palinurus meminisse viae non potest. Palinurus nu poate s-i aminteasc drumul. Huius diei semper memini. mi amintesc ntotdeauna de aceast zi. b) ideea de acuzare/ nvinuire/absolvire( verba iudicialia: accusare, absolvere, damnare, condamnare, appellare. Acest genitiv se numete genitivus criminis. Miltiades accusatus est proditionis. Miltiade a fost acuzat de trdare.
c)

Ideea de pedeaps ( genitivus poenae)

10

11

Hi damnati mortis fuerunt. Acetia au fost condamnai la moarte. d) estimri valorice, evaluri cantitative ( genitivus pretii) Quanti est? Ct cost? Parvi duco. Cost puin. Emit tanti,quanti Pythius voluit. Cumpr att ct a vrut Pythius. Genitivul urmeaz i dup verbe impersonale care exprim un sentiment ( miseret, piget, pudet, paenitet, taedet). Tamen me tui misceret. Totui mi este mil de tine. Misere laborum. Fie-i mil de suferinele mele. Cer genitivul, de asemenea, verbele tranzitive la participiul prezent; n acest caz, genitivul indic nuana de permanen. Patiens frigoris. Care suport frigul ( ntotdeauna). Cnd este construit cu acuzativul, Patiens frigus. indic o stare momentan. Cer genitivul adverbele care indic timpul sau locul (ubi, usquam, aliquo, postideo, eo, ubicumque). Nunc ubi terrarum es? n care loc al pmntului eti? Tum temporis, te laudabam. Pe vremea aceea te ludam.

EXERCIII RECAPITULATIVE: Traducei textele i precizai valorile sintactice i semantice ale formelor cazuale: Terentia Ciceronis septimum et centisimum explevit annum. Turpissimam servitutem deditionis nomine appellant. Memoria vestri mihi grata est. Catilina proditionis accusatus est. Quis spem salutis habet ?

11

12

Cupiditas divitiarum magna est. Iuvenes semper appetentes gloriae sunt. Quis vestrum nescit quid amor est? Iudices capitis hominem innocentissimum condemnavere. Adventus Caesaris nuntiatus est. Accusatus est furtis.

12

13

DATIV Este prin excelen cazul complementului indirect. Determin verbe,adjective i interjecii, prezentnd diferite valori semantice. I. Dativul de atribuire determin: 1.verbe tranzitive active i pasive (concedere, dare, mittere, scribere, dicere). ACTIVE PASIVE Tibi librum donebo. Liber donebitur tibi. ie i voi da o carte. Cartea i va fi dat ie. 2. verbe intranzitive n latin, tranzitive n romn (invideo , suadeo, persuadeo, ignosco, pareo, studeo). Germani agriculturae non student. Germanii nu se ocup cu agricultura. Persuadent civibus. Ei i conving pe ceteni. Parcent urbi. Ei cru oraul. 3. verbe compuse cu prepoziie (praepono, obstare, deesse, anteponere,preferro, inferro, praestare, detrahere) Phocion Atheniensis saepe exercitibus praefuit. Adesea Phocio Atenianul a condus armata. Isti etiam deorum templis sunt nefarios ignes inferre conati. Acetia au ncercat s dea foc pngritor chiar i templelor zeilor. II. Dativul posesiv (Dativus possesoris) se folosete atunci cnd locutorul subliniaz nu neaprat posesorul, ci obiectul posedat. Astfel: * Termenul care indic posesorul st n dativ. * n locul verbului habeo construit cu nominativul, se folosete esse construit cu dativul. * Obiectul posedat este subiect n cazul nominativ. Dativul posesiv este cunoscut i sub formulele: " sum pro habeo", sau dativul cu esse. Mihi filius unus est. Eu am un singur fiu.

13

14

n loc de: Unum filium habeo. Amplissimae tibi fortunae sunt. Tu ai cele mai mari avuii. Scipioni cognomen erat Africanus. Scipio avea cognomenul (porecla) Africanul. III. Dativul interesului indic persoana n folosul sau n dauna creia se ndeplinete aciunea verbului (Dativus commodi vel incommodi). Non solum nobis divites esse volumus, sed liberis, propinquis, amicis. Nu vrem s fim bogai numai pentru noi, ci i pentru copii, rude, prieteni. Homo non sibi soli natus est. Omul nu s-a nscut numai pentru sine. Nemo errat uni sibi, sed dementiam spargit in proximos. Nimeni nu greete numai n defavoarea lui, ci mprtie i printre cei mai apropiai prostia sa. IV. Dativul de scop (Dativus finalis). Dativul folosit pentru a indica scopul pentru care se svrete o aciune (exprimat de verb) se ntlnete n exemple de tipul: Dies colloquiis constitutus est. S-a fixat o zi pentru ntrevederi. Dare dono. A da n dar. Locum castris deligere. A alege loc pentru tabr. Sociis auxiliis veniamus ! S venim aliailor n ajutor !

V. Dativul etic (Dativus ethicus <gr. ethikos) este reprezentat de n pronumele personale mihi, tibi, vobis i indic persoana implicat moral n aciunea exprimat de verb. Tu mihi istius audaciam defendis ? Tu mi aperi ndrzneala acestuia ? Quid mihi Celsus agit ? Ce-mi face mie Celsus ? Hoc vinum durabit tibi usque ad solstitium. Acest vin i va ine pn la solstiiu.

14

15

VI. Dativul punctului de vedere (Dativus iudicantis) indic persoanele pentru care enunul din propoziii este adevrat. Este folosit mai des cu participii pentru a indica poziia geografic sau determinarea temporal. Hoc est oppidum primum Thessaliae venientibus ab Epyro. Aceasta este prima cetate a Thesaliei pentru cei care vin din Epir. Via eunti aliquid extremum est. Pentru cel care merge pe drum exist un capt.

VII. Dativul de agent (Dativus auctoris). Arat persoana care ndeplinete aciunea exprimat de verb n cadrul conjugrii perifrastice pasive cu rol de subiect logic i pe lng unele forme verbale pasive, n special la perfect. Caesari omnia uno tempore erant agenda. Toate trebuiau s fie fcute de Caesar numai atunci. = Caesar trebuia s le fac pe toate numai atunci. Mihi consilium captam iamdiu est. A fost o hotrre luat de mine din timp. Haec mihi tractanda sunt. Acestea trebuie s fie tratate de mine. = Eu trebuie s le tratez pe acestea. Hic liber nobis legendus non est. Noi nu trebuie s citim aceast carte.

VIII. Dativul dublu desemneaz situaia n care dativul de scop se afl n aceeai propoziie cu dativul interesului/de scop. Nemini meus adventus labori fuit. Pentru nimeni sosirea mea nu a fost un chin (spre chin). P.Sulla auxilio cohorti venit. P. Sulla a venit n ajutorul cohortei.

IX. Dativul complement al adjectivelor apare atestat pe lng adjective care exprim:

a) avantajul sau dezavantajul (utilis, inutilis, perniciosus, noxius,

salutaris) Illud consilium Atheniensibus utile fuit.
15

16

Acel plan a fost util atenienilor.

b) simpatia, prietenia, aversiunea sau dumnia (amicus, inimicus,

familiaris, gratius, invisus, acceptus etc) Coriolanus consilia patriae sibique inimica coepit. Coriolanus a luat hotrri potrivnice patriei i siei. c) apropierea sau deprtarea (vicinus, proximus, comnunis, propinquis etc.) Consul flumini propinqua posuit castra. Consulul a aezat tabra aproape de fluviu. d) asemnarea sau deosebirea (similis, dissimilis, par, impar, aequalis, contrarius etc.) Canis lupo similis est. e) uurina, adecvarea, dificultatea (facilis, difficilis, idoneus, aptus, opportunus etc.) Hi libri puero apti sunt. Aceste cri sunt potrivite pentru copil. X. Dativul dup interjecii: Vae victis. Vai de cei nvini. EXERCIII RECAPITULATIVE: Traducei textele i precizai valorile sintactice i semantice ale formelor cazuale: Caesari venienti occurrit. Filius tuus sororibus benignus est. Asiae reges vobis inimici sunt. Romani hostibus cedere recusaverunt. Id Romanis faciendum est. Hunc librum dono misi. Navigantibus ad aliquod sidus dirigendus est cursus. Crassus sociis nostris milites subsidio misit. Mihi pulcherrima et peregregia amica est. Labienus castris praeficitur.

