SUTSATA TI CULTURA ARMÃNIASCÃ REVISTÃ TI ISTORII CULTURÃ SHI LIMBÃ ARMÃNIASCÃ

APRIR - PRILL 2010

1

DIRECTOR: KRISTO GOCI PERIODIKE - ANU VI ALI TIPUSERI GJIROKASTËR - Nr. 32

EDITOR - CHIEF: SPIRO POCI PERIODIKE - VITI i BOTIMIT VI APRIR - PRILL 2010

EDITORIALU
Pisti 2000 di enj avem VINI OARA S’NVITSÃM
LIMBA PÃRINTEASCÃ
tsi limba pãrinteascã
tretsi gurã di gurã. Tu
Europa di azã iu
vremu s’nidzem,
vremu s’ni achicãsimu
ca unã lilucã ahorljia
namãsa di tuti alanti.
Achicãsera shi vreara
ti identidetia a noastã,
ari tu thimelju, cã cum
noi ni aduchimu isãnã
shi cum u tsinem aistã
identitati. Identitetia
esti prota achicãseri ti
cathi un. Azã tu
seculu XXI, tu unã
Europã z’diclisã ti
tuts, nu e ananghi ta
su cãftãm di alants.
Aistã esti vreara a
noastã. Nu ni chedãcã
vãru ti aesti, chiedãcu
u avemu un cu alantu.
Identitetu a noastu ca
armãn shi limba a
noastã armãniascã, nu
ni partsã di alants, ma
ni lagã ma multu.
Ashi avemu vinitã enj
di pisti enj, namãsa di
arbnishljã shi gretsljã
cu bunã aducheri, ca
un trandafilu mushat
namãsa di gãrdinã.
Azã nu himu ca 100 di
enj ma ninti, cãndu
earam tuts diadun shi
limba tãrtsia gurã di Tre Sutsati: A.F.A. Paris, Sutsata ti Cultura Armãneascã Ghirocastro Arbinishii shi sutsata “Armãnjlji di Albanii” cu
gurã, adetili li fitsiam cientro Tirana, tsi sãntu membri tu Consilu Armãnescu, avia un mes tsi lucra ti un prolject-program, ti mvãtsari cu scrirãturi
ma buni. Azã esti alt ali limbi armãneascã. Ma concretã, pi aestu prolject - program, lucrarã domljã Nicolachi Caracota, Spiro Poci shi Kristo
chiro. Tsinera ali Goci. Unã agiutari mari ti aestu luc, tsi chisim, ni dedi Consilu Armãnescu. Scupolu a ishtãlui luc, esti ta s-tsinem ljii limba
limbi, esti importantã pãrãtiascã la noljã. Programu esti faptu ti shcolili di viara. Esti goalã aestã posibilitati ti mvãtsari noljã. Prota ahurhimu cu
ti noi armãnjlji. Tuti Consilu Pedagoghicu (Këshilli Pedagogjik. alb.), ta s-himu seriozinj tu lucãru a nostu. Tu aestu C.P sãntu dhascadzinj shi
aisti ni pimsãrã, tsi profesorinj, tsi lucradzã tu shcolili arbinishiascã . Capu al C.P sãntu Nicolachi Caracota, Spiro Poci shi Kristo Goci. Tu
noi, un grup adunara di prota al C.P. s’dedi idea cã cum u s’lucradzã C.P. Dapoia ishã programu ti mvãtsari limba, tutã pi simpoziumu
intelectualinj armãnj, ti ndreptscriara ali limbi, tsi si tsãnu Bitola tu 1997. Dupu tuti aisti lucãri si lo adhlja di chivernisia arbinishiascã , cã lucãri
s’lom sartsãna ta s’lu viara u si facã pit shcolili a cratu. Ei u s’n’agiutã cu infrastuctura. Tu 18 di aprir, si sdifetsi tu hoara poro armãniascã “A.
mvãtsãmu limba Poci”, program a ishtãlui proljectu. Eara unã dzuã cu soari shi “soari u s’oavem aestu luc”, dzãsi domnu Kristo Goci.
pãrãntiascã a tsãloru Cilimanjlji diprota vinia ca cu arushãni, ma dapoia, dupu dau sihãts, tsi lucrãm diadun, nu vra sfudzia. Poetu ali hoari,
tsi s’aduchescu domnu Manol Basho, intrã namãsa di nãsh shi lu gra cu zboarã dultsi, ashi cum shti un poet. Dupu dau stãmãnj, u su
arãmãnj. Cali lungã z’dicãdem programu Selenitsa shi u s’arucã thimelju ti mvãtsari limba pãrãntiascã. Programu ti shcolili di viara, esti ma
shi cu pidhãmo, ma cu bunu shi ma practic ti mvãtsari limba. Ma nipoi u svidem cã cum poati su bãgãm shi cu dau sihãts tu stãmãnã pit shcoli iu
vreari shi cu sulfut. ari armãnj. Chisim un luc cu pidhãmo, ma cu vreari ti limba a noastã.

Antsâpâturâ Noaptia buna Yiurtuseri

di frats Sigurim- cu unã mãnã
ti nipistipseari Securitati! di oaminj
Di Niculaki Caracota Di Kristo GOCI Di Kira Mantsu
Conferintsa andreaptâ di Dupu articulu ali giornalisti Minduescu câ multsâ
Consillu Armânjloru Alina Bãrgãoanu-Vasiliu, tu mutritori ali TV
Curceaua adunã ti prota efimerida “Cuget Liber”, cu Makidunia nu acâchisirâ
oarâ Armânji ditu tuti titul “Consiliul Armãnjilor, tsi sâ zburâ la aestâ
craturli iu bâneadzâ sh instrument al intereselor yiurtii. Multsâ acâchisirâ
limba tu cari s-dizvârtirâ elini-vlahe”, dt.24.04.2010, shi, poati, lj-arisi atseali
moabetsli fu mash.... nu mintuescu cã ari locu... tsi sâ spusirâ shi tr-atsea...
PAGINA 9 PAGINA 3 PAGINA 5
2 APRIR - PRILL 2010

Nga Pirro Enina

Iu esti rutiatsa
ma s’bãgãm
T
utuna, cãndu armãnjlji s’aflã tu
vãrã shutsãturã fãrã tabelã, nu si numa ti tuts
ciucutestu su facã ma lishoru
cala, ma u s’bagã chiedits. Ashi shi cu “makedon”?
registrara a armãnjlu di Arbinishii.
Armãnjlji s’aflarã tu aestã shutsãturã
Ashi s’punem
namãsa di dau foacãri: Tsipãturili tsi li shi vichiama a
avemu tutuna namãsa di noi shi
natsionalizmu vulgar arbinishescu. noastã. Fu azã
Niscãnts istorianj arbnish, ahurhirã
s’batã cãmbana, cã aistã registrara a numa
laolu tu Arbinishii, pidupu proljectu tsi
ari ishatã, esti unã rutiatsã mari ti
“makedon” u
Arbinishia. Ti nãsh, nu ari mã armãnj, ufilisescu shi
ma sãntu tuchits shi asimilats. Aistã esti
propoganda a loru tu media shi iutsido. alants, noi poati
Ma tsi fitsem noi armãnjlji? Tora tu
Arbinishii defacto sãntu multi sutsati su bãgãm
di armãnj. Poati s’avemu diversi ti
niscãnti lucãri, ma s’agiundzemu pãnã
“makedono-
aco ta s’dicutimu ti numa a noastã, cã vlah”, icã
“makedono-
cum vra s’ibã tu tabelã, vra s’dzãcã cã
noi himu ninga fãrã identitetu. Cum
esti lucãru cu numa a noastã? Di ata shi
di tati mvãtsai cã noi himu “rãmãnj”. armãn”. Ashi u
Ashã s’achiamã tuts rãmãnjljii di
Arbinishii namãsa di nãsh. Arbnishljã
sbãgãm
di notu shi gretsljã ni achiamã noi themelju ali
isturii a noastã.
“vlah”. Ashi namãsa di rãmãnj dzãcu
est “rãmãn”, ma arbnishljã cãndu mi

trabã dzãcu: “Ti je vllah” (tini esht
rãmãn)? Shi apandãsia a mia esti “Po,
unã jam vllah” (e, mini estu rãmãn). Tu
alantã parti di Arbinishii, elj si achiamã
di arbnishljã “cioban”, “gogã”,
“llatsifatsi”, ma namãsa di nãsh elj
dzãcu napoi “rãmãn”. Numa di cioban
si ufiliseshti ma mult di laolu arbnish
shi nu di oaminjljã ali culturi shi ali
shientsi. Pit emisioini televizivi s’avdi
ma mult zboru “vlah” icã “arumun”
di nãsh. Cãtse tu Arbinishii s’avdi shi
numa “arumun”, vra altã dicutimi. Tu
prolject lista, tsi ari ishatã, noi himu
Ti numa a noastã
scrirats ashi: Tu cai grup etnic hits? Shi
ti armãnj tu punctia 6 si scrirã- Vleh.
Ma hima esti tãrbara: Cai esti limba a
voastã di mumã? Ti noi armãnjlji esti
scriratã – arumune. Cum tsido s’ibã
scrirati aisti dau numi, eli spun un grup
etnic, tsi sãntu armãnjlji. Aistã esti ma
importantã ti noi. Nu nj’arãseshti unã
cãmbanã tsi bati tu Arbinishii di
niscãnts armãnj, cã taha numa “vlah”,
u s’lathusiastã oaminjljã shi vlah vra
s’dzãcã grec. Am arumun tsi vra
s’dzãcã? Aistã teorii cum sved lucãrã,
s’fãrmitã iuva diparti. Tuts armãnjlji di
Arbinishii u cãnost numa “vlah”, tsi ni
grestu alants a nau. Aistã numã esti
ufilisitã tu tuti craturã di Balcan ti noi
armãnjlji. Shi ciucutera ti numa
“makedon”, eara, tsi ashi s’ni cãnoastã
alants. Nu poati s’ishãmu tu Evropi cu
100 di numi. Tuts tu Balcan ashi aru
faptã. Vurgãrljã di Makedonii, u
alãcsirã numa shi u bãgarã
“makedonski”. Printsljã a noci lu dzãcu
a lor shi azã tutã dzua “vurgãrljã”. Eara
austrohungarezljã atselj, tsi lu ditsia a
shchiptarlu, tsi voi nu avets ligãturi cu
Turchia, voi hits cu rãdzãtinã di iliradz.
Shi ashi s’ndrepsi ti nãsh unã isturii cu
thimelj vechiu. Iu esti rutiatsa ma
s’bãgãm numa ti tuts “makedon”? Ashi
s’punem shi vichiama a noastã. Fu azã
numa “makedon” u ufilisescu shi
alants, noi poati su bãgãm “makedono-
vlah”, icã “makedono-armãn”. Ashi u
sbãgãm themelju ali isturii a noastã.

KËSHILLI BOTUES:
Niculaki Caracota
Ilia Kuro
Thanas I. Hanxhara
Manol Basho
Thoma Puriqi
Foto Jano
Ilia Kolonja
Arqile Piperi

ART DESIGNER:
Telnis Skuqi

ADRESA:
Mob: +355 68 22 24 053
Tel: +355 42 25 8316
Tel: +355 84 269148
e-mail:
gazetavlahe@yahoo.com

Shtypur në
shtypshkronjën
“Argjiro”-Gjirokastër
Mob: +355 69 20 62 780
 APRIR - PRILL 2010
Noaptia buna
Sigurim-Securitati!
Dupu articulu ali giornalisti
Alina Bãrgãoanu-Vasiliu, tu
efimerida “Cuget Liber”, cu titul
“Consiliul Armãnjilor, instrument
al intereselor elini-vlahe”,
dt.24.04.2010, nu mintuescu cã ari
locu ti lungã analizã a arrideriloru
shi insinuatsiloru arrucati tu carti
cu trop irresponsabil. Ts’fatsi
entiposi factu cã giornalista (ancã
easti dearihina ahtari), nu da
pãndari ti cãlcarea ali legi trã
media grãpsitã. Ashã tora easti
objectu probabil a institutsionu di
prosecutsion. Lj’cadi a “Consiliu
a Armãnjilor ” obligatsionu s’u
ducã pãn tu bitiseari dizligarea
juridicã ashtãlui problemu tsi l’u
am faptu cãnãscutu cu discutsia a
mia la conferentsa di Ohrida
meslu tricutu. Ma cu aestã furnjii
pistusescu cã easti nãmalu sã
scutemu niscãnti concluzii;
Consiliu Internatsional a nacionalistët e maxhorancave
Armãnjilor, lj’ari “aspartã lucur”
a vãrui, cãtse atsel Consil, si
ciucuteashti trã identitatea
culturalã shi clirunumia historicã
a Comunitatea Armãniascã. A ma
laljlor reprezantantsi atavishtsi a
comunizmului Balcanic Rumuno-
Albanezu, lu lãescu ochiã cãndu
vedu suxesili a CA tu padia ali
performantsii , disuprãtuti
culturalã shi historicã. Segmenti
speciali, cu shi fãrã puteri nuntru
shi nafoarã di Rumanii continuã
ninga apufusits, chinilja a strigãlu,
pãnã la polum disclis contra a
membriloru di Comnitatea
Armãniascã (Makedonarma-
niascã) ljutsido s’hibã elji,
disuprãtuti tu Balkan. Metodili a
“polumu” aloru arrãmãni s’hibã
atseli di “Securitati” sh’di
“Sigurimi”, andupurrati la spiunji
ordineri, cu nivel apusu cultural
ti mãrtii urrutplãtitsi i niplãtitsi,
servitori dedicatsi a shef-lor
servitsiloru ascumti cu mentalitati
comunisti. Ergaliuli tsi ufilisescu,
sãntu atseli di fabricatsionu
ordinaru a diavuliilor shi
montarizma a lor. Ti realizarea a
shtãlui amputsosu scãpo acljamã
tu aleantsã natsionalishtsã di
magiorantsa Rumanã shi
Albanezã. Shcurtu, aici reprezan-
tantsi ali scutidhi nu aru vrutã
s’alinã tu trenu ali Europi ma aru
preferitã s’tracã pi calea ali Dati di
Namãsa (Medio Oriente) sh’ma
n’clo chiushtu aproapia di muntili
Tora Bora.Apandislja a noastrã
cama bunã andicrã ashtãloru
pseudonatsionalishtsã balcani-
shtsã fãrã axii, easti lucru a nostru
nicurmatu tu favoru a comunitatea
a noastrã Armãniascã (Makedo-
narmãniascã) tu pãdzili culturali,
economici shi politici. Sã
vurtushãmu identitatea ali limbi a
noastrã Armãniascã tsi easti
simbolu a adunarea a noastra. S’u
Di / Nga Kristo GOCI
tonalizãmu toatãna sh’ma multu
autoktonia di Patridha a noastrã
Makidunia, Thesalia shi Ipiru.
Aistã aspari canda easti unã
ciucuteri monotonã ma ãn factu
easti chiatra ali provi di darihina,
contra atsiloru tsi, di un secul
ampulusescu cu tuti metsili ta s’ni
diznatsionaliziascã cu alãxiarea a
unei natsionalitati nicãnuscutã
disuprãdanubianã. Dziua a
noastrã atsa mara esti agiumtã
di’arihina. Pi numa ali revisti
“Fãrshãrotu” acljemu tutsi
compatriotsiljã a noshtsã s’prezen-
tiascã opinioanili shi zborrlu a
loru elefteru tu mushata limba a
noastrã Armãneshti. Armãnlu
Rigas Fereos anchisi Megal-Idea”
ninti di 200 di anji, ama nu u vãdzu
cu ochljã a lui. Ni cadi anau
strãnipotslu a lui s’u videmu shi
s’u bãnãmu platforma a lui
“Imperialã” tora cu numa “Megal-
Europa”, aclo lju armãnjljã
(makedonarmãnjljã) aru locu a
loru di tinjii shi horizontili
nilimitati. Poartili tr ’armãnjljã
sãntu disclisi. Nitsiunu nu poati
s’nu n’alasã s’tritsemu. Mãratsljã
atavisto-comunnishtsã di’ali
Sigurim-Securitati, li aru poartili
n’clisi.
A s’lu urãmu a tsiloru, noaptia
bunã!
3
Natën e mirë
Sigurim - Securitatea!
vllehëve” ne fushen e performa-
nces, kryesisht kulturore e
historike.Segmente të caktuara me
dhe pa pushtet brenda dhe jashtë
Rumanise, vazhdojnë me
vendosmeri gjuetinë e shtrigave
deri në lufte të hapur kundër
pjesetarëve të komunitetit vllah
(Makedonarmën) kudo qofshin
ata, kryesisht ne Ballkan.Metodat
e “luftës” së tyre, mbeten ato të
“Securitateas” dhe “Sigurimit”, te
mbeshtetura ne spiunë ordinerë,
me nivel të ulët kulturor, mjerisht
të paguar keq, ose të pa paguar,
shërbëtorë të bindur të shefave të
sherbimeve të fshehta me mendësi
komuniste.Metodat dhe mjetet që
perdorin, janë ato te fabrikimit te
zakonshm të shpifjeve dhe
montimit te tyre. Për realizimin e
qëllimit të tyre të ndyrë, nuk
ngurrojne të ftojnë për aleance
rumune e shqiptare.
Shkurt, keta përfaqsues të
errësirës, nuk kanë dashur te
kapin trenin e Europës, por kanë
preferuar rrugën që kalon nga
lindja e mesme diku afër malit
Tora Bora….
Pergjigja jonë më e mirë ndaj
këtyre pseudonacionalistëve
ballkanikë, të pa vlerë, është puna
jonë këmbënguëse në dobi te
komunitetit tonë Vllah –
Makedonarmën, në fushat
kulturore, ekonomike dhe
politike.
...Metodili a Mbas artikullit te gazetares Të forcojmë identitetin e gjuhës
“polumu” Alina Bërgëoanu-Vasiliu, në tonë vlahe, simbol i bashkimit
aloru gazetën “Cuget Liber” të dt. 24 tonë. Ta theksojmë gjithmonë e më
arrãmãni shumë autoktonine tonë nga
mars 2010, me titull “Këshilli
s’hibã atseli
di Ndërkombëtar i Vllehëve, atdheu ynë Maqedonia, Thesalia,
“Securitati” instrument i interesave elino- Epiri. Kjo duket sikur është një
sh’di vllahe”, nuk mendoj se ka vend përpjekje monotone, por në fakt,
“Sigurimi”, për një analizë të gjatë të eshte guri yne i proves se te
andupurrati vertetes, kundër atyre, që prej nje
gënjeshtrave dhe insinuatave të
la spiunji
ordineri, cu hedhura në letër në mënyrë të shekulli luftojnë me të gjitha
nivel apusu papergjegjeshme. Përshtyplënës mjetet për të na shkombëtarizuar
cultural ti është fakti, që gazetarja (nqs.eshte në këmbim të një kombësie te pa
mãrtii me te vërtetë e tillë), nuk kujdeset pranueshme mbidanubiane. Dita
urrutplãtitsi jonë e madhe ka ardhur me të
për shkeljen e ligjit për median,
i niplãtitsi,
servitori duke u bërë një objekt i vërtetë. Ne emër te revistes
dedicatsi a institucionit të prokurorisë. I “Fërshërotu” ftoj te gjithë
shef-lor takon “Keshillit Ndërkombëtar te bashkeatdhetarët tanë te shprehin
servitsiloru Vllehëve” ta çoje deri ne fund mendimet dhe fjalën e tyre të lirë
ascumti cu në gjuhën tonë të bukur, në gjuhën
zgjidhjen juridike të këtij
mentalitati
comunisti. problemi, që e kam bërë të njohur Vllahe. Vllahu Rigas Fereos e nisi
Ergaliuli tsi në fjalën time në konferencën e “Megal-idenë” para 200 vjetësh,
ufilisescu, Ohrit të muajit të kaluar. Por me por nuk e pa me sytë e tij. Na takoi
sãntu atseli këtë rast besoj se është e neve stërnipave të tij ta shohim e
di ta jetojmë platformen e tij
mjaftueshme të nxjerrim disa
fabricatsionu
ordinaru a konkluzione. “Perandorake”, tashmë në
diavuliilor ”Këshilli Nderkombetar i “Megal-Evropa”, atje ku
shi Vllehëve” dikujt i paska “prishur vllehët(makedonarmënët) kanë
montarizma pune”, pasi përpiqet per vendin e tyre të nderit dhe
a lor.... hapësirat e pakufizuara. Portat për
identitetin kulturor dhe
trashegiminë historike të këtij vllehët (makedonarmënët), janë te
komuniteti. Perfaqësuesve më të hapura. Askush s’na ndalon të
zinj atavistë të komunizmit kalojmë. Të mjeret atavisto-
Ballkanik Rumuno –Shqiptar, ju komunistët e sigurim-sekuritateas
erren syte kur shohin sukseset e i kane te mbyllura portat. Le tju
“Këshillit Ndërkombëtar të urojmë atyre, natën e mirë…!
4 APRIR - PRILL 2010
Imnari tu isturii
Di Spiro Poci
T
utuna mi mintuiam, ta
s’ahurhestu unã imnari tu cala a
rãmãnjlu fãrshirots (migidonj
shi culunjats). Tu bilocãrã a loru di
vichiamã, tu cãljurã cãndu alãga cu
tutiputa ljara shi viara. Tu aestu
reportaju nu ljeu pi numãri, isturia a
loru di rãdzãtinã, tu un altu articul u
scrir ti aestã. Vroi su ahurhestu
reportaju,aco iu elj, cãndu eara tu
grupuri conpacti shi si cumandusia di
cienits shi aushaticu, tãrtsia ljara cu
tutiputa a loru.
Tu notu ali Arbinãshii, aco iu azã si
achiamã cãmpu ali Vrini shi ali Mursii
(aproapi di Budrintu) shi muntsljã
afrigãra di nãsi, unoarã shi un chiro
alghia di oili, si avdza cloaptili shi
chipurã, grera armãniascã: “toarã oili
olãã Sota”, dzumarru a picurau cãndu
u bitia arrucutit namãsa di oi. Cu aistã
idei vinj aoa, diadun cu muljerimia shi
niscãnts oaminj di amelj. Prota
stãmãtãsim tu chiafa ali Surunjau. Aoa
ti suflã vintu di tuti pãrtsili. Ti suflã
Notu, Gãrdãnaru, vintu a Soarã shi a
Muntili. Ti atsa dzãcu tsi numa
Surunjau ljini di Sori + niau shi cum si
vedi esti puro armãniascã. Di aoa si
vedi ca tu palma di mãnã tutã aestã
mushutiatsã. Tu aestu biloc vinia goallã
armãnjlji fãrshirots migidonj. (Numa
migidonj u oaru di hoara Migidei,
thimiljãsitã tu anu 1844, di rrãmãnj
fãrshãrots, dupunats di hoara Frashãr
shi atseli di afrigãra di nãsã, dupu tsi
Ali Pasha ahurhi s’aspargã hoarili a
rrãmãnjlu.
Kulunjats lu dzitsia migidonjlji
atsãlor tsi nu stitia tu Migidei shi tu sec.
19, ahurhirã unã banã nomadã shi ti
viara nidzia tu muntsljã di Kolonja).
Aistã pishuni chiseshti di amari ningã
Budrint pãn tu muntsljã tsi u
avãrãgestu ca petãlã di cal. Stilu,
muntili di Cunispuli, Sarachinu, Milau,
cu dau chiafi di tãrtseri: Suruniau shi
Buyazia. Pit aesti dau chiafi vinia oili
di munti tu arriu, baiur –baiur ca orrãli
di aush. Esti bitãsita a martsu shi iu
tsido si vedi vãrdzãturã. Alãsai
machina shi cãrtsãni namãsa di bociki
shi bardenjã. Sihii?! Nu s’avdi nicã
cloput, nicã boatsi di arãmãn. Tuts aru
fudzitã shi sãntu rãspãndits tu hoar di
arbnish, tu tutã Arbinishia. Adetãli a lor
ahurhirã s’li alãcsiastã nihiamã cãtã
nihiamã cu alti. Aistã eara tragedia tsi
pãtsrã tu comunizmolu a Hogia. Tu
atsel chiro, cãndu Migidea (hoara a
migidonjlu, tu Enina ali Gãrtsii), cãrscu
shi si fetsi mari, ashi cum dzãtsi
cãntãcu: Migidei hoarã mari, nu s’lja
zboru di hãbari”, niscãnts migidonj shi
cenãcu atsel ma mari a loru, Ndina
Yana, li mutarã casili di Migidei shi un
chiro stitia tu kãlivi di paljã tu Buf shi
Sarachin. Dapoia Ndina Yana, tu fatsa
a muntili Miliau, construi unã castelã
njicã, tsi avia hari su vidiai. Tu cicioarã
a muntili ancupurã un biloc shi sãmnã
masinj. Bãgã unã adeti tsi tsido picurar
tsi u si sura u sãmna doi masinj. Tu 1948
comunistadzljã lj’li loarã tuti oili a lui
shi a fratãsu (pisti 12 di njiljã di capãti)
shi el muri hapsi. Di tuti atseli azã aru
arrãmasã goalã masinjljã shi un giuc di
TU FOTOGRAFII ANDON SHCHILLO
INTURNIT TU GHERMANII
shcãmbi di castelã, ta spunã cã eara
unoarã shi un chiro…. Azã tu aesti
pishuni nu vedz vãrã cupii di armãnj,
goalã di arbnish. Unãoarã shi un chiro,
cãndu fumeljlisi u s’chisia ti munti,
cilimanjlji atselj njitsljã, loa tu mãnã unã
ca soi di bubulicã njicã cu hromã roshã
shi cu viuri lai shi cãnta:
Bubulicã ljarã
Lju u nudzem di viarã
Di viarã Kolonja
S’cãrtsãnim cu ayonja.
Shi bubulica azbura. Cilimanjlji
hãrãsia shi ditsia: - lja, cãtã aco u
s’nidzem. Tu munti, ma multi di aesti
fumelj, nidzia Gramoz, Kolonja shi
niscãnti cãtã Ostrovitsã. Tuti aesti ãnj
ljin ca tu negurã, aoa lju mi arrucuti
namãsa di bardenjã shi bilizmã, azã
aesti numi fudzitã di lexicu a armãnjlu.
Lemu ali bardenji cãndu si usca, si
ufilisia ti apãrnderi focu. A lemu ali
bardenji ãlj ditsem bambali. Mi sculai
di chiafã shi mi pimsh ma nclo, cã ãnj
vini tu minti un zbor vechiu
armãnescu: “Tretsu chiafa, dapoia
z’dicurmiti”. Stãtera tu chiafã nu eara
ti bun, nicã ti tutipãtã, nicã ti oaminj.
Tu aestã chiafã tu 1912, armãnjlji
migidonj, pãtsarã znjii mari. Si asparsi
Turchia shi furljã si silighirã pi tutiputa
a armãnjlu. Tu chiafa di Muzina si
vãtãmã atsel armãn…..
Tu chiafa di Bugazi snicarã oili….-
Tu chiafa ali Marljani, Curciau, spuni
bagianacu a mel, - u pãtsã papu a mel
cu tut fratãsu. –Eara anu 1944, chirshar.
Niscãnts partizanj agudirã pi unã
colonã ghermanã. Tu chiafa ali Marljani
tãrtsia papu cu cãrvania. Ghermnjã
aduchirã cã si agudirã di aici armãnj.
Acãtsarã papu shi fratãsu shi ãlj dusãrã
tu internimi tu Ghermanii. Tsi strapsãrã
aco, nu li dzidzãm dot. Avurã tihi shi
si turarã a casã….
Mi pimsh ma nclo, ta s’aflam urmili
a une bisercã cu numa Aljdhunatu, iu
unoarã shi un chiro fitsia ljurtili
armãnjlji. Ma giaba. Niscãnti shcãmbi
chindãsiti amviliti di ljarbã, spunia
isturia a lje…. Ti nidzeri tu munti,
rãmãnjlji, chisia pi dau cãljuri: Unã pit
Buyazi shi alantã pit Suruniau. Si
aduna diadun tu chiafa ali Muzini,
dapoia s’pãrtsa napoi. Niscãnts tirtsia
pit Dhãmbelu-Pãrmeti- Gramoz. Alants
pit puntia di Lecãl-Dragot- Clisura (noi
armãnjlji ãlj ditsem Trec), pit Frashãr
shi Ostrovitsa (Rrungaljã- Marljanã). Tu
mardzãna ali Clisuri esti hoara a tsa
vechia a rãmãnjlu. Aru fudzitã tuts di
aoa, nu si shti tu tsi chiro. Stri nãsã, pi
giuc sved saraljili a Ali Belj Cãltsyra,
azã gãrmadhi. Ciudii cu noi armãnjlji,
lju tsido avem futã, lju tsido nu
him……Vai nostalghia ali tãrcuti shi
vreara ti fara a noastã, u s’n’adunã
napoi diadun.
 APRIR - PRILL 2010
5

