Documente Academic
Documente Profesional
Documente Cultură
Die Ausstellung Deutsche Kunst aus Siebenbrgen im Bestand des Kunstmuseums Kronstadt
Expoziie organizat de Muzeul de Art Braov cu prilejul anului jubiliar 2011 ara Brsei 800 de ani
de la prima atestare documentar Director Bartha rpd.
Ausstellung des Kunstmuseums Kronstadt im Jubilumsjahr 2011 Das Burzenland 800 Jahre
seit der ersten urkundlichen Erwhnung Direktor Bartha rpd.
Catalog finanat de Consiliul Judeean Braov/Gedruckt mit Untersttzung des Kreisrats Kronstadt
Curator expoziie/Kurator der Ausstellung: Radu Popica
Conservare/Konservierung: Delia Marian
Restaurare/Restaurierung: Radu Ttaru
ISBN 978-606-92557-5-9
Coperta/Umschlag: Anonim (F. A. S. B.), Portretul Annei Maria Closius (Nr. cat. 6)
Unbekannter Maler (F. A. S. B.), Bildnis der Anna Maria Closius (Kat.nr. 6)
Cuprins/Inhalt
Catalog/Katalog
49
Lista lucrrilor/Werkverzeichnis
98
Bibliografie selectiv/Auswahlbibliographie
116
Zon de frontier, avnd un caracter
multietnic, Transilvania a fost spaiul de ntlnire
al unor elemente de cultur i civilizaie diferite.
ns, ncepnd din Evul Mediu timpuriu,
impulsurile determinante pentru configuraia
cultural a regiunii au provenit sau au fost
receptate prin intermediul Europei Centrale1.
Arta transilvnean se nscrie n acest model
cultural, avnd un pronunat caracter sintetic,
care reflect specificul multicultural al provinciei.
Arta german din Transilvania se contureaz ca
un fenomen artistic cu trsturi proprii, ns nu
distinct de evoluia general a artei transilvnene.
Nota de specificitate se datoreaz modului
aparte n care saii transilvneni s-au raportat la
spaiul cultural german. Aceast specificitate a
fost contientizat, asumat i valorizat trziu2,
n secolul XIX, odat cu afirmarea identitilor
naionale.
n patrimoniul Muzeului de Art Braov
se pstreaz lucrri de art reprezentative pentru
evoluia artei transilvnene din secolele XVI-XX i,
implicit, pentru arta sailor transilvneni (pictur,
grafic, sculptur). Colecia de art german din
Transilvania a Muzeului de Art Braov, numrnd
peste 800 piese, ilustreaz preponderent creaia
artitilor activi la Braov i, ntr-o msur mai
mic, a artitilor sibieni. Explicabil prin situarea
geografic, aceast structur a coleciei este
determinat i de rolul preeminent jucat de cele
dou orae n viaa artistic a sailor transilvneni.
Als Grenzgebiet mit multiethnischer
Prgung war Siebenbrgen ein Raum, in dem
unterschiedliche Kulturen aufeinandertrafen.
Doch beginnend mit dem frhen Mittelalter
kamen die fr die kulturelle Konfiguration der
Region bestimmenden Impulse aus Mitteleuropa,
bzw. wurden ber Mitteleuropa rezipiert1.
Die siebenbrgische Kunst entspricht diesem
Kulturmodell durch ihr betont synthetisches
Wesen, das das multikulturelle Spezifikum der
Provinz widerspiegelt. Die deutsche Kunst aus
Siebenbrgen gestaltet sich als Kunstphnomen
mit eigenen Wesenszgen, ohne sich von der
allgemeinen Entwicklung der siebenbrgischen
Kunst zu entfernen. Die spezifische Note rhrt
von der besonderen Weise des Verhltnisses der
Siebenbrger Sachsen zum deutschen Kulturraum
her. Diese Besonderheit wurde erst spt, im Zuge
der Herausbildung nationaler Identitten im 19.
Jahrhundert2, bewusst gemacht, angenommen
und verwertet.
Zum Bestand des Kronstdter Kunstmuseums gehren Werke, die fr die Entwicklung
der siebenbrgischen Kunst vom 16. zum 20.
Jh. reprsentativ sind, implizit also auch fr die
Kunst der Siebenbrger Sachsen (Bilder, Grafiken,
Skulpturen). Die Sammlung deutscher Kunst aus
Siebenbrgen des Kronstdter Kunstmuseums
umfasst ber 800 Werke und belegt vor allem das
Schaffen der Kronstdter Knstler, in geringerem
Mae auch jenes von Hermannstdter Knstlern.
Importante centre comerciale i
meteugreti, oraele sseti din Transilvania
au oferit de timpuriu un mediu stimulativ pentru
artiti. Deloc ntmpltor, nceputurile picturii
de evalet n spaiul transilvnean se leag de
numele lui Gregorius Pictor din Braov3, autorul
portretului judelui Lucas Hirscher, datat n
anul 15354. Din aceeai epoc data i portretul
Apolloniei Hirscher, astzi pierdut, probabil tot o
oper a lui Gregorius Pictor.5 Colecia de portrete
ale patriciatului ssesc aflat n patrimoniul
Muzeului de Art Braov reunete cteva zeci
de lucrri din perioada cuprins ntre sfritul
secolului XVI i ultimele decenii ale secolului XVIII.
De la sfritul secolului XVI (1599)6
dateaz Portretului lui Valentin Hirscher7 (Nr.
cat. 1). Compoziia auster, schematic i
convenional, ne ndreptete s vedem n
acest portret opera unui pictor autohton, cu o
formaie profesional modest, limitat la un
orizont provincial. Silueta hieratic i rigid,
surprins dintr-o perspectiv frontal, domin
prin masivitatea sa cmpul pictural. Pictorul
red corect elementele fizionomice, fr s
ncerce o caracterizare psihologic. Statutul
social al personajului, purtnd un costum sobru
de patrician, descris sumar, este indicat prin
elemente simbolice (punga de bani, piedestalul
unei coloane dorice). Pe coordonate apropiate,
specifice portretisticii transilvnene din secolul
XVII, amintind de unele din portretele lui
Jeremias Stranovius cel Btrn8, se situeaz
Portretul lui Simon Drauth cel Btrn9 i Portretul
lui Simon Drauth cel Tnr10, datnd de la sfritul
secolului XVII. Schema compoziional similar
i elementele formale comune sugereaz c
Anonim/
unbekannter Maler
Portretul lui Simion
Drauth cel Tnr/
Bildnis des Simon
Drauth der Jngere
Sfritul secolului
XVII/ Ende des
17. Jh.
Inv. nr./Inv.nr. 2513
Franz Neuhauser
cel Tnr/
Franz Neuhauser
der Jngere
Panorama Sibiului
la 1817/
Panorama von
Hermannstadt 1817
Inv. nr./Inv.nr. 3579
zusammen. Die erste siebenbrgische Lithographie, ein Portrt Martin Luthers von Lukas
Cranach, wurde am 24. Mai 1821 im Atelier
des Ioan Piuariu-Molnar in Sadu (Zoodt) nach
einer Zeichnung von Franz Neuhauser dem
Jngeren27 ausgefhrt. Franz Neuhausers
Ttigkeit als Grafiker ist in der Sammlung des
Kronstdter Kunstmuseums durch die Portrts
von Lucas und Apollonia Hirscher (Kat.nr. 45
und 46) belegt. Die Arbeiten gehren zu einem
Lithographie-Zyklus, den Franz Neuhauser d. J.