16

17

ACUZATIV Acuzativul constituie prin excelen, cazul raportului imediat prin care aciunea verbal i gsete aplicarea ei nemijlocit. I. ACUZATIVUL - COMPLEMENT DIRECT COMPLEMENTUL obiect direct se exprim prin cazul acuzativ, depinznd de toate verbele tranzitive din limba latin. Am fcut aceast ultim precizare, ntruct nu toate verbele tranzitive din latin sunt tranzitive n limba romn. 1. ntre tranzitivele din latin, atragem atenia asupra urmtoarelor categorii de verbe: a) care exprim un sentiment (doleo, fastidio, reformido, lugeo, horreo, queror, lamentor, rideo etc.) Cuncti Romanorum nomen horrebant. Toi se ngrozeau de numele de romani. Fortunam rei publicae lugeo. Deplng soarta statului. Ipsam victoriam horrebam. Mi-era team chiar i de o victorie. b) care exprim o percepie fizic (oleo, redoleo, sapio, sitio). Satia te sanguine,quem sitisti. Satur-te de sngele de care ai fost nsetat. c) alte verbe, precum abdico, defficio, delecto, desum, despero etc. Nostros vires deficiebant. Alor notri le lipseau forele. d) verbe de micare intranzitive care prin compunere cu prepoziii care cer cazul acuzativ, devin tranzitive. Hannibal imperavit puero ut omnes fores aedificii circumiret. Hannibal a poruncit unui sclav s treac rnd pe rnd pe la toate porile edificiului. ACUZATIVUL INTERN Unele verbe intranzitive, care au neles deplin prin ele nsele( vivo, servio, pugno), pot fi nsoite de un substantiv (de obicei determinat de un adjectiv n acuzativ, numit intern). Acuzativul obiectului intern este astfel numit ntruct deriv semantic i/sau formal - din verbul care-l conine implicit. Omnes volunt beatam vitam vivere. Toi vor s duc o via fericit. Claram pugnam pugnavisti.

17

18

Ai purtat o btlie vestit. ACUZATIVUL DUBLU Denumete situaia n care ntr-un enun apare un acuzativ complement direct (al persoanei) i un alt complement direct (al lucrului). Acesta din urm poate avea, uneori, funcia de nume predicativ. Ancum Marcium regem populus creavit. Poporul l-a fcut rege pe Ancus Marcius. Plato escam malorum appellat voluptatem. Plato numete plcerea hrana oamenilor ri. Aurelius duxit uxorem optimi viri filiam. Aurelius a luat (de) soie pe fiica unui om foarte bun. Senatus Catilinam et Manlium hostes indicat. Senatul i declar dumani <ai patriei> pe Catilina i Manlius. ACUZATIVUL DE RELAIE Indic la ce anume se refer aciunea verbului. Se exprim prin acuzativul unor pronume sau adjective la genul neutru. Id gaudeo. M bucur de (n ce privete) asta/acest lucru. Illud te accuso. Te acuz (n ce privete) de acest lucru. Hoc cogor. Sunt constrns la (n ce privete) acest lucru. Sub influena limbii greceti acuzativul de relaie a unui substantiv este ntlnit ndeosebi n limbajul poetic. Tremit artus. Tremur din (n ce privete) ncheieturi. Frontem tergaque et latus tuti. Protejai la (n ce privete) frunte, spate i old. ACUZATIVUL EXCLAMATIV Se explic cteodat prin eliziunea unui verb i indic persoana sau lucrul ce constituie obiectul exclamaiei. Pro deum fidem ! n numele zeilor ! O caecam cupiditatem ! O, poft oarb ! Heu me miserum ! Ah, nefericitul de mine !

18

19

O, inanes nostras contentiones. O, disputele noastre fr rost. ACUZATIVUL CU FUNCIE DE SUBIECT LOGIC Acest tip de acuzativ este cerut de verba ca: piget, taedet, pudet, paenitet etc., care se construiesc cu acuzativul cu funie de subiect i cu genitivul cu funcie referenial. Populum iudicii sui paenitebat. Poporul se cia de hotrrea lui. Me civitatis morum taedet. M dezgust obiceiurile cetii/Eu sunt dezgustat de obiceiurile cetii. Volo vos paeniteat. Vreau ca voi s v cii. II. ACUZATIVUL - COMPLEMENT CIRCUMSTANIAL I. Acuzativul poate exprima ntinderea n spaiu i timp. a) Indic cuantificri ale spaiului i timpului.Pentru a indica lungimea, limea sau nlimea unui obiect se folosete acuzativul dup adjective ca: latus, longus, altus sau dup substantive ca longitudo, latitudo i altitudo. Fossa duodetriginta pedes lata erat. anul era larg de douzeci i opt de picioare. Fines Helvetiarum in longitudinem milia passuum ducenta quadraginta in latitudinem centum octoginta patebant. Teritoriul helveilor avea n lungime dou sute patruzeci de mii de pai, iar n lime o sut optzeci. Triginta annos habeo. Am treizeci de ani. Multos annos vixit. A trit muli ani. Tricesimum annum agis. Ai treizeci de ani. b) distana, ideea de deprtare se exprim n acuzativ depinznd de verbele abesse sau distare. Abest decem dierum iter. Este departe la zece zile de drum. Ad tertium lapidem castra habuere. Aveau tabra la al treilea miliar. c) vrsta; complementul vrstei se poate exprima prin:

19

20

acuzativ plural (cu numeral cardinal), urmat de participiul natus; 2. acuzativ singular ( cu numeral ordinal), urmat de participiul agens. Tiberius,undeviginti annos natus, profectus est. Tiberius, n vrst de 19 ani, a plecat. Marius, tricesimum annum agens, profectus est. Marius, n vrst de 30 de ani, a plecat. d) acuzativul de direcie este cerut n limba latin de verbe de micare i indic punctul spre care se ndreapt aciunea exprimat de verb. Se construiete: - fr prepoziie Redetis Romam. S v ntoarcei la Roma. - cu prepoziile ad/apud Legati pervenerunt ad ducem militum. Solii au ajuns la comandantul soldailor. - cu prepoziia in In templum venisti cum fratre tuo. In templu ai venit cu fratele tu. e) acuzativul spaiului parcurs se exprim fr propoziie Triduo septingenta milia passuum ambulare. A parcurge n trei zile aptezeci de mii de pai.
1.

ACUZATIVUL - COMPLEMENT AL VERBELOR DE MICARE COMPUSE CU PREPOZIIILE: AD, TRANS, PRAETER, CIRCUM. Caesar aequitum magnam partem flumen transgreditur. Cesar trece fluviul cu o mare parte a cavaleriei. III.ACUZATIVUL - COMPLEMENT DE SCOP Pentru exprimarea finalitii unei aciuni, se folosete acuzativul precedat de ad, depinznd de verbe sau adjective care indic aptitudinea, potrivirea sau adecvarea (aptus, idoneus, natus, accommodatus). Ossa commissuras habent ad stabilitatem aptas. Oasele au ncheieturi potrivite pentru meninerea stabilitii. IV. ACUZATIVUL ADVERBIAL Acuzativul se folosete adverbial n urmtoarele situaii: a) ca pronume i adjective la neutru singular (nihil, multum, tantum, aliquid, solum etc.). Nihil me clamor iste commovet.

20

21

Acest strigt nu m-a impresionat deloc. b) expresii de tipul magnam partem, id genus, partim.partim. Scis me antea orationes aut aliquid id genus solitum scribere. tii c eu obinuiam s scriu discursuri sau ceva de acest gen. V. ACUZATIVUL INSTRUMENTAL Cnd aciunea se svrete prin intermediul unei persoane, latina utilizeaz cazul acuzativ precedat de prepoziia per. Augustus per Tiberium Pannonicum bellum administravit. August a condus rzboiul mpotriva Pannoniei prin intermediul lui Tiberius. EXECIII RECAPITULATIVE: Traducei textele i precizai valorile sintactice i semantice ale formelor cazuale: O rectam honestamque vitam ! Multa scelera legem et vindicem effugiunt. Haec mulier sui pueri fatum miserabatur. Caesar Commium regem constituit. Haedui pugnam malam nuper pugnaverunt. O diem illum funestum ! Me pudet nequitiae tuae. Eos paenitet illorum morum. Horribilem illum dies aliis, nobis faustum putamus. Horatius decessit Romae aetatis agens septimum et quinquagesimum annum. Milites hoc moneo. Id laborat. Id non dubito. Quid te rogavi ?

21

22

ABLATIV Ablativul (ablativus casus) este, prin excelen, cazul complementului circumstanial. Etimologic, ablativul provine de la ablativus (participiul verbului aufero < abfero, a separa. n esen, ablativul exprim ideea de separaie, de ndeprtare, de privare etc., dar include i funciile altor dou cazuri specifice indoeuropenei comune, disprute formal n latin, respectiv instrumental-sociativ i locativ. Cele trei funcii fundamentale ale ablativului sunt: I. Ablativul propriu-zis sau ablativul separativ; II. Ablativul instrumental-sociativ; III. Ablativul locativ.

I. Ablativul propriu-zis/separativ (ablativus separativus) Exprim in sens propriu sau figurat: a) ndeprtarea/separaia; b) originea/ proveniena; c) comparaia; d) materia; e) subiectul de tratat; f) privarea; g) agentul; h) partitiv.

a) Ablativul separaiei/ ndeprtrii sau al punctului de plecare urmeaz dup verbe, substantive i adjective (pello, prohibeo, desisto, deficio, abduco, remotus, defectio, liber etc.). Poate fi utilizat cu sau fr prepoziii, cele mai des ntlnite fiind a, ab, e, ex. Indic persoana sau lucrul de care se separ, se ndeprteaz, se elibereaz, se abine cineva/ceva. Libero te metu. Te eliberez de team. Legiones abduces a Bruto. ndeprtezi legiunile de Brutus. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen dividit. Fluviul Garumna i separ pe gali de aquitani.