M Yiurtuseri
induescu câ multsâ mutritori ali TV Njilji di
Makidunia nu acâchisirâ tsi sâ armânji ditu
zburâ la aestâ yiurtii. Multsâ România suntu
acâchisirâ shi, poati, lj-arisi atseali tsi sâ
tu-altâ Sutsatâ
spusirâ shi tr-atsea aleapsirâ tâtsearea.
– atsea cari s-

cu unã mãnã
Tâtsearea, sâ shtii, easti apodixiri/acceptu.
Atseali tsi li bagu tu-aestâ carti suntu mashi alumtâ
minduerli, antribãrli-a meali… Zburãscu trâ-ndrepturili
mashi tu numa mea! tsi lâ si
Societatea Macedo-Românâ yiurtusi 130 pricadu tu itsi
di anj di la thimiljiuseari cu unâ mânâ di cratu

oaminji adunats la UNITER – aclo iu “kihâie”
easti actorlu/theatrinlu Ion Caramitru.
Unâ mânâ di oaminj, acâ-ndoi di elj suntu
multu “grei” – minduinda la tesea cari u-au
tu lucurlu di cratu.
Ndoi di elj, nj-u spusirâ, nitsi câ hâbari nu-
shi avea iu s-dusirâ. Tinjisirâ, unâ acljimari
la unâ sutsatâ taha “armâneascâ!
Societatea Macedo-Românã yiurtusi
ahtari “mari evenimentu” cu unâ mânâ di
oaminji; “Fara Armâneascâ ditu România”
yiurtusi Primuveara 2010, tu ishita di Martsu,
cu unâ njilji di oaminji, Bucureshti shi
Custantsa! Suntu facti cari nu putemu s-nu li
scutemu tu padi!
Poati câ nu va s-anyâpseamu tsiva tr-aestâ
yiurtuseari ma s-nu avdzamu unâ poezii di-
a mea, cu cari sh-ahurhi cântarea Gica Coadâ.
Easti zborlu di „Steaua pâpânjilor” (ditu
vol.”Steaua di doru”):
“Nu potu s-chearâ pâpânjilji/Sh-
pârintsâlji canâoarâ/ Armânu tu bana noastâ/
Tu cântitsi, tu zboarâ!/ Di njilji di anji nâ
limbâ/ Nu cheari ca nâ apâ/ Când‘ adzâ lumea
tutâ /Zârtsina sh-u dizgroapâ!”.
Mâratlu Gica Coadâ minduia câ easti la
vârâ andamusi safi armâneascâ, altâ soie nu
va s-cânta aestâ poezii cari nu sh-avea uidia
aclo!
Tsi limbâ? Cari „limbâ”, cându aclo sâ
spunea atsea tsi s-avdi di 130 di anji tu
România: „aromâna (!) easti dialectu ali limba
rumânâ”?!
Gica Coadâ eara aclo ca „xenu” shi poati
câ duchi aestu lucru câ nitsi nu para avu chefi
di cântari…
Mutreamu pi TV Makidunia shi-nj si
pârea câ hiu la unâ yiurtuseari ditu chirolu
comunistu, ditu unu „cãminu culturalu“.
Tsiva di mushuteatsa a cânticlui, a gioclui
armânescu – „imperialu”! – cumu cu dichi
dzâtsi unu mari poetu.
Amârtii câ unu mari reghizoru ca Stere
Gulea s-acâtsâ tu unu ahtari coru armânescu
shi nu-avu tihia sâ s-acatsâ tu-atselu
„imperialu”! Poati câ va lu cândâseascâ vâra
sâ s-ducâ aclo iu armanjilji nica lu disfacu
atselu coru imperialu, ca tu chirolu a fratsloru
Manakia… Ashi, poati, câ va s-ahurheascâ s-
mindueascâ s-adarâ sh-unu filmu cu
armânjilji – cumu ânj dzâtsea aoa sh-multsâ
anji! Vidzuiu unâ yiurtuseari cari easti yilia a
crizâljei tu cari bâneadzâ Societatea Macedo-
Românâ – sutsatâ thimiljiusitâ pi bazi
natsionalisti di etâ 19!
Mutreamu sh-mi-ntribamu: Tu tsi etâ
bânãmu? Tu eta 19 icâ tu eta 21? Tu zborlu a
lui, Ion Caramitru dizvârti activitatea a
Societatiljei Macedo-Românâ shi cama multu
angricâ pi-atsea tsi s-featsi trâ anvitsarea a
“dialectul aromân” cu agiutorlu a „Manualui
di Aromânâ“ („Carti trâ inviþari armâneaºti“)
scosu di Matilda Caragiu Marioteanu shi
Nicolae Saramandu.
Caramitru spusi cu pirifanji cumu aestu
manualu/carti di-nvitsari fu pitricutu tu tutu
Balcanlu, (pânâ sh-la Sutsata di Veria!) –
canda Balcanlu mizi ashtipta!
S-nu shtii tinjisitlu câ sutsata di Veria nu
apruche shi nu va s-aproachi canâoarâ unu
manualu/carti di-nvitsari ditu România?
di oaminj
dimucraticu
shi evropeanu:
pricânushtearea
Armânjiloru ca
populu
ahoryea, cu
limbâ shi
culturâ cari s-
tradzi di la
pirifana-
ndziminari:
makedo-elinâ-
latinâ…
Nu easti
cânâoarâ
amânatu shi
nâdia easti
atsea tsi moari
tu soni…
Sutsatâ –
atsea cari s-
alumtâ
trâ-ndrepturili
tsi lâ si
pricadu tu itsi
Di Kira Mantsu cratu
dimucraticu
S-nu shtii tinjisitlu câ Veria sâ-nveatsâ Li-adutsemu aminti: “Pritu minarea shi evropeanu:
limba armâneascâ dupu cârtsâ anyrâpsiti di ahurhitâ la 1864, macâ cheardirli a
pricânushtearea
armânji di-aclo? Câ, de, ari sh-aclo armânji Armânjiloru tu sândzâ, aveari shi isihie furâ
tsi shtiu carti! nimisurati – România – putu s-aibâ Armânjiloru ca
S-nu shtii tinjisitlu câ tu Ex Ripublica amintaticu: diplumaticu, icunomicu, populu
Iug.Makidunia sâ-nveatsâ armâneashti dupu culturalu. (...) Curbâniseri sândzânati, crimi ahoryea, cu
cârtsâ anyrâpsiti shi tipusiti aclo?! Câ, de, ari fuviroasi, cheardiri moralâ sh-di bunuri – limbâ shi
sh-aclo armânji tsi shtiu carti! aestâ fu birichetea adunatâ di unu populu culturâ cari s-
Unâ altâ ciudii nj-aspusi filmulu di la TV isihu, cari fu cuturburatu/mintitu ahândosu tradzi di la
Makidunia: di sculia alu Athanasescu di Târnova.” pirifana-
Vidzuiu cumu unu mari anvitsatu nu fu Yiurtusearea vru sâ scoatâ tu miydani unâ ndziminari:
axi s-tsânâ unâ cuvendâ di tesi shiintsificâ sh- taha “politically correct” propagandâ a
makedo-elinâ-
cându avdzâiu zboarâli (li dau tu limba cratlui România andicra shi anamisa di
rumânâ) “ceva de genul ãsta” icâ “toate armânjilji ditu Balcanu, ama s-vidzu câ latinâ…
naþiile astea” ânj dzâshu câ nu poati s-hibâ Soc.Macedo-Românâ nu ari vrearea sâ-shi Nu easti
spusi di N.S.Tanashoca, marli bizantinologu! pricânoascâ criza tu cari s-aflâ adzâ: alargu cânâoarâ
Cându vru s-angreacâ pi idheea câ, de, di tsi s-fatsi tu armânamea ditu România sh- amânatu shi
himu idyiulu populu, ti itia câ mashi ditu Balcanu, alargu di nomurli evropeani tu nâdia easti
Armânjilji shi Rumânjilji suntu numâsits tsi mutreashti-ndreptulu la limbâ (nu la atsea tsi moari
“Vlahi”, Tanashoca sh-adusi dinâoarâ aminti “dialectu”!), s-ascundi dupu idyili sintaymi tu soni…
câ ti Polonj suntu “Vlahi/Vlohi” shi natsionalisti di etâ 19!
Poati, unâ
Italianjilji… sh-atumtsea u minti muabetea, Njilji di armânji ditu România suntu tu-
u featsi chirutâ… tra s-bitiseascâ cu atsea tsi altâ. Atumtsea, poati, sh-lucurlu alishtei
dzuuâ,
avdzâmu di 130 di anji shi cari, ti ciudii, easti sutsati va sâ si-ndzimineadzâ cu-alântoru di Societatea
sh-adzâ scupolu a cratlui România sh-unu di cari zburamu ma nâinti. Mashi ashi va nâ Macedo-
protslji scupadz ali Societatea Macedo- spunemu unâ dealihea vreari trâ Fara a noastâ Românâ va
Românâ. Lu spusi aestu scupo cu unâ isihii shi va s-avemu unu dealihea amintaticu trâ s-ducheascâ
sh-unâ arâtsimi cari-nj deadi hiavrâ: Statlu Armanami! atsea tsi altsâ
România va “Integrarea Aromânilor in Sutsatâ – atsea cari s-alumtâ trâ- di multu
naþiunea româneascã!” ndrepturili tsi lâ si pricadu tu itsi cratu duchirâ:
S-nu aibâ shteari marli-nvitsatu câ multsâ dimucraticu shi evropeanu: pricânushtearea
Armânamea
Armânji suntu adzâ sâtulji di-aestâ Armânjiloru ca populu ahoryea, cu limbâ shi
“integrari” - acâ s-fatsi tu Românii, icâ tu- culturâ cari s-tradzi di la pirifana-ndziminari: sh-limba
alanti craturi balcanitsi shi câ tora voru makedo-elinâ-latinâ… armâneasca
ascâparea di la aestâ “integrari” cari ari ma Nu easti cânâoarâ amânatu shi nâdia easti poati s-armânâ
multu noimâ di tucheari?! atsea tsi moari tu soni… tu banâ mashi
S-nu-ari adyivâsitâ Tanashoca zboarâli- Poati, unâ dzuuâ, Societatea Macedo- pritu
mplini di dureari spusi di unu mari armânu Românâ va s-ducheascâ atsea tsi altsâ di pricânushtearea
shi, tu idyiulu chiro, unu mari patriotu multu duchirâ: Armânamea sh-limba a identitatiljei
rumânu (ashi cumu furâ tuts anvitsatslji a armâneasca poati s-armânâ tu banâ mashi
ahoryea!
noshtsâ di-atumtsea!) Anastase Hâciu? pritu pricânushtearea a identitatiljei ahoryea!
6 APRIR - PRILL 2010

M “Seara armnãneascã”
ë 1 prill 2010 u bë festa e parë
e organizuar “Seara armã-
neasca”. Merrnin pjesë
Kryetari i Bashkisë të Selenicës, z.Ilia