Persnlichkeiten aus der Zeit der Reformation
gewidmet hat. Das Katharinentor28, eine dem
Knstler zugeschriebene Arbeit, kann mit mit
dem Projekt Neuhausers in Verbindung gebracht
werden, einen Lithographiezyklus Pittoreske
Reise durch Siebenbrgen29 zu erstellen. Die
Zeichnung mit dem Aufzug der rumnischen
Burschen aus der oberen Vorstadt (Schei) stellt
ein wertvolles dokumentarisches Zeugnis dar, da
sie eine der ersten Darstellungen dieses Brauchs
ist. Die Genauigkeit der Beschreibung, wie sie vor
allem in der Widergabe architektonischer und
trachtenmiger Elemente auffllt, verbindet
sich mit dem Interesse fr das Malerische und
Anekdotische.30
In der ersten Hlfte des 19. Jh. wird
die grafische Produktion in Siebenbrgen vielfltiger. Die Arbeiten des Georg Gottlieb Schnell31,
vor allem der Zyklus von 19 Lithographien, die
die Trachten siebenbrgischer Volksgruppen
darstellen32, sind wohl auf sein im Vorfeld der
1848er Revolution gewecktes Interesse fr Sprache
und nationale Eigenheiten zurckzufhren. Die
Bilder dienten als Illustrationen des Buchs Lehre
der Zeichenkunst an der k. Normal Hauptschule
11
Viaa artistic a Transilvaniei a fost
impulsionat constant n secolul XIX de artiti
peregrini care, atrai de oportunitile oferite
de modesta ofert artistic i un public relativ
numeros, s-au stabilit aici pentru o perioad, unii
rmnnd definitiv n ara de adopie. La mijlocul
secolului XIX sunt prezeni la Braov pictorii Anton
Fiala53 i Samuel Herter54. Anton Fiala a fost unul
dintre cei mai activi portretiti ai burgheziei
i intelectualitii sseti din Transilvania.55
Portretistica sa depete rigidele convenii
academiste, resimind influena portretului
Biedermeier. De numele su se leag nceputurile
timide ale picturii istorice din Transilvania. n
1848, n legtur cu proiectul lui tefan Ludwig
Roth de a realiza un ciclu de picturi inspirate din
istoria sailor, Fiala picteaz Lupta de la Feldioara
dintre Michael Weiss i Gabriel Bthori56 (Nr.
cat. 11), evocnd episodul istoric al uciderii
judelui braovean Michael Weiss57 n btlia din
16 octombrie 1612 cu trupele lui Bthori. Primplanul este dominat de scena n care Michael
Weiss, ajuns de otenii principelui Transilvaniei,
se prbuete, pregtindu-se de ultima
nfruntare. n planul secund desluim tumultul
btliei, cetatea Feldioarei i satul. Stngciile
de desen i compoziionale, perspectiva naiv
i peisajul schematic, ne arat limitele lui Fiala
ca pictor istoric. Cu toate acestea, lucrarea
marcheaz o etap important n evoluia picturii
transilvnene, fiind una dintre primele ncercri
de pictur istoric. Din creaia portretistic a lui
Samuel Herter s-a pstrat un Portret de brbat
necunoscut (Nr. cat. 12), lucrare circumscris
riguros formulelor academiste.
n a doua jumtate a secolului XIX i des14
Hans Bulhardt
ara Brsei II/
Das Burzenland II
Inv. nr./Inv.nr. 230
Friedrich Miess
Femeie n grdin/
Frau im Garten
Inv. nr./Inv.nr. 895
Hans MattisTeutsch
Banda Rulant/
Flieband
Inv. nr./Inv.nr. 1963
Hans Eder
Natur moart cu
cactus/
Stilleben mit Kaktus
Inv. nr./Inv.nr.508
Friedrich von
Bmches
Circ/Zirkus
Inv. nr./Inv.nr. 2148
NOTE
ANMERKUNGEN
auch wenn sie sich erst spt, Ende des 19. Jh., herausgebildet
hat und von einigen Autoren, die sie untersucht haben, als
34
Siebenbrger Sachsen zu Beginn des 20. Jh. sagte: Nur der ist im
Ibidem, p. 96.
Ebenda, S. 96.
pe
fusul
coloanei
dorice:
AETATIS
SUE/...XXXVIII/(1)599.
des Portrts lsst auch die Vermutung zu, es handele sich um den
Nicolae Sabu: Metamorfoze ale barocului transilvan. Bd. II, ClujNapoca, Mega Verlag, 2005, S. 37.
35
(Ende des 17. Jh.), Inv.nr. 2508. Inschrift auf der Rckseite: Simon
Drauth/Judex Coronensis/Obiit Ano. 1664.d. 28 Oct/cum vixisset/
Annos 48.
10
nicht signiert, undatiert (Ende des 17. Jh.), Inv.nr. 2513. Inschrift
11
nedatat (cca. 1726), inv. nr. 2512. Inscripie verso: Lucas Seuler/
11
nicht signiert, undatiert (um 1726), Inv.nr. 2512. Inschrift auf der
x 82,5 cm, nesemnat, nedatat (cca. 1726), inv. nr. 243. Inscripie
729/D: 14 Nov.
12
12
105 x 82,5 cm, nicht signiert, undatiert (um 1726), Inv.nr. 243.
13
87,5 x 73,5 cm, nicht signiert, undatiert (um 1750), Inv nr. 244.
13
203-204.
14
15
1757.
16
14
17
203-204.
15
16
17
Artium.
Braov.
18
19
Historia Artium.
18
Kronstadt.
19
36
Braov.
20
21
1747.
20
(1717).
22
21
23
22
6, S. 95.
24
23
25
26
24
p. 474.
27
28
2764.
29
26
rierung), 125 x 217 cm, nicht signiert, undatiert, Inv. Nr. 3579.
27
S. 474.
30
28
31
29
37
32
30
31
33
34
x 15,8 cm, semnat stnga jos: Schnell. del., inv. nr. 534; Un paroh
32
sas, litografie colorat, 13 x 9,9, 15,3 x 11, 20,2 x 16,1 cm, semnat
stnga jos: Schnell. del., inv. nr. 534; Mireas ssoaic din secolul
33
XVII, litografie, 13 x 9,8, 15,3 x 11, 20,3 x 15,9 cm, semnat stnga
34
35
37
38
35
36
37
38
lui Michael Bielz. Julius Bielz, op. cit., p. 22-23; Rodica Irimie-
39
40
Friedrich
August
Robert
Krabs
(1817,
Leipzig-1884,
41
42
43
40
41
inv. nr. 494; Casa Sfatului, litografie, 11, x 15,6. 18,2 x 22,8 cm,
42
43
45
46
44
38
11, x 15,6. 18,2 x 22,8 cm, signiert rechts unten: F.A.R. Krabs W.H.
495.
45
47
46
Ludwig
Friedrich
Schuller
(1826,
Teffernitz,
din 1864.
48
Gleyre und besucht ein Jahr lang die Vorlesungen der Akademie
49
50
47
48
49
i 49.
51
52
a.a.O., S. 46.
51
I, pp. 22-39.
52
54
53
55
56
39
57
55
56
Ebenda, S. 26ff.
57
Landtag (1594).
58
W. Kamner, datat: 1866, nr. inv. 308; Ulei pe hrtie, 35,5 x 49,5 cm,
bei Moritz Carrire. Kehrt 1857 nach Kronstadt zurck. Erhlt die
inv. 313; Ulei pe hrtie, 46 x 67,1 cm, nesemnat, nedatat, nr. inv.