22

23

Pauci potuerunt a tyrannis patriam liberare. Puini au reuit s elibereze patria de tirani.

Ablativul originii/provenienei (Ablativus originis) Se construiete ndeosebi cu verbele nascor (la participiu perfect natus, sau orior i, n mod frecvent, cu participiile prognatus, procreatus, satus,oriundus, fr, sau cu prepoziie. Amplissimo genere natus. Nscut dintr-un neam foarte nobil. Parentibus nati humilibus. Nscui din prini de origine modest. Ex me natus es ! Eti nscut din mine. Belgae orti sunt a Germanis. Belgii se trag din germani. Ex cupiditatibus odia nascuntur. Ura se nate din dorine.
b)

Ablativul comparaiei (Ablativus comparationis) n propoziiile care includ un comparativ de superioritate sau de inferioritate, al doilea termen al comparaiei este un ablativ fr prepoziie: 1. ntotdeauna cnd se exprim printr-un pronume relativ i n expresiile cu sens generic sau absolut ( spe., opinione, solito maior, celerius etc.). Locutus est Cato, quo nemo erat prudentior. A vorbit Cato fa de care nimeni nu era mai nelept. Spe atque opinione maior praeda ferebatur. Era adus o prad mai mare dect sperana i prerea tuturor. 2. de preferin n interogativele retorice cu sens negativ sau n propoziiile negative. Quis clarior in Graecia Themistocles ? Cine a fost mai vestit n Grecia dect Themistocles ? Nihil est virtute amabilius. Nimic nu este mai plcut dect virtutea.
c)

d) Ablativul materiei (Ablativus materiae) Se refer la materia din care (vezi legtura cu ideea de separaie) este fcut sau alctuit ceva. nsoit de prepoziiile ex sau de se ntlneste dup verbe ca: fingere, facere, constare,esse etc.

23

24

Naves totae factae erant ex robore. Toate corbiile erau fcute din lemn de stejar. Haec sunt pocula ex auro. Acestea sunt pahare de aur. Hodie vidi templum de marmore. Astzi am vzut un templu construit din marmur. e) Ablativul subiectului de tratat (Ablativus argumenti) Pe lng nominativul clasic al titlurilor, se ntlnete uzul ablativului prepoziional (de) atunci cnd dintr-o ntreag materie ( subiect de tratat) se ia n considerare doar un aspect. De oratore vs Orator f) Ablativul privativ Se ntlnete dup verbele careo, egeo, orbo i dup adjectivele derivate cel mai adesea din acestea (egenus, orbus, nudus, expers, inops). Pecunia patria privatus est. A fost lipsit de banii tatlui. Res publica nuda a magistratibus eo tempore fuit. n acea perioad statul a fost lipsit de magistrai. g) Ablativul de agent Este nsoit de regul de prepoziia ab i se ntlnete dup verbe pasive, indicnd autorul aciunii exprimate de verb. Totus ager campanus possidetur a plebe. Tot terenul agricol din Campania este posedat de plebe/ n posesia plebei. Eo corpora a feris laniata vidi. n acel loc am vzut corpuri sfiate de fiare. h) Ablativul partitiv Este ntlnit dup numerale cardinale. Duo ex filiis iam viri sunt. Doi dintre fiii mei sunt deja brbai. Uni ex agricolis multum, secundo autem et tertio nihil dederunt. Unui agricultor (unuia dintre agricultori) i-au dat mult, ns celui de-al doilea i celui de-al treilea nu le-au dat nimic. II. Ablativul instrumental-sociativ

24

25

Exprim n mod esenial mijlocul sau instrumentul prin intermediul cruia se realizeaz o aciune exprimat de verb.
a)

Ablativul instrumentului (Ablativus instrumenti) Cornibus tauri, apri dentibus, morsu leones se tutantur. Taurii se apr cu coarnele, porcii mistrei cu colii, leii mucnd. Aut vi aut fraude fit iniuria. Nedreptatea se face fie prin for, fie prin nelciune.

n cadrul acestei categorii se include i ablativul abundenei, dei acesta nu exprim de o manier strict logic un raport instrumental. Era utilizat de latinofoni: - pe lng adjective i verbe care indic abundena (dives, locuples, refertus, onustus, affluens etc.): Haec insula referta divitiis est. Aceast insul este plin de bogii. Mare piscibus abundant. Marea e plin de peti. - pe lng adjective i participii ca: dignus, indignus, praeditus, ornatus, imbritus. Ille egregius homo magno ingenio praeditus est. Acest om distins este nzestrat cu un mare talent. Vir patre, avo, maioribus tuis dignissimus es ! Eti un brbat prea demn de tatl tu, de bunicul tu i de naintaii ti! Amica mea parvis opibus ac facultatibus praedita est. Prietena mea este nzestrat cu puine mijloace i posibiliti. b) Ablativul sociativ (Ablativus sociativus) Se recunoate cu uurin dup utilizarea prepoziiei cum. His de rebus cum Pomponio, cum Camillo, cum quibus vobis videbitur considerate. Sftuii-v n privina acestor lucruri cu Pomponius, cu Camillus, cu care vei crede de cuviin. Me una vobiscum servare non possum. Nu pot s m salvez mpreun cu voi. Exierant cum Crasso adulescentes. Tinerii ieiser mpreun cu Crassus.

Unele gramatici includ n aceast categorie ablativele care exprim:

25

26

a)relaia/limitarea; b) msura/cantitatea; c) modul; d) calitatea; e) cauza; f) preul. a) Ablativus relationis sive limitationis. Indic obiectul/obiectele la care se refer aciunea exprimat de verb, reprezentnd n fond o limitare. His de libris hodie in consilio diu discutavimus. Astzi am discutat mult timp n adunare despre aceste cri. Eorum ego vitam mortemque aestimo, quoniam de utraque siletur. Eu socotesc la fel viaa i moartea acestora, fiindc despre amndou nimeni nu spune nimic. b) Ablativul msurii/cantitii (Ablativus mensurae) Benevolentiam non ardore amoris sed stabilitate iudicemus. Judecm bunvoina nu dup nflcrarea dragostei, ci dup statornicia ei. Sol multis partibus maior est quam terra. Soarele este mai mare de mai multe ori dect pmntul. c) Ablativul de mod (Ablativus modi) indic cum se desfoar aciunea exprimat de verb. Se construiete fr prepoziie sau cu prepoziiile cum sau sine. Magna cum cura ego illum curari volo. Vreau ca el s fie ngrijit cu mare atenie. d) Ablativul calitii (Ablativus qualitatis) Are o valoare descriptiv, referindu-se la stri de spirit momentane i la caliti fizice. Memoria non semper es optima ! Nu ntotdeauna ai o memorie foarte bun ! Vir magno ingenio. Brbat de mare spirit. Horatius parva statura erat. Horaiu era de statur mic. e) Ablativul cauzei
26

27

Gramaticile disting un ablativ al cauzei interne referitor la sentimentele propriului suflet (amore pereo, anxius ira), de un ablativ al cauzei externe. Maereo iniquitate tua. M ntristeaz nedreptatea ta. Exsultare laetitia coepit. A nceput s tresalte de bucurie. Iste rei publicae calamitate laetatur. Acesta se bucur de nenorocirea abtut asupra statului. f) Ablativul preului (Ablativus pretii) Indic, de regul, suma pltit pentru o tranzacie. Se ntlnete mai ales dup verbele emo, vendo, dedimo, mercor,aestimo. Emi virginem triginta minis. Am cumprat o fat cu 30 de mine. g) Ablativul locului de trecere (Ablativus prosecutivus) Se construiete fr prepoziie. Ibo hodie hac via ut celeriter ad te veniam. Voi merge azi pe acest drum ca s ajung repede la tine. III. 1. Ablativul locativ (Ablativus locativus) a) Ablativul locativ se ntrebuineaz fr prepoziii pentru numele de orae i substantive care indic locul (regione, parte, loco). Aequo loco pugnavimus. Am luptat n cmp deschis. Totis castris pugnatur. Se lupt n toate taberele. Carthagine quotannis annui bini reges creabantur. n fiecare an, n Carthagena, se alegeau cte doi regi pe un singur an. b) Ablativul locativ se construiete cu prepoziiile in sau sub Ambulo in horto cum amicis. M plimb n grdin cu prietenii. Non omnem frugem in omni agro reperire possis. Nu poi gsi orice road in orice ogor. Sub monte consedit. S-a aezat la poalele muntelui. 2. Ablativul timpului (Ablativus temporis) Poate rspunde la ntrebrile: quando ? = cnd, quanto tempore ? = n ct timp?

27

28

Qua nocte natus Alexander est, eadem Dianae Ephesiai templum deflagravit. n aceeai noapte n care s-a nscut Alexandru (cel Mare) a ars i Templul Dianei din Efes. Caesar Tarraconem paucis diebus pervenit. Cezar a ajuns la Tarragona n cteva zile. Ablativul de timp mai poate rspunde la ntrebrile: a) Quotiens in temporis spatio ? De cte ori ntr-un interval de timp ? In hora saepe ducentos versus dictabat. ntr-o or dicta adesea dou sute de versuri. b) Quanto ante ? Quanto post ?= Ct timp inainte ? Ct timp dup ? Tribus post annis in Graeciam ibo. Voi merge in Grecia peste trei ani.
c)

Ex quo ? De cnd ? De ct timp ? Cato ab adulescentia confecit orationes. Cato a alctuit discursuri nc din adolescen.