cu armãnjlji di Avlona
Seferi,Prof. Pandi Boli Kordha,
Dr.Kristaq Bisholla, Dr. Ilir Gusho,
Kryetari i Këshillit të Bashkisë Ilia
Bomba ,ish deputeti i PBDNJ Kristo
Goci, grupi folklorik i Kavajës. Kryetari
i shoqoqatës “Grabov, Todi Buzo,
Kryetari i vllehëve të Elbasanit
Leonidha Taba, Forumi i intelektualëve
të Fierit, Dr.Andrea Dollaku e Maksi
Tanaka e të ftuar të tjerë nga Tirana,
Kavaja, Lushnja, Berati e Durrësi.
Nje ngjarje e veçanteë ishte recitimi
nga më i vjetri i intelektualve vllehë,
Prof. Pandi Kordha, i një poezie në
gjuhën vllahe. Kënga vllahe e Selenicës
nga vllezërit Seferi dhe vargjet e vjetra
te fabulave vllahe nga Kristo Goci. U
sollën diapozitiva të vllehëve të
mëdhenj të të gjitha kohëve nga
nxënësit Kristi e Joana Mustaqe.
Po japim më poshtë në gjuhën
vllahe, fjalën e mbajtur nga
organizatori i kësaj mbrëmjeje zoti
Petraq Mustaqe.
Zboru tsãnut di Dr. Petrachi
Mustache.
Tinjãsits oaspits!! Vruts rrãmãnj!
Surãr shi frats!
Gjini vinut tu seara rãmãneaskã
2010!
Aisti dzãli am zburratã shi estu loat
tu telefonu di mullts sots shi oaspits,
shi tuts mi aru n tãrbat :- cai partii ni
adunã?
Mini lu am dzãsã :-nitsi unã parti.
Allts mi n tãrbarã cãtse ni adunãm? Ma
vu dzãcu : -S’ni cunushtem un cu alant,
s’ni avdã shi s’ni veadã, cã noi him ,noi
egzistim. S’grim pi limba a
noaste,s’cãntãm pi limba a noastã,
s’aghesem aprimt focu a sendzli a
nostu, ali fumelja a noastã. Si cãnoastã
un cu alantu cilimanjljã a noci, cã u
vedem cum esti laolu azã…..Pisti
tavolini avets hymnu rrãmãnescu.,
amanetia a tãtãnjlu a noci.
Avets shi unã metodã pi limba a
noastã. Esti unã ciucuteri ti limba a
noastã. N’turmãnã avem abetarea atsa
naua ti ficiurits. Avlona ,poli a noastã,
ari mullts rrãmãnj, ma iu sãntu ??? Aru
ninga frikã ??? di cai aru ??? Nu vi
apunats dininti a lãntor, nu vã
ascundets, cã cendu turracts pulltãrrã,
vã grescu sum limbã. Scutets chieptu,
frendzetslu nãrrã.
Dzãtsets cu gura mplinã, shi
vãrtoasã : him rãmãnj. Esti fati s’esht
rãmãn, esti dhoarã di dumudzã.
Rrãmãnj ! 23 di Maiu, esti dzua a
noastã. Su hãrãsim tuts aistã dzuã. S’nu
ashtãptãm di alants.
S’nu ashtãptãm di un a lant, ma
cathiun s’facã tsi poati ti rrãmãneamea.
Aistã e pãrpãlera di ninti, ninti singru .
Ia agiutorljã di ninti, ninti tsi va
s’intrã tu istoria a rrãmãnjlu, ca
filantropljã di ninti-ninti. Ladi Pandi
Cordha , Ilia Seferu, Cleanth Petra, Ilia
Mustache, Dr. Ilir Gusho, Mariana shi
Stavri Papahroni, Pandi Bomba, Edlira
Dhama, Petrachi she Ghinovefa
Mustache.
Korespodentu al Fãrshãrotu
 APRIR - PRILL 2010
Nga Ilia Bombaj
Pasi ndahesh me qytetin historik
bregdetar Vloren, ngjitesh ruges ne
krahun lindor te kodrave te mbushura
plot me ullinj te ketij qyteti dhe makina
do te eci gati 27 km duke lene pase saj
fshatrat Babic, Qishbardhe, Peshkepi,
Penkove, Lubonje, Picar, Arme dhe me
ne funde do te mbrishe ne qytetin e
Vlleherve Selenice. Qytet qe ruga te
sjelle vetem nese ke halle. I futur ne
brendesi te barkut te nje kodre e cila
lulezon me ullishte perballe ka lumin
(Aoo) sote Vjosa. Selenica qytet me
8000 banore i cili i ka mbijetuar mjafte
bukur kohrave, Selenica dhe miniera e
saje e famshme,Selenica dhe piktori i
saj i madh Davidi,Selenica dhe kisha e
saj e famshme e Shën Thanasit,e bejne
te lartesohet ky qytet.Kalimtar provo te
zhytesh thelle ne labirintet e ketij qyteti
,pershko sokaket dhe trokit ne dyert e
Selenicarit, Pafrike do te ndeshesh
njerez me shpirte te gjere, bujar ,buke
dhenes,Ne qender te qytetit lartesohet
nje monument e permasave
madheshtore e punuar me mjeshteri
nga duararti vllah Ilia Doko.
Kalimtari me te drejte do te pyesesh
se kush eshte ky njeri qe autoritetet
lokale e kane perjetësuar ne piedestal
dhe ne me mburje do te themi: “David
Selenice Vlora perfaqëson ne shekullin
e XVIII shkelqimin e fundit te piktures
pas Bizantine te Shqiperise e te
Ballkanit”.
Duke ndjekur ne permbajtje
ikonografike traditen paleologe, ai futi
elemente etnografik kombetar, ndersa
ne forme ka ndikime te barokut
perendimor dhe prirje realiste. Pake
metra me larte e zhytur ne nje lulishte
te dyte eshte skluptura e Plakut te urte
dhe te mencur e ketij qyteti Tole Kita e
punuar me mjeshteri nga Ilia Doko, do
te hedheshe veshtrimin ne te djathten
e sheshit ku sote eshte pallati
madheshtor i kultures dhe ne fazaden
e saj qendron bazoreliefi e punuar nga
duarte e skluptorve Ilia Doko e Maksi
Mustaka djalit vllah nga Selenica.
Udhetimin kerkon ta beshe ne
lagjen partizani aty ku banojne Vllehrit
ashtu bejme dhe deshiren nuk ta
prishim. Ecim ne te majte te kesaj lagje
dhe ngjitemi larte , larte aty ku ngrihet
Kisha shume e vjeter Shen Thanasi.
Preferon te ecesh ne kembe ,ruga e
ngushte pore e shtruar me beton po po
e shtruar me beton nga vete djelmoshat
e kesaj lagje. Nje ure e vogel e ngritur
per te kaluar proin qe pershkon qytetin,
mbi ure, nje harke prej betoni dhe ne te
lexon “rruga Mecovo”.
Ti si kureshtar qe je perseri pyet, pse
ky emer ne kete qytet? Pa dyshim qe
pret te mesosh dicka. Mecovo qyteti qe
shtrihet ne malin e Pindit, në shtetin
fqinjë Greqi, qytet me 100% vllehe ne
periudhen e veshtirë qe kaloi vendi yne
priti e strehoi qindra djem tane, u
dhane streh, pune, veshje e pse jo buke.
Fale kontributit te tyre ne ngritem
kishen e vjeter “Shen Thanasi”, e cila
ne sistemin diktatorial u shkatrua
barbarishte. Nga ky xheste human
vendoret i vendosen kesaj ruge emrin
e qytetit Mecovo. Ngjitemi larte dhe
kerkon te ndezesh nje qiri ne kishen
SELENICA...
MINIERA E SELENICËS.
tone ne vendin e mbrekullueshem ku
qytetaret tane gjejne qetsin shpirterore.
Futemi brenda dhe do te ndeshesh
mikpritjen e At Spiros, i puthim doren
dhe ndezim qirinj. Me fole se dhe ne
kete kishe te vjeter do te gjeja piktura
te vjetra, ku jane? Ti pyet i dashur
kalimtar ke te drejte. Ne muret e kesaj
kishe si deshmi e se kaluares ishin dhe
pikturat e te madhit David Selenica,
piktorit qe hodhi nje hape madheshtor
ne periudhen e fundit te rilindjes ku
trajtoi gjersishte ndjenjen kombetare
shpresen per te ardhmen. Çdo gje ketu
eshte e re , e ngriten vete banoret ketu
cdo gje ishte e shkatruar, e rafshuar , te
ngelur ne siperfaqe te tokes vetem
gurjet ,nenat e gjora vinin fshehur ne
te ngrysur per mose u pare nga ndonje
syresh me duart e tyre ter rudha
bashkonin gurjet dhe nen to ndiznin ate
mekanizem te pregatitur me nje vazo
ku mbushej me uje, vaj,dhe nje lecke e
cila do te futej ne vazo dhe nga e cara e
kapakut do te dilte jashte, diku me tutje
nje veze e kuqe, po kushe valle kishe
kaqe kurajo dhe do te provonte te bente
nje veze te kuqe? Po po kalimtar nenat
shami zezat, duar plot rudha si: Sotira,
Lica, Kostandina, Gjena, Anastasia,
Vera, Sofa, Katerina, Tanka, Guca,
Gathia, Maria, etj. Po ja le te flase vete
At Spirua dhe ai vazhdon. Une vi nga
nje fshat ketu afer Lubonje. Ne kete
qytet kam gjetur njerez mikprites, eshte
veshtirë te bësh dallime, sepse ketu ne
shtepin e zotit vine pa dallim ortodokse
e myslyman kjo me krenon.
Kishen e ndertuam te re dhuratë e
zotit larte. Do te mundohem me pak fjal
tu pershkruaj jeten e ketij te shenjti.
Shen Thanasi ka lindur ne vitin 295 ne
Aleksandri nga prinder te krishter. Ai
jetoi pranë Aleksandrit dhe mori prej
tij mesime per gramatiken dhe oratorin.
Mendohet te ketë folur gjuhen kopte,
pasi janë gjetur disa shkrime ne kete
gjuhe. E gjithe jeta e tij ka qenë vuajtje
dhe persekutime ai vazhdoi te mbronte
me devoshmeri rrugen e drejte te Jezu
Krishtit deri sa mori kuroren e
lavdishme te Mbreterise se Perendise.
Ai mori pjese ne sinodin e pare
Ekumenik, ne te cilin luftoi me
vendosmeri per te mbrojtur
krishterizimin nga herezit e heretikut
Arios. Pas shume internimesh dhe
vuajtjesh ai vdiq në vendlindje, më 2
maj te vitit 373.
Largohemi nga kisha dhe me vete
nje kujtim me At Spiron do ta fiksojme
ne aparatin tone. Habitesh, po po
habitesh vërtet i nderuar kalimtar sa
shume vila të ngritura te gjitha dy e tre
kate. Te ngritura gjate ketyre viteve nga
1995 e ketej jane djemte e fiseve, Mitraj,
Dhamaj, Bombaj, Seferi, Rapaj, Kacani,
Petraj, Shollaj etj. Sa bukur, ku degjohet
te dali nga brendesia e shpirtit tende te
gjitha vilat te veshur me kapele me
tjegull te kuq. Zbresim poshte dhe
pershkojme ne kembe cdo lagje, asfalte
kudo asfalte, veshtire te gjeshe rugice
pa shtruar dhe ato qe kane ngelur jan
planifikuar per tu mbaruar brenda ketij
viti. Ne ruget kryesore te ze syri emra
te gdhendur ne pllaka mermeri
afrohesh pran tyre dhe nise te lexoshe
“vrare nga pushtuesit fashiste” , rruga
“Pilo Takushi”, “LLambi Bombaj”,
“Vasil Kolici”, |Asimo Muci”, “Uan
Shollaj”, “Vasil Koceli”, “Mitraj” etj.,
dhe per çdo emer nje histori me vete .
Ne lagjen Seferaj 7 te vrare nga
pushtuesit fashiste. “Ku jane
partizanet, i thane nenes se partizanit
Kozma Seferi” dhe tyten e pistoletes ja
mbanin ne koke nipit Kristo Benaj. Ne
male ne male i kini po jini trima i gjeni,
arma shkrepi duke e lene pa jete jo
vetem Kriston, por dhe shtat persona
te tjer në keto fise. Andon, ti loton i
nderuar kalimtar, por ka akoma, ja Tuni
Dhamaj vrihet ne dere te shtepisë, Lici
Kacani, Asimo Muci etj.
Çdo ruge e ketij qyteti eshte
mbushur me histori. Ne lapidar jane
gdhendur emrat e bijve te Selenices qe
dhane jeten duke luftuar per atdhen
Stavri Bombaj, Qirjo Petraj, Nasi
7
FOTO: HARILLA KOCI
Gjordeni, Qirjo Bombaj, Nasi Xhogu,
Prifti dhe Prifteresha Andrea e
Poliksene Xhexhi, Qemal Hoxha,
Haredin Beqari, Vasil Koceli.
Po jeta e selenicarit eshte e mbushur
dhe me kenge. Ne “Shollaj” ketu
kerkon te dishe per bilbilin e kenges
Uan Shollaj. Nuk pertoj dhe hape nje
porte, po po, hape ate porte qe te cone
te familjen e Uan Sholles, ketu na prete
Spirua i biri na fton te ulemi ne
ambiente e shtepis bukur po bukur e
mobiluar shum bukur vila eshte dy
kate. Nikoqirja e shtepis na qeras me
plot te mira. Ne mure te ze syri nje
fotografi i nje te moshuari i veshur me
rroba popullore. Spirua e kuptoi dhe e
rrembeu nga muri dhe na e afroi per ta
pare nga afer. “Eshte im at, Uan Shollaj,
njeriu qe nuk u lodhe njeherë me ate
ze të mahnitshem, ka tronditur skenat
e festivalit jo vetem brenda vendit, por
edhe jashte territoreve te Shqiperise, ne
Greqi, Rumani etj Spirua na afron nje
diske ku ne te jane hedhur kenget e Uan
sholles, ne fotografi dallojme Thimo
Seferin, Mico Seferi, Paskal Papa,
Nasho Dhamaj, Vasil Bombaj, Pandi
Shollaj, Paskal Kote, Kozma Mitraj,
Minella Ziu etj. Largohemi me
shterngim duaresh. Pershkojme rrugen
“LLambi Bombaj” ish deputeti i pare
vllahe, i cili ishte nje nga organizatoret
e pare per hapjen e minieres ne vitet e
para te lirisë. Po nuk kaloi shume, u
helmua nga forcat anti-qeveritare. Ne
te djathte te rruges nje godinë e vjeter
njëkatshe, eshte Bashkia. Futemi
brenda dhe trokasim ne zyrën e
kryebashkiakut Ilia Seferi, me origjin
vllahe. Ashtu buzagaz, si gjithnje uron
mirseardhjen dhe te fton të ulesh. Me
qetësinë që e karakterizon nis te flase
për prioritetet e pushteteti vendorë.
Perfundimi i bulevardit kryesor,
perfundimi i shtate rrugeve dytesore,
si dhe perfundimi i ujesjellësit, ishin 3
nga prioritetet më të rëndësishëm të
qytezës së vogël, që shtrihet në jug të
vendit.
8 APRIR - PRILL 2010

T
u numirlu 2/2010 ditu dzuarlu
Fratsia, tru articulu cu numa
“Fârâ mirachi, domni”, sumu Carti dishcljisâ câtâ
efemerida Fratsia
simnâtura alu Robert Ciolacu sh Jani
Gusho, suntu adusi di ma multi ori
acâtâyurseri a Consillui Armânjloru. Ti
shtearea la tuts Armânjii, cari au sinferu
ti Fara loru sh ca ndreptu la replicâ,
pâlâcârsimu tinjisitslji redactori a
dzuarlui s-tipuseascâ ndauli minduieri
cari va li ashtirnemu manghiosu sh cari
tru unu debatu democraticu poati s-
agiutâ la aprukearea mutreriloru tru
unu problemu multu controversatu.
Consillu Armânjloru easti unâ
sutsatâ di Armânji ditu tuti craturli ditu
Balkanu, iu furâ câlisits tuts atselji cu
vreari ti Armânami, ashi cumu fu
câlisitâ sh Sutsata “Armânjii ditu
Albania”. Ashi cumu s-anyrapseashti
tu statutu, CA “ easti reprezentantul
legal la nivel natsional a tutulor
Armânjlor shi a farilor armâneshtsâ shi
ari sinferlu, ta sdishcljidâ cãljurli ti unâ
cuvendâ cu chivernisli iu suntu
Armânjlji bânâtori sh-farâli a lor
ngrâpsiti, ma sh-cu tuti alanti institutsii
evropeani ti pricunushtearea a lor ca
un popul ahoryea sh-cu unâ identitati
proprii, tsi bâneadzâ tu Balkanj/
Evropa, simfuni cu Conventsia Cadru
ti Minoritãtsli Natsiunali shi
Ãndrepturli fundamentali a omlui,
prividzuti tu CARTA ONU.”
Tritsemu pisti tuti câtâyurserli tsi
Fratsia li adutsi sh cari ti noi suntu ti tutu. Agiumsirâ tu Dobrogea, cumu sh limba român , cari easti multu andamusi andreptâ di Aurel Papari,
nipistipseari sh s-fâtsemu niheamâ Moldova, Banatu. Atselji tsi nu furâ la alargu di cunushteari. Custantsa la anlu 2004, dupu tsi
lunjinâ tu tsi mutreashti catastisea sculii, nu puturâ s-anveatsâ vârâoarâ Proba câ nu alâthusimu, easti câ la Matilda Caragiu Mariotseanu-sh-tsânu
Armânjloru. Isturiljia Armânjloru easti limba român sh ti itia aiestâ nu furâ Congreslu tsi fu andreptu Tirana cu zborlu pi armâneashti : pentru cã nu v
veaclji di mamultu di 2000 di anji sh mutrits cânâoarâ ca românji. Mamultu, andruparea, sh noi dzâtsemu, la întseleg limba shi nici nu o vorbesc, vã
pânâ tora nu fumu irbapi su anvitsãmu acâ aveau agiutoru dila cratlu românu, initsiativa Academiljei Române, limba rog s -mi permitetsi svã adresez
ashi cumu lipseashti. Atselji xenji cari nu lâ fu pricunuscutâ tsetâtseniljia ufilisit fu limba românã , pi cari nu easti cuvântul meu în limba român (ti itia câ
nâ cunuscurâ nu puturâ saproaki dinâcali, ashi cumu eara normalu ma-s sigura câ atselji ptsânji armânji ditu nu dukescu sh nu vâ azburâscu limba,
multu di noi, ti itia ca Armânjii bâna tu eara durusits ca Românji. Niscântsâ Arbinishii tsi furâ aclo, u dukea tuts. vâ pâlâcârsescu sâ-nji dats cali s-
comunittsâ ancljisi sh aiestâ s-veadi ma ashtiptarâ 10-15 di anji sh altsâ nu u Tsi easti iara sigura, easti câ nitsi limba azburãscu limba românã).
s-nâ minduimu câ numa di “Armânji” avurâ dipu sh puturâ s-fugâ diznau tu armâneascâ nu para u azburãscu Ca tu unâ yilii, s-videmu cumu fu
ti cari noi tuts dzâtsemu câ-u purtãmu Gârtsii, dupu tsi ishrâ ditu hapsi, iu aieshtsâ armânji, ashi cumu naima bun andreaptâ Conferintsa CA di Curceaua.
di tuti etili, fu cunuscutâ sh anyrapsitâ furâ ancljishi ti dukearea loru paradiymâ easti prezidentulu Vangel Cu unâ minduiari sh unâ pratikii
mash niheamâ ma multu di unâ sutâ natsionalistâ. Icâ avurâ unâ ahtari Shundi. Sh câ vini zborlu di Congreslu democraticâ, cumu ninga nu iasti
di anji (Weigand tu ishita etaljei 19). Tru tâcsirati sh trapsirâ nitraptili, Armânjii di Tirana, prindi s-informats Armânjii adetea tu România sh tu craturli ditu
tuti documentili ma veclji iu s-adutsi pitricurâ ficiorlji la sculii sh di elji ishirâ cari vâ adyivâsescu, câ elu fu andreptu Balkanu, CA, cumândâsitâ tora dioarâ,
aminti di numa di armânji ligatu di dealithea Românji, tsi-shi voru cratlu dupu tsi CA avea loatâ apofasea ti easti dealithea, di Armânji cari
makedonji , zborlu fu loatu ca armeni , sh cari iutsido iu s-ducu, amintâ tutâ andridzearea tutu Tirana tu meslu di bâneadzâ tu Europa ditu Ascâpitatu,
ashi cumu sh adzâ confuzia aiestâ easti ihtibarea sh tinjia ti România. Tsi câbati Andreu, una andamusi sumu ama aleptsâ di tuti sutsatili tsi suntu tu
adratâ. Tu unâ cuvendâ tsi putets su au aieshtsâ Armânji ma nu sh-agârshirâ apanghiulu a Consillui a Europâljei, iu CA, câlisi la Conferintsa ditu Andreu
aflats tu efimirida Fârshirotlu isnafea sh au sh dukeari armâneascâ sh avea câlisit tuti sutsatili cari s-alumtâ 2009 di Curceaua, tuti sutsatili
(Dinastiljia Makedonjloru) adrãmu voru s-amintã adzâ statutu di ti Armânji, inclusivu sutsata alu Vangel armâneshtsâ, fârâ dyaforauâ di
demonstratsiljia câ armânu sh minoritati? Ari vârâ ndreptulu sâ-lji Shundi, cumu sh Comunitatea minduiari. Icâ minduiarea nu fu idyea,
makedonu eara idyulu populu naima câtâyurseascâ ti vrearea loru câtu kiro Macedo-român ditu România. Moda sh tsi s-vidzu Curceaua easti câ tuts
ptsânu la anlu 800 sh multu probabilu elji sh-voru sh tinjisescu cratlu? Cari ayunjiseala tu cari fu andreptu Armânjii, di iutsido s-hibâ elji, au idyea
sh la anlu 600, cându amirãlu poati maghini ca aieshtsâ Armânji s- Congreslu scoati tu miydani frixea tsi limbâ sh dukeari ti Armânami. Ti mari
Heraclius, amintatu tu Makedonii, aibâ dauli dukeri? Potu s-hibâ elji u au atselji tsi s-alumtâ contra mârtilji, sutsata alu Vangel Shundi, desi
eara, dzâcu cronicarlji byzantinji giudicats ca prudots? Sigura câ ari sh Armânjloru di atseali dealithea dukeri câlisitâ, nu vini Curceaua la
armeanu . Armânji cari s-dukescu mash Românji. tsi adzâ Armânjii li spunu dishcljisu sh Conferintsa CA. Ma s-avea sinferu ti
România cunuscu Armânjii tu Easti ndreptulu a loru sh vârâ nu-lji pisti tutu. Mash ca unâ pârâtirisiri/ Armânami, mash aua va videa
giumitatea etâljei 19, cându s-amintã câtâyurseashti. Ama prindi s-dzâtsemu observatsilji, prindi s-dzâtsemu câ minduierli dealithea a Armânjloru di
cratlu natsionalu sh cu unâ politicâ câ naima multsâ di aieshtsâ Armânji vidzumu câ naima multsâ di atselji tsi iutsido sh tinjia cu cari furâ aprukeati.
mintimenâ sh cu agiutorlu a Frântsiljei, kirurâ limba sh adetsli armâneshtsâ. vinirâ la Congreslu di Tirana ditu CA nu ari frixi ti minduierli cari li
amintã unu statutu di puteari Tora ti Arbinishii. CA nu ari meslu di Brumaru, furâ Românji, cari ari sh pistipseashti câ nu va ankidicari
reghionalâ. Dupu 50 di anji di sculii câtâyursitâ vârâoarâ atselji tsi-s nu cunoscu limba armâneascâ. Easti itia vârâ sâ-shi li scoatâ tu miydani. Ama
andrupâti di cratlu nau amintatu, iu dukescu Românji. Easti ndreptulu a ti cari limba ufilisit la aiestu Congresu cu tinjii sh dishcljisu, fârâ ascumtaticu
sanvitsa româneashti sh mash di loru sh potu s-caftâ statutlu di Românji fu limba românã . Atselji cari dealithea sh cu vreari. Ti itia aiestâ, avemu nâdia
isturilja României, unu numiru di mash ti elji, ama nu au vârâ ndreptu s- andreapsirâ Congreslu nu cândisirâ s- câ zborlu dimansusu va-lu tipusits tu
Armânji, dicari naima multsâ nu eara azburascâ tu numa la tuts Armânjii. Tsi câliseascâ vârâ di reprezentantsâlji dila efemerida Frãtsia, ca unu ndreptu la
multu anvitsats, emigrarâ tu iasi tru miydani dinâcali la aieshtsâ CA sh nitsi vârâ reprezentantu dila alti replicâ. Noi minduimu câ mash ashi
Cadrilateru, iu minduia ca va Armânji, dupu cumu s-veadi sh tu sutsati armâneshtsâ ditu Balkanu.Ti averlu va iasâ tu lunjinâ sh Armânjii nu
sbâneadza tu “Armânilji”. Nu tricu efemirida Frãtsia, easti câ sh elji kirurâ dealithea informari prindi iara s- va s-kearâ.
multu kiro sh “Armâniljia” loru i limba sh poati sh adetsli armâneshtsâ. dzâtsemu câ Constantin B loceanu
Cadrilaterlu fu tricutu nâpoi Bulgaria Naima multsâ nu u azburãscu dipu sh Stolnici, unlu di participantsâlji la Niculaki Caracota
sh Armânjii a noshtsâ furâ mutats pisti anyrâpsearea iasti tu mari dureari, ashi aiestu Congresu, dzâtsea la unâ Paris, tu 18 di Martsu 2010
 APRIR - PRILL 2010
9

Antsâpâturâ di frats
ti nipistipseari
3. Canâ nu poati s-agârsheascâ
contributsia finantsiarâ a everghetsloru
azburândalui vlâheashti/armâneashti, cari
umplurâ Athina di casi magnifitsi cumu
adrarâ ditotna strâ-pâpânjii a loru tu tuti
locurli ditu Gârtsii.
4. Liga Panelenicâ deadunu cu sutsatili di
Vlahi/Armânji prumuveadzâ adetsli sh limba
vlahâ/armânâ cumu sh isturia locurloru iu
bâna sh bâneadzâ Vlahii/Armanjii ti tuts atsei
cari au sinferu ti tsânearea tu banâ alishtei
culturâ sh limbâ.
5. Tsiva di tuti aiesti nu va s-eara adrati
ma cratlu Grecu s-câtâgursea pi Vlahi/
Niculaki Caracota Armanji i ma s-nu lj-i-alâsa elefteri sh s-nu lj-
Paris, la 20 di Yinaru 2010 i-agiuta fârâ rezervâ tu planu localu sh
natsionalu. Adusimu aminti idheili
dimandzeanâ ta s-videmu identitatea
Canâ nu
la unâ sutsatâ andreaptâ dupu tuti nomurli
europeani, cari-lu tinjiseashti sh cari-lu
mutreashti cu multâ nâdii ti yinitorlu a
popului a nostru, di cari avu totna mash
câshtigu. Acshi cumu dzâcu fratslji a noshtsâ
tu cartea loru, Vlahii/Armanjii suntu bilingvi,
acshi cumu dzâtsi Herodot câ eara tuts elinjii
vârâoarâ, sh noi dzâtsemu sh vremu s-himu
puntea di cari ari anaghi cultura elin s-armânâ
tu unâ lumi tsi caftâ s-vatâma tutâ
diversitatea/diaforeaua. Sh iara cumu dzâcu
tutu fratslji a noshtsâ, Vlahii/Armânjii furâ
sh suntu mânjli a cratlui Grecu. Consillu
Armânjloru va ca aiestâ culturâ sh limbâ a
Vlahiloru/Armânjloru s-armânâ tu banâ,
slucreadzâ cu câshtigu ti Elada, ti alanti
craturi iu bâneadzâ sh ti Europa cari i-
apânghiseashti pi tuts.