320; Ulei pe hrtie, 49,5 x 34,5 cm, nesemnat, nedatat nr. inv. 325.
past: WKamner, datat: 1864/5, nr. inv. 288; Ulei pe pnz, 34,5
29,5 cm, nesemnat, nedatat, nr. inv. 297; Ulei pe hrtie, 28 x 67,5
cm, nesemnat, nedatat, nr. inv. 298; Ulei pe hrtie, 25 x 33,8 cm,
nesemnat, nedatat, nr. inv. 299; Ulei pe hrtie, 35,4 x 49 cm, semnat
dreapta jos, zgriat n past: W. Kamner, datat: 1866, nr. inv. 315.
59
59
60
61
Album cu desene, creion, 41,7 x 31,1 cm, datat: 1864, nr. inv.
W. Kamner, datiert: 1866, Inv.nr. 308; l auf Papier, 35,5 x 49,5 cm,
signiert rechts unten, eingekratzt: W. Kamner, datiert: 1864, Inv.nr.
313; l auf Papier, 46 x 67,1 cm, unsigniert, undatiert, Inv.nr. 320;
l auf Papier, 49,5 x 34,5 cm, unsigniert, undatiert, Inv.nr.nr. 325.
63
60
64
65
61
66
l auf Papier, 34,5 x 41,5 cm, signiert links unten mit Schwarz:
62
63
40
Heft mit Zeichnungen, Bleistift, 41,7 x 31,1 cm, datiert: 1864, Inv.
Radu Popica, a.a.O., S. 94ff.
64
op. cit., pp. 175-183. Printre artitii formai sub ndrumarea lui
die Zeitschrift Die Karpathen und mit Erich Jekelius die Reihe Das
Coulin (1869-1912).
67
65
66
ara Brsei I, ulei pe pnz, 78 x 98 cm, inv. nr. 229; ara Brsei
II, ulei pe pnz, 78 x 98 cm, inv. nr. 230; ara Brsei III, ulei pe
pnz, 78 x 106 cm, inv. nr. 231; ara Brsei IV, ulei pe pnz, 78 x
68
69
70
Ibidem, p. 154-156.
67
71
Wien bei Eduard von Lichtenfels, Carl Leopold Mller und Hans
68
6-15.
72
Hans
Bulhardt
(1858,
Cmpulung
Moldovenesc-1937,
69
70
Ebenda, S. 154ff.
73
71
74
75
Ibidem, p. 26.
76
77
78
2001, S. 6-15.
72
2000, S. 153.
41
73
Gheorghe Vida: Emerich Tams. In: Arta, XXXIV, 1987, Nr. 3, S. 14.
74
75
Ebenda, S. 26.
76
77
79
78
80
Arthur
Coulin
(1869,
Hermannstadt-1912,
Heidelberg,
81
82
nedatat, nr. inv. 2505; Ulei pe pnz, 95 x 77,5 cm, semnat dreapta
79
jos cu rou: Miess, nedatat, nr. inv. 2506; Ulei pe pnz, 92 x 108,7
cm, semnat dreapta jos cu rou: Miess, nedatat, nr. inv. 1231; Ulei
Restituiri: Friedrich Miess (1854 1953). In: Tribuna, 2006, Nr. 5-6,
83
S. 122-132.
84
80
datat: 1890, nr. inv. 897; Ulei pe pnz, 172,5 x 82 cm, semnat
85
81
82
auf Leinwand, 92 x 108,7 cm, signiert rechts unten mit Rot: Miess,
83
84
86
87
1975, p. 12.
88
85
89
86
42
91
1975, S. 12.
88
92
89
90
93
Ulei pe pnz, 79,5 x 39,5 cm, semnat stnga jos impasto: Hans
95
91
96
92
98
99
93
monogram: HE, datat: (19)24, nr. inv. 484; Ulei pe pnz, 47,8
94
95
100
3068;
96
1983.
97
101
Iulia Mesea: Das Bild einer Welt im Taumel - Hans Eder (1883-1955),
99
cit., p. 429.
47,8 x 64,8 cm, signiert links oben mit Grn, Monogramm: HE,
102
43
103
Ernst
Honigberger
(1885,
Braov-1974,
Wehr/Baden,
100
1983.
101
l auf Karton, 99,5 x 70 cm, signiert rechts unten mit Rot: SJW,
102
105
103
der Schnen Knste). Lsst sich 1921 in Berlin nieder. Beteiligt sich
106
Damnitz, 1964.
104
Fritz
Kimm
(1890,
Kronstadt-1979,
Lechbruck/Allgu,
in
limbi, 1999.
108
Budapest
(1909-1914).
Wirkt
in
Kronstadt
in
der
105
Editura Gronenberg, f. a.
109
110
111
107
Monografie. 1999.
44
108
112
109
113
110
114
a.a.O., S. 345.
Morres, datat: (19)34, nr. inv. 3071; Vara, 99,7 x 120,2 cm, semnat
111
datat: (19)34, nr. inv. 3073; Iarna, 99,7 x 120 cm, semnat dreapta
Heinrich Schunn: Ein Maler, sein Werk, seine Zeit. Innsbruck, Wort
115
116
112
117
113
114
nedatat, nr. inv. 1403; Ulei pe pnz, 80 x 120 cm, semnat dreapta
3072; Herbst, 100 x 120 cm, signiert rechts unten mit Blau: H.
118
119
Morres, datat: (19)34, Inv.nr. 3073; Winter, 99,7 x 120 cm, signiert
rechts unten mit Blau: H. Morres, datiert: (19)34, Inv.nr. 3074.
115
116
120
121
perioada interbelic.
122
(1884-1980).
Heidelberg,
Arbeitskreis
fr
Siebenbrgische
45
1982.
118
1684.
119
124
120
125
Ibidem, p. 5.
126
121
Zwischenkriegszeit in Kronstadt.
122
127
scriitorului Adolf
129
124
Coulin, Friedrich Miess und Fritz Kimm. 1916 schreibt sie sich
130
Kronstadt, 1975.
125
Ebenda, S. 5.
126
131
127
132
46
1975, p. 32.
128
Meschendrfer. Kunststudium
134
Ibidem, p. 35.
Juliana
135
136
129
Fabritius-Dancu:
Harald
Meschendrfer.
Bucureti:
137
576.
139
131
140
Ibidem, p. 34.
1975, S. 32.
134
Ebenda, S. 35.
135
136
140
Ebenda, S. 34.
47
CATALOG
49
50
51
Anonim/unbekannter Maler
Portretul lui Martinus Closius
Bildnis des Martinus Closius
Nr. cat./Kat.nr. 5
52
53
54
Anton Fiala
Lupta de la Feldioara dintre
Michael Weiss i Gabriel Bthori/
Die Schlacht von Marienburg zwischen
Michael Weiss und Gabriel Bthori
Nr. cat./Kat.nr. 11
55
56
Hans Bulhardt
Autoportret/Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 14
Wilhelm Gottlieb Kamner
Portret de brbat (Autoportret ?)/
Mnnerbildnis (Selbstbildnis?)