28

29

LOCATIV

Existena acestui caz nu este luat n considerare, de obicei, de gramaticile tradiionale pe considerentul c n latina clasic nu s-au pstrat dect cteva relicte ale acestui vechi caz indoeuropean. Dup cum se tie, locativul indica de o manier static, locul, dar i plasarea n timp. Aadar, locativul nsumeaz dou valori semantice: a) spaiala b) temporal a) Locativul spaial n ce privete substantivele comune, cele mai des ntlnite forme de locativ snt: domi(acas), humi(la pmnt), ruri (la ar), militiae, viciniae (n vecintate) Sex. Ruscius ruri semper habitavit. Sex. Ruscius a locuit ntotdeauna la ar. Romae,Brundisii, Carthagini, Athenis, Gadibus, Tarenti, Capuae etc. constituie exemple de locativ spaial ntrebuinate pentru numele de orae. b) Locativul temporal. Forme ca vesperi, luci, tempori, temperi, die septimi sunt mai bine atestate n latina arhaic. Heri vesperi apud me Hirtius fuit. Ieri sear a fost la mine Hirtius. Cum primo luci domum venisse dicitur. Se spune c a ajuns acas la crpatul zorilor. Disprut aproape n totalitate la nivel formal nc din faza clasic a dezvoltrii limbii latine, locativul a fost concurat de ablativ la nivel semantic i formal, fiind n cele din urm complet substituit.

EXERCIII RECAPITULATIVE: Traducei textele i precizai valorile sintactice i semantice ale formelor cazuale: Cum Galiis bellum gesserunt.
29

30

Res publica maximis periculis liberata est. A patre suo puella vocatur. Hunc librum magna cum amabilitate tibi dabo. Multi barbari sub terra habitabant. Caesar ex castris hodie profectus est. Silviae mater curis aegra fuit. Mater iunior patre est. Arbor decem pedibus altior muro est. Paucis ante diebus hostes oppidum deleverant. Victor, homo magnanimitate, multos pueros pauperes adiuvavit. Pilo vulneratus est. Cato de magnitudine animi solebat dicere. Non bonus somnus de prandio. Tiberius a nobilibus atavis ortus est. Melle dulcior est.

30

31

EXERCIII RECAPITULATIVE
TRADUCEI TEXTELE I PRECIZAI SEMANTICE ALE FORMELOR CAZUALE: FUNCIILE SINCTATICE I

O mei filii tres, non debetis esse miseri. Ad mortem enim nunc venio, sed pars mei, animus meus, semper remanebit. Dum eram vobiscum, animum non videbatis, sed ex factis meis intellegebatis eum esse in hoc corpore. Credite igitur animum esse eundem post mortem, etiam si eum non videbitis, et semper conservate me in memoria vestra. ( Cicero, De Senectute 22.79-81) Poetae per litteras hominibus magnam perpetuamque famam dare possunt; multi viri, igitur, litteras de suis rebus scribi cupiunt. Trahimur omnes studio laudis et multi gloria ducuntur, quae aut in litteris Graecis aut Latinis inveniri potest. Qui, autem, videt multum fructum gloriae in versibus Latinis sed non in Graecis, nimium errat, quod litterae Graecae leguntur in omnibus fere gentibus, sed Latinae in finibus suis continentur. ( Cicero, Pro Archia 11.26, 10.23) Si ex his studiis delectatio sola peteretur, tamen, ut opinor, hanc animi remissionem humanissimam ac liberalissimam iudicaretis. Nam ceterae neque temporum sunt neque aetatum omnium neque locorum; at haec studia adulescentiam alunt, senectutem oblectant, res secundas ornant, adversis perfugium ac solacium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. ( Cicero, Pro Archia 7.16) Dies dicti sunt a deis quorum nomina Romani quibusdam stellis dedicaverunt. Primum enim diem a Sole appellaverunt, qui princeps est omnium stellarum ut idem dies caput est omnium dierum. Secundum diem a Luna appellaverunt, quae ex Sole lucem accepit. Tertium ab stella Martis, quae vesper appellatur. Quartum ab stella Mercurii. Quintum ab stella Iovis. Sextum a Veneris stella, quam Luciferum appellaverunt, quae inter omnes stellas plurimum lucis habet. Septimum ab stella Saturni, quae dicitur cursum suum triginta annis explere. Apud Hebraeos autem dies primus dicitur unus dies sabbati, qui apud nos dies dominicus est, quem pagani Soli dedicaverunt. Sabbatum autem septimus dies a dominico est, quem pagani Saturno dedicaverunt.

31

32

( Isidor din Sevilla, Origines 5.30, sec.7.) II MODURILE N PROPOZIIILE INDEPENDENTE Valorile semantice ale modurilor n limba latin sunt parial identice cu cele din romn. INDICATIV Uzul indicativului, mod al realitii i al certitudinii, gsete n general o coresponden perfect n limba romn. Indicativul se folosete n: I. Propoziiile enuniative Atragem atenia asupra faptului c, dei n latin unele verbe i locuiuni verbale sunt la indicativ, n limba romn se traduc (n funcie de context) prin condiional-optativ la diateza activ (cnd n latin se folosete indicativul prezent) i pasiv (cnd n latin se folosete indicativul perfect). Menionm urmtoarele categorii: 1. Verbe sau locuiuni verbale (possum, debeo, decet, licet, oportet, necesse est). Quomodo possum non esse popularis ? Cum a putea s nu fiu democrat ? Volebam loco magis deserto esse. A fi vrut s fiu ntr-un loc mai pustiu. Pro Pompeio emori possum. Pentru Pompei a putea s mor. Quis mihi potest aut debet esse coniuctior quam is ? Cine mi-ar putea fi sau ar trebui s-mi fie mai aproape dect acesta? 2. Expresii impersonale:(facile est/erat; longum est/erat; melius est; optabilis est, dementis est/erat). Longum est omnia enumerare proelia. Ar fi prea lung (ar dura prea mult) s enumr toate luptele. 3. Verba voluntatis (volo, nolo, malo). Eumenes copias divisit, non ut voluit, sed ut militum cogebat voluntas. Eumenes a mprit trupele, nu cum ar fi vrut, ci dup cum cerea voina soldailor.

32

33

4. Verbele a crede, a se atepta, a-i imagina n expresii cu sens negativ la trecut (numquam putabam/putavi/putaveram = n-a fi crezut niciodat; quis putabat ?/putavit ?/putaveram = cine ar fi crezut?) Ego tantum esse in homine sceleris, audaciae, crudelitatis numquam putavi. Nu mi-a fi nchipuit niciodat c ntr-un om ar putea exista atta nemernicie, obrznicie i cruzime. II. Propoziiile interogative (simple sau duble/disjunctive). A. Propoziia interogativ simpl n latin, propoziia interogativ simpl utilizeaz indicativul i poate fi introdus de: 1. adjective, adverbe sau pronume sau pronume interogative (quis, quid; qui, quae, quod; numquis ? quisnam ? uter ? quantus ? ubi ? quomodo ? quando ? quamobrem ? Quis dedit? Cine a dat? 2. particule interogative a) - ne (enclitic) Omnisne pecunia dissoluta est ? Oare toat suma s-a pltit ? b) num (introduce o interogativ retoric cu sens negativ). Num tristitiam superare possumus ? Oare n-am putea depi tristeea ? c) nonne (introduce o interogativ retoric cu sens afirmativ). Poetae nonne versus componere volunt ? Oare poeii n-ar vrea s scrie versuri ? Nautae nonne navigare volunt ? Oare corbierii n-ar vrea s navigheze ? d) an (uneori introduce o interogativ retoric cu sens negativ, echivalnd n mod frecvent cu particula num, dar mai este folosit i cu sensul lui nonne dup o interogativ introdus de pronume, adjective sau adverbe interogative). An potest esse molestum ? Ar putea fi oare duntor (acest lucru) ? B. Propoziia interogativ dubl/disjunctiv Se introduce prin: a) utruman

33

34

Utrum ea vestra an nostra culpa est. Aceast vin este a voastr sau a noastr. b) -ne.an. Romamne venio, an hic maneo, an Arpinum fugio ? S vin la Roma, s rmn aici sau s fug la Arpinum ? c) an. Cuius ea culpa fuit ? Militum an imperatorum ? A cui a fost aceast greeal ? A soldailor sau a conductorilor [de oti]? C. Propoziia exclamativ Quam multos milites fertur se habuisse ille dux. Ct de muli soldai se spune c a avut acel comandant.