C
onferintsa andreaptâ di Consillu perfectâ cu scupadzii tsi suntu la thimeilu a Sh dipu tu soni, nâ minduimu câ Liga
poati s- Armânjloru Curceaua adunã ti prota Consillui Armânjloru. Mamultu, Consillu Panelenicâ a Vlahiloru/Armânjloru ditu
agârsheascâ oarâ Armânji ditu tuti craturli iu Armânjloru nu ari câftatâ vârâ oarâ statutu Gârtsii, anyrâpsi cartea tsi u spusimu
contributsia bâneadzâ sh limba tu cari s-dizvârtirâ di minoritati natsionalâ ti Vlahii/Armânjii mandzeanâ sh cari iasti faptâ la 16 di
moabetsli fu mash limba armâneascâ. ditu Gârtsii, elji hiindalui aclo di eta etiloru, Brumaru/Noembrie, fârâ scunoascâ Consillu
finantsiarâ a
Tuts partitsipantsâlji sh-aspusirâ vrearea deadunu cu gretslji, cu cari bânarâ tu isihii Armânjloru.
everghetsloru trâ borgea tsi u-au ta s-ascapâ shi s- sh tu irinii. Consillu Armânjloru minduiashti Dupu Conferintsa di Curceaua, la cari furâ
azburândalui developeadz yishtearea culturalâ câ cratlu Grecu prindi s-andrupascâ discljisu câlisits sh iu nâ tinjisirâ cu yinearea, avemu
vlâheashti/ armâneascâ. Tuts cândâsirâ câ atselu di nai sh fârâ frixi Vlahi/Armanjii, cari suntu nâdia câ Liga duki idyea vreari ti limba sh
armâneashti, ma mari simasii lucru tsi prindi s-leagâ patrimoniu natsionalu sh cari iasti populu cultura vlahâ/armâneascâ a sutsatiloru
cari umplurâ armânamea di iutsido easti câshtiga / cofondatoru a Eladâljei, ti a curi adrari virsarâ dinafoara Gârtsiljei sh câ aiesti sutsati nu
risponsabilitatea ti unu cama mari copusu tsi sândzâ sh deadirâ tutâ avearea loru. ascundu nitsi unu scupo pulitic andrupâtu
Athina di
lipseashti s-lu facâ cathi comunitati trâ Cu tuti limbidzãrli dimandzeanâ, Consillu di craturli natsionali iu bâneadzâ adzâ
casi avigljearea, developarea sh-prumuvarea a Armânjloru caftâ ufitsialu la tuti sutsatili di Armanjii. Consillu Armânjloru minduiashti
magnifitsi limbâljei armâneascâ sh-amintarea Vlahi/Armânji ditu Gârtsii sâ sh-aspunâ câ lucurlu a lui prindi s-armânâ nafoara di
cumu adrarâ ndrepturiloru tsi lâ si cadi, câtâ cumu sh- minduiarea sh s-andrupascâ tuti sutsatili sinferlu pulitic a craturloru ditu Bakanu cari
ditotna strâ- vrearea tsi Armânjlji di daima sh-u-aspusirâ dinuntru sh dinafoara, fârâ diafurauâ, ahâtu tu etili 19 sh 20 adusi ampârtsarea
pâpânjii a : s-hibâ unâ apunti anamisa di populili cu cari kiro câtu scupadziljii tsi i-avinâ suntu idyii Armânjloru sh câ tu Europa cari s-adarâ adzâ
loru tu tuti bâneadzâ deadunu sh-cu cari deadunu voru ca a loru. Tu idyiulu kiro caftâ a cratlui Grecu cathi limbâ sh culturâ easti semnu di aveari
s-adarâ unâ Evropâ iu tuti miletsli s-aibâ s-nu mata mutreascâ cu frixi sh cu skizmâ/ur tsi prindi tinjisitu di tuts.
locurli ditu idyili ndrepturi.
Gârtsii. Tutu la aestâ conferintsâ a Consillui
Liga Armânjiloru, anvitsãmu câ ma ninti di aestâ
Panelenicâ andamusi di Curceaua, cumândâsearea ali
deadunu cu Liga Panelenicâ a Sutsatiloru Armâneshtsâ
sutsatili di ditu Gârtsii avea pitricutâ câtâ Consillu ali
Evropâ, unâ carti tu cari fuvirseashti Consillu
Vlahi/Armânji Armânjiloru, lucru tsi multu cârti / nvirin ,
prumuveadzâ noi câtâ cumu sh-sutsatili ditu Gârtsie tsi
adetsli sh loarâ parti la aestâ conferintsâ, sutsati tsi nu
limba vlahâ/ avurâ informari ti aestâ carti, di partea a
armânâ cumu cumândâsearielji. Aestâ va s-dzâcâ,
sh isturia cumândâsearea ali Liga Panelenicâ nu deadi
shteari ti atsea tsi spunea aestâ carti, lucru tsi
locurloru iu
prindea s-lu facâ.
bâna sh Aiesta carti adutsi acuzatsii a Consillui a
bâneadzâ Armânjloru câ nu riprizintâ pi canâ sh câ caftâ
Vlahii/ saducâ znjii maxusu a cratlui gârtsescu iu
Armanjii ti pindzi armânjii/vlahii s-caftâ statutu di
tuts atsei minoritati natsionalâ. Ninti s-limbidzâmu
cari au scupadzii a Consillui tsi suntu anyrâpsits achi
cumu lipseashti tru statutu, tsânemu ti mari
sinferu ti simasii ndauâ ditu idheili tsi li adyivâsimu
tsânearea tu tu cartea Ligâljei Panelenicâ a Sutsatiloru
banâ alishtei Armâneshtsâ ditu Gârtsii:
culturâ sh 1. Vlahii/Armânjii ditu Gârtsii zburãscu
limbâ. unâ limbâ oralâ cu bazâ latinâ, cari nu
ljiankeadicâ sa spâstreascâ identitatea loru
elenâ, acâ suntu craturi cari caftâ
sinventeadzâ ti scupadz pulitits, unâ aschi
dzâsâ minoritati natsionalâ tu Gârtsii.
2. Tu isturia Tessaliljei, Epirlui sh
Makedoniljei, Vlahii Grets, cari suntu biligvi,
adusirâ unâ mari contributsiuni la bana
economicâ, culturalâ, militarâ sh puliticâ.
10
Nga Arqile Piperi
DISA FJALË PËR VLLEHËT
Vllehët janë popull Ballkanik, të
cilët kanë formimin e tyre linguistik
mbi 2000 vjecar, ku spikasin me doket,
zakonet, folklorin, sjelljen, luftërat dhe
përpjekjet e tyre, duke formuar një
grup etno kulturor të spikatur, të cilët
janë të shpërndar në shtetet; Greqi (ku
përbëjnë dhe pjesën më të madhe),
Shqipëri, Maqedoni, Mali i Zi, Serbi,
Bullgari, Rumani etj. Për nga
shpëerndarje e tyre vllehët janë të
përqëndruar në Greqinë e Veriut,
Shqperinë e Jugut e sidomos në ate
jugëlindore, Maqedoni e në vëndet që
përmvndëm më sipër.
Në kundërshtim me atë që vllehët i
cilësojnv si fise blegtorvsh, ata pvrvec
qv kanv qënë mbarvshtrus të blegtorisë
kanë qënë dhe tregtar të mirë, zejtar të
mirë si dhe përkrahës e mbështetës të
zhvillimit, ku historikisht kanë nxjerë
figura të ndritura në të gjitha fushat e
jetës në vëndet ku ata kanë jetuar.
Vllehët sot përfaqësojnë një
komunitet etnokulturor të spikatur, ku
megjithëse nuk kanë shtetin e tyre, kan
ditur të ruajnë e të evoluojne gjuhën,
traditën, zakonet, doket, folklorin dhe
natyrën e tyre energjike.
Vllehët kudo në Ballkan, e sidomos
në Shqipëri, historikisht kanë ditur të
ndërtojnë marëdhënie rerciprociteti të
ndvrsjellta, duke u integruar dhe
shkrirë në mënyrë të natyrshme me
kontributet e tyre, në të gjithë jetën e
vëndeve ku ata jetojnë.
Vllehët në asnjë moment nuk e kanë
ndjerv veten të diskriminuar nga
popullsia shqiptare, por edhe vet
populli shqiptar nisur dhe nga natyra
dhe ekzigjenca e këtij komuniteti
(vllehët), si ka parë vllehët me
nëncmim por përkundrazi si
marëdhvnie e raporte ndvrmjet të
barabartëve.
Kudo ku vllehet jetojn e janë të
shpvrndarë, kanë qënë e jan faktor
zhvillimi e stabilteti, duke qenë pjes
integrale e formimit dhe fuqizimit të
kvtyre shteteve.
Sami Frasheri në veprën e tij
“Shqipvria Ç’ka qënv, ç’është e ç’do të
bëhet” ka shkruar për vllehët- “Nga kombet
fqinje vetëm njv kemi mik, i cili kupton të
mirën e tij e e di që pa na s’mund të
mbahetë. Ky komp është komb’ i vllehet, që
rojnë në Shqipëri e afre Shqipërise. Nga këta
ca janë vlleh-shqipëtarë, qëv flasin vllahisht
Vllehët e Fierit
edhe shqip, dhe ca vlleh-greq, që flasinë
vllahisht edhe greqisht”.
Historia e rilindjes Shqiptare ka në
gjirin e saj ndërmjete të tjeresh edhe
vllehët si Petro Nini Luarasi, Kostandin
Kristforidhi, Mihal Gramenon etj.
Që me pushtimin e Maqedonisë nga
Roma në vitin 168 para Krishtit, në
Ballkan fillon lindja e elementit
latinofon, e cila përbën në vetvete
fillimet e lindjes së nje kominiteti të ri
linguistik në Ballkan, e që sot përkon
me Vllehët.
Ky latinizim i cili u bë në mënyrë të
dhunëshme nga Roma, u përhap
fillimisht me hapa të ngadalshëm në
këtë rajon duke marrë trajtë
përfundimtare në vitet 50 para Krishti
me betejën e Farsalës në Thesali
ndërmjet Pompeit e Cezarit, ku pas
kësaj beteje në Thesali mbetvn shum
familje e ushtar Romak te cilët ishin
stacionuar këtu vite më parë, dhe pas
kvsaj beteje, ata u përzjene e u
perthithen nga popullsia vendase, e cila
e ndihmoi Romën në latinizimin
përfundimtar linguistik të banorëve që
jetonin në këtë zonë. Pra këto 100 vjet
ishin vitet e fillimit e të formimit
linguistik të kësaj popullsie, e cila ishte
e shtrirë deri në pjesën Juglindore të
Shqiperise së sotme.
Kjo popullsi me këto karakteristika
të reja linguistike në Ballkan, pra
vllehët, në rrethinat e Fierit sipas
historive, të thënave të moshuarve por
edhe sipas dokumentave historike
fillojne të duken aty nga gjysma e dytë
e shekullit te 17, të cilët ishin gjithmon
në kërkim të kullotave të mira për
bagëtitë e tyre, si dhe të kushteve të
mira tregtare, pasi në Shqiperinv e
Jugut e sidomos nv ultesirvn e
Myzeqesë dhe atë të Vlorës kishte skela
të vogla detare nga ku ata mund të
bënin tregti duke eksportar prodhimet
e tyre blegorale, artizanale etj.
Vllehët në Fier kanë ardhur nga 3
drejtime: Vllehët nga Voskopoja të cilët
përbëjnë numrin më të madh, Vllehët
nga Frashëri i Përmetit si dhe vllehët
nga Gramozi dhe Grabova. Këto grupe
kishin lidhje të kahershme me njëri
tjetrin pasi edhe në Voskopoje ishte
lagja e Fërshërotëve, Gramostenjëve,
Mecovitëve etj., Voskopoja në keto vite
ishte metropoli i vllehëve dhe këto
grupe vllehësh të cituar më lartë kishin
dhe një karakteristikë që bënin
krushqira por edhe shkëmbime
tregtare me njëri tjetrin.
Në asnjë rast vllehët si kane zënë
kullotat me rrëmbime apo me konflikte
të armatosura, por me qira marrje duke
paguar detyrimet apo dhe i blenin ato
sipas ligjeve apo zakoneve të kohës të
zonave ku ata stacionoheshin. Vllehët
fillimisht filluan të stacionoheshin me
stane rrëzë kodrave të Fierit si në Drizë,
Frakull, Peshtan, Shtyllas, Pojan,
Kryegjatë, Vadhize, Libofshë, Çipllakë,
Petovë, Strum, Luar, Portoduar,
Zharrëz, Dukas, Kraps e në fusha si në
Sulaj, Zhavar, Çeligrad, Qenas, Fier
Çifçi, Bishanakë etj.
Arsyet e ardhjes së vllehëve në
Myzeqe e sidomos në Fier, ishin së pari
ato për ekspansion ekonomike, pasi ata
po shtonin numrin e bagëtive të tyre e
për këtë arsye ata ishin në kërkim të
kullotave të reja e të përshtateshme për
APRIR - PRILL 2010
kullotjen dhe mbarështrimin e
bagëtive, ku Myzeqeja me klimën e saj
të butë në dimër si dhe kullotat e
shumta i plotësonte më së miri këto
kërkesa. Po ashtu me djegien e
Voskopojës në vitin 1769, ku kjo djegie
për periudhën kohore në të cilën u bv
ishte si një kundërvënie fetare por edhe
për tju grabitur pasuritë. Në këto
situate të krijuara vllehët Voskopojarë
ndiheshin të pasigurtë e të rrezikuar në
oazin kulturor dhe ekonomik të tyre,
në Voskopojën të cilën për shekuj me
radhë e kishin ngritur, duke e bërë një
ndër vëndet më të zhvilluara e të
kulturuara të kohës, me kishat e
shumta, artizanatet dhe me Akademinë
e saj Neoplateniane, e për pasojë ata
filluan ta braktisnin në masë atë duke
u shperndarë nëpër Europë e sidomos
në Greqi, Shqipëri, Maqedoni, Bullgari,
Rumani etj. Për pasojë edhe në Fier
filluan të vijnë grupe të mëdha vllehësh
merë, pasurin por edhe me traditat e
tyre tregtare e artizanale, duke ju
bashkuar vllehëve të tjerë të ardhur
dhjetra e dhjetra vite më parë.
Vllehët që në dukjet dhe stacionimet
e tyre të para në rrethinat e Fierit kanë
ndërtuar marëdhënie reciprociteti me
popullsinë vendase ku nuk ka pasur as
edhe një rast të vetëm të konflikteve
ndërmjet vlleheve dhe popullsise
vendase. Nisur nga tradita e tyre,
vllehët ngrinin stanet e tyre të grupuara
në 10-15 familje ku ngrinin kolibet e
tyre të mbuluara me fleta shajakesh
apostafat për këtë punë, të lidhura në
mënyra që dhe erërat më të forta nuk i
shkulnin, të cilat ishin të ngrohta në...
Vijon në faqen 11
 APRIR - PRILL 2010
vijon nga faqja 10
...dimër e të freskëta në behar, ishin
të rehatëshme e të shtruara me lëkure
bagëtish. Këto grupe kishin një Çelnik
(kryetar), i cili merrej me administrimin
e prodhimit dhe tregëtimin të tyre.
Me ardhjet e para nisen të vijne të
tjera fise e grupe vllehësh, duke u
stacionuar nëpër rrethinat e Fierit si në
Frakull, Shtyllas, Pojan, Kryegjate,
Drizë, Kraps, Dukas, Libofshë, Çipllakë
(stan Manastir), Petovë, Zharrëz,
Strum, Luar, Portoduar, etj., të cilët
nisën të mbarështrojnë numër gjithmon
e më të madh bagëtish, karvane të
shumte të cilët bënin transporte të
ndryshme drejt Voskopopojës, Vlorës,
Durrësit, Beratit etj. Po ashtu ata
vazhdonin dhe traditën e tyre të
tregëtisë duke shitur produktet e tyre
blegtorale si dhe ato të leshit (stofra të
hollë leshi, shajake, velenxa, sazma etj),
të cilat i tregtonin dhe në Itali e Greqi,
nëpërmjet skelave të Semanit, Poros,
Vlorës e Durrësit.
Një pjes vllehësh u pajtuan si barinj
për tv mbarështruar e kujdesur për
bagetitë e bejlereve, agallarëve ose
personave të pasur që kishin bagëti.
Me fillimet e ndërtimit të qytetit të
Fierit vllehët që kishin vite këtu, filluan
të vinin në qytet fillimisht ata vlleh që
merrreshin me tregëti e më vonë pas
djegies së Voskpojës në 1769 filluan të
vijnë në masë shum familje
voskopojare të cilet u përqëndruan në
Fier.
Që në fillimet e para të qytetit të
Fierit, vllehët ishin pionierët e parë, të
cilët blenë toka të Vrionasit dhe Resulajt
(bejler të kohës e zotërues tokash në
Fier) për të ndërtuar shtëpitë e tyre. Në
librin “Historia e Fierit” të autorit
Hysen Emiri, ai ndërmjet të tjerave
citon dy shkrimtar Rumun; Anastas
Hociu me librim “Aroumanu” ku
thotë:Florika-Fieri (Fieri) prej shum
kohësh, është një qytet i vogël
vllehësh….. .Dhe Th Kapidan në librin
e tij “Farserotu” ku thotë se pjesa më e
madhe e vllehëve, të ardhur në Fier
rreth vitit 1840, janë nga rrethet e
Voskopojës, të tjerë nga fshatrat, kanë
ardhur aty nga viti 1840 dhe arrijnë në
280 familje, nga të cilat vetëm 20 familje
ishin vendase.
Le të shkeputemi nga momentet e
fillesës qytetare të Fierit e të flasim së
si jane të integruar vllehët sot në jetën
e këtij qyteti.
Vllehët sot në Fier janë të integruar
më së mire e në mënyrë tv natyrëshme
në jetën e këtij qyteti, por edhe të
rrethinave. Sot vllehët i gjejmë kudo,
ku së pari ata si arsimdashës që janë,
fëmijet e tyre ndjekin shkollën ku në
përgjithësi kanë rezultate të mira, po
ashtu ata janë të aktivizuar në të gjitha
fushat e jetës si në: politikë, ekonomi,
jetën shoqërore, art, kulture, biznes,
sport dhe ato humanitare ku mund te
deklarojme se janë të spikatur.
Si promoter të fillesës qytetare
Fierake, vllehët i kanë dhënë tonet jetës
në cdo fushë këtij qyteti, ku përmëndim
Kryebashkiakun e parë të Fierit Tonci
Kilica i cili ngriti Flamurin në Fier më
28.11.1912.
Përmëndim tregtarët e parë të
fuqishëm si: Papat, Gerrot, Verriat,
Tico, Bozdo, Xegat, Lulet, Ballauret,
Nitot, Karcinet, Papucinjte,
Samarxhinjte, Argjendari, Semea, etj.
Këngëtarët e virtuoz të këngëes
Fierake si Kiu Poro, Llazi Spiro, Ilia
Bele, Bushi Gero, Pilo Xhokaxhi Timo
Lulo e Lefteri Sillo të pasuar sotë nga
këngëtarët e muzikantët virtuoz të
këngës qytetare Fierakë Jani Tase, Bert
Gerro, Miti Nushi, Ligor Pove, Roland
Papa, këngëtarët e mirënjohura Lindita
e Brunilda Sota, Vilson Sholla, Agron
Bega, Rainita Pupi, Bani Nani, Sotir
Gushi, Thoma Musha, Ziso Musha,
Minella Gernjoti, valltarin e
koreografin e talentuar Arben Byzyka,
valltaren Llamba Piperi etj.
Në të gjitha aspektet e tjera të jetës
së këtij qyteti ishin vllehët ata që dhan
intelektual të shquar si në mjekësi
doktor Kallogjeri e Dhimiter Ikonomi,
në drejtësi Vasillaq Jorgaqi, shkrimtar
si Jakov Xoxe, mesues teë shquar,
piktor, fotografet Bele e Droboniku,
sport, kultur etj. Vllehet e furnizonin
qytetin me njerëz të edukuar e
dipllomuar në perëndim, duke e
shndërur Fierin në një pol kulturor të
jetës Shqiptare të viteve 40.
Në luftën Na-Cl vllehet ishin
mbështetës aktiv ku shum djem e vajza
dhanë jetën e tyre për clirimin e vëndit
si: Liri Gerro (Heroin e Popullit).
Pinallopi Pirro, Loni Papuciu, Lonidha
e Mico Papuciu, Janaq Kilica, Jani
Bakalli, Andon Xoxa, Mihal e Llambi
Bega, Mark Dashi, Naun Kacaku, Çoti
Çapo, Tasi Dema, Todi Shkurta, Vangjel
Capo etj.
Aktorët e mirënjohur si: Nestor
Pogace, Dhimitër Jano, Kujtim Jorgaqi,
Bert Verria, Llazar Verria etj.
Piktoret e talentuar Vilson Kilica e
Pandi Lena, gdhëndësi i drurit dhe
ikonostaseve Ziso Musha.
Shkrimtaret Jakov Xoxe, Tashko
Lako, Nasho Jorgaqi, Vlash Kallamata,
Tasi Proko, Mihal Krimce, Sotiraq
Binjaku e së fundmi shkrimtari për
kalvarin e vuajtjeve të vlleheve te Jugut
nën diktaturë Z. Dhimiter Stefa.
Mjek të palodhur që nën gjurmët e
humanit Doktor Kallogjeri i kan
shërbyer e i shërbejnë qytetit të Fierit
si Dhimitër Ikonomi, Nikollaq
Koshovari, Varvara Piperi, Stavri
Furxhi, Liri e Lonidha Bele, Jovan Prifti,
Andrea Dollaku, Mihal Tavanxhiu,
Maksim Tanaka, Kristaq Çaci, Enkela
Sinjari, Anisa Tego, Dorina
Kamani(Piperi) etj.
Mësues e profesor të talentuar,
Inxhiniera, Agronomë, Veterinera,
Ekonomista, Sportista, Politikanë,
Deputetë etj. të cilët i kanë përfaqësuar
e i perfaqësojnë më së miri vlerat vllahe
e ato qytetare të qytetit të Fierit.
Kontributet e para të jetës urbane në
qytetin e Fierit i kanë dhënë vllehët, të
cilët kanë qënë shum aktiv në tregti si
dhe në artizanatet e ndryshme.
Me djegien e Voskopojës në vitin
1769 në Fier u stacionuan shum familje
tregtarësh dhe artizanësh Voskopojar
të cilët u bashkuan me vllehët e ardhur
shum vite më parë e më të cilët ata
kishin lidhje të hershme tregtie e
familjare. Theksojmë këtu se
Voskopojarët kishin një traditë të
konsoliduar artizanale ku në vitet 1790
aa kishin 14 korporata artizanale të
organizuara e me statute të vecanta, të
cilat kordinonin punët e tyre nëpërmjet
kryemjeshtrave të tyre të cilët formonin
një këshill kordinues. Këtë traditë
vllehët e Voskopojës e prunë dhe në
Fier ku ngritën zejet dhe esanfet e tyre,
duke i dhën një zhvillim të
menjëhershëm të jetës qytatare të këtij
qytet.
11
Në këto vite përvec mbarështrimit
të bagëtive, marrjes me tregti dhe
kravaneve vllehët filluan të ngrejnë
artizanatin e Fierit, ku krakteristike e
vllehëve ishte se ata mbanin për
mbiemër emrin e artizanatit apo
zejtarisë që ata ngrinin, sot në Fier kemi
fiset të cilët kishin artizanatet si:
Argjendarët, Bakalli, Gerro, Papucinjtë,
Stopani, Furrxhinjtë, Kovaci,
Kunjxhinjtë, Xhokaxhinjtë, Shallvaret,
Samarxhinjtë, Karcinët, Jorganxhinjtë,
Pogacet, Koshovarët, Bele (fotografet),
Tavanxhinjtë, Tico, etj.
Vllehët në rrethin e Fierit zënë një
numër të konsiderueshëm. Ata
vazhdojnë të banojnë në lagjet e vjetra
të këtij qyteti si dhe në fshatrat përreth.
Në qytet jetojnë shum fise vllahe si:
Argjendari, Andrea, Anastasi, Andoni,
Aleksi, Bozdo, Bello, Bega, Bare, Bani,
Bena, Ballauri, Baze, Bakalli, Beta,
Byzyka, Budo, Bullari, Bufi, Blido,
Bulo, Beçi, Berdilla, Berdalli, Bistika,
Binjaku, Capo, Çapo, Çycyri, Ceca,
Çaçi, Ciko, Cukali, Çorape, Çerepi,
Çomo, Çimo, Çuko, Çomora, Dema,
Dhami, Dhamo, Dhima, Dollaku,
Doko, Daja, Dodi, Dhimitri, Dhima,
Dimo, Dako, Gopo, Gega, Gjergji,
Gjoka, Gjoni, Gerco, Furxhiu, Fili, Hila,
Harallambi, Ikonomi, Ilia, Jaso, Jarasi,
Jorgaqi, Jorganxhiu, Jano, Jorgji, Joti,
Jorgali, Kallogjeri, Korraqe, Kilica,
Kovaci, Kusta, Kuqali, Kerri, Kote,
Kaçani, Karcini, Kocaqe, Konomi,
Kristo, Kita, Kitani, Lako, Lena, Leco,
Laro, Lera, Liko, Loli, Lulo, Marku,
Marko, Mërtiri, Moci, Moja, Mishtaku,
Mosko, Meçalliu, Mitrushi, Mitra,
Mitre, Mitri, Mitro, Musha, Miho,
Nano, Nani, Ndrio, Nushi, Njiku, Nito,
Nikolla, Naqe, Naçe, Naço, Ndoni,
Ndine, Naste, Nasto, Papuciu, Papa,
Pako, Popi, Popli, Pupi, Pipa, Piperi,
Pleqi, Pove, Pogace, Peshku, Pano,
Panda, Paloli, Poci, Qendro, Qirjo,
Rrudha, Robo, Rrapi, Sapiqoti, Stefa,
Stefani, Sterjo, Semanjaku, Semea,
Simaku, Sotiri, Shqillo, Sila, Sota, Spiro,
Saramanda, Shaho, Sholla, Shandro,
Shallvare, Taba, Tego, Topi, Tico,
Tavanxhiu, Tanaka, Tika, Tena, Tereziu,
Toromeni, Tupa, Turtulli, Thana,
Thanasi, Thomo, Thomai, Theodhori,
Vaqo, Vasili, Verria, Vero, Vengo,
Vrushi, Xega, Xoxe, Xinxari, Xhoxhi,
Xhavo, Xhaho, Xhokaxhi, Xhixhi,
Zonja, Zabiku, Zhezha, Zharkalli,
Zhaka, etj.
Po ashtu vllehët vazhdojnë të jetojnë