Nr. cat./Kat.nr. 13
Samuel Herter
Portretul unui brbat necunoscut/
Bildnis eines unbekannten Mannes
Nr. cat./Kat.nr. 12
57
Emerich Tams
Autoportret/ Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 15
58
Emerich Tams
Autoportret/ Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 16
Friedrich Miess
Portret de fat (Olandez/
Mdchenbildnis (Hollnderin)
Nr. cat./Kat.nr. 17
Friedrich Miess
Portretul lui Victor Teutsch/
Bildnis des Viktor Teutsch
Nr. cat./Kat.nr. 18
59
Hans Eder
Peisaj din Bruges/
Ansicht von Brgge
Nr. cat./Kat.nr. 19
Conrad Vollrath/Veleanu
Peisaj din Veneia Ansicht aus Venedig
Nr. cat./Kat.nr. 21
60
Hans Eder
Piaa de pete din Bruges/ Fischmarkt in Brgge
Nr. cat./Kat.nr. 20
61
Hans Mattis-Teutsch
Flori sufleteti/Seelenblumen
Nr. cat./Kat.nr. 23
62
Hans Mattis-Teutsch
Muncitori fizici i intelectuali/
Physisch und intellektuell Arbeitende
Nr. cat./Kat.nr. 27
Hans Mattis-Teutsch
Compoziie/Komposition
Nr. cat./Kat.nr. 24
63
Waldemar Schachl
Lng cetuie/Neben der Burg
Nr. cat./Kat.nr. 31
Karl Hbner
Crui/ Die Lastentrger
Nr. cat./Kat.nr. 29
64
Hans Eder
Portret de brbat/Mnnerbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 25
Ernst Honigberger
Portretul lui Adolf Meschendrfer/
Bildnis des Adolf Meschendrfer
Nr. cat./Kat.nr. 22
Fritz Kimm
Portret de brbat Mnnerbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 26
65
Heinrich Schunn
Peisaj din Balcic/Ansicht von Balcic
Nr. cat./Kat.nr. 28
66
Hans Hermann
Cetatea rneasc Hrman/
Die Kirchenburg aus Honigberg
Nr. cat./Kat.nr. 34
Eduard Morres
n curtea castelului
Cincor/
Im Hof des Kastells von
Kleinschenk
Nr. cat./Kat.nr. 33
67
Eduard Morres
Autoportret/ Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 32
68
Artur Leiter
Podul de la Ilieni
Die Brcke von Ilieni
Nr. cat./Kat.nr. 35
69
70
Artur Leiter
Odihn/Ruhe
Nr. cat./Kat.nr. 39
71
A. H. (Andreas Hermann)
Smuel Klesri
Nr. cat./Kat.nr. 43
72
73
74
Wilhelm Kamner
Schitul Ialomicioara/Kloster Ialomicioara
Nr. cat./Kat.nr. 42
Robert Krabs
Hotelul La mpratul romanilor/
Das Hotel Rmischer Kaiser
Nr. cat./Kat.nr. 41
75
76
Theodor Glatz
teamp din Roia Montan/
Stampfmhle aus Roia Montan
Nr. cat./Kat.nr. 48
77
Josef Teutsch
Biserica din Saschiz/
Die Kirche von Keisd
Nr. cat./Kat.nr. 54
Josef Teutsch
Cetatea Rnov, latura sudic/
Rosenauer Burg, Sdeite
Nr. cat./Kat.nr. 53
78
E. K. (Ernst Khlbrandt ?)
Rnov/Rosenau
Nr. cat./Kat.nr. 51
E. K. (Ernst Khlbrandt ?)
Cetatea Rnov, fntna/
Rosenauer Burg, Sdeite
Nr. cat./Kat.nr. 52
79
Emerich Tams
Clre n pdure/
Reiter im Wald
Nr. cat./Kat.nr. 55
Hans Hermann
Poveste/Erzhlung
Nr. cat./Kat.nr. 57
80
Ernst Honigberger
Cap de btrn/
Kopf eines alten Mannes
Nr. cat./Kat.nr. 62
81
Friedrich Miess
Autoportret/
Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 67
82
Emerich Tams
Bastionul estorilor/
Weberbaste
Nr. cat./Kat.nr. 56
83
Hans Mattis-Teutsch
Compoziie vertical/
Vertikale Komposition
Nr. cat./Kat.nr. 63
Hans Mattis-Teutsch
Compoziie/Komposition
Nr. cat./Kat.nr. 60
Hans Mattis-Teutsch
Compoziie cu figuri/
Komposition mit Figuren
Nr. cat./Kat.nr. 61
84
Hans Mattis-Teutsch
Brazi/Tannen
Nr. cat./Kat.nr. 59
85
Hans Hermann
Sibiu - Piaa Fingerling/
Hermannstadt Fingerlingsplatz
Nr. cat./Kat.nr. 64
Hans Hermann
Colul primriei vechi din Sibiu/
Ecke des Alten Rathauses in
Hermannstadt
Nr. cat./Kat.nr. 69
86
Hans Hermann
Sibiul de altdat/
Alt-Hermannstad
Nr. cat./Kat.nr. 65
Hans Hermann
Casa Sfatului/Das Rathaus
Nr. cat./Kat.nr. 68
87
88
Margarete Depner
Cap de feti/
Mdchenkopf
Nr. cat./Kat.nr. 71
89
Hermann Morres
Autoportret/Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 70
90
Harald Meschendrfer
Dealul/Der Hgel
Nr. cat./Kat.nr. 72
91
92
Helfried Weiss
Bivoli n faa cetii
Viscri/
Bffel vor der Weikircher
Kirchenburg
Nr. cat./Kat.nr. 75
93
Emerich Tams
Autoportret/ Selbstbildnis
Nr. cat./Kat.nr. 79
94
Hans Guggenberger
Portret de fat (Fiica artistului)/
Mdchenbildnis (Die Tochter des Knstlers)
Nr. cat./Kat.nr. 83
Margarete Depner
Maternitate/Mutterschaft
Nr. cat./Kat.nr. 84
95
Hans Mattis-Teutsch
Meditaie/ Meditation
Nr. cat./Kat.nr. 80
96
Hans Mattis-Teutsch
Nud/Akt
Nr. cat./Kat.nr. 82
Hans Mattis-Teutsch
Ornament floral II/
Blumenornament II
Nr. cat./Kat.nr. 81
97
LISTA LUCRRILOR
WERKVERZEICHNIS
PICTUR
MALEREI
1. Anonim
Portretul lui Valentin Hirscher
Ulei pe pnz, 105,7 x 82,4 cm
Nesemnat, datat: 1599
Inscripii: AETATIS SUE/ ...XXXVIII/
(1)599; monogram/ Judex Coronensis/
Aet. sue Aor. 44/1604
Nr. inv. 2509
Expoziii: Braoveni de altdat, MAB, 2004
Bibliografie: Bielz 1936, nr. 490 p. 43; Popica 2005a, p. 203, il. 1 p.