34

35

CONJUNCTIV Dac indicativul este modul obiectivitii, conjunctivul este, n general, modul subiectivitii. n propoziiile independente exprim urmtoarele valori semantice: posibilitate nesiguran dorin urare concesie presupunere ndemn sfat

1. Conjunctivul hortativ Se folosete la timpul prezent. Sensul negativ (conjunctiv hortativ-prohibitiv) al unei propoziii este dat de ne. Cum dignitate moriamur. S murim cu demnitate. Ne diis irascamur. S nu-i suprm pe zei. De me nihil timueritis. S nu-mi purtai deloc de grij. Ne difficilia optemus. S nu dorim ceea ce este dificil [de ndeplinit]. Ne quid fiat contra exempla maiorum. S nu se fac nimic mpotriva pildelor strmoilor. 2. Conjunctivul dubitativ Exprimnd o ndoial, o nesiguran, apare ntotdeauna n propoziii interogative directe. n latin se folosete: a. conjunctivul prezent, dac incertitudinea se refer la o aciune prezent sau viitoare. Rogem te ut venias ! Non rogem !

35

36

<Trebuie> s te rog s vii ! Sau nu ! b. conjunctivul imperfect dac incertitudinea se refer la o aciune trecut. Cur illum non defenderem ? De ce nu-l voi fi aprat ? 3. Conjunctivul potenial Exprim posibilitatea unui fapt pur imaginar. Se folosete: a) conjunctivul prezent sau perfect dac posibilitatea se refer la o aciune prezent sau viitoare (videatur,dixerit). Quis hoc credat? Cine ar putea s cread acest lucru? b) conjunctivul imperfect (putaret, videres), dac posibilitatea se refer la o aciune trecut. Haud facile discerneres utrum imperatori an exercitui carior esset. Nu ai fi putut s distingi cu uurin dac el a fost mai drag comandantului sau armatei. Sensul negativ se exprim prin non. 4. Conjunctivul deziderativ sau optativ n propoziiile afirmative este nsoit de conjuncia utinam (o, dac, o, de-ar fi), iar n cele cu sens negativ de utinam ne, utinam nemo, utinam numquam etc. Diferitele nuane deziderative snt exprimate prin toate cele patru timpuri ale conjunctivului: a) prezentul exprim o dorin sau o urare realizabil n prezent. Utinam saluti nostrae consulere possimus ! O, de-am putea s veghem asupra salvrii noastre ! b) perfectul exprim o dorin sau o urare realizabil n trecut. Utinam vere auguraverim ! O,de-a fi prezis cu adevrat! c) imperfectul exprim o dorin care nu s-ar fi putut realiza n prezent, un regret. Utinam quidem illi principes vixerent ! O, de-ar tri acei principi ! d) mai mult ca perfectul exprim o dorin irealizabil n trecut. Utinam ut culpam, sic etiam suspicionem vitare potuisses ! Mcar de-ai fi putut evita bnuiala, cum ai scpat de vin ! 5. Conjunctivul concesiv

36

37

Exprim o afirmaie sau un fapt considerat adevrat.De obicei, e precedat de licet sau succedat de sane. a) cnd concesia se refer la o aciune prezent, se folosete conjunctivul prezent; Fremant omnes licet, dicam quod sentio. Chiar dac toi se indigneaz, eu tot am s spun ce simt. b) cnd concesia se refer la o aciune trecut, se folosete conjunctivul perfect. Ne aequaveritis Hannibali Philippum: Pyrrho certe aequabitis. Chiar dac nu-l vei putea egala pe Filip cu Hannibal, cu Pirus sigur. Pentru exprimarea sensului negativ se face uz de negaia ne care poate fi nsoit de sane. 6. Conjunctivul ipotetic Exprim o ipotez sau o supoziie. Se exprim prin: a) prezent sau perfect cnd supoziia este considerat ca fiind posibil n prezent sau trecut. Roges me; nihil respondeam. <S spunem c> tu m ntrebi <ceva>; n-am s-i rspund nimic. b) imperfect sau mai mult ca perfect cnd supoziia este considerat ireal n trecut. Dedisses huic animo par corpus, fecisset id quod optabat. <S zicem c tu> ai fi putut da acestui suflet un trup pe msur, ar fi fcut ce-ar fi dorit.

37

38

IMPERATIV Exprim o porunc care poate fi pozitiv sau negativ. A. Imperativ pozitiv. 1. Imperativul prezent este folosit numai la persoana a II-a, singular i plural. Egredere aliquando ex urbe ! Iei o dat din ora ! Cu aceeai funcie semantic se utilizeaz pentru celelalte persoane conjunctivul hortativ/prohibitiv (persoanele a II-a i a III-a singular i plural). 2. Imperativul viitor se folosete: a) cnd porunca trebuie s fie ndeplinit dup un anumit interval de timp; Cras scribito! S scrii mine! b) cnd porunca presupune o datorie moral, o dispoziie legal sau testamentar sau un precept; Parentes diligito ! Iubete-i prinii ! c) cnd porunca e legat de o propoziie subordonat la viitor. Cum perveneris, scribito. Cnd vei veni, scrie-mi. B. Imperativ negativ 1. Pentru exprimarea unui ndemn, unei porunci, cu sens negativ, limba latin folosete, dup model grec, la persoana a II-a, singular i plural: a) ne cu conjunctivul perfect dac porunca este energic; Ne transieris ! S nu treci ! Hannibal, ne transieris Hiberum. Hannibal, s nu treci Ebrul. b) perifraze construite cu noli/nolite nsoite de infinitiv. Noli agere ! S nu faci ! Noli isto modo agere cum Verre. S nu te pori astfel cu Verres.

38

39

2. Pentru celelalte persoane se folosete conjunctivul prezent precedat de particula ne. Fac ne quid aliud cures. Nu te mai ngriji de altceva. INFINITIV Prezint dou forme: A. Nominal B. Verbal A. INFINITIVUL CU FUNCIE NOMINAL. 1.Infinitivul are rol de subiect dup expresii impersonale (aequum est, iustum est, rectum est, humanum est, consuetudo est, tempus est etc.) i dup verbe impersonale (oportet, decet, expedit, licet, conceditur, placet, paenitet, taedet,interest, refert, videtur). Errare humanum est. Nunc decet caput impedire myrto. Acum este nimerit s pui pe cap coroan de mirt. 2. Infinitivul cu rol de nume predicativ. Secernere a corpore animum est mori. A separa sufletul de trup nseamn a muri. Vim hoc quidem est adfere. Acest lucru nseamn s provoci violen. 3. Infinitivul n rol de complement direct se folosete dup:

a.

Verbe ca: possum, queo, nequeo, debeo, soleo, coepi. Coepi scribere epistulas. Am nceput s scriu epistole.

b. verba voluntatis: (volo, nolo, malo, studeo)

Hoc facere possum. Pot s fac acest lucru. Cantare volebat. Voia s cnte. Verbe de tipul (duco, suesco, statuo, constituo, decerno, scio, conor, nitor, agredior etc.). Vincere scis.
39

c.

40

tii s nvingi.

B. INFINITIVUL CU FUNCIE VERBAL I. Infinitivul cu funcie verbal care are un subiect propriu alctuiete o propoziie numit infinitival. Exist dou construcii de acest tip (care vor fi tratate pe larg n cursul Sintaxa frazei): 1. Nominativ cu infinitiv. 2. Acuzativ cu infinitiv. II. Alte valori ale infinitivului: Infinitivul istoric se folosete n propoziii independente enuniative (ndeosebi n naraiuni i descrieri) n locul indicativului imperfect. Vigiles tumultuari, trepidare, moliri portam. Strjile fceau zarv, se agitau, zglau poarta. Infinitivul exclamativ apare cu funcie de predicat n propoziii independente cu valoare exclamativ n care subiectul nsoit sau nu de particula enclitic ne este la cazul acuzativ. Meme incepto desistere victam ? Eu, cea nvins, s renun la gndu-mi ?

40

41

PARTICIPIUL PARTICIPIUL CU FUNCIE NOMINAL 1. Participiul cu funcie de atribut Virum in villa habitantem vidi. Am vzut un brbat care locuiete n ora. Timotheus a patre acceptam gloriam multis auxit virtutibus. Timotheus a sporit gloria motenit de la tat cu multe virtui. 2. Participiul substantivizat Navigantibus moveri videntur ea quae stant. Celor care merg cu corbiile li se pare c sunt n micare cele care stau locului. 3.Participiul cu funcie de nume predicativ Erat Iugurtha appetens gloriae. Iugurtha era dornic de mrire. Is erit oboediens. El va fi supus. 4. Participiul cu funcie de element predicativ suplimentar Pecora natura prona atque ventri oboedientia finxit. Natura a plsmuit animalele cu capul n jos i supuse pntecelui.

A. PARTICIPIUL CU FUNCIE VERBAL 1. Participiul coniunct Utilitas commutata amicitias dissolveret. Interesul, odat schimbat, ar distruge prieteniile. 2. Ablativul absolut Pontifices et augures Romulo regnante nulli erant:ab Numa Pompilio creati sunt.

41

42

n timpul domniei lui Romulus nu existau preoi prezictori: au aprut o dat cu Numa Pompilius.

GERUNZIU Este un substantiv verbal cu declinare proprie, avnd funcie de complement. Ridendo castigat mores. Rznd se ndreapt moravurile.