në fshatra si më poshtë: Drizë, Kraps,
Portëz, Peshtan, Shtyllas, Pojan,
Kryegjatë, Vadhizë, Qenas, Sulaj,
Celigrad, Bishanak, Cipllakë, Petovë,
Strum, Portoduar, Luar, Zharrëz,
Dukas dhe Rromëz.
Të flasësh për vllehët, të cilët kanë
krijuar vlera për qytetin e Fierit nuk
dalin disa qindra faqe ose disa emisione
televizive, por po e përmbledhim atë
të nisur nga etapat e zhvillimeve
historike të qytetit të Fierit.
Ngritja e Flamurit dhe shpallja e
pavaresisë, vllehet e qytetit të Fierit i
gjeti të organizuar, ku vllehata lozën një
rol të rëndësishëm, ku ishte vllahu
Tonci Kilica që ngriti flamurin si dhe u
zgjodh Kryebashkiaku i parë i Fierit.
vijon në faqen 12
12
vijon nga faqja 11
Kryengritja e Fierit nxori në pah
revoltën e popullit për regjimin e Zogut
ku ndërmjet të tjeresh ishte dhe Soto
Bare i cili u ekzekutua nga regjimi i
Zogut, për te cilin gazetat e kohës i bënë
jehonë.
Vllehët si nistar të këtij qyteti, i
ofruan bijt e bijat e tij më të mirë të
diplomuar nëe shkolla perëndimore të
cilët spikatën për kontributet e tyre, si
në mjekësi, drejtësi, art, kulturë, sport,
tregti, artizanat etj.
Ku përmëndim: Doktor Kallogjeri,
kengetari virtuoz Kiu Poro e Vangjel
Lule, shkrimtaret Jakov Xoxe, Vlash
Kallamata, Nasho Jorgaqi, Tashko
Lako, Tasi Proko, Sotiraq Binjaku,
Piktoret Vilson Kilica e Pandi Lena,
artistet Nestor Pogace, Dhimiter Jano,
Kujtim Jorgaqi, Bert Verria, Llazar Verri
etj.
Një armat e tërë mjekësh,
inxhinierash, arkitektësh, artistësh,
ekonomistësh, arsimtarësh e Ne drejtim te evidentimeve të
profesorësh, agronom, veteriner,
biznesmen, politikan e njerëz të tjer të
sukseshëm të cilët janë sot shum aktiv
e tepër professional në jetën e
përditëshme të këtij qyteti.
Vllehët janë orthodhoks të
përkushtuar, larg fondamentalizmave
e konflikteve fetare ata kanë ditur të
shikojnë punën e tyre e të jenë
bashkëpunues e jo konfliktual, ku
mund të përmëndim thënien e
gjyshërve tanë, e cila ka marre formen
dhe kuptimin e idiomës “Llaj Fëçore
mëkë pëni shi kërtja mullaru” (ha
bukë e foli mushkës), pra ec përpara
shiko punën tënde e mos shiko ç’far
bëjnë e thonë të tjerët.
Megjithëse në kushtet e mungesës
së shtetit të tyre vllehët e kanë ruajtur
deri më sot gjuhën dhe traditat e tyre.
Ata për asnjë moment nuk e kanë
dobësuar besimin e tyre te zoti duke
qëndruar gjithmon orthodhoks të mire
e tëe devotshëm. Vllehet kudo ku
stacionoheshin së pari ndërtonin kishat
e tyre duke bërë ritet fetare, si dhe
kujdeseshin për edukimin e fëmijëve
tëe tyre, ku ose kishin mësus të tyre ose
i paguanin ata.
Sot në qytet po vihet re një ftohje e
gjuhes nga brezat e rinj, ku nëpër
fshatra kjo vihet re me pakë. Lëvizja e
lirë e njerëzve pas ardhjes së
demokracise nga fshatrat në qytete e
nga qytetet ne metropol, si dhe
emigracioni i prishi lidhjet komunitare
të etnis vllahe duke sjell si pasojë
prishjen e zinxhirit të komunikimit
ndërmjet brezash, e cila dal nga dal po
sjell ftohjen e gjuhës e të traditave.
Në Fier shoqata “Aremenjli Di
Alabnii” si dhe sot “Unioni i Vllehëve”,
kanë bërë e po bëjnë një punë të mirë
në drejtim tv evidentimit, ruajtjes,
evoluimit dhe përçimit të vlerave
gjuhësore e atyre kulturore të etnisë
sonë në brezat e rinj. Ansambli
“Apollonia” me shfaqjet e tij ka bërë të
mundur evidentimin e këtyre vlerave
duke dhënë një sërë shafaqjesh brënde
e jashtë vendit. Botimet e ndryshme
nga studjues të ndryshem vllah si
Mihal Krimce, Mihal Disho, Josif Bare,
Arqile Piperi, Toli Gushi etj. kanë
ndihmuar jo pak në ekspozimin e
këtyre vlerave. Këtu me këtë artikull
më jepet rasti të theksoj e njëkohësisht
të përshëndes kontributin e
pandërprerë të gazetës “Fërshërotu” të
drejtuar me aq zell e përkushtim nga
Z. Spiro Poçi, e cila shkruan për
historinë, traditat, kulturën dhe
kontributet vllahe pa ju larguar e pa
çeduar nga autenticiteti i mirefilltë e i
çmuar vllah..
Sot vllehët në Fier i kanë dhënë
përparësi ruajtjes së gjuhës së tyre,
traditave si dhe këngëve të tyre,
proverbave, fjalëve të urta, tregimeve
si dhe kanë evidentuar historinë e tyre
në trashëgiminë kulturore të këtij
qyteti. Ku mund te permendim punën
për filmimin e ritualit të dasmës vllahe
e cila është bërë me përkushtim nga
Dhimitër e Janulla Stefa, Toli Gushi,
Arqile Piperi, Miti Zabiku, Mihal
Krimce, Zoi Gushi, Dhimiter Jano,
Arben Byzyka, Vangjel Buli Arben Beta
etj.
kontributeve të vllehëve në fillesat dhe
zhvillimet e qytetit të Fierit, nuk mund
te lë pa përmëndur me respekt
shkrimet e historianit me origjine
myzeqare Ilir Gjika, i cili ka ditur të jetë
tepë realist e dashamirës për
kontributet e vllehëve në qytetin e
Fierit.
Vllehet e Fierit kan ditur ti ruajnë
edhe në ditët e sotme shum nga traditat
karakteristike të etnis sonë ku
shkurtimisht mund të përmendim:
- Nje tradite karakteristike e cila
ruhet edhe sot në shumë shtëpi
vllahe është Tezjau për
punimin e qilimave të leshit.
- Besimin fetar vllehët e kanë
pasur të patundur dhe kudo
ku ata janë stacionuar kanë
ndërtuar kishën e tyre të
besimit orthodhoks..
- Festrimi i Ditës së Verës, ku
zonjat e shtëpise ngrihen që
me natë e vendosin në shtëpi
një tufe me lule e barëe të
freskët si dhe u vënë verore
fëmijeve dhe anëtarëve të
shtëpisë në dorë ose dhe në
qafë.
- Festimi i Kërshëndellave më
këngët e tyre të famshme të
Kolindeve, të cilat merrnin
trajtën e një festivali.
- Festimi i pashkëve me vezët e
kuqe dhe me vajtjen në kishë.
- Festimi i Shënmërisë së
Gushtit.
- Festimi i ditës së emrit sipas
kalendarit orthodhoks.
- Respektimi i Nunit dhe
Kumbarit, ku vllehet e kanë si
detyrim para Kishës e Zotit për
tu bërë minimalja nje herë Nun
dhe Kumbar.
- Vazhdimi me aq sa mundin për
të bërë martesa ndërmjet fiseve
vllahe.
- Vllehët në dasmat e tyre e
ruajne ritualin e dasmës ku
ndërmjet të tjerave përmëndim
Bajrakun (Fllamurën)me një
beze të kuqe të zbukuruar me
qëndisje të lidhur në një shkop
me tre mollë të ngulura në
maje si symbol i pjellorisë.
Gatimi i vllehëve ka qënë e është i
larmishëm nisur dhe nga mënyrat e
ndryshme të banimit.
- Përdorimi i mishit sidomos i
deles dhe i dhisë. Ku mishi
përdorej e përdoret i pjekur në
hell, por edhe në gjellë të
ndryshme, e shoqeruar
sidomos me kos e djathra të
ndryshëm.
- Kokoreci i famshëm i vlleheve.
- Perdorim i saçit për gatim por
edhe për pjekje të ndryshme.
Brumerat
- Bukët dhe kulecët e ndryshëm
sidomos buka me qiqra për
dasma e gëzime. Sidomos
kulaci i nuses.
- Kulaçi i Pashkës me vezën e
kuqe në mes.
APRIR - PRILL 2010
- Byrekët e ndryshëm të cilëve
në asnjëe moment nuk u
mungon gjalpi.
- Kulecët dhe kolindet e
famshme të vllehëve të cilët
imitonin shenjtor por edhe
figura të ndryshme.
Bulmetrat
- Djathrat e ndryshem te
vllehëve si ai kashkavall,
djathe lëkure, djathra të
ndryshem të bardhë, te
tymosur, pa kripë, me myk etj.
- Larmishmëria e kosit.
- Gjizerat e ndryshme.
- Dhalla e famshme e dybekut.
Zairetë
- Petët e ndryshme si dhe
tarhanaja
- Turshitë dhe recelrat e
ndryshëm sidomos likotë.
- Mishi i tymosyr, i kriposur
duke bërë proshuta të
ndryshme dhe shumë të
shijshme.
- Mishi i konservuar i cili zjehej
ose skuqej e taposej me
yndyren e tij ose me gjalpë.
- Frutat e thata.
Te gjitha prodhimet e ndryshme të
leshit, djathrat e ndryshëm, gjizërat,
proshutat etj. ishin produkte shum të
kërkuara nga tregu e sidomos tregu
perendimor si Austri, Itali, France etj.
Traditat e renditura shkurtimisht
më sipëer vazhdojnëe të ruhen sot e
kësaj dite në komunitetin vllah te Fierit,
të cilat do të perpiqemi ti ruajme e ti
evidentojmë për tjua lënë trashëgimi
por edhe material brezave që do vijnë.
Sejcilit nga ne na takon të mos
harrojmë që jemi vlleh por edhe
fëmijëve e nipërve tanë ti njohjim me
traditat tona e ti rrisim e ti edukojmë
të jenë krenar per etnin tonë por edhe
pë veten e tyre pasi jemi e do të
vazhdojm të jemi një etni vitale në
Ballkan. Banã llungã ali armãneami.
 APRIR - PRILL 2010
DINA CUVATA
T
oamna cãt avea-ahurhitã. Dzuùa eara cãroari,
ma serli eara-avroas. Cãmpul tut eara-mplin di
oaminji cari-ara shi simina siminãtura di
toamna: ordzu, sicarã, gãrnu. Susànjli eara ca bitisiti
cu zmuldzearea, lucurlu-a lor eara pit àrghuri iu s-
ascutura shi sã-ntsirnea susamea. Oili di multu eara-
alãsati di muldzeari; picurarlji shi-avea-adratã
garduri tu padi shi-aclo li tsãnea oili dzuùã-noapti.
Noi fciorlji lã purtam pãni shi mãcari. Bustànjli nica
eara-mplini di hiumãnits. Atsea vearã s-avea faptã ca
pirmif. Cãtã iu tsi s-ti shutsai puteai s-aruchi sh-canã
s-nu ti vãrgheascã. Dubrushana-a noastã eara-avdzãtã
ti hiumãnits. Tsi s-fãtsea niscãntsã bacãrchi shi
niscãntsã turchia - cãti dzatsi-tsisprãdz di chiladz.
Anda lj-tãljeai nu-arãvda ta s-lã badz cãstura;
dinãoarã crpa pi dauùã. Dultsi ca zahari. Pãnea cu
hiumãnic sh-cu cash, tu cãmpu, nã si pãrea nai ma
buna mãcari.
O. atsea toamnã, baci-atsel marli lu-avea loatã
vejbã. Un mes ãntreg. Paplu eara-acãtsat cu oili, baci-
atsel njiclu nca nu putea ta s-arã. Nica di cu chro baci-
atsel marli featsi pãzari un Cunjiraci ta s-nã-arã, ti-
atsel un mes, di Stmeltsi. S-avea-apuguditã un bun
Cunjiraci. Tsi Saida sh-tsi bunacicu eara! Lucurlu sh-
lu-avea-ngãtan ca-a lui. Halali sã-lji hibã pãradzlji tsi-
lji lo. Saida, cafi searã sh-si dutsea-acasã di durnjea
sh-nica ni-apiritã yinea la noi d-lji loa boilji sh-di s-
dutsea la-arari cà la altu lucru tsi eara ti bitiseari. Saida
nu-alidzea lucru, nu turna zbor.
Atsea toamnã mini nu-ari s-u-agãrshescu pãnã iu
s-bãnedz; ni mini ni iacea. Nu u-agãrshi shi mãratlu
di baci pãnã bãnà. Anda shideam la foc di nã fãtseam
moùbeti, iernurli, icà verli-anda nã shideam tu-
aumbrã di nã discurmam di tsitsirari, di sãpari icà
di-altu lucru, totna u-adutseam aminti. Cãti ori
dideam moùbeti ti-atumtsea, ocljilji nã si umplea di
làcãrnji.
Tu-atsel un mes baci tsi fu vejbã, unã searã ca tora
canda tsãn minti, tsicara cà-aveam mash tsintsi-anji,
acea mi-alãsà ningã sãrmãnitsã s-u leagãn surica-a
mea Marica, cari eara di vãrã tsintsi-sheasi meshi.
Curbisita d Maricã, cãtã eara njicã ma shi ea nu putea,
s-tuchea tu foc. Nu bãga tsiva-n gurã. Mash cãti
niheamã lapti di vacã. Noi vacã nu-aveam sh-ti-atsea
iacea s-dutsea di loa cãti un cipceac di la Dauti. Cafi
searã bunacicul Dauti nã-alãsa cãti niheamã lapti ti
Marica-a noastã, sh-lu curma di gura-a lui ts s-dzãtsi
zborlu.
Mini nji-u vream surica, cà nãinti-a ljei murirã alti
dauùã suràri, murea njits. Unã nãinti di mini shi-
alantã dupã mini. Cãtã mirachi-aveam mini s-aveam
unã sor, shi iacea shi baci - cãt vrea s-lã bãneadzã unã
featã, s-lã yinea shi-a lor d nafoarã unã featã. Vrea shi
iacea sh-baci cà elji, mãratslji, avea-armasã oarfãnji
nica di njits shi-avea criscutã di zii. Nu-avea mãratslji
canã s-lã yinã sh-ta sã-lji veadã.
Mini shideam ningã sãrmãnitsã, shi-ù ligãnam shi-
lji cãntam ali Maricã ta s-nu plãngã. Marca s-tuchea,
mãrata, tu foc, s-adra chicã di-apã.
Cum u ligãnam shi cum ãlji cãntam lj-dishcljisi
cljilji sh-ca hamu-arãsi. Nji-u deadi mãna-atsea njica
shi-albã ca neauùa. Mini-ù loai tu mãnã. U tsãneam
cu-una mãnã sh-ù hãrseam shi cu-alantã-ù ligãnam.
Marica iara lj-dishcljis ocljilji, iara mi mãtri shi iara
lj-ncljisi. Durnji. Durnji sh-ti totna curbisita di suricã-
a mea. Mini earam unlu cari-ù vidzui cum ãnchisi ti
tu-alantã etã. Mash cu mini s-ghunui. Mini earam njic,
nu shteam tsiva shi dzãsh cà durnji.Shidzui nica
Sãrmãnitsa
niscãntã oarã s-nu s-dishteaptã shi s-nu plãngã.
Marica nu s-dishtiptà. acea-amãnà ta s-toarnã di la
Tauti cu laptili. Vàtsli-avea-amãnatã shi nu vrea s-fugã
cà s-nu bãtea calea di dauùã ori. M shtea mini-acasã.
eara sãrãsitã cu mini.
Mn, cara vidzui cà Marica nu s-dishtipta, inshii
ãn cali shi mi-agiucam u ficiorlji dit mãhàlà. Nu
shidzui multu la elji shi nershu nngã ushi shi-ascultai
s-nu plãngã Marica. Nu s-avdza. ea durnjea. Iara
inshii ãn cali di mi-agiucam.
Dinãoarã-agiumsi shi iacea. Imna-nyii cu cipceaclu
di lapti tu mãnã. S-avea scutidisitã ghni.
-A lài Dina, tsi tini-aoatsi... cãtse u-alãsashi, na
iacea, Marica singurã?... Cãtse u-alãsashi ta s-plãngã,
shtii cà nu poati..., nji-aurlà iacea, unã tsi vidzu
nafoarã.
-Marica durnji, lea iace, nu plãndzi... Nershu di-ù
vdzui, tora cãt vinj d-acasã, lji-apãndãs, cãt ta s-u-
apuituescu iacea.
Iacea s-hiumãsi nica cama cu irushi. Mni-armash
cama nãpoi cà sh-ficiorlji nica s-agiuca nafoarã. Anda
s-dusi di-ù vidzu Marca, iacea dnãoarã-ù duchi cà-
avea moartã, cu mãna teasã pisti spãrgãnicilu di lãnã.
Shi-arãslu nica lj-si vdea pi njtsãzànchili budzã. Unã
frãshti lj-tricu shi mãnjli sh-cicioarli lj-si tãljearã. Unã:
-Ah taxirati, lai sh-corbã, tsi mi-aflà lea cavai di
mini... avdzãi tu hodnic cum yineam di nafoarã.
Multu nu mi minduii, intrai ãn casã.
Iacea eara salbitã tu fatsã shi-un slivar di làcãrnji
ãlji si-azvãrnuirã pisti fatsã. Nu nj-gr tsiva. U mutà
Marica dit sãrmãnitsã, u streasi pi cheptu sh-multu-
multu-ù tsãnu, canda nu putea ta s-pistipseascã cà
di-atsea oarã Marica nu vrea ta s-hibã la ea-mbratsã,
ma-mbratsã la lailu loc.
Dumidzà ashitsi vru di lji-u lo shi ea dit mãnji.
Vru di u-alãsà cu mãnjli goali. Dyeafura lj-fu pidimolu
tut tsi sh-featsi veara tutã. iu s-dusi harauùa tutã, tsi
sh-featsi cu ea? Cu Marca-mbratsã canda s-avea
mãrmurusitã. Mãnjli nu putea s-u siligheascã nãpoi
tu sãrmãnitsã. Ocljilji nu putea ta s-disfacã di p
prosuplu-atsel albul shi musheat sh-di pi-arãslu-atsel
dultsili cari cripa pi budzãl-atseali njitsli. Mini, mi-
acãtsai di fustanea-ali iaci shi shideam ningã ea. Sh-
mini plãndzeam, ma nu shteam ti tsi. Plãndzeam cà-
ù videam iacea cà plãndzi. Iacea sã shtsã cãtã mini.
Altu sh-ma mari silivar di làcãrnji lj-si-azvãrnui pi
prosuplu-ali iaci.
Cu-unã mãnã-ù tsãnea Marca shi cu-alantã mi-
mbãrtsãtà sh-mini. Cãtã dureari, cãtã njilã.
Dumidzali-m. Tu udai s-avdza mash plãngulu-a
nostu. Cu boatsea plãngãroasã sh-cu giumitati di
boatsi iacea nj-dzãsi: -Dina, noi tora nu-avem Marcã,
Marica muri, na iacea, nu durnji cum dzãseshi tini
sh-cum tsã s pãru-a tsàia, scumpul ali iaci... Pi
prosuplu-a meù li duchii daùl budzã-ali iaci cari
trimbura shi cari-ardea ca foclu. Mini ma multu-
ahurhii di plãndzeam, trimburam ca vearga, nu pãtui
sã scot ni un zbor dn gurã, nu pãtui sã-lji daù canã-
apuitueari-ali iaci. Inima ãnji si-avea-ncljisã. Oh, cãt
earam njic, ma dnãoarã duchii cà moartea eara lucru
nibun, cà iacea nu plãndzea di vrei nu vrei, cà-ù fripsi
tu hcati mãrata, cà tu-atsea oarã nu-avea yitrii ti
ponlu-a ljei, cà làcãrnjili tsi li silighea ca spurna nu
fãtsea tsiva...
Vãrãoarã iacea-adunà puteari, u-alãsà Marica tu
sãrmãnitsã, u-anvãli iara cu spãrgãnicilu shi iara s-
pãrea canda durnjea shi s-dusi di-apreasi cãndila di
la icoanã. Sh-featsi crutsea shi s-plãcãrsi ti suflitlu njic
ali Maricã, cari tu-atsea oarã eara pi cali ti la multsãlji,
ti tu paradislu-mplin cu gãrgãrici sh-cu leagãni sum
ponjlji dshcljishi shi-ngãlbãdats tu lilici; tu pàdzli cari
eara chilnji di turlii-turlii di lilici, sh-cu bots di turlii-
turlii di pulji shi cãti-cãti-alti mushutets tsi Dumidzà
li chului ti-ahtàri sufliti njits tsi li loa fãr di canã-
amãrtii sh-li dispãrtsa di hàidili-a dadilor cari li-
ashtipta carishti cu cãtã harauùã... Marica-aclotsi nu
s-dutsea dip tu xinurã, u-ashtipta alti dauùã dodi-a
ljei, cari-aclotsi eara cu-anji di dzãli. Eali eara shi ma
13
màri, di iara va u-avea tu hàidi. Mini nu mi ded di-
aclo iu mi-alãsà iacea. Iacea mi lo di mãnã sh-mi bãgà
ningã sãrmãnitsa-ali Maricã. Tora, nu ta s-u leagãn,
ma ta s-shed ningã ea. Pit plãmtsãlji oclji mizi-l vdeam
prosuplu-ali Maricã. Mãna-a ljei iara shidea teasã shi-
arcatã pisti spãrgãnci. Arãslu-atsel cripat pi budzãli-
a ljei atsel njitsli nica s-videa pi musheatlu prosup.
Canda un anghil durnjea tu sãrmãnitsã a nu Marica
moartã shi dusã tu-alantã etã.
-Dina, du-ti grea-lji-a babã-tai Sultã ta s-yinã shi
s-u vigljem Marica tora-seara, a na acea. Ashi sã-lji
dzãts: babo, iacea dzãs s-yinji cà Marica muri!
Anda li dzãsi-aesti zboarã lj-si nudà shi nj-si pãru
cà chiru. Mini nu dzãsh tsiva, mi sculai shi-nji loai
calea.
Nafoarã eara noaptea. Ãnyii-nyii nershu la vitsinji
shi-lji spush ali babi Sulti, cum nji-avea dzãsã iacea.
Anda-avdzã baba Sulta, shi-a ljei, mãrata, nu-lji vini
ghini:
-Ah! mãrata di tsal Unci, armasi iara cu pidimolu
gol sh-cu mãnjli goali! Aidi, va s-yinã baba... fudz tni
Dina, spuni-lji-a iaci-tai cà dinãoarã ca s-yin...
Mi turna acasã. Avea vinitã shi baci-atsel njiclu di
la lucru. Sh-el tãtsea, tsiva nu zbura. Pi fatsã lj-si vdea
dauùã làcãrnji iu s-avea uscatã. làcãrnji... mash
làcãrnji...
Shideam tuts treilji shi tãtseam, ca bãtuts di
grãndinã, ningã sãrmãnitsa-ali Maricã. Iu dusi
harauùa di-alantã searã, di ma ninti, cãndu nã-adram
shicài shi-arãdeam cu Marica? Ea, curbisita, nu putea,
ma iara-arãdea cãti niheamã di nã fãtsea chefea. Sh-
ea canda shtea cà cu cãtã mari harauùã u-ashtiptam
ta s-creascã. Cu cãtã harauùã u-ashtiptam mini ta sã-
nji greascã baci, ta s-u ljeaù di mãnã shi s-u duc la-
agiucari. Dusi Marica, dusi shi harauùa di la noi. Mini
nu-avui tihi ta sã-nji greascã baci...
Nu rcu multã oarã shi-agiumsi shi baba Sulta.
Mãrata, shi ea trimbura tutã shi plãndzea, shi-a ljei
ãlji vini strãmbu shi-ù dãru cà noi armasim fãrã
harauùã shi fãrã di Marica. Sh-featsi crutsea la icoanã
shi shdzu ningã sãrmãnitsã. U lo tu mãnã mãna-atsea
njica-ali Maricã. Canda nu lj-si pistipsea... Nã mãtri
tuts trelji cu ocljilji ãmplinji di làcãrnji shi-ahurhi nica
ma multu di plãndzea. Plãndzea t noi, ti taxiratea tsi
nã-aflà, ma plãndzea sh-ti fciuritslji-a ljei cari lj-murirã
tuts ashitsi njits, ca Marica-a noastã. O, tu-ahtari unã
oarã cari poati s-aflã zboarã ti pãrgurii ti suflitli fripti
sh-duguriti? Ma ti noi treilji lipsea s-yinã unã livã-
aratsi, lipsea tsiva ta s-nã-avreadzã pi-atsel foc cari-
avea cunipsitã tu udai. Baba Sulta-atsel lucru lu shtea
multu ghini, shi-ahurhi:
-S-vã-avets banã shi sãnãtati voi, mea-a ljei ahãtã
lj-fu-ngrãpsitã... Nu plãndzets, nu plãndzi sh-tini tsal
Unci... nica eshtsã tinirã...Dumidzà u lo Marica,
Dumidzà va vã da shi-altã. Nu plãndzi, corbà Pihà,
ahãtã tsã fu tihea shi-a tsàia... Pidimolu gol, cripata
io ea... Dumidzà sh-el adarã cãbati - cara shi-u-ari tu
naeti ta sã-lji ljea, sã-lji ljea cãt s-fac a nu -ashtsi dicara
lã-l fatsi om pidimolu tut... Nu plãndzi, corbà, nu
plãndzets shi voi ficiori... Aidi tini, Dina, bagã-ti, aidi
na baba, cà mãni lipseashti s-ti scolji s-ti-agiots, a na
baba, cà mãni ficiorlji va s-agioacã sh-tini va s-dornji.
Mãni iaci-ta va s-aibã altu lucru nu-a ti mãtreascã tini.
Tini Mita, fudz di-lji spuni-a lal-tui Coli-Mari ta s-
sapã unã groapã ti Marica, a na baba, cà mãni cãndu
va-lji fãtsets hãbari! Baci-tu nu shtii, cari va li-ndreagã-
atseali lucri?... Lucãrli tora-avea vãisitã di-altã parti
shi caimolu canda-avea mãnjisitã dupã-atseali
ãndauùã zboarã-ali babi Sulti...
Baci-atsel njiclu dinãoarã sã sculà ta s-ducã
Stimeltsi, la lali Coli. Iacea nu gri tsiva. Vidzu cà ghini
featsi baba Sulta cà-l pitricu, a ljei dip ãlji inshi dit
minti-atsel lucru. Mini mi sculai di ningã sãrmãntsã
shi nershu tu doagã di mi bãgai.
Baba Sulta pitricu un Conjear di vitsinjlji di-lji
featsi hãbari shi-al pap di vini di la oi. Mash al baci-
atsel marli nu-avea cari sã-lji facã hãbari, ta sã shtibã.
Paplu, cãndu vini nu-l vidzui, cà-agãrshii di durnjii,
ma tahina-l vidzui cà eara-acasã. El, mãratlu, cãt mi
vidzu, mi lo-mbratsã shi-ahurhi iara ta s-plãngã.
continueshti tu pagina 14
14 APRIR - PRILL 2010