209; Sabu 2005, p. 396
1. unbekannter Maler
Bildnis des Valentin Hirscher
l auf Leinwand, 105,7 x 82,4 cm
Unsigniert, datiert: 1599
Inschrift: AETATIS SUE/...XXXVIII/
(1)599; Monogramm/Judex Coronensis/
Aet. sue Aor. 44/1604
Inv.nr. 2509
Ausstellungen: Braoveni de altdat, KMK, 2004
Bibliographie: Bielz 1936, Nr. 490 S. 43; Popica 2005a, S. 203, Il. 1
S. 209; Sabu 2005, S. 396
2. Anonim
Portretul lui Samuel Herbert de Herbertsheim fiul
Ulei pe pnz, 81,5 x 62,5 cm
Nesemnat, nedatat (cca. 1740)
Nr. inv. 235
Expoziii: Braoveni de altdat, MAB, 2004
Bibliografie: Bielz 1936, nr. 461 p. 43; Buta 1976, nr. 1 p. 9; Popica
2005a, p. 205; Popica 2011b
2. unbekannter Maler
Bildnis des Samuel Herbert von Herbertsheim Sohn
l auf Leinwand, 81,5 x 62,5 cm
Unsigniert, undatiert (um 1740)
Inv.nr. 235
Ausstellungen: Braoveni de altdat, KMK , 2004
Bibliographie: Bielz 1936, Nr. 461 S. 43; Buta 1976, Nr. 1 S. 9; Popica
2005a, S. 205; Popica 2011b
98
5. Anonim
Portretul lui Martinus Closius
Ulei pe pnz, 95 x 73,5 cm
Nesemnat, nedatat (cca. 1752)
Inscripii: MARTINUS CLOSIUS/
P.A.P. JUDEX CORONENS/
Aet. Annor 65 Mens 10
Nr. inv. 248
Expoziii: Braoveni de altdat, MAB, 2004
Bibliografie: Bielz 1936, nr.171 p. 153; Buta 1976, nr. 8 p.10; Popica
2005a, p. 205, il. 3 p. 209
5. unbekannter Maler
Bildnis des Martinus Closius
l auf Leinwand, 95 x 73,5 cm
Unsigniert, undatiert (cca. 1752)
Inschriften: MARTINUS CLOSIUS /
P.A.P. JUDEX CORONENS/
Aet. Annor 65 Mens 10
Inv.nr. 248
Ausstellungen: Braoveni de altdat, KMK , 2004
Bibliographie: Bielz 1936, Nr.171 S. 153; Buta 1976, Nr. 8 S.10;
Popica 2005a, S. 205, Il. 3 S. 209
99
100
102
104
Acuarel
Aquarelle
106
GRAFIC
GRAFIK
108
109
110
111
112
Caiete de schie
Skizzenhefte
Cca. 1860-1875
Nr. inv. 890
Bibliografie: Popica 2006, p. 93
etwa 1860-1875
Inv.nr. 890
Bibliographie: Popica 2006, S. 93
zum
24.III.1927/
SCULPTUR
SKULPTUR
114
ABREVIERI
ABKRZUNGEN
I.
Bielz 1936 - Julius Bielz, Portrtkatalog der Siebenbrger Sachsen, n/in Archiv des Vereins fr Siebenbrgische
Landeskunde, vol./Bd. XLIX, 1936.
Bielz 1947 - Julius Bielz, Die Graphik in Siebenbrgen, Sibiu/Hermannstadt, 1947.
Fota 1983 - Rodica Irimie-Fota, Forme i culori. Artele plastice sibiene de la izvoare n contemporanitate, Sibiu/
Hermannstadt, Editura Revistei Transilvania/Verlag der Zeitschrift Transilvania, 1983.
Itu 1977 - Ion Itu, Pictori sibieni, Bucureti/Bukarest, Editura Meridiane/Meridiane Verlag, 1977.
Ittu 2008 - Gudrun-Liane Ittu, Tradiie, modernitate i avangard n arta plastic a germanilor din Transilvania la sfritul
secolului al XIX-lea i nceputul secolului XX, reflectate n publicaii, Bucureti/Bukarest 2008, Editura Academiei Romne/
Verlag der Rumnischen Akademie.
Myss 1991 - Walter Myss, Kunst in Siebenbrgen, Innsbruck, Editura Wort und Welt/ Wort und Welt Verlag, 1991.
Myss 1993 - Walter Myss (coord./Hrsg.), Lexikon der Siebenbrger Sachsen, Editura Wort und Welt/Wort und Welt
Verlag, Thaur bei Innsbruck, 1993.
Nadin 1975 - Mihai Nadin, Pictori din Braov, Bucureti/Bukarest, Editura Meridiane/ Meridiane Verlag, 1975.
Prgel 2008 - Roland Prgel, Im Zeichen der Stadt: Avantgarde in Rumnien 1920-1938, Kln Weimar Wien, Editura
Bhlau/Bhlau Verlag, 2008.
Pung 2009 - Doina Pung, Grafica pe teritoriul Romniei n secolul al XIX-lea. Litografia i gravura n acvaforte, Bucureti/
Bukarest, Editura Oscar Print/Oscar Print Verlag, 2009.
Roth 1906 - Victor Roth, Geschichte der deutschen Plastik in Siebenbrgen, J. H. E. Heitz, 1906.
Roth 1934 - Victor Roth, Die Deutsche Kunst in Siebenbrgen, Sibiu/Hermannstadt,1934.
Sabu 2005 - Nicolae Sabu, Metamorfoze ale barocului transilvan, vol. II/Bd. II, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura
Mega/Mega Verlag, 2005.
Stephani 1985 - Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/
Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985.
Udrescu 2003 - Doina Udrescu, Arta german din Transilvania n coleciile Muzeului Brukenthal din Sibiu (1800-1950),
vol. I : Pictur, sculptur, Sibiu/Hermannstadt, Forumul Democrat al Germanilor din Romnia/Das Demokratische Forum
der Deutschen in Rumnien, 2003.
II.
Arta sub comunism 2011 - Arta sub comunism. Arta oficial a regimului comunist n colecia Muzeului de Art Braov
(1945-1989), Editura Muzeului de Art Braov/ Verlag des Kunstmuseums Kronstadt, 2011.
116
Arthur Coulin 2010 - Arthur Coulin, Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum Kronstadt, Muzeul Transilvnean Gundelsheim/
Siebenbrgisches Museum Gundelsheim, Braov/Kronstadt, 2010.
Artur Leiter 2004 - Artur Leiter, Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum Kronstadt, Editura Artfilco/Artfilco Verlag, 2004.
Bertalan 1969 - Karin Bertalan, Expoziia comemorativ Arthur Coulin, Muzeul Brukenthal Sibiu/Brukenthal Museum
Hermannstadt, f.a./o.A. [1969].
Buta - Sanda Buta, Peisajul n colecia Muzeului de Art Braov, Braov/Kronstadt, f.a./o.A.
Buta 1976 - Sanda-Maria Buta, Portretul n colecia Muzeului de Art Braov, Braov/Kronstadt, 1976.
Confluene 2007 - Confluene. Repere europene n arta transilvnean, Sibiu/Hermannstadt, 2007.
Culorile avangardei 2007 - Culorile avangardei. Arta n Romnia 1910-1950, Bucureti/Bukarest, 2007.
Drgnu, Vasiu - Ovidia Drgnu, Dinu Vasiu, Muzeul Regional, Galeria de Art, Braov/Kronstadt, Sfatul Popular al
Regiunii Braov, Comitetul Regional pentru Cultur i Art /Volksrat der Region Kronstadt, Regionalkomitee fr Kultur
und Kunst, f.a./o.A.
Emerich Tams 2001 - Emerich Tams 1876-1901, Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, 2001.
Expoziie retrospectiv 1970 - Expoziie retrospectiv cu prilejul aniversrii a 85 de ani de la naterea pictorului Prof.
Hermann Morres, Braov/Kronstadt, 1970.
Friedrich Miess 2004 - Friedrich Miess (1854-1935). Expoziie aniversar, Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum
Kronstadt, Muzeul Naional Brukenthal/ Brukenthal Nationalmuseum Hermannstadt, Braov/Kronstadt, 2004.
Friedrich von Bmches 2006 - Friedrich von Bmches, Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, Editura Artfilco/
Artfilco Verlag, 2006.
Hans Eder 2008 - Hans Eder. Expoziie retrospectiv - 125 de ani de la natere, Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum
Kronstadt, 2008.
Hadeu, Lungu 2001 - Titus N. Hadeu, Alexandru Lungu (coord./Hrsg.), Muzeul de Art Braov. Galeria Naional,
Braov/Kronstadt, 2001.