GERUNDIV Este un adjectiv verbal cu funcie de atribut. Consul placandis dis dat operam. Consulul i d silina s-i nduplece pe zei. n cadrul construciei perifrastice pasive,gerundivul nsoit de verbul sum are funcie de nume predicativ. Magna dis immortalibus habenda est gratia. Trebuie s artm o mare recunotin zeilor nemuritori.

SUPIN Este un substantiv verbal de genul neutru care ndeplinete funcia de subiect/complement. Nefas est dictu miseram fuisse tale senectute. Nu e permis s afirmi c o asemenea btrnee a fost nefericit. Legatos mittunt subsidium rogatum. Trimit soli pentru a cere sprijin.

EXERCIII RECAPITULATIVE Traducei textele i precizai valorile modurilor: Res vero bonas verbis electis dictas quis non leget ? Nos rebus optimis non poetarum voce moveamur ? Avaro quid mali optes, nisi vivat diu ? Nequiquam deos implores: irati infestique sunt. Ne quis ius civium violet !

42

43

Fortes simus. Quemquamne fuisse tam sceleratum ! Milites ex urbe exire potuerunt. Hostibus erat spes capiendi urbem. Legatos miserunt rogatum auxilium. Fac, obsecro te, ut omnia sciamus. Exspecta, amabo te. Stude, non ut plus aliquid scias, sed ut melius. Octavia, cave credas. Catilina dixit duo corpora esse rei publicae, unum debile infirmo capite, alterum firmum sine capite. Secundas res splendidiores facit amicitia, et adversas partiens communicansque leviores. Catilinam exitium rei publicae intra moenia molientem ex urbe expuli. Appellandi tempus non erat. Cimon numquam in hortis custodem imposuit fructus servandi gratia. Omnia te gubernante naufragia metuebam. At Romani domi militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem, patriam parentisque armis tegere.

43

44

EXERCIII RECAPITULATIVE
TRADUCEI TEXTELE I PRECIZAI VALORILE MODURILOR: Civitas bellum sine causa bona aut propter iram genere non debet. Si fortunas et agros vitasque populi nostri sine bello defendere poterimus, tum pacem conservare debebimus; si, autem, non poterimus servare patriam libertatemque nostram sine bello, bellum erit necessarium. Semper debemus demonstrare, tamen, magnum officium in bello, et magnam clementiam post victoriam. (Cicero, De Officiis 1. 11.34-36; De Re Publica 3. 23.34-35)

Nihil cum amicitia possum comparare; di hominibus nihil melius dant. Pecuniam alii malunt; alii, corpora sana; alii, famam gloriamque; alii, voluptates-sed hi viri errant, quoniam illa sunt incerta et ex fortuna veniunt non ex sapientia. Amicitia enim ex sapientia et amore et moribus bonis et virtute venit; sine virtute amicitia non potest esse. Si nullos amicos habes, habes vitam tyranni; si invenies amicum verum, vita tua erit beata. (Cicero, De Amicitia; L.A. 6.)

Magnus ille Alexander multos scriptores factorum suorum secum semper habebat. Is enim ante tumulum Achillis olim stetit et dixit haec verba: Fuisti fortunatus, o adulescens, quod Homerum laudatorem virtutis tuae invenisti. Et vere! Nam, sine Illiade illa, idem tumulus et corpus eius et nomen obruere potuit. Nihil corpus humanum conservare potest; sed litterae magnae nomen viri magni saepe conservare possunt. (Cicero, Pro Archia 24)

Magistri boni discipulis sententias suas dicere non semper debent. Discipuli Pythagorae in disputationibus saepe dicebant: Ipse dixit! Pythagoras, magister philosophiae eorum, erat ipse : sententiae eius etiam sine ratione valuerunt. In philosophia autem ratio sola, non sententia, valere debet.

44

45

(Cicero, De Natura Deorum 1.5.10.)

Nasica ad poetam Ennium venit. Cum ad ianuam Ennium quaesivisset et serva respondisset eum in casa non esse, sensit illam domini iussu id dixisse et Ennium vero esse in casa. Post paucos dies, cum Ennius ad Nasicam venisset et eum ad ianuam quaereret, Nasica ipse exclamavit se in casa non esse. Tum Ennius Quid? inquit, Ego non cognosco vocem tuam? Nasica respondit: Vae, homo es impudens! Cum ego te quaererem, servae tuae credidi te non in casa esse; nonne tu mihi ipsi nunc credes? (Cicero, De Oratore 2.276) Cimon celeriter ad summos honores pervenit. Habebat enim satis eloquentiae, summam liberalitatem, magnam scientiam legum et rei militaris, quod cum patre a puero in exercitibus fuerat. Itaque hic populum urbanum in sua potestate facillime tenuit et apud exercitum plurimum valuit auctoritate. Cum ille occidisset, Athenienses de eo diu doluerunt; non solum in bello, autem, sed etiam in pace eum graviter desideraverunt. Fuit enim vir tantae liberalitatis ut, cum multos hortos haberet, numquam in his custodias poneret; nam hortos liberrime patere voluit ne populus ab his fructibus prohiberetur. Saepe autem, cum aliquem minus bene vestitum videret, ei suum amiculum dedit. Multos locupletavit; multos pauperes mortuos suo sumptu extulit. Sic minime mirum est si, propter mores Cimonis, vita eius fuit secura et mors eius fuit omnibus acerba. (Nepos, Cimon)

45

46

III. ACORDUL NTRE SUBIECT I PREDICAT n general, ca i n limba romn, predicatul verbal se acord cu subiectul n numr i persoan.Totui n latin se ntlnesc numeroase situaii n care acordul ntre subiect i predicat nu se supune acestei reguli. Menionm ns c formele de perfect pasiv i de la conjugrile perifrastice implic i acordul n gen i caz, identic cu acordul ntre subiect i numele predicativ. Caesar orationem habuit. Cezar a inut o cuvntare. Cicero Pater Patriae appellatus est. Cicero a fost numit Pater Patriae. Carthago delenda est. Cartagina a fost distrus. Cnd exist dou sau mai multe subiecte, predicatul este exprimat prin verb, de regul la numrul plural. Rex regiaque classis profecti sunt. Regele i flota regal au plecat. n aceeai situaie predicatul poate fi exprimat prin verb la numrul singular, dac se face o referire la fiecare subiect n parte sau la cel mai apropiat subiect n raport cu predicatul. Orgetorigis filia atque unus e filis captus est. Au fost luai prizonieri fiica i unul dintre fiii lui Orgetorix. Acordul la plural se face dupa neles cnd, dei exist un singur subiect, acesta face parte dintr-o sintagma sociativa. Caesar cum sociis fortiter pugnaverunt. Cezar a luptat mpreun cu aliaii cu putere. n cazul numelui predicativ exprimat printr-un adjectiv, acordul se face in principiu n gen, numr si caz. Pectora sunt ipso turbidiora mari. Inima e mai zbuciunat dect marea nsi.

46

47

Cnd numele predicativ este exprimat printr-un substantiv, acesta se acord cu subiectul numai n caz. Divitiae sunt saepe causa malorum. Bogiile sunt adesea pricina nenorocirilor. De obicei, acordul se face numai la masculin cnd subiectele au genuri diferite. Pater mihi et mater carissimi sunt. Tatl i mama mi sunt foarte dragi. In cazul mai multor subiecte, acordul se face numai cu substantivul considerat drept cel mai important de ctre locutor. In me omnium vestrum ora atque oculos esse conversos. Spre mine s-ai ndreptat feele i privirile voastre, ale tuturor. Acordul se realizeaz uneori si dup sens (constructio ad sensum) ca de pild, n cazul n care subiectul este un substantiv colectiv (pars, multitudo, civitas) sau pronumele nehotarte quisque si uterque. Magna pars vulnerati aut occissi sunt. O mare parte au fost rnii sau ucii. Turba seniorum adventum hostium exspectabant. Mulimea celor vrtnici atepta sosirea dumanilor. Cohortes pompeianos a tergo sunt adorti. Cohortele pomeiene au fost atacate pe la spate.