continueshti di la
pagina 13

Cãtu-avea ghini-
apiritã, iacea cu paplu-
ù loarã Marica shi-ù
dusirã Stimeltsi di u-
ngruparã. Mini nu mi
loarã cu elji shi nu
vidzui iu u-ngruparã
Marica-atsea njica cari
nj-deadi mãna di mi
ghunui, ca baci tsi lj-
earam, cà fudzi pi cali
sh-cà altãoarã nu vrea
nã videm...
Cum u tricu iacea
ploshtina di stri casã cu
Marica-mbratsã, shi
calea tutã pãnã
Stimeltsi, shi cum
adrarã sh-tsi featsirã-
aclotsi cu lali Coli-Mari,
nu pot sã shtiù, cà nu
vidzui. Mash shtiù cà
mini nu nershu-atsea
dzuùã la-agiucari cu
ficiorlji. shidzu acasã
dzuùa tutã pãnã vini
iacea. Iacea s-turnà di
Stimeltsi tãshi ti Di Florentina Costea
mirindi, nãinti di-

CALEA
ascãpitata-a soarlii. U

vdzui cà ocljilji lj-eara-
aroshi ca spurna di
plãngu. Anda-ù vidzui
ashitsi mãrãnghisitã shi
frãmtã, ahurhii sh-mini
di plãndzeam.
Plãndzeam cà vini cu
mãnjli goali, tãljeati shi
canda nu shtea di iu
prota s-ahurheascã.
Canda prota oarã intra-
n casã. Tora canda-ù ved
cà lj-yinea-aràù di
plãngu sh-di caimolu
tsi-lji cãdzu. E, iace-iace,
ashtsi tsã fu-ngrãpsitã...
* * *
Lali Goga-al Mitù cu
paplu Tachi-al Momcu
s-dusirã Scopia ta s-
vindã lãnã shi lu-aflarã
shi baci-atsel marli sh-lji
spusirã, s-nu-adunã
gailé cà u shtea cà eara
lãndzidã, Tu-atsea oarã
tsi putea s-adarã,
mãratlu, ahãtã lj-fu tihea
shi-a lui. Cum li tricu-
atseali dzãli tsi lji-avea-
armasã, el shi shtii. Nu
putea ta s-yinã cà nu-l
silighea, ma shi s-yinea
tsi va s-adra? Marica s-
avea dusã.
Anda vini-acasã, lj-
vidzui cu iacea cum
plãndzea doilji. Shi-u
plãndzea mira-atsea laia
cari lji-alãsà cu mãnjli
goali...
Scopia, Agustu 1983
C
ãtu aveamu acãtsatã s-
imnu…calea nj-pãrea multu
lungã sh-multu greauã, ama
aveamu ahatu multu chiro
nãinti…aveamu ahãtã multã harauã tu
suflitu sh-tuti pãreau cã mi-ashteaptã.
Imnamu calea: turlii, turlii di
oaminj…turlii, turlii di prici. Tsiva mi
mãtsina pi dinãuntru: cari-s oaminjlji?,
cari-s pricili? Oaminjlji mutreau cãtã io,
arãdeau….s-adrau ca tsiva prici. Pricili
mutreau cãtã io, mi-angãldzau, mi
hãrseau…s-adrau ca tsiva oaminj.
Mashi aushlu shidea, tuti li videa sh-
canda altã turlii li duchea lucãrli. Tutu
mina caplu, tutu canda tsiva nu-i si
andridzea. Sh-tritsea mãna pritu peru,
pisti barba lungã…tãtsea. Alinai pãnã la
elu…aveamu acãtsatã sã zburascu di
baia chiro shi lu-antribaiu: papu, cum
suntu oaminjlji sh-cumu sã-i alegu di
prici ? Mi mutri unã minutã, sumarãsi
niheamã…sh-iara acatsã s-minã caplu.
Nu vru sã-nj dzãcã tsiva ! Sidzui ashi,
carishti cãtu sh-dupu ‘ndauã sihãts
aushlu nj-featsi semnu s-fugu…mi
pitricu tu dunjeauã. ãsiiu atumtsea tsi
vrea s-dzãcã : lipsea s-vedu singuru tsi
ari pisti locu. Imnam iara calea : ohturi
analti, cama analti, vãljiuri...canda ma
multi vãljiuri ! Acãtsamu s-u voiu bana
sh-mi vreamu sh-pi io niheamã cãti
niheamã. Calea mi purta cãtã nãinti,
vãrãoarv u chireamu…mi-aspãreamu,
ama ea, calea, iara-nj-si aspunea, ca vãrã
“Featã Morgana”…vrea s-mi arãdv. La
multi stãvruseri antribamu oaminjlji,
pricili, cãtã iu s-acatsu, cari-i naima buna
sh-naima ‘ndreapta cali ? Oaminjlji,
niscãntsã cu fatsa albã shi suflitlu
‘ncinusheatu…niscãntsã cu prosuplu laiu
sh-cu inima albã…niscãntsã nu ducheamu
ici cum earau. Antribamu sh-nu shteamu
cari s-pistipsescu. Atumtsea mi luamu
dupu prici, ama sh-aesti cãti vãrãoarã nu
mi ariseau didip: s-pãreau ca oaminj tsi
bana lj-aveaã tu aestã halã!
Di multi ori imnamu singuru, nj-
alidzeamu cãtã iu sã-i dau, adramu altã
cali…calea a mea. Anvitsamu, cãftamu,
inima nj-trimbura cãti unã oarã shi-nj
stricura tu suflitu unã dultsi cãldura…eara
vrearea. Ca njeari canda nj-cura pritu vini
shi u-ampãrtsamu aestã vreari fãrã s-u
ixescu. Mashi u dideamu...nu ashtiptamu
tsiva nãpoi; eara ghini…muuultu ghini !
Ama, shcreta sh-banã, cum eara!
Njearea s-bitisea, oaminjlji u vreau vrearea
a mea… lj-hãrsea, canda lã tsãnea di foami!
Sh-iara lj-videamu ca prici…
Neshu iara la aushlu. Elu…elu, canda
mi ahtipta! Iara sumarãdea pri sum
mustaca atsea groasa a lui ! Perlu nica
multu lj-avea criscutã, barba idghea…ama
tutu lj-si adghivãsea pi fatsã cã easti
mintimenu. Pi cipitlu di limbã nj-shideau
multi antribãri, ma duchiiu cã iara nu-ari
sã-nj dzãcã tsiva. Shidzui cu caplu pi
dzãnucljii a lui shi lu-alasai s-mi hãrseascã
pi peru. Cãtu ghini eara ! Mi videamu njicu
ficiuricu, cu cicioarli goali pritu pulbiri, cu
maia sh-cu paplu di-anvãrliga, cu mintea
pi ponj sh-cu inima lishoarã . Ducheamu
cum fatsa nj-easti amplinã di lãcãrnji….li
alãsamu s-curã…ashi pãrea cã s-dutsi tutã
urãtsamea sh-nodlu tsi di multu nj-si
avea bãgatã tu gushi.
Plãndzeamu yisili nifapti, vrearea,
nivrearea, calea tsi s-pãrea chirutã sh-
merlu tsi nu mata eara tu uboru. Ashi nj-
durnjiiu, ninga aushlu tsi mi vigljea.
Anda mi dishtiptaiu, soarli s-anãltsa
peanarga shi nj-dizvãlea dininti unã cali
nauã…tsi pãrea ‘ndreaptã. Mi mutaiu
preyalea, nu mutriiu nãpoi shi vdziiu.
Imam iara…ashi lipsea… shi nj-
dzãtseamu cu mintea cã nu-ari altã culai,
cã ashi adarã tuts!
Tritsea bana, tora calea mi purta
singurã, mi agiuta. Iaram una : io sh-
calea. Nã vreamu, aveamu agiumtã la
unã turlii di achicãseari, nu puteamu s-
ascapu nitsi io di ea, nitsi ea di io.
Anjlji archishurarã, alinamu cama cu
zori tora. Oasili nj- cãrtsãneau sh-vreamu
mashi s-dormu lishoru…dip lishoru.
Tsiva nica mi mãtsina, ama nu ahãtu
multu ca aua sh-un chiro. Aveamu
vidzutã multi pi cali : oaminj, prici,
oaminj-prici shi prici-oaminj.
Acãtsaiu iara s-alinu cãtã aushu. Anda
agiumshu…tsi ciudii, scamnulu eara
golu. Iu s-avea dusã paplu ? Armashu
niheamãpi mindueari, mutriiu ghini di-
anvarliga sh-nu vidzui vãrã, mi curdisiiu
‘mpadi. Ancljishu oclji sh-tutã bana nj-
tricu pi dininti ca unã dultsi
fãnãrseari…cu buni, cu arali, cu ghinets,
cu niputeri, cu harei sh-cu fãrmatsi.
Achicaseamu altã turlii lucãrli !
Tora, io earamu audhlu…earamu
chirolu !!!
….Sh- anda dishcljishu oclji videam
oaminjlji (pricili?) cum alina s-mi
antreabã….
 APRIR - PRILL 2010
15

Di presa armãniascã

Socrate shi picurarlji ... Cogito, ergo sum ...

Unã parei di picurari di Bachitsa Tuts s-himusirã la scafili nai ma Scafa nu lu-aspuni cafelu ma bun, cãtse alantu ari ma multu, sh-ti
ti cari bana fu unã alumtã cu buni. Alj mutreashti Socrate sh- ma lu-fatsi ma scumpu sh-nai atsea nu putets s-vã hãrsits di atsea
tutiputa di oi sh-cãpri, bãtuts di dzãtsi: - Vã himusitu la cafelu multili ori nu videts tsi avets tu tsi avets. Ma u mutrits scafa, nu va
vimtu sh-ploi s-fãnãtirã. Dealihea bãgatu tu scafili nai ma buni, tsi va scafã. Vã mutrits un-alantu ta s- u duchits nustimada-a cafelui. Ma
easti cã bana di picurar easti multu s-dzãcã, voi vrets tsi-ari ma videts tsi scafã aleapsi el. Bana easti bun bãneadzã atselj tsi shtiu ta s-
greauã, ma picurarlji a noshtsã avea scumpu, ma nu minduitu cã pãn tu un cafe bun. Pãradzlji, amaxili, hãrseascã di atsea tsi au, sh-nu
hãrarlji amplinj di pãradz, adrarã soni voi vrets cafelu sh-nu scafa. Di casili, stranjili suntu scafa, eali va ankizmusescu pi alantu.
casi ca pãlãts, amaxi di naima aoa ahurhescu tuts gaileadzlji a agiutã s-bãnats ghini ma nu suntu Bana easti un cafe, ma scafa???!!!
bunili, ma mãratslji di elj avea un voshtsã sh-tut streslu di cafi dzuuã. Bana. Multsã di voi ankizmusescu, Zoe Carabash
gaile. Nu putea s-ascapã di numa-a
lor di picurar, a s-hibã cã di baia
chiro dipisirã lucurlu cu oili sh-
cãpãrli. Sã scoalã unã tahinimã
picurarlji a noshtsã sh-apufusescu:
-Fãrtats, lipseashti s-cãftãm
mintea a vãrnui mari nvitsatu, s-nã
spunã el cum s-u tritsem
bana.Chicuta… mi agãrshii s-vã
spun cã di ahãntã aveari picurarlji
a noshtsã u chirurã pusula. Noaptea
tu cazinouri, tu taverni sh-dzuua
tutã u-adarã noapti, aestã eara
bana-a lor.
Sh-cum shidea elj pi minduiari
iamea cã lã ies io dininti cu fimirida
tu mãnã sh-grescu:
- Bunã dzuua picurari livendzã,
tsi gaile avets ?Ghini vinishi, vrutã
tsal Halcio, tsi vimtu ti adutsi tu
hoara a noastã?
- A lãi frats, mea vinj s-vã aduc
fimirida tsi u scot muljerli di
n’Sãrunã sh-’minduiam cã va nã
agiutats, vãrã turlie, cu ndoi pãradz,
cã him tu mari ananghi. Nitsi nu
bitisescu muabetea cã Panaioti nj-
da un trastu di pãradz.
Pi unã mãnã di harauã dau s-fug
cu trastul di pãradz .
- Avdzã, tsal Halcio, cãtse eshtsã
unã muljeari multu itrã, naca
avdzãshi di vãrnu om, mari
anvitsatu?
- Dealihea shtiu. Ascultats aua:
bãneadzã Elimbu un mari
anvitsatu, pi numã, Socrate cari li
shtii tuti, ti anveatsã di tuti : cum s-
adari pãradz, cum sã-lj
hãrgiueshtsã…
- Eee… nu adunã tini gaile !
Shtim sh-noi s-adrãm pãradz,
sh’ma multu sã’lj hãrgiuim, ama

KAPLLAN RESULI (BUROVIQ)