Hans Hermann 2005 - Hans Hermann, Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum Kronstadt, Editura Artfilco/Artfilco Verlag,
2005.
Helfried Weiss 2006 - Helfried Weiss, Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, Editura Artfilco/Artfilco Verlag,
2006.
Influene expresioniste 1991 Influene expresioniste n pictura romneasc, Muzeul Naional de Art /Nationales
Kunstmuseum, Muzeul Coleciilor de Art/Museum der Kunstsammlungen, Bucureti/Bukarest, 1991.
Mattis-Teutsch 1968 - Mattis-Teutsch - catalogul expoziiei retrospective, Braov/Kronstadt, 1968.
Mattis-Teutsch 1971 - Mattis-Teutsch - expoziie retrospectiv, Bucureti/Bukarest, 1971.
Mattis-Teutsch 2001 - Mattis-Teutsch und der Blaue Reiter, Mnchen, 2001.
Mattis-Teutsch 2009 - Mattis-Teutsch, artist al avangardei, Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, 2009.
Meisterwerke 2004 - Meisterwerke der Klassischen Moderne in Siebenbrgen, Malerei aus der Zeit von 1900 bis 1950,
Muzeul Transilvnean Gundelsheim/Siebenbrgisches Museum Gundelsheim, 2004.
Mesea 2005 - Iulia Mesea, Pictura romneasc, secolul al XIX-lea - nceputul secolului al XX-lea, Muzeul Naional
Brukenthal Sibiu/Brukenthal Nationalmuseum Hermannstadt, 2005.
Mesea 2010a - Iulia Mesea, Muzeul Naional Brukenthal. Galeria de Art Romneasc, Muzeul Naional Brukenthal
Sibiu/Brukenthal Nationalmuseum Hermannstadt, 2010.
Muzeul de Art Braov 2003 - Muzeul de Art Braov. Colecia de grafic, Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum
Kronstadt, 2003.
Muzeul Naional de Art Cluj - Muzeul Naional de Art Cluj. Galeria Naional, Muzeul Naional de Art Clu/Nationales
117
III.
Monografii/Monographien
Almsi 2001 - Almsi Tibor, The Other Mattis-Teutsch, Gyr/Raab, Editura Rgi Art/Rgi Art Verlag, 2001.
Almsi 2003 - Almsi Tibor, Mttis-Teutsch, a grafikus, Gyr/Raab, Editura Rgi Art/Rgi Art Verlag, 2003.
Banner 1970 - Banner Zoltn, Mattis-Teutsch, Bucureti/Bukarest, Editura Meridiane/Meridiane Verlag, 1970.
Banner 1999 - Banner Zoltn, Leiter Artur, Monografie n trei limbi, 1999.
Bergel 1983 - Hans Bergel, Heinrich Schunn: Ein Maler, sein Werk, seine Zeit, Innsbruck, Editura Wort und Welt/Wort und
Welt Verlag, 1983.
Bergel 1993 - Hans Bergel, Kammermusik in Bronze und Stein, Der Bildhauer Hans Guggenberger, Thaur bei Innsbruck,
Editura Wort und Welt/Wort und Welt Verlag, 1993.
Bertalan 1982 - Karin Bertalan, Hans Hermann, Bucureti/Bukarest, Editura Kriterion/Kriterion Verlag, 1982.
Bielz 1956 - Julius Bielz, Hans Hermann, Bucureti/Bukarest, Editura de Stat pentru Literatur i Art /Staatsverlag fr
Literatur und Kunst, 1956.
Deac 1985 - Mircea Deac, Mattis-Teutsch i realismul constructiv/und der Konstruktive Realismus, Cluj-Napoca/
Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985.
Ernst Honigberger - Ernst Honigberger, Wehr, f. a./o.A.
Fabritius-Dancu 1974 - Juliana Fabritius-Dancu, Trude Schullerus, Bucureti/Bukarest, Editura Kriterion/Kriterion Verlag,
1974.
Fabritius-Dancu 1984 - Juliana Fabritius-Dancu, Harald Meschendrfer, Bucureti/Bukarest, Editura Kriterion/Kriterion
Verlag,1984.
Fischer 2011 - Lisa Fischer, Wiederentdeckt. Margarete Depner (1885-1970) Meisterin des Portrts der Siebenbrgischen
Klassischen Moderne,Wien, Bhlau Verlag, 2011.
118
Friedrich von Bmches - Friedrich von Bmches. Leben und Schicksal, Wiehl, Editura Gronenberg/Gronenberg Verlag, f. a./o.A.
Ittu 2011 - Gudrun-Liane Ittu, The Avant-Garde Artist/Artistul avangardist/Der Avantgardeknstler Hans MattisTeutsch His Work and Though/Opera i gndirea/Sein knstlerisches Oeuvre und kunsttheoretisches Denken, Sibiu/
Hermannstadt, Editura Universitii Lucian Blaga/Verlag der Lucian-Blaga Universitt, 2001.
Krasser 1970 - Harald Krasser, Arthur Coulin, Bucureti/Bukarest, Editura Meridiane/Meridiane Verlag, 1970.
Nadin 1973 - Mihai Nadin, Hans Eder, Bucureti/Bukarest, Editura Meridiane/Meridiane Verlag, 1973.
Mckel 2005 - Andreas Mckel, Gerhard Mckel (coord./Hrsg.), Trude Schullerus: 1889-1981. Eine Siebenbrgische
Malerin, Sibiu/Hermannstadt, Editura Hora/Hora Verlag, 2005.
Schlandt 1993 - Hermann W. Schlandt, Helfried Weiss, Mnchen, Editura Sdostdeutsches Kulturwerk/ Verlag
Sdostdeutsches Kulturwerk, 1993.
Stephani 2006 - Brigitte Stephani, Eduard Morres, Ein siebenbrgischer Knstler (1884-1980), Heidelberg, Asociaia
pentru Cultura i Civilizaia din Transilvania/Arbeitskreis fr Siebenbrgische Landeskunde e.V., 2006.
Szab 1983 - Szab Jlia, Mttis-Teutsch Jnos, Budapesta/Budapest, Editura Corvina/Corvina Verlag, 1983.
erban 1975 - Raoul erban, Friedrich Bmches, Bucureti/Bukarest, Editura Meridiane/Meridiane Verlag, 1975.
Whr 1964a - Hans Whr, Ernst Honigberger, Mnchen, Heino F. von Damnitz, 1964.
Whr 1964b - Hans Whr, Fritz Kimm, Mnchen, Editura Asociaiei pentru Cultura Sudesteuropean /Verlag
Sdostdeutsches Kulturwerk, 1964.
IV.
Almsi 2009 - Almsi Tibor, Hans Mattis-Teutsch, graficianul, n/in Mattis-Teutsch, artist al avangardei (catalog de
expoziie/Ausstellungskatalog), Muzeul de Art Braov /Kunstmuseum Kronstadt, 2009.
Banciu 1937 - Axente Banciu, Pictorul Hans Bulhardt, n/in ara Brsei, IX, noiembrie-decembrie 1937/November Dezember 1937, Nr. 6, pp./S. 546-550.
Bielz 1956 - Julius Bielz, Familia pictorilor Neuhauser i nceputurile peisagisticii transilvnene, n/in Studii i Cercetri
de Istoria Artei, 1956, III, Nr. 1-2, pp./S. 318-332.
Bielz 1970 - Julius Bielz, Ein Hermannstdter Malerkreis um 1850, n/in Forschungen zur Volks- und Landeskunde, XIII,
1970, Nr. 1, pp./S. 37-66.