TEM Transmitei n scris traducerea unei pagini n latin din Texte alese. Precizai funciile sintactice i semantice ale substantivelor i verbelor din fragmentele alese de dumneavoastr. Prin ce cazuri se exprim locul i timpul n limba latin? BIBLIOGRAFIE 1. Barbu N. I., Vasilescu I.T., Gramatica latin, Bucureti, 1969. 2. Bujor I. I., Chiriac Fr., Gramatica limbii latine, Bucureti, 1979. 3. Haussig C., Troll P., Stosch W., Lateinische Kurzgrammatik, Frankfurt am Main, 1975. 4. Ghiselli A., Concialini G., Il libro di latino. Teoria, Bari, 1984. 5. Dan Sluanschi, Sintaxa propoziiei latine, Bucureti, 1984. 6. Prlog M., Gramatica limbii latine, Bucureti, 1996.
47

48

TEXTE ALESE

LOCI ANTIQUI

Mihi nullas epistulas mittis. Nihil est, inquis, quod scribam. At hoc ipsum scribe: nihil esse quod scribas; vel illa verba sola a quibus maiores nostri incipere solebant: Si vales, bene est; ego valeo. Hoc mihi sufficit; est enim maximum. Me ludere putas? Serio peto. Fac ut sciam quid agas. Vale. (Plinius, Epistulae 1.11) Et cum oratis non eritis sicut hypocritae, qui amant in synagogis et in angulis platearum stantes orare ut videantur ab hominibus: amen dico vobis, receperunt mercedem suam. Tu autem cum orabis, intra in cubiculum tuum et, clauso ostio tuo, ora Patrem tuum in abscondito; et Pater tuus qui videt in abscondito reddet tibi..Sic ergo vos orabitis: Pater noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum; adveniat regnum tuum; fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra. Panem nostrum supersubstantialem da nobis hodie, et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; et ne inducas nos in temptationem: sed libera nos a malo. (Vulgata, Matei 6.5-6, 9-13) Cum Caedmon corpus somno dedisset, angelus Domini ei dormienti Caedmon, inquit, canta mihi principium creaturarum. Et statim coepit cantare in laudem Dei creatoris versus quos numquam audiverat, quorum hic est sensus: Nunc laudare debemus auctorem regni caelestis, potestatem creatoris et consilium illius, facta Patris gloriae, qui, omnipotens custos humani generis, filiis hominum caelum et terram creavit. Hic est sensus, non autem ordo ipse verborum quae dormiens ille cantavit; neque enim possunt carmina, quamvis optime compositia, ex alia in aliam linguam ad verbum sine detrimento sui decoris ac dignitatis transferri. (Beda, Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum 4.24; sec.8) Mures inierunt consilium quo modo se a catto defendere possent et quaedam sapientior quam ceterae ait: Ligetur campana in collo catti. Sic poterimus eum eiusque insidias vitare. Placuit omnibus hoc consilium, sed alia mus Quis igitur,
48

49

inquit, est inter nos tam audax ut campanam in collo catti ligare audeat? Respondit una mus: Certe non ego.. Respondit alia: Certe non ego audeo pro toto mundo catto ipsi appropinquare. Et idem ceterae dixerunt. Sic saepe homines, cum quendam amovendum esse arbitrantur et contra eum insurgere volunt, inter se dicunt: Quis apponet se contra eum? Quis accusabit eum? Tum omnes, sibi timentes, dicunt: Non ego certe! Nec ego! Sic illum vivere patiuntur. (Odo de Cerinton, Narrationes, sec. 12 ) In illa ecclesia erat scholaris parvus. Cum hic die quadam versus componere ex ea materia a magistro data non posset et tristis sederet, diabolus in forma hominis venit. Cum dixisset: Quid est, puer? Cur sic tristis sedes? respondit puer: Magistrum meum timeo quod versus componere non possum de themate quod ab eo recepi. Et ille: Visne mihi servire si ego versus tibi componam? Puer, non intellegens quod ille esset diabolus, respondit: Etiam, domine, paratus sum facere quidquid iusseris-dummodo versus habeam et verbera vitem. Tum, versibus statim dictatis, diabolus abiit. Cum puer autem hos versus magistro suo dedisset, hic, excellentiam versuum miratus, timuit, ducens scientiam in illis divinam, non humanam. Et ait: Dic mihi, quis tibi hos versus dictavit? Primum puer respondit: Ego, magister! Magistro autem non credente et verbum interrogationis saepius repetente, puer omnia tandem confessus est. Tum magister Fili, inquit, ille versificator fuit diabolus. Carissime, semper illum seductorem et eius opera cave. Et puer diabolum eiusque opera reliquit. (Caesar din Heisterbach, Miracula 2.14; sec.13 )

49

50

LOCI IMMUTATI

Artior quam solebat somnus (me) complexus est..(et) Africanus se ostendit ea forma quae mihi ex imagine eius quam ex ipso erat notior. Quem ubi agnovi, equidem cohorrui,..quaesivi tamen viveretne ipse et Paulus pater et alii quos nos exstinctos arbitraremur. Immo vero, inquit, hi vivunt qui e corporum vinclis tamquam e carcere evolaverunt; vestra vero quae dicitur vita mors est. Quin tu aspicis ad te venientem Paulum patrem? Quem ut vidi, equidem vim lacrimarum profudi. Ille autem me complexus atque osculans flere prohibebat. Atque ego ut primum fletu represso loqui posse coepi, Quaeso, inquam, pater sanctissime atque optime, quoniam haec est vita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? Quin huc ad vos venire propero? Non est ita, inquit ille. Nisi enim deus is, cuius hoc templum est omne quod conspicis, istis te corporis custodiis liberaverit, huc tibi aditus patre non potest. Homines enim sunt hac lege generati, qui tuerentur illum globum quem in hoc templo medium vides, quae terra dicitur, iisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus quae sidera et stellas vocatis..Quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus est animus in custodia corporis, nec iniussu eius a quo ille est vobis datus ex hominum vita migrandum est, ne munus humanum adsignatum a deo defugisse videamini..Iustitiam cole et pietatem, quae cum sit magna in parentibus et propinquis, tum in patria maxima est. Ea vita via est in caelum et in hunc coetum eorum qui iam vixerunt et corpore laxati illum incolunt locum..quem vos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum, nuncupatis. Et ille, Tu vero..sic habeto non esse te mortalem, sed corpus hoc, nec enim tuis es quem forma ista declarat, sed mens cuiusque is est quisque, non ea figura quae digito demonstrari potest. Deum te igitur scito esse; siquidem deus est qui viget, qui sentit, qui meminit, qui providet, qui tam regit et moderatur et movet id corpus cui praepositus est quam hunc mundum ille princeps deus. (Cicero, Somnium Scipionis,2ff., De Re Publica, 6.10 ff. ) Eisdem temporibus Persarum rex Dareus, ex Asia in Europam exercitu traiecto, Scythis bellum inferre decrevit. Pontem fecit in Histro flumine, qua copias traduceret. Eius pontis, dum ipse abesset, custodes reliquit principes quos secum ex Ionia et Aeolide duxerat; quibus singularum urbium perpetua dederat imperia. Sic enim facillime putavit se Graeca lingua loquentes qui Asiam incolerent sub sua retenturum potestate, si amicis suis oppida tuenda tradidisset. In hoc fuit tum numero Miltiades. Hic, cum crebri adferrent nuntii male rem gerere Dareum premique a

50

51

Scythis, hortatus est pontis custodes ne a Fortuna datam occasionem liberandae Graeciae dimitterent. Nam si cum eis copiis, quas secum transportarat, interisset Dareus, non solum Europam fore tutam, sed etiam eos qui Asiam incolerent Graeci genere liberos a Persarum futuros dominatione et periculo. Id facile effici posse; ponte enim rescisso regem vel hostium ferro vel inopia paucis diebus interiturum. Ad hoc consilium cum plerique accederent, Histiaeus Milesius[dixit] adeo se abhorrere a ceterorum consilio ut nihil putet ipsis utilius quam confirmari regnum Persarum. Huius cum sententiam plurimi essent secuti, MiltiadesChersonesum reliquit ac rursus Athenas demigravit. Cuius ratio etsi non valuit, tamen magnopere est laudanda cum amicior omnium libertati quam suae fuerit dominationi. Dareus autem, cum ex Europa in Asiam redisset, hortantibus amicis ut Graeciam redigeret in suam potestatem, classem quingentarum navium comparavit eique Datim praefecit et Artaphernem, eisque ducenta (milia) peditum, decem equitum milia dedit-causam interserens se hostem esse Atheniensibus quod eorum auxilio Iones Sardis expugnassent suaque praesidia interfecissent. Illi praefecti regii, classe ad Euboeam appulsa celeriter Eretriam ceperunt, omnesque eius gentis cives abreptos in Asiam ad regem miserunt. Inde ad Atticam accesserunt ac suas copias in campum Marathona deduxerunt. Is abest ab oppido circiter milia passuum decem. Hoc tumultu Athenienses tam propinquo tamque magno permoti auxilium nusquam nisi a Lacedaemoniis petiverunt Phidippumque, cursorem eius generis qui hemerodromoe vocantur, Lacedaemonem miserunt ut nuntiaret quam celerrimo opus esse auxilio. Domi autem creant decem praetores, qui exercitui praeessent, in eis Miltiadem; inter quos magna fuit contentio utrum moenibus se defenderent an obviam irent hostibus acieque decernerent. Unus Miltiades maxime nitebatur ut primo tempore castra fierent Hoc tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit praeter Plataeenses; ea mille misit militum. Itaque horum adventu decem milia armatorum completa sunt, quae manus mirabili flagrabat pugnandi cupiditate; quo factum est ut plus quam collegae Miltiades valeret. Eius ergo auctoritate impulsi Athenienses copias ex urbe eduxerunt locoque idoneo castra fecerunt. Dein postero die sub montis radicibus acie regione instructa non apertissima-namque arbores multis locis erant rarae-proelium commiserunt hoc consilio ut et montium altitudine tegerentur et arborum tractu equitatus hostium impediretur, ne multitudine clauderentur. Datis, etsi non aequum locum videbat suis, tamen fretus numero copiarum suarum confligere cupiebat, eoque magis quod, priusquam Lacedaemonii subsidio venirent, dimicare utile arbitrabatur. Itaque in aciem peditum centum (milia), equitum decem milia produxit proeliumque commisit. In quo tanto plus virtute valuerunt Athenienses ut decemplicem numerum hostium profligarint, adeoque eos perterruerunt ut Persae non castra sed naves petierint. Qua pugna nihil adhuc exsistit nobilius; nulla enim umquam tam exigua manus tantas opes prostravit. (Nepos, Miltiades 3-5 )