vrem s-nã anveatsã cum s-u bãnãm
bana arihati cã him multu gãilipsits
(stresats).
Nu treatsi multu chiro sh-avdu
cã picurarlji loarã calea ti Elimbu.
Trag ãndreptu la Socrate, sh-fac elj
muabeti ca vãrnã sihati sh-tuts yinu
pi unã minti, bana easti multu
shcurtã sh-elj nu au chiro multu ta
s-hãrsescã di tut nãfãcãlu a lor. Ti
niheamã di oarã Socrate
chirniseashti oaspitslji cu cafeadz,
ma cafelu eara bãgat tu turlii, turlii
di scafi di naima bunili pãnã la
atseali naima cirutsili di plasticã.
Di Kristo GOCI
Nãscut Ulchin ali Ygoslavii (tu Monte Negro) tu 1934.
Vini tu Arbinishii ca azilentu politic tu 1960. Tu 1970,
reghimia al Hogia lu bãgã hapsi. Deportatu(exorii,
inturnitu) 22 di anji, hapsi 21 di anji.Scriitor mari a
dimensionilor mundiali. Mandela ali Albanii.Suprãbãnã
pi numa d’alihãri shi ti buniatca a opinionu pozitiv shi
negativ Balcanic. Ethnia di originã - Bosniac. Ethnii alti(?):
Albaneza, Kosovara, Montenegrina, Jugoslava.
bInternatsionalist eternal. Autosacrificantu pi numa a
polumlu andicrã di ma ayra zulapi – SIGURIM.Tu
hãpsana di Spaci-Albanii ari grãpsitã 200 000 di pagini.
Cãnuscãtor ti histurii shi limbisticã.
Mari oaspi a armãnjilor cu analizã specialã (niscãnti
ori), ti comunitatea a noastrã shi ti autoctonia a lor. Tsãni
titlu Prof. Dr. shi esti Academic.
La numru seguent ali revisti “FÃRSHÃROTU”, va
s’vã cunushtemu ma multu cu bana cudioazã a
dearihinoslu comunist, singurã paradigmã mundialã ti
un interatsionalist tu tiplu a lui sh’tsi ari yrãpsitã
tr’armãnji.
16
Tu 01-lu di Martsu 2010, alânci tu dzuuarlu “Cuget
Liber ” di Custantsa / Rumânii, unu articulu
(“Aromânii din Albania refuzã sã devinã masa de
manevrã pentru revendicãri teritoriale”), tu cari
autoarea, Alina Bârgãoanu – Vasiliu, fuvirseashti sh-
cacuzburashti Consillu Armânjiloru câtâ cumu sh-alti
sutsati armâneashtsâ tsi cilâstâsescu trâ avigljearea a
limbâljei sh-a culturâljei armâneascâ.
Trâ unâ limbidzari, cumu sh-trâ unâ dealihea
infurmari a adyivâsitoriloru alushtuiu cotidianu, aclo
iu alânci articullu numâsitu ma-ndzeanâ, tu tsi
mutreashti tuti atseali tsi furâ arâdâpsiti di autoarea
articullui, cumândâsearea Consillui Armânjiloru
andreapsi unâ carti, tsi aua sh-ndauâ dzâli lj-u pitricu
a redactorlui shef alushtuiu dzuuaru, ca unu “ndreptu
la replicâ” , pâlâcârsinda-lu ta s-da cali trâ alânceari.
Trâ infurmarea ali mass-media armâneascâ , dãmu
ma-nghiosu, apridusâ tu limba armâneascâ, aestâ
carti.
Cunsillu Armânjiloru / Makedonarmânjiloru
Biroulu di Cumândâseari tu 15-li di Martsu, 2010
Cãtrâ Domnulu Redactor Shef, dzuuarlu „Cuget Liber“
– Custantsa
Ndreptulu la replicâ – Articullu alâncitu tu
dzuuarlu “Cuget Liber”, tu 01-lu di Martsu 2010,
“Aromânii din Albania refuzã sã devinã masa
de manevrã pentru revendicãri teritoriale”, simnatu
di Alina Bârgãoanu-Vasiliu
Tinjisite Domnu Redactor Shef.
Ti furnjia câ tu articullu numâsitu ma-ndzeanâ
suntu nyrâpsiti luyurii tsi mutrescu maxusu Cunsillu
Armânjiloru, vâ pâlâcârsimu, tu numa ndreptului trâ
replicâ, s-dats cali s-alânceascâ tu dzuuarlu tsi-lu
cumândâsits, limbidzãrli arâdâpsiti ma-nghiosu.
Luyursearea a Consillui Armânjiloru (CA) – ca unâ
institutsiuni tsi prupagâ “panelinizmolu”, tsi bagâ
angrânji tu etnia armâneascâ, institutsiuni tsi tu aestu
articulu easti numâsitâ “organizatsiuni neo-
armânistâ” di “talibanji rumânofobi” – easti unâ xichi
di nicânushteari icâ unâ ignurari a statutlui alushtuiu
consilu, statutu tsi fu andreptu tu noima evropeanâ
di adzâ sh-tsi fu aprukeatu di organismili evropeani
câtâ cumu sh-di Consillu ali Evropâ sh-directoratlu
gheneralu OING di la Consillu ali Evropâ.
Autoarea alushtuiu articulu ascoati tu miydhani
shubeia a scupolui trâ cari s-ari thimiljiusitâ Consillu
Armânjiloru, lucru tsi vahi va-lj ciushueascâ tuts
atselji tsi nu cânoscu thema scârfâsitâ tu aestu articulu
sh-vahi va s-alasâ unu toru di shubei andicra di tuti
cilâstâserli ali Consillu Armânjiloru.
Trâ unâ limbidzari cum sh trâ unâ dealihea
infurmari a adyivâsitorloru, prindi s-dzâtsemu câ CA
easti unâ organizatsiuni internatsiunalâ non-
guvirnamentalâ tsi fu nyrâpsitâ la giudico, tu
Arbinishii, sh-ari scamnulu Muscupolea, poli
luyursitâ ca unu kentru di culturâ nai ma di simasii
trâ Armânji. Tu aestu consilu suntu membri sutsati
armâneshtsâ nai ma riprizintativi, ditu Arbinishie,
Ripublica Ex-Iugoslavâ Makidunia, Vâryârie,
Rumânie, Sârbie, Frântsie, Ghirmânie.
Tuti aesti sutsati sh-loarâ borgea ta s-veaglji limba
sh-cultura alushtuiu populu reghionalu, Armânjlji,
populu tsi ari ndreptulu la identitatea a lui ahoryea,
tu unâ Evropâ a multiturliljei / diversitatiljei tu
unitati, populu trâ a curi catandasi nâ si pari câ lj-
adunâ gailelu dzuuarlu “Cuget Liber” di Custantsa.
Trâ aesta, catandasea di cari sâ zburashti tu articulu,
mutrindalui Armânjlji ditu Arbinishie, minduimu câ
s-tindi tu tutu spatslu ditu Balcanu.
Ufilisindalui unâ turlii ahoryea di manipulari,
autoarea alushtuiu articulu fuvirseashti, rizilipseashti
sh-cacuzburashti Consillu Armânjiloru, câ taha CA
nu-lj luyurseashti Armânjlji ditu Gârtsii unâ
“minoritati natsiunalâ”. Dealihea easti: CA canâ oarâ
nu va sâ zburascâ tu numa ali unâ sutsatâ, tsi nu easti
membrâ CA, iutsido iu s-hibâ ea.
Cânuscândalui catastasea armânjiloru ditu cathi
cratu ditu Balcanu, CA tinjiseashti optsiunea
armânjloru ditu cathi cratu, aclo iu elji bâneadzâ. Tu
Gârtsii, maxus aoa, tu locurli ditu Makidunia Anticâ
locurli a makedonarmânjloru, elji ishishi s-luyursescu
“populu constitutivu”, ti itia câ statlu modernu
Bulitinu Infurmativu
Noi avem
identiteatia a noastã
gârtsescu di adzâ, fu adratu deadunu cu gretslji,
protlu cratu natsiunalu ditu Balcanu, dupu elu lj-
câlcarâ torlu sh-alanti craturi natsiunali, cum easti sh-
Rumânia. Cu idyia mutritâ, CA tinjiseashti calea tsi u
aleapsi Comunitatea Armânjiloru ditu Rumânii, nai
ma riprizintativâ sutsatâ armâneascâ di-aoa, cari, fârâ
sâ-lj si bagâ zori di nafoarâ, cilâstâseashti trâ
amintarea pricânushteariljei ca minoritati natsiunalâ,
minduindalui câ mashi unâ ahtari pricânushteari âlj
siyuripseashti avigljearea a identitatiljei armâneascâ.
Tu-atsea tsi mutreashti alanti lucri nyrâpsiti tu
articulu, fârâ ta s-vremu s-intrãmu tu unâ muabeti
stearpâ, easti ghini sâ scutemu tu miydhani ndauâ
limbidzãri.
“Mpârtsarea” armânjiloru tu dauâ tâbâbilji, di cari
sâ zburashti tu articulu, pali easti unâ turlii di
manipulari andreaptâ di tsercljiuri ultranatsiunalisti
ditu Rumânie, tsercljiuri tsi taha agiutâ “sutsati
rumâneshtsâ di pisti sinuru”. Vahi ashi s-hibâ, cându
easti zborlu di sutsati safi rumâneashtsâ, ama cându
easti zborlu di “sutsati armâneshtsâ”, sh-atumtsea câ
tse “di pisti sinuru” (?), aesti tsercljiuri
ultranatsiunalisti matsinâ sh-ankeadicâ unitatea
armânjiloru di iutsido.
Naca azvoami aestâ catastasi paradoxalâ ditu unâ
dealihea nicânushteari a dukeariljei safi armâneascâ,
icâ ditu unâ theorii tsi mutreashti rollu sh-stabilitatea
ali Rumânii, theorii tsi nu poati s-hibâ exihisitâ icâ
nu-ari vârnâ thimeljiu ?
Zborlu “revendicâri teritoriale” cu noima cu cari
fu ufilisitu sh-prizintatu tu articulu, cutreamburâ sh-
lâhtârseashti itsi armânu, iutsido iu bâneadzâ, tu
Rumânii icâ tu altu cratu ditu Balcanu. Aestâ alâtusitâ
mindueari andicra di prublimatica armâneascâ, spusâ
tu articulu, nu ljia tu isapi atsea tsi, di daima, armânjlji
nu-astrâxirâ: sinurli a locuriloru, sinurli-a
mindueriloru, sinurli-a dukeriloru. Tr-atsea elji di
totna furâ, sh-nica adzâ suntu luyursits, unâ apunti
anamisa di ethniljli ditu Balcanu.
Chiola isturia ditu anjlji ditu soni nâ spusi aestâ
xichi di libirtati tu mindueari sh-tu dukeari tsi
azvoami ditu sinurli a craturiloru natsiunali, sh-cari
pân´ tu soni agiutã mashi trâ amintarea ancâcituriloru
interethnitsi, mari znjii trâ isihia tu Balcanu câtâ cumu
sh-tu Evropâ.
Tr-aesta, Armânjlji nu potu s-hibâ, nitsi
“românofobi”, nitsi “grecofobi”, nitsi albanofobi”,
nitsi “bulgarofobi”, ashi cumu âlj numâseashti
autoarea articullui.
Tu aestâ aradhâ di idhelji, thimsimu ma-nghiosu
unâ cumatâ ditu eseulu nyrâpsitu di multu avdzâtlu
giurnalistu ditu Avstrie, Karl-Makus Gauss, unâ
dealihea caldâ pledoarii trâ unu populu sh-unâ limbâ,
fuvirsiti cu chirearea: “Chiola existeadzâ nãulu
evropeanu? (...) Chiola existeadzâ aeshtsâ uoaminji cari
au dukeari andicra di tutu tsi s-aflâ pi-aestu locu sh-cari
nu ljia tu isapi yishterili / axiili-a loru natsiunali, uaminji
a curi nu l-angreacâ s-mindueascâ shi sâ zburascâ tu dauâ
icâ tu ma multi limbi, uoaminji cu skiniratu trâ cari sinurili
nu furâ unâ obsesii sh-di daima urdinarâ, trâ lucurlu a
loru di imburlâki, anamisa di datâ sh-ascâpitatâ, anamisa
di nothu sh-keari, uoaminji tsi sh-amintâ identitatea pritu
contactulu cu culturli xeani; ti tuti-aesti nu prindi s-lâ si
bagâ zori, trâ furnjia câ elji di totna li-avurâ tu bana a
loru. Pi shcurtu: nãulu evropeanu, existeadzâ: elu easti
ARMÂNLU...(...)Pionerlji ali Evropea libirâ, a curi sinuri
s-hibâ dishcljisi nu mashi ti prâmâthilji, ama sh-ti
uoaminji. Armânjlji, s-pari câ suntu nai ma ghini
armâtusits trâ naua Evropâ. ATSEA TSI NOI MIZI
PRINDI SÂ-NVITSÃMU, ELJI CHIOLA SHTIU ! (...).
APRIR - PRILL 2010
Atsea tsi mini caftu, sh-pali caftu, suntu: pricânushtearea
a limbâljei armâneascâ ca unâ axii culturalâ evropeanâ sh-
ca unâ limbâ internatsiunalâ trâ conferintsi! Evropa s-hibâ
unâ Evropâ a multiturliljei / diversitatiljei icâ nu voiu s-
avdu di itsi altu tsiva! Yinitorlu a Evropâljei, va hibâ ashi
cumu va hibâ apufusitâ / kiskinipsitâ prublimatica
armâneascâ”
Turnânda-ni la articullu ditu dzuuaru, luyursimu
câ tuti ahândoasili fuvirseri câtrâ tuti atseali sutsati
armâneshtsâ tsi cilâstâsescu trâ avigljearea a limbâljei
sh-a culturâljei armâneascâ nu au vârnâ thimeljiu. Ma
multu de-aesta, luyursimu câ articullu nu ljia tu isapi
atsea tsi mutreashti esentsa a vigljeariljei
ndrepturiloru a uomlui, cari tu noima a sistemlui
evropeanu s-andrupashti di thimeljilu câ “itsi uomu,
itsi cumu sâ-lj hibâ arâzga, fisea icâ soartea, ari ndrepturi
tsi nu prindi s-cârteascâ vârnâ cratu”.
Tuti cilâstâserli alushtoru sutsati armâneshtsâ câtâ
cumu sh-tutâ minarea deadunu a Armânjiloru ditu
Balcanu sh-ditu Evropâ, prindi s-hibâ luyursiti ca unâ
minari evropeanâ normalâ sh-dimucraticâ tsi
andrupashti ndreptulu a uomlui la limba sh-cultura
lui, tsi andrupashti avigljearea sh-diveloparea a
limbiloru reghiunali icâ cama ptsânu asprânditi.
Ufilisearea, tu numa Armânjiloru, di turlilji sh-
turlilji di sintagmi cumu “Patria-mamâ”, “dialectu a
limbâljei rumânâ”, “arâzgâ rumânâ”, “parti di
popullu rumânu” – sintagmi tsi sh-au loclu mashi tu
anjlji di prupagandâ rumâneascâ ditu mesea di etâ
19 – nu s-uiduseashti cu noima a sistemlui evropeanu
di adzâ cari prupagâ sh-veaglji multiturlia culturalâ.
Ma multu, ahtãri argumenti spunu nica nâ oarâ
simplismulu tu tsi mutreashti prublimatica
armâneascâ, prublimaticâ tsi easti multu ma
complexâ di cumu easti scoasâ tu videalâ tu aestu
articulu.
Autoarea articullui dzâtsi câ “nai ma multsâlji
lingvishtsâ suntu sinfunji câ armâna easti unu dialectu
ali limbâljei rumânâ” fârâ s-ljia tu isapi (vahi ti itia a
ignorantsâljei icâ ali xichea di vreari) atsea tsi
nyrâpsirâ alantsâ “nai ma multsâ” lingvishtsâ cari
dzâcu câ limba armâneascâ easti unâ limbâ ahoryea,
limbâ tsi s-amintã tu Makidunia Anticâ, aproapea cu
300 anji nintea atsiljei ditu Dacia ! Tu aestâ aradhâ di
idhei dãmu ma-nghiosu unâ cumatâ ditu tsi dzâsi
Cicerone Poghirc: “Anamisa di armânâ sh-rumânâ, fârâ
di altâ, nu easti zborlu di identitati, di idyia limbâ, easti
zborlu mashi di unâ uiduseari structuralâ sh-matirialâ di
simasii”, (...), “prindi s-nu-agârshimu câ spatslu
makiduneanu fu romanidzatu tu kirolu di cama di dauâ
eti nintea ali Dacia(148 n.Hr.)”.
Avdzâtlu romanistu ghermanu, Hans Martin
Gauger, profesoru la Universitatea di Freiburg, dzâsi:
“Trâ mini, multu limbidu, Armâna easti unâ limbâ ahoryea
di Rumânâ, easti parti di marea multiturlii / diversitati
ama sh-unitati a romanitatiljei”.
Ufilisindalui sintagmili di cari zburâmu ma-
ndzeanâ, autoarea articullui va ta sâ-sh amintâ tesea
di avucatu ali unâ minuritati ditu Arbinishii cari tu
factu nu existeadzâ: minoritatea natsiunalâ
rumâneascâ (!?).
Maca suntu tu Arbinishii niscântsâ Armânji tsi s-
luyursescu Rumânji, easti a loru ndreptu. Ama s-
tindzâ aestu finumenu tu tutâ Arbinushia, nu easti
mashi unâ mari arshini, easti sh-unu mari piricljiu.
Noi putemu s-u asiyuripsimu autoarea articullui sh-
pi aestâ cali s-infurmãmu sh-kivernisea ali Rumânii,
câ tu Arbinishii, nai ma multsâlji Armânji voru ta sâ-
sh xanaamintâ identitatea loru ahoryea, alargu di itsi
sinferu politicu ali Rumânii icâ Gârtsii. Aesta s-duki
 APRIR - PRILL 2010
17
sh-la Conferintsa Armânjiloru andreaptâ di Consillu sh-patrida a loru. Aestu lucru, easti idyia sh-ti alantsâ kirolu-a comunizmolui, lâ si lo tutâ avearea... Ama ti
Armânjiloru (Makedonarmânjiloru), Curceaua / Armânji, tsitâtseanji loiali tu Vâryârii, Gârtsii, haraua lor, isturia easti adzâ sh-di partea loru: Evropa
Arbinishii, tu 12-li di Andreu 2010, iu loarâ parti sh- Ripublica Ex-Iugoslavâ Makidunia, Rumânii, Sârbii. Unitâ easti garantlu trâ armânearea tu banâ a limbâljei
multi sutsati armâneshtsâ ditu Arbinishii tsi suntu Unâ ahtari turlii di mutritâ, adzâ, tu Evropa Unitâ, sh-a culturâljei armâneascâ, tu unu yinitoru tsi va hibâ
sh-membri tu consilu. ufilisearea di ahtãri sintagmi, va ta sâ spunâ unu atselu a multiturliljei lingvisticâ sh-culturalâ.
Tu numa alushtoru Armânji sh-tu numa alushtoru purtaticu politicu antidimucraticu sh-antievropeanu. yinitorlu tu cari statili natsiunali, pritu nomlu
sutsati cilâstâseashti Consillu Armânjiloru Tu locu di “gailelu” andicra di catandasea evropeanu, va s-aibâ borgea ta s-veaglji limbili
(Makedonarmânjiloru). Ashi câ nu easti zborlu, ashi Armânjiloru ditu Arbinishii tsi suntu tu piricljiu s- reghionali, minoritari, ma ptsânu zburâti.
cum dzâtsi autoarea articullui, di “prozelitismu” di hibâ asimilats, Rumânia prindi sâ-sh pricunoascâ Minarea armâneascâ modernâ di adzâ ditu
partea atsiloru Armânji icâ sutsati armâneshtsâ ditu apofasli polititsi niminduiti, tsi s-ari faptâ Rumânii, dupu meslu Andreu 1989, easti tu aestâ
Arbinishii, membri tu consilu. Consillu ari tu ahurhindalui cu giumitatea di etâ 19, kiro cându avea nauâ noimâ evropeanâ, ea easti unâ actsiuni normalâ,
Arbinishii, Armânji tsi voru s-armânâ Armânji sh-cari ahurhitâ sh-minarea di prupagandâ anamisa di tsi poati s-facâ mashi tu unu caduru dimucraticu datu
nu mata astrâxescu prupaganda sh-manipularea Armânjlji ditu Balcanu. di naua catastasi sutsial-politicâ tu unâ vâsilii tsi easti
politicâ di partea altoru craturi. Vrearea loru easti ta Easti ghini s-thimsimu sh-cadurlu politicu tu cari membrâ tu Uniunea Evropeanâ.
s-hibâ pricânuscuts, ashi cumu easti nyrâpsitu tu ahurhi aestu sinferu ali Rumânii trâ Armânji. Chiola Avemu nâdia câ Rumânia va-sh spunâ mintiminia
consitutsiunea a cratlui iu bâneadzâ, ca populu autoarea articullui u dzâtsi, adâvgândalui tsitatlu alu politicâ sh-câ, dupu Ripublica Ex-Iugoslavâ
ahoryea cu limba sh-cultura a lui di eti, makedo-elino- Bãlcescu tsi-lj videa Armânjlji ca unu “avanpostu alu Makidunia, va hibâ protlu statu ditu Evropa di sud-
latinâ. Tu tsi mutreashti sutsata “Aromânilor” cu Rumânizmolui tu Balcanu”. Idyia idhei u avu sh est tsi va pricunoascâ Armânjlji ca populu cu limba
atselji tsi s-luyursescu rumânji, easti multu limbidu Mihail Kogãlniceanu tsi pindzea prublema ardeleanâ sh-cultura a lui ahoryea, ca minoritati natsiunalâ cu
câ aestâ sutsatâ easti andrupâtâ sh-finantsatâ di câtâ Makidunia. Alathusea ali Rumânii tu aestâ tuti ndepturli tsi-lj si pricadu ashi cumu easti
Rumânia. Atselu, sâ-lj dzâtsemu, “congresu” tsi fu imixtiuni politicâ ditu Balcanu u avea dukitâ sh nyrâpsitu tu nomurli evropeani.
andreptu pi-ayunii Tirana tu meslu Brumaru 2009 di Anastase Hâciu, nyrâpsindalui tu cartea a lui Pritu aestâ pricânushteari, cratlu rumân va hibâ
Academia Rumânâ pritu Sutsata Macedo-rumânâ, fu monumentalâ “Aromânii. Comerþ, industrie, arte, sh-unâ paradhigmâ di unu purtaticu dimucraticu,
mashi unâ apandisi la Congreslu tsi lu-avea tu minti expansiune, civilizaþie “ (1936, durusitu cu “Marele ashi va hibâ irbapi sâ spunâ câ poati sâ streacâ atselu
s-lu andreagâ Consillu Armânjiloru, Tirana tu meslu Premiu Nãsturel” di Academia Rumânâ). “Maca tu sinuru di vâr´kiro câtâ acâkisearea ali problematicâljei
Andreu. La aeastu congresu (tsi pânâ tu soni agiumsi naua minari tsi ahurhi la anlu 1864, Armânjlji trapsirâ a minoritãtsloru, ashi va poatâ sâ spunâ câ easti axiu
ta s-hibâ andreptu ca unâ conferintsâ) cari prindea s- nitraptili, virsarâ sândzâ, kirurâ aveari sh-isihii fârâ sinuri, ta s-pricânoascâ unu modelu trâ buna acâkiseari
hibâ patronatu di Prezidentulu ali Adunarea Rumânia avu mashi amintaticu : diplomaticu, icunomicu, anamisa di grupurli etnitsi ditu unu spatsu unitaru.
Parlamentarâ di la Consillu ali Evropâ, fu câlisitu sh- cuturalu. Pirifanjea shi zborlu tsi-sh lu-avea amintatâ Cu tinjii,
unlu di vitseprezidentsâlji ali Sutsata Macedo-rumânâ Rumânia tu Balcanu pritu aestâ expansiuni culturalâ, sh- Consillu Armânjloru / Makedonarmânjloru
di Bucureshti. Ca unâ apandisi la aestâ acljimari, fu li-avea amintatâ pritu aestu populu di misiunari Biroulu di Cumândâseari
andreptu pi ayunii sh-pi-ascumta atselu “congresu” mintimenji, tsi eara irbapi sâ-sh kearâ sh-bana, (...) Crimili Prezidentu : Yiani Mantsu Secretaru Gheneral :
di Tirana. Easti ghini sâ scutemu tu videalâ câ la aestu abominabili, keardirea umanâ, moralâ sh-matirialâ agudirâ Niculaki Caracota
“pseudo-congresu” loarâ parti mashi ndauâ dzats di unu populu isihu, ama mintitu multu ahânda di sculia Simnâtura tu aestâ replicâ, di partea ali
persoani, nai ma multsâlji di elji eara rumânji, sh-câ alu D. Atanasescu di Târnova”. Comunitatea Armânjiloru ditu Rumânii, câtâ cumu
tuti cuvendili s-tsânurâ pi limba rumâneascâ. “Amintaticlu” di cari zburashti Hâciu, unlu di eali, sh-di partea sutsatiloru ditu Arbinishii, Vâryârii,
Consillu Armânjiloru lj-câliseashti pi unu dialogu easti Cadrilaterlu, tsi tricu tu “cutarlu” ali Rumânii Ripublica Ex-Iugoslavâ Makidunia, membri tu
dishcljisu, tuts atselji tsi-lj frimitâ soartea alushtuiu mashi ti furnjia a numirlui di Armânji ditu Makidunia Cunsillu Armânjiloru, sh-u deadirâ :
populu, tuts atselji tsi voru s-cilâstâseascâ ti ditu kirolu a Turcului, tsi Rumânia âlj luyursea Custica Canacheu, Rumânia – Prezidentu
ridishtiptarea a dukeariljei armâneascâ. rumânji. Comunitatea Armânjiloru ditu Rumânii
Minduimu câ statlu arbinesu easti irbapi adzâ “Amintaticlu” Armânjiloru cu “agiutorlu” ali Arben Lena, Arbinishii – Vitseprezidentu
singuru, fârâ vârnâ altâ imixtiuni di n-afoarâ, s- Rumânii: “Irinea di la 1913”, apufusitâ / simnatâ Consillu Armânnjiloru
limbidzascâ prublema etnicâ sh-di relighii, pritu Bucureshti cându Makidunia fu mpârtsâtâ anamisa Mita Papuli, R. Makidunia – Vitseprezidentu
muabets dishcljisi cu tsitâtseanjlji a cratlui. di 4-li craturi ditu Balcanu (Gârtsia, Arbinishia, Consillu Armânnjiloru
Makidunia Anticâ, di cari tsânea sh-Epirlu, easti Vâryâria, Sârbia), ashi s-arupsi trâ daima truplu Steryiu Samara, Rumânia – Vitseprezidentu
loclu sh-patrida Armânjiloru, easti patrida tsi elji u armânescu; Cadrilaterlu fu turnatu la vâryari sh- Consillu Armânnjiloru
poartâ tu suflitu di daima sh-dipriunâ, iutsido aclo Armânjlji furâ arcats tu locuri ditu Rumânii tsi nu s- Nico Chiurkci, Vâryâria – Vitseprezidentu
iu lj-arcã isturia. Fuvirsindalui Armânjlji tsi sh-voru uidusea ti unu populu di munti; vini ahapsea ditu Consillu Armânnjil oru
locurili iu s-amintã aestu populu, cu limba, cultura,
adetsli sh-istutia a lui ahoryea, easti unu semnu di
intolerantsâ shi xichi di tinjii trâ unu populu cari cu
nâmuzi tricu pritu tuti aguderli ali isturii sh-tora, ia,
nica nu-sh kiru vârtusheamea sh-volea ta sâ-sh veaglji
atsea tsi Dumnidzãlu lj-u deadi cându s-amintã:
LIMBA!
Ligatu di aesta, ia tsi nyrâpsea Cicerone Poghirc:
“Aprukearea a vlahiloru di civilizatsiunea sh-limba greacâ,
di aestâ mâyipsitâ vâsilii, Gârtsia, aclo iu kiro di cama di
dauâ njilji di anji sh-ngroapâ strâpâpânjlji, easti idyia cu
vrearea sh-cu ndreptulu a loru ta sâ-sh tsânâ limba di dadâ
sh-adetsli, lucru tsi nu-lj nkeadicâ s-hibâ bunji tsitâtseanji
grets, cânuscâtori di limbâ sh-culturâ greacâ”
(“Romanizarea lingvisticã ºi culturalã în Balcani”,
vol.”AROMÂNII – Istorie, limbã, destin”, Editura
Fundaþiei Culturale Române, Bucuresti, 1996.
Dâmândãmu sh-urnipsimu autoarea articullui
ditu “Cuget Liber” s-adyivâseascâ cartea alu Cicerone
Poghirc, unu dealihea rumânu ama sh-unu mari sh-
avdzâtu uomu cu shteari ( fu profesor la Universitatea
di Bochum / Ghirmânii sh-la Sorbona /Paris) tsi canâ
oarâ nu avu nyrâpseri natsiunalisti... Ashi, multi lucri
va hibâ vidzuti tu-altâ lunjinâ, sh-vahi ashi
prublimatica armâneascâ va poatâ s-hibâ cama lishoru
acâkisitâ di nâsa.
Ia câ tse, dukimu articollu ditu dzuuarlu “Cuget
Liber” ca unâ turlii di manipulari a Armânjiloru ditu
Rumânii, sh-nu ca unâ gâilipseari andicra di
catandasea Armânjiloru ditu Arbinishii. Easti unâ
dhukimii ta s-hibâ pimsâ prublimatica armâneascâ
tu unu spatsu gheograficu iu adzâ Rumânia nu mata
poati s-gioacâ rollu di “patria-mamâ”, trâ itia câ ti
Armânjlji ditu Arbinishii cratlu a loru di adzâ easti
18 APRIR - PRILL 2010