Bielz 1985 - Julius Bielz, Johann Martin Stock, Siebenbrgischer Bildnismaler des 18. Jahrhunderts, n/in Brigitte Stephani
(coord./Hrsg), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag,
1985, pp./S. 141-146.
Dancu 1985 - Juliana Dancu, Kein welkes Blatt an ihren Blumen.... Trude Schullerus zum 80. Geburtstag, n/in Brigitte
Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/
Dacia Verlag, 1985, pp./S. 244-250.
Deac 1984 - Mircea Deac, Viaa i opera pictorului Mattis-Teutsch, n/in Revista muzeelor i monumentelor, XXI, Nr. 8,
1984.
Fabritius-Dancu 1985 - Juliana Fabritius-Dancu, Die Schrift als knstlerisches Ausdrucksmittel. Zur Graphikausstellung
Harald Meschendrfers im Schiller Haus, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und
Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 274-277.
119
Folberth 1985 - Otto Folberth, Karl Ziegler, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und
Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 158-162.
Fota 1981 - Rodica Fota, Franz Neuhauser d. J. als Graphiker, n/in Forschungen zur Volks- und Landeskunde, XXIV,
1981, Nr. 1, pp./S. 93-97.
Galz 1982 - Michael Galz, Der Maler und Graphiker Josef W. Strobach , n/in Siebenbrgische Zeitung, 33, 15
noiembrie/15. November 1983.
Ittu 1996 - Gudrun-Liane Ittu, Hans Mattis-Teutsch, ein spiritualischer Knstler und Denker, n/in Forschungen zur
Volks- und Landeskunde, XXXIX, 1996, Nr. 1-2, pp./S. p.109-116.
Ittu 1999 - Gudrun-Liane Ittu, Hans Mattis-Teutsch a Transylvanian Avant-garde Artist of European Scoope, n/in
Transylvanian Review, VIII, 1999, Nr. 2, pp./S. p. 126136.
Ittu 2000 - Gudrun-Liane Ittu, Moderne und Avantgarde in der bildenden Kunst der Siebenbrger Sachsen, n/in
Transylvanian Review, 2000, 9, Nr. 2, pp./S. 160-169.
Ittu 2002 - Gudrun-Liane Ittu, Hans Eder (1883-1955), n/in Transylvanian Review, 2002, 11, Nr. 2, pp./S. 119-129.
Ittu 2007 - Gudrun-Liane Ittu, Artiti sai n expoziiile bucuretene din perioada interbelic, n/in Confluene. Repere
europene n arta transilvnean (catalog de expoziie/Ausstellungskatalog), Sibiu/Hermannstadt, 2007.
Ittu 2008a - Gudrun-Liane Ittu, Margarete Depner- eine fast vergessene Knstlerin, n Transylvanian Review, Nr. 1,
2008, pp./S. 145-154.
Ittu 2008b - Gudrun-Liane Ittu, Hermannstadt/Sibiu ein Zentrum derbildenden Kunst am Ende des 19. und Anfang des
20. Jhs., n/in Forschungen zur Volks- und Landeskunde, Editura Academiei/Verlag der Rumnischen Akademie, vol./
Band 51, 2008, pp./S. 35-46.
Ittu 2009a - Gudrun Liane-Ittu, Micarea artistic braovean din anii 1949 i 1950 reflectat n paginile cotidianului
Neuer Weg, n/in Studia Universitatis Babes Bolyai - Historia Artium, 2009, Nr. 1, pp./S. 79-83.
Ittu 2009b - Gudrun-Liane Ittu, Receptarea operelor lui Hans Mattis-Teutsch n periodicele germane din Transilvania, n/
in Mattis-Teutsch, artist al avangardei, Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, 2009, pp./S. 31-37.
Kessler 2007 - Erwin Kessler, Retro-garda, n/in Culorile avangardei. Arta n Romnia 1910-1950 (catalog de expoziie/
Ausstellungskatalog), Bucureti, 2007, pp./S. 5-61.
Klein 1998 - Konrad Klein, Siebenbrgische Bildnisse der Reformationszeit, n/in Zeitschrift fr Siebenbrgische
Landeskunde, XXI, 1998, Nr. 2, pp./S. 21-142.
Klein 2005 - Konrad Klein, Anton Fiala, ein bhmischer Maler und Fotograf um 1850 in Siebenbrgen, n/in Zeitschrift
fr Siebenbrgische Landeskunde, 28(99), 2005, vol. I/Bd. I, pp./S. 22-39.
Klein 2006 - Konrad Klein, Biedermeierliche Stadtansichten und Trachtenbilder. Zum Wirken des Kronstdter Zeichenlehrers
Georg Gottlieb Schnell, n/in Forschungen zur Volks- und Landeskunde, 49, 2006, pp./S. 22-39.
Krasser 1968 - Harald Krasser, Jahrhundertwende. Die Anfnge der neueren Malerei bei den Siebenbrger Sachsen,
Neuer Weg, XX, 5 octombrie/5. Oktober, 1968, Nr. 6042.
Krasser 1969a - Harald Krasser, Arthur Coulins Kronstdter Jahre, Karpaten Rundschau, XIII, 19 septembrie/19. September,
1969, Nr. 38 (909).
Krasser 1969b - Harald Krasser, Der Maler Arthur Coulin. Zum hundertsten Geburtstag, Hermannstdter Zeitung, II, 19
septembrie/19. September, 1969, Nr. 90.
Krasser 1985 - Harald Krasser, Raumschaffende Konturen. Zum 80. Geburtstag des Graphikers und Malers Fritz Kimm, n/
in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura
Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 257-260.
Lptoiu 1985 - Negoi Lptoiu, Finalitatea umanist a unor confesiuni patetice: Hans Eder, n/in vol./Band Incursiuni
120
Popica 2005a - Radu Popica, Art i status-portretele patriciatului ssesc din colecia Muzeului de Art Braov, n/in
Cumidava, XXVIII, 2005, Braov/Kronstadt, pp./S. 200-211.
Popica 2005b - Radu Popica, Johann lhan senior-un pictor braovean din secolul al XVIII-lea, n/in ara Brsei, IV (XV),
serie nou/neue Folge, nr. 4, 2005, Braov/Kronstadt, pp./S. 145-150.
Popica 2006 - Radu Popica, Wilhelm Kamner-un artist braovean puin cunoscut din secolul al XIX-lea, n/in ara Brsei,
V (XVI), serie nou/neue Folge, Nr. 5, 2006, Braov/Kronstadt, pp./S. 91-99.
Popica 2007 - Radu Popica, Hans Bulhardt-tradiie i inovaie n arta transilvnean, n/in ara Brsei, VI(XVII), serie
nou/neue Folge, Nr. 6, 2007, Braov/Kronstadt, 2008, pp./S. 151-159.
Popica 2008b - Radu Popica, Miracol i dezndejde-consideraii privind semnificaia compoziiilor religioase din creaia
lui Hans Eder, n/in Hans Eder. 125 de ani de la natere (catalog de expoziie/Ausstellungskatalog), Muzeul de Art
Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, 2008, pp./S. 42-55.
Popica 2009 - Radu Popica, Grafic transilvnean din colecia Muzeului de Art Braov (1800-1914), n/in Brukenthal
Acta Musei IV.2, Sibiu/Hermannstadt, 2009, pp./S. 473-490.
Popica 2010a - Radu Popica, Arthur Coulin i centrul artistic braovean (1901-1908), n/in Arthur Coulin(catalog de
expoziie/Ausstellungskatalog), Muzeul de Art Braov/ Kunstmuseum Kronstadt, Muzeul Transilvnean Gundelsheim/
Siebenbrgisches Museum Gundelsheim, Braov, 2010, pp./S. 94-119.