51

52

C. PLINIUS TACITO SUO S. Ais te adductum litteris, quas exigenti tibi de morte avunculi mei scripsi, cupere cognoscere, quos ego Miseni relictus (id enim ingressus abruperam) non solum metus, verum etiam casus pertulerim: quamquam animus meminisse horret, incipiam. Profecto avunculo ipse reliquum tempus studiis (ideo enim remanseram) impendi; mox balineum, cena, somnus inquietus et brevis. Praecesserat per multos dies tremor terrae minus formidolosus, quia Campaniae solitus; illa vero nocte ita invaluit, ut non moveri omnia, sed verti crederentur. Inrumpit cubiculum meum mater: surgebam in vicem, si quiesceret, excitaturus. Resedimus in area domus, quae mare a tectis modico spatio dividebat. Dubito, constantiam vocare an imprudentiam debeam (agebam enim duodevicensimum annum): posco librum Titi Livi et quasi per otium lego atque etiam, ut coeperam, excerpo. Ecce amicus avunculi, qui nuper ad eum ex Hispania venerat, ut me et matrem sedentes, me vero etiam legentem videt, illius patientiam, securitatem meam corripit. Nihilo segnius ego intentus in librum. Iam hora diei prima, et adhuc dubius et quasi languidus dies. Iam quassatis circumiacentibus tectis, quamquam in aperto loco, angusto tamen, magnus et certus ruinae metus. Tum demum excedere oppido visum: sequitur vulgus attonitum, quodque in pavore simile prudentiae, alienum consilium suo praefert ingentique agmine abeuntes premit et inpellit. Egressi tecta consistimus. Multa ibi miranda, multas formidines patimur. Nam vehicula, quae produci iusseramus, quamquam in planissimo campo, in contrarias partes agebantur ac ne lapidibus quidem fulta in eodem vestigio quiescebant. Praeterea mare in se resorberi et tremore terrae quasi repelli videbamus. Certe processerat litus multaque animalia maris siccis harenis detinebat. Ab altero latere nubes atra et horrenda ignei spiritus tortis vibratisque discursibus rupta in longas flammarum figuras dehiscebat: fulgoribus illae et similes et maiores erant. Tum vero idem ille ex Hispania amicus acrius et instantius Si frater inquit, tuus, tuus avunculus vivit, vult esse vos salvos; si periit, superstites voluit: proinde quid cessatis evadere ? Respondimus non commissuros nos, ut de salute illius incerti nostrae consuleremus. Non moratus ultra proripit se effusoque cursu periculo aufertur. Nec multo post illa nubes descendere in terras, operire maria; cinxerat Capreas et absconderat, Miseni quod procurrit, abstulerat. Tum mater orare, hortari, iubere, quoquo modo fugerem; posse enim iuvenem, se et annis et corpore gravem bene morituram, si mihi causa mortis non fuisset. Ego contra salvum me nisi una non futurum; deinde manum eius amplexus addere gradum cogo. Paret aegre incusatque se, quod me moretur. Iam cinis, adhuc tamen rarus. Respicio: densa caligo tergis imminebat, quae nos torrentis modo infusa terrae sequebatur. Deflectamus, inquam, dum videmus, ne in via strati comitantium turba in tenebris obteramur. Vix consederamus, et nox, non qualis inlunis aut nubila, sed qualis in

52

53

locis clausis lumine extincto. Audires ululatus feminarum, infantium quiritatus, clamores virorum; alii parentes, alii liberos, alii coniuges vocibus requirebant, vocibus noscitabant; hi suum casum, illi suorum miserabantur; errant qui metu mortis mortem precarentur; multi ad deos manus tollere, plures nusquam iam deos ullos, aeternamque illam et novissimam noctem mundo interpretabantur. Nec defuerunt, qui fictis mentitisque terroribus vera pericula augerent. Aderant, qui Miseni illud ruisse, illud ardere falso, sed credentibus nuntiabant. Paulum reluxit; quod non dies nobis, sed adventantis ignis indicium videbatur. Et ignis quidem longius substitit, tenebrae rursus, cinis rursus multus et gravis. Hunc identidem adsurgentes excutiebamus; operti alioquin atque etiam oblisi pondere essemus. Possem gloriari non gemitum mihi, non vocem parum fortem in tantis periculis excidisse, nisi me cum omnibus, omnia mecum perire misero, magno tamen mortalitatis solacio credidissem. Tandem illa caligo tenuata quasi in fumum nebulamve discessit; mox dies verus, sol etiam effulsit, luridus tamen, qualis esse, cum deficit, solet. Occursabant trepidantibus adhuc oculis mutata omnia altoque cinere tamquam nive obducta. Regressi Misenum curatis utcunque corporibus suspensam dubiamque noctem spe ac metu exegimus. Metus praevalebat; nam et tremor terrae perseverabat, et plerique lymphati terrificis vaticinationibus et sua et aliena mala ludificabantur. Nobis tamen ne tunc quidem, quamquam et expertis periculum et expectantibus, abeundi consilium, donec de avunculo nuntius. Haec nequamquam historia digna non scripturus leges et tibi, scilicet qui requisisti, inputabis, si digna ne epistula quidem videbuntur. Vale. (Plinius, Epistolae, VI, 20)

C. PLINIUS TRAIANO IMPERATORI Sollemne est mihi, domine, omnia, de quibus dubito, ad te referre. Quis enim potest melius vel cunctationem meam regere vel ignorantiam instruere ? Cognitionibus de Christianis interfui numquam: ideo nescio, quid et quatenus aut puniri soleat aut quaeri. Nec mediocriter haesitavi, sitne aliuquod discrimen aetatum, an quamlibet teneri nihil a robustioribus differant, detur paenitentiae venia, an ei, qui omnino Christianus fuit, desisse non prosit, nomen ipsum, si flagitiis careat, an flagitia cohaerentia nomini puniantur. Interim in iis, qui ad me tamquam Christiani deferebantur, hunc sum secutus modum. Interrogavi ipsos, an essent Christiani. Confitentes iterum ac tertio interrogavi supplicium minatus: perseverantes duci iussi. Neque enim dubitabam, qualecunque esset, quod faterentur, pertinaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. Fuerunt alii similis amentiae, quos, quia

53

54

cives Romani erant, adnotavi in urbem remittendos. Mox ipso tractatu, ut fieri solet, diffundente se crimine plures species inciderunt. Propositus est libellus sine auctore multorum nomina continens. Qui negabant esse se Christianos aut fuisse, cum praeeunte me deos appellarent et imagini tuae, quam propter hoc iusseram cum simulacris numinum afferri, ture ac vino supplicarent, praeterea male dicerent Christo, quorum nihil posse cogi dicuntur, qui sunt re vera Christiani, dimittendos esse putavi. Alii ab indice nominati esse se Christianos dixerunt et mox negaverunt; fuisse quidem, sed desisse, quidam ante triennium, quidam ante plures annos, non nemo etiam ante viginti. Hi quoque omnes et imaginem tuam deorumque simulacra venerati sunt et Christo male dixerunt. Adfirmabant autem hanc fuisse summam vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato die ante lucem convenire carmenque Christo quasi deo dicere secum in vicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta, ne latrocinia, ne adulteria committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent. Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram. Quo magis necessarium credidi ex duabus ancillis, quae ministrae dicebantur, quid esset veri, et per tormenta quaerere. Nihil aliud inveni quam superstitionem pravam, inmodicam. Ideo dilata cognitione ad consulendum te decucurri. Visa est enim mihi res digna consultatione, maxime propter periclitantium numerum. Multi enim omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam vocantur in periculum et vocabuntur. Neque civitates tantum, sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est; quae videtur sisti et corrigi posse. Certe satis constat prope iam desolata templa coepisse celebrari, et sacra sollemnia diu intermissa repeti pastumque venire victimarum, cuius adhuc rarissimus emptor inveniebatur. Ex quo facile est opinari, quae turba hominum emendari possit, si sit paenitentiae locus. (Plinius, Epistolae, X, 96)

TRAIANUS PLINIO Actum, quem debuisti, mi Secunde, in excutiendis causis eorum, qui Christiani ad te delati fuerant, secutus es. Neque enim in universum aliquid, quod quasi certam formam habeat, constitui potest. Conquirendi non sunt; si deferantur et arguantur, puniendi sunt, ita tamen, ut, qui negaverit se Christianum esse idque re ipsa manifestum fecerit, id est supplicando dis nostris, quamvis suspectus in praeteritum,

54

55

veniam ex paenitentia impetret. Sine auctore vero propositi libelli in nullo crimine locum habere debent. Nam et pessimi exempli nec nostri saeculi est. (Plinius, Epistolae, X, 97)

55