Popica 2010b - Radu Popica, Un artist braovean uitat: Conrad Vollrath/Veleanu (1884-1977), n/in ara Brsei, IX (XX),
serie nou/neue Folge, nr. 9, 2010, pp./S 182-186.
Popica 2011a - Radu Popica, Arta n slujba propagandei centrul artistic braovean sub semnul realismului socialist
(1944-1964), n/in Arta sub comunism. Arta oficial a regimului comunist n colecia Muzeului de Art Braov (19451989) (catalog de expoziie/Ausstellungskatalog), Editura Muzeului de Art Braov/Verlag des Kusntmuseums Kronstadt,
2011, pp./S. 12-21.
Popica 2011b - Radu Popica, Familia pictorilor lhan - o mrturie privind pictura transilvnean din secolul XVIII, studiu
n curs de apariie n Studia Universitatis Babe-Bolyai, Historia Artium/erscheint demnchst in Studia Universitatis
Babe-Bolyai, Historia Artium.
Popescu 1996 - Elena Popescu, Portretul transilvnean n secolele XVI-XVII n pinacoteca Brukenthal, n/in Studii i
comunicri. Muzeul Arad, III, 1996, pp./S. 5-22.
Popescu 2007 - Elena Popescu, Artiti romni, maghiari, germani din Transilvania n colecii particulare, n/in Pictori din
Transilvania n centre artistice europene (catalog de expoziie/Ausstellungskatalog), Sibiu/Hermannstadt, 2007, pp./S.
37-44.
Popescu 2008 - Elena Popescu, Franz Neuhauser cel Tnr-Lucrri inedite, n/in Brukenthal Acta Musei III.2, Sibiu/
Hermannstadt, 2008, pp./S.117-132.
Roth 1985 - Victor Roth, Carl Drschlag, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und
Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 175-183.
Schuller Friedrich 1909 - Friedrich Schuller, Ludwig Friedrich Schuller, n/in Die Karpathen, II, 1909, nr. 21, pp./S. 619-623.
Schuller Horst 1985 - Horst Schuller, Begabung und Leistung in der Heimat. Zum 100. Geburtstag des Malers Hermann
Morres, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/
Klausenburg, Editura Dacia/ Dacia Verlag, 1985, pp./S. 231-232.
Schuller Rolf 1985 - Rolf Schuller, Heimatliches Erbe. Walther Teutsch, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten
unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 214-216.
Stephani 1985 - Claus Stephani, Der Weg eines Knstler. Hans Mattis-Teutsch, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie
prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 220-226.
122
Stephani 1985 - Brigitte Stephani, Wuchtig und monumental. Zum 95. Geburtstag Ernst Honigbergers, n/in Brigitte
Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/
Dacia Verlag, 1985, pp./S. 233-237.
Ttaru 1980 - Marius Ttaru, Art et histoire: tapes du dveloppement dans la culture visuelle de la Transylvanie du XIX-e
sicle (prmiere partie), n/in Revue Roumaine D`Histoire D`Art, srie Beaux-Arts, XVII, 1980, pp./S. 47-81.
Ttaru 1992 - Marius Joachim Ttaru, Zwei Bildnisse von Arthur Coulin, n/in Nachrichten des Freundeskreises, Muzeul
Transilvnean Gundelsheim/ Siebenbrgisches Museum Gundelsheim, XIII, 1992, Nr. 3/4, pp./S. 13-19.
Ttaru 2010 - Marius Joachim Ttaru, Arthur Coulin: Repere stilistice ntre tradiie i modernitate, n/in Arthur Coulin
(catalog de expoziie/Ausstellungskatalog), Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum Kronstadt, Muzeul Transilvnean
Gundelsheim/Siebenbrgisches Museum Gundelsheim, Braov/Kronstadt, 2010.
Treiber-Netoliczka 1956 - Luise Treiber-Netoliczka, Un pictor sas braovean din secolul al XIX-lea mare admirator al
culturii populare romneti, n/in Drum Nou, XIII, nr. 3718, 29 noiembrie/29. November 1956.
Tudoran 1978 - Maria Olimpia Tudoran, Pictura lui Franz Neuhauser jr. n colecia Muzeului Brukenthal, n/in Studii i
comunicri. Muzeul Brukenthal, Galeria de Art, nr. 1, 1978, pp./S. 93-100.
Vida 1987 - Gheorghe Vida, Emerich Tams, n/in Arta, XXXIV, 1987, nr. 3, p./S. 14.
Vida 2009 - Gheorghe Vida, Hans Mattis-Teutsch i dialogul european al formelor, n/in Mattis-Teutsch, artist al
avangardei (catalog de expoziie/Ausstellungskatalog), Muzeul de Art Braov/Kunstmuseum Kronstadt, 2009.
Wenrich 1889 - W. Wenrich, Knstlernamen aus Siebenbrgisch-schsischer Vergangenheit, n/in Archiv des Vereins fr
Siebenbrgische Landeskunde, Neue Folge, XXII, nr. 1, Hermannstadt /Sibiu, 1889, pp./S. 42-78.
Wittstock 1993 - Manfred Wittstock, Ein siebenbrgisches Knstlerheim in Cervara di Roma, n/in Zeitschrift fr
Siebenbrgische Landeskunde, XVI(87), 1993, Nr. 1, pp./S. 68-74.
Wittstock 1995 - Manfred Wittstock, Briefe von Arthur Coulin ber seine Zusammenarbeit mit Octavian Smigelschi, n/in
Forschungen zur Volks- und Landeskunde, XXXVIII, 1995, Nr. 1-2, pp./S. 64-68.
Wittstock 2001 - Manfred Wittstock, Bildende Knstler, Kunsthandwerker und Kunstgewerbler der Siebenbrger
Sachsen in der Zwischenkriegszeit und ihre Beziehungen zum Nationalsozialismus, n/in Zeitschrift fr Siebenbrgische
Landeskunde, XXIV, 2001, Nr. 2, pp./S. 236-257.
Wittstock 2005 - Manfred Wittstock, Von Diktatur zu Diktatur. Knstler und Kunsthandwerker 1944-1948, n/in
Forschungen zur Volks- und Landeskunde, XLVIII, 2005, pp. /S. 101-112.
Wittstock-Reich 1985a - Rohtraut Wittstock-Reich, Die Welt malerisch Sehen. Ein Atelierbesuch bei dem Grafiker Helfried
Wei, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg,
Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 269-270.
Wittstock-Reich 1985b - Rohtraut Wittstock-Reich, Einen Platz in den Heimen seiner Landsleute gefunden. Sieben Jahrzehnte
der Malerei gewidmet. Nach einem Besuch bei Edward Morres notiert, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten
unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 217-219.
Wittstock-Reich 1985c - Rohtraut Wittstock-Reich, Zeugnisse einer starken Knstlerperslichkeit. Vor hundert Jahren
wurde der Maler Hans Eder geboren, n/in Brigitte Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und
Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/Dacia Verlag, 1985, pp./S. 208-210.
Zay 1985 - Horst Zay, Beherrschende Kraft der Ausdrucksmittel. Atelierbesuch bei Ferdinand Mazanek, n/in Brigitte
Stephani (coord./Hrsg.), Sie prgten unsere Kunst. Studien und Aufstze, Cluj-Napoca/Klausenburg, Editura Dacia/
Dacia Verlag, 1985, pp./S. 266-268.
123