Bulitinu Infurmativu

Di activitetili a Consilu Armãnjilor

S
âmbâtâ, tu 27-li di Martsu 2010,
Ohrida (Ex Ripublica Iugoslavâ
Makedonia), s-dizvârti Adunarea
Ghenerala a Consillui Armânjiloru
(Makedonarmânjiloru), iu loarâ parti
diligatslji pitricuts di sutsatili ditu
Arbinishii, Vâryârii, Ex Rip.Iugoslavâ
Makidunii, Rumanii, Frântsii,
Ghirmânii tsi suntu membri tu Consilu,
cata cumu sh-riprizintantsâ di la alti
sutsati tsi nu suntu membri tu Consilu
(cumu easti Sutsata Armânjiloru di
Veria) cari avurâ haraua sh-vrearea s-
tinjiseascâ cu yinearea a loru aestâ
adunari ghenerala a consillui. Fu aleptu
Ohrida loclu alishtei adunari sh-ti
furnjia câ Dumânicâ, tu 28-li di Martsu,
ahurhi unu seminaru (Easter Seminar)
YEN (Youth European Nationalities),
andreptu deadunu di tinirilji armânji
di la Consillu a Tiniriloru Armânji ditu
Ex Rip.Iugoslava Makidunia, Rumânia,
Arbinishia, membri la YEN. Ti itia câ
la aestâ andamusi gheneralâ di aradâ a
consillui loarâ parti sh-multsâ armânji
tsi nu suntu membri tu consilu,
adunarea avu tu ahurhitâ unâ protâ
parti infurmativâ, dishcljisâ ti tuts,
parti iu s-dizvârtirâ muabets andicra di
câftarea tsi u bâgã Consillu
Armânjiloru (Makedonarmâ-njiloru)
aoa sh-unu anu Strasburg, la Consillu
ali Evropâ, muabets andicra di
Andamusea Armânjiloru di estanu, tu
15-li di Agustu, Muscopoli, cumu shi
muabets andicra di andridzearea di
unu Congresu tu yinitorlu aprucheatu.
Andicra di câftarea tsi u featsi CA hâbari ti mass-media armâneascâ pritu Strasburg apandasea ofitsialâ di la tsi va s-hibâ cumândâsitu di
Strasburg tra s-hibâ aprucheatu la unu shcurtu bulitinu infurmativu ti Directsiunea Gheneralâ OING. Tu tsi prezidentulu a Consillui Armânjiloru
Consillu ali Evropâ ca OING cu harea soia cumu s-dizvârti tutu aestu mutreashti andamusea di Muscopoli, (Makedonarmânjiloru), comitetu cari
di statutu participativu, CA va s-da protsesu, dupu tsi va s-aproachi di s-aleapsi unu comitetu di organidzari va s-hibâ andrupâtu tu lucurlu di
andridzeari sh-di tinirilji di la Consillu
a Tiniriloru Armânji ditu Arbinishii, Ex
Rip.Iugoslavâ Makidu-nia, Rumânia.
Dumânicâ, tu 28-li di Martsu,
participantsâlji la adunarea gheneralâ
a CA avurâ haraua s-lja parti sh-la
dishcljidearea a Seminarlui YEN.
Aestu seminaru, cari ti prota oara
s-dizvârti tu unu locu iu bâneadzâ sh-
multsâ armânji, easti sh-unu semnu câ
tu aeshtsâ ditu soni yinyits anji di
cilâstâseri sh-activitãts niacumtinati trâ
prumuvarea axiiloru culturali
armâneshtsâ, Armânamea ari amintatâ
unu bârnu vurtosu di tiniri tsi cu multâ
pirifanji suntu apufusits s-ducâ nâinti
isturia mudernâ di ridishtiptari a
Armânamiljei, ahurhitâ aoa sh-cama di
30 di anji. Tu idyia dzuua di Dumânicâ,
tu bitisitâ, tinirilji Armânji ditu Ex
Rip.Iugoslavâ Makidunia dishcljisirâ
proyrama di folcloru cu giocuri
armâneshtsâ. Tu soni, pareia di tiniri
di la Sutsata Armânjiloru di Veria, tsi
deadunu cu cumândâsearea sutsatiljei,
furâ câlisiti la aestâ andamusi, n-
aspusirâ nica unâ oarâ mushuteatsa sh-
livindeatsa a gioclui safi armânescu
ditu Gârtsii.
Consillu Armânjiloru
(Makedonarmânjiloru)
Biroulu di Cumândâseari
 APRIR - PRILL 2010
“CICERONA”
Di Thanas Hangiara
La Belinã, la mushatã
Cãtse ãnj stai ashã nãrritã?
Tsi s’nu stau ashã nãritã,
Mini Belina atsa mãrata?
Ciceronja nju oaru loatã,
Cai nu mi ari cãftatã.....ect
Aistã esti un fragment di un cãntuc la rãmãnjljã
Fãrshãrots. Aist fragment di cãntuc, lu am aflatã tu
libra al Ioan Caragiani cu titul: “Studii Istorice asupra
Romãnilor din Peninsula Balcanicã (Studii Istorici ti
Romanjljã dit Peninsula Balcanicã). Aistã librã esti
tipusitã ti prota oarã tu anlu 1891 Bucureshti.
Exemplaru di tora, esti tipusitã napoi Bucureshti tu
anu 2000 shi esti tipusitã pi limba rumunã. Ma ninti
di tsi s-continuiedzu cu scritura a mea, ma dau
opinionili al I.Caragiani tu ligãturã cu aist fragment
di cãntuc: “Ciceroana: Un fel de cumanac foarte gãtit
purtat di femeile Fãrshãroate. Fãrshãrotsilj, dar mai
cu seamã Fãrsheroatele, nu shtiu ce va sã zicã modã.
Cea mai micã schimbare a formei unui straljul la
Fãrsherotsi dã dreptul ori cãrulj Fãrsherot se rupã
straiul ãntreg unde-l vede abãtut de la forma
strãmosheascã, asha cã Fãrsherotsilj sunt consideratsi
de celj-laltsi Romãnj ca singurilj reprezentantsã ai
neamului romãnesc nealteratsã in nimica shi cari shtiu
se conserve datinele strãmosheshti. Acuma vine
ãntrebarea: de unde au luat femeile Fãrsheroate
numele de Ciceroanã pentru cumanacul lor? Dacã
gãteala aceasta de cap au adus’o cu numele incã din
timpul lui Cezar, care ii ashezã in Albania shi in
Tesalia dupã luptele din Dyrachium shi Farsala, shi
cumanacul Ciceroana era pe atuntsi a la mode
respãndit shi pe la tsarã in Italia fiind cã poate nevasta
lui Cicerone ilj dãdu o noauã formã, este ãntrebarea
de ce nu s’a conservat cu vechãa pronuntsie kikeroanã
shi se fãcu Ciceroanã, pronuntsat de Fãrsherotsilj
tsitseroanã? Am cerut informatsiunã de la multe
triburã Fãrsheroteshti dacã nu cumva se aflã la vre
unul din ele subt pronuntsia Kikeroanã, dar din toate
locurile mi s’a respuns cã numai tsisteroanã se aude
la totsi”.
A s-u tradutsem pi limba armãnã: “Ciceroana: Un
tip di zãvon mult mushat, purtat di theminli
Fãrshãroati. Fãrshãrotsljã, ma cama mult
Fãrshãroatili, nu shti tsi vra s-dzãcã modã. Atsa cama
njicã alãxeri ali formi a unui stranj la Fãrshãrotsljã,
ãlj-da ndrept la cathi Fãrshãrot, s-u disicã stranju
ntreg, cãnd lu vedi strãmbat di la forma a pãpãnjlu,
ashã cã Fãrshãrotsljã sãnt consideratsi di la alantsã
Romanj, ca singuriljã reprezentantsã a poplui roman,
ni alternitu cu ishvãru shi cai shti sã conserviadzã
zaconili a strãpãpãnjlu. Tora ljini ntrãbarea: diu u oar
loatã theminli Fãrshãroati numa di Ciceroanã ti
zãvonu a lor? Naca aistã stulii di n-cap u ar adusã cu
numã dit chirolu al Cezar, cai lj-adusi tu Arbinishii
shi tu Thesalii dupu polimli dit Dyrachium shi
Farsala, shi zivonu ciceronã eara astumtsãna la modã,
rãspãndit shi tu regionu ali Italii, cã poati nveasta al
Ciceron ãlj-dedi unã formã nau? S-fatsi ntribarea:
Cãtse nu esti conservatã cu numa vecljã Kikeroanã
shi s-fetsi Ciceroanã, pronuntsat di Fãrshãrotsljã
tsitseroanã? Am cãftatã informatsiuni di la multi fisi
di Fãrshãrots naca s’aflã la vãru di nãsh cu numa
Kikeroanã, ma dit tuti locurli nj-aru dzãsã, cã goalã
tsitseroanã si aflã la totsi.” Nchisit di aistu fact, tsi
greshti ti stulia cu numa “ciceroanã” shi ta s-ljau
informatsioni ti aistã stulii, mi interesi shi ntrãbai
rãmãnj di noi ashãacljimats fãrshãrots. Ta s-aveam un
informatsioni cama pistusitã, ntrãbai mults rãmãnj
tricuts tu lichii. Ma n-hima ma dau numili a rãmãnjlor
tsi ntribai cum shi anjljã a lor: Lifter Kapurani (95 di
anj), Spiro Tsatsa (90 di anj), Mihal Tsiko (79 di anj),
Marica Tsico (78 di anj), Miho Hangeara (78 di an),
Ndona Hangeara (80 di anj), Dhespo Hangeara (80
di anj). Tuts aici avea informatsiuni ti aistã stulii shi
u avea vidzutã purtatã di muljerili a lor, icã di
mumãnjli a lor, shi tuts u cunushtia cu numa
“ciceroanã”. Cãnd lj-ntrãbai naca eara cu numa
“tsitseroanã”, tuts ãnj dedãrã apandasi cã s’achima
cu numa “ciceroanã” shi nu cu numa “tsitseroanã”.
Era shi alts rãmãnj fãrshãrots, tricuts tu lichii, tsi nu
avea informatsiuni ti aistã stulii. Cum s-vedi, muljerili
a ashtilor rãmãnj fãrshãrots u avea alãsatã mult ma
ninti alãxera popularã shi deadun cu nãsã, avea
alãsatã ca mvãshteri shi “cicerona”. Pi dupu
ecsplicatsili tsi nj-dedirã aushljã di ma n-sus,
“ciceroana” era un tip di zivon lung di sirmã, tsi s-
tsãnea pi cap di theminli fãrshãroati. Ahorlja di
zivonu “ciceroanã”, pi cap s-tsãnea shi un tip di capelã
tu formã tsilindricã tsi u achimea ciupari; afrigãra di
cap, tu nivelu ali frãmti, tsãnea unã stulii altã tu formã
di shiritu di asimi, icã di malmã (la theminli a
avutslor) tsi s-achimea ciuprachi shi tsi s-liga dupu
cap. Pisti aistu tsilindur, tsi s-achimea ciupari, si aruca
aistu zivonu lung shi dicara si amvãrtea di ciupari s-
tindea pisti numuri, pi pãltãr shi agiundzea pãn la
pulpãli di cicioari. Featili shi nveastili nali nu tsãnea
ciupari ma purta singurã stulia di pi frãmti di asimi,
icã di malmã shi “ciceroana” amvãrtea perljã shi
acãtsatã di per cu carfitsi s-tindea pisti pultãr pãn n-
hima tu nivelu a pulpilor di cicioari. Featili shi
nveastili atseli nali , pãn la lichia di 35-40 di anj, purta
“ciceroanã” tu buljau roshã. Muljerili pisti 40 di anj
purta “ciceroanã” tu buljau albã. Tu chirolu, cãnd
lipsea s-tsãnea jali, muljerili rãmãni, purta “ciceroanã”
tu buljau laljã. Tu buljau laljã u purta “ciceroana” shi
moashili pisti 70 di anj shi tsi avea arãmasã veduri.
Mvãshteria ali “ciceroani” tu buljau lai, s-fãtsea tu
atsel chiro cãnd undzea vãrã moarti, tsi s-considerea
tragedii familiarã. Ahtãnt greu era purtara ali
“ciceroani” tu buljau laã cãt, la rãmãnj, blãstemu cama
mari tsi lj-fãtsea a une muljeri, era cãnd lj-dzãtsea:
“s-ti ved cu ciceroanã laã”. Cu un zbor, “ciceroana”era
un zivon lung tu buljau roshã icã albã, tsi s-purta di
theminli rãmãni shi u tsãnea amãnat pi cap shi s-
tindea pisti pultãr pãn la pulpãli di cicioari. Ta s-hjibã
aduchitã cama ghini di givãsitorljã, ma dzãc cã esti
atsel zivon tsi poartã theminli romani, ti eczemplu
Cleopatra, tu filmili tsi spun isturii di la romanjljã
veclji, icã esti zivonu tsi purta feata al Imperatoru
Marcus Aurelius tu filmu “Gladiator”. Diversitatea
aotsi esti cã produtsentsljã a filmului nu ar avutã tu
consideratã cã zivonu tu aistã rasti lipsea s-era tu color
rosh shi nu multicolor cum esti tu filmu. Mi interesi
shi n-tribai shi ti alanti mvãshteri populari, tsi avea
purtatã theminli rãmãni cum shi naca avea alãcsitã
model aisti mvishteri. Loai apandasi, cã “ciceroana”
esti multu veclji shi ni alãcsitã nitsi tu formã shi nitsi
tu color. Ti mvãshterili alanti, nj-spusirã ti n-dau tipi
19
di mvãshteri di lãnã shi di pãndzã, tsi eara alãxiti ca
modeli cu tãrtseria a chirolu. Ma la tuti modelili di
mvãshteri, “ciceroana”, era prezentã. Zivonu
“ciceroana” esti purtat di unã parti di theminli rãmãni
pãn la anjljã ’40-ts a seclui XX-ts. Cu tut tsi tu
mvãshteri avea ahurhjitã ta s-intra elementuri di
mvãshteri modernã (tsãruhjili fãri giufcã ti ecs.) napoi
“ciceroana” continuiea ta si purta ca mvãshteri.
Zivonu “ciceroanã” nu s-purta tu momenturli cãnd
themina era ocupatã cu lucãri. Aist zivon era unã stulii
tsi si purta tu rasti ceremoniali shi tu dzãlili sãrbãtoari,
era unã stulii tseremonialã. Shi tora, ndupurat la
consideratili tsi da I. Caragiani, u s-dau consideratili
a meli tsi, ma u dzãc dit ahurhitã, nu sãnt unã soi cu
consideratili dati di Caragiani. Ma u ahurhest cu
egzistentsa a trei-li formi ali numilji Ciceroanã shi ti
cai, Caragiani, bagã ntribarea cãtse undzeshti aist
fenomen. Minduest cã forma Kikeron esti forma di
pronuntsari tu limba helenã; Ciceron esti
pronuntsaria tu limba latinã shi forma Tsitseron esti
pronuntsaria tu limba rãmãnã. Aistã deformatsi
undzeshti cã sonlu “ci” ali limbilj latinã si
transformeadzã tu sonlu “ts” la n-dau zboarã ali
limbilj rãmãnã. Ashã, ti ecsemplu, zboarili centro,
dolce, feciamo ali limbilj latinã, si pronuntsã cu
zboarili tsentru, dultsi, fetsiamu tu limba rãmãnã.
Idhia deformatsi undzeshti shi la numa Kezar dit
limba helenã tsi tu limba latinã s-transformeadzã shi
s-pronuntsã Cezar. Ti atsa shi numa Kikeron
pronuntsatã tu limba helenã icã Ciceron pronuntsatã
tu limba latinã, si pronuntsã Tsitseron tu limba
rãmãnã. Nu esti cu biloc ntribaria tsi ari faptã
I.Caragiani ti aist problem, pãnã cãnd shi el singur
era rãmãn (macedono-roman) shi efektivisht li shtea
mult ghini aisti deformatsi, ti ma mult tsi poseida
mult ghini shi limba helenã. Ma transformaria al
sonlui “ci” dit limba latinã tu sonlu “ts” tu zboarili
di originã latinã ali limbilj rãmãnã, nu undzeshti goalã
la Fãrshãrotsljã ma esti un fenomen general ali limbi
rãmãnã (esti prezentã tu grera a tutulor rãmãnjlor).
Ti ma mult aistã nu esti singura transformari. Tu unã
altã scriturã am spusã ti transformaria a vocalilor “a”
shi “o” dit limba latinã, tu vocalili “ã” icã “u” tu limba
rãmãnã. Ti eczemplu zboarili roman, pane, santa shi
alti dit limba latinã, si pronuntsã tu limba rãmãnã tu
forma rãmãn, pãni, sãmtã sh.a. Tut ashã undzeshti
shi cu sonlu “gi” ali limbilji latinã, tsi s-
transformeadzã tu sonlu “dz” tu zboarili rãmãni cu
originã latinã. Poati s-aibã shi alti transformatsi ti cai
nu pot s-continuiedz ta scriu, cã scupolu ali
scrirãturãlji a mea nu esti ta s-aflu aisti transformatsi
di la limba latinã tu limba rãmãnã. Cu aisti
transformatsi shi cu cauzili cãtse ar undzitã aisti
transformatsi a si lja linguishtljã (ma cu conditsia ta
s-hjibã liber shi nuinfluentsats di influentsi etno-
politici). A s-continuim. Tu consideratili a lui tu
ligãturã cu zivonu “ciceroanã”, I.Caragiani, dzãtsi :
“...shi zivonu ciceroana era tu atsel chiro tu modã
rãspãndit shi tu regionu Itali...” Tu aistã rasti ,
Caragiani, supozeshti cã zivonu “ciceroana” nu si
ufilisea goalã tu casãbãlu ali Romi ma tu tuti
territoarili ali peninsuli italicã. U fatsi aistã supozari
cã ashã si ndoapãrã cama ghini teoria a lui shi atsãlor
tsi lj-considereadzã fãrshãrotsljã ca colonj romanj
adush tu Balcan, di Iul Cezar, dupu bataljili (polimli)
cu Pompeu.Tu libra a lui, Caragiani, ari declaratã:
“...tots Fãrshãrotsljã se laudã cã sunt colonii militare
din Italia dupã luptele d’intre Cezar shi Pompeu in
Farsala din Tesalia, shi ei se zic Farsaliotsi...” icã
pronuntsatã pi rãmãneshti: “...tuts Fãrshãrotsljã si
alavdã cã sãnt colonishti militari dit Italia dupu
bataljili (polimli) anamisa di Cezar shi Pompeu la
Farsala dit Thesalia, shi elj sã dzãc Farsaliotsi...” Ashã
tsi ma esti cã nu u s-apruchea supozaria, tsi aist zivon
si ufilisea di la tuti theminli romani ali peninsulilj
italicã, vra apruchari cã si ufilisea goalã di la theminjli
romani a casãbãlui di Roma. Astumtsãna, ndupurats
la teoria al Caragiani shi alãntor, automatichisht vra
aprucheari cã Fãrshãrotsljã sãnt banãtor di la casãbãlu
Roma adush ca colonj tu peninsula Hemus (Balcan).
Ca mult dificilã ta si pistusiascã.
continueshti
20
Nu pistusest ta s-egzistea vãrnu banãtor a
casãbãlui di Roma, caputsentrulu ali Imperatoriilj
Romanã, ta s-alãsa bunetsili tsi lj-dãdea bãnara tu
caputsentru shi s-apruchea ta si localiza prit muntsljã
ali peninsuli Hemus, ta s-vãghea cãljurli di transport,
cum lj-considerea fãrshãrotsljã Caragiani shi alts. Ti
atsa, Caragiani, supozeshti tsi aistã modã era
rãspãnditã tu tutã peninsula italicã, cã ashã esti cama
aprucljatã shi teoria pi dupu cai, fãrshãrotsljã sãnt
colonj romanj adush dit peninsula italicã tu peninsula
Hemus. Ghini, ma u apruchiãm cã aistã modã era
rãspãnditã tu tutã peninsula italicã, shi ashã vra s-
undzea di darihina. Shi tu casãbadzljã alants ali
Republichãlji Romanã s-fãtsea banã economicã,
culturalã, politicã etc, shi nu era izolats di influentsili
a caputsentrului, ali Romi, tu nitsi vãrnu aspectu nitsi
tu modã. Tora ljini ntribaria: Ma tu peninsula Hemus
nu vinea aisti influentsi? Tsi avea undzitã cu poporljã
a ashtiljei peninsulã? A s-fãtsem unã logarii simplã:
Ocuparia ali peninsuli Hemus ahurhji tu anu 280 n.H.
(ninti di Hristo); tu anu 168 n.H. tu batalja di Pidna,
aproapi di Sãruna (Thesaloniki) bitiseshti ocuparia
ali Macedonii Historicã, Epirlui, Thesalia shi ali
Thrachii. Filozofu roman Ciceron, nveasta a cui scoasi
moda a zivonu tsi lo numa a ljei “ciceronã”, ari banatã
tu anjljã 106-43 n.H. Ashã cã di la ocupatsiuna di prota
(280 n.H.) pãn tu chirolu cãnd bãna Ciceron avea
tricutã ma mult di 200 (dau suti) di anj shi di la batalja
dit fund ti ocuparia a Balcanlui (168 n.H.) avea trecuti
aproapi 100 (unã sutã) di anj. Ashã cã esti un chiro
mult lung ta si realizea romanizarea a poplui citadin
(tsi bãna prit casãbadz) ali peninsuli Hemus. Cãnd
Octavian Cezar Augustu (nipotu al Iul Cezar shi protu
Imperator ali Romi) studea tu casãbãlu Apolonia, cu
sigura cã populu a ashtilui casãbã era romanizat shi
fãtsea unã banã mult analtã citãneascã. Poati s-
dzãtsem cã autohtonjljã ali peninsuli Hemus nu goalã
cã era romanizats, ma sh-ti ma mult era integrats
totalisht tu bana economicã, sotsialã, militarã shi
culturalã ali Republichilj Romanã. Cu un zbor, aici
banãtor romanizats, era padronjljã ali peninsuli
Hemus (Balcan). Ashã cã tsitsido modã tsi isha tu
caputsentru ali republichãlji, tu Roma, s-rãspãndea
shi si ufilisea nu goalã tu Italii, cum minduea
Caragiani, ma sh-tu peninsula Hemus. Zivonu numit
cu numa ali nveastãlji al Ciceron, shi tsi continuia ta
si ufilisea di muljerili rãmãni fãrshãroati sh-dupu
2000 (da-u njiljã) di anj, ni spuni cã tu atsel chiro
banãtorljã a Balcanlui(Hemus) fãtsea idhia banã tsi s-
fãtsea shi tu casãbãlu di Roma. Poati s-dzãtsem cã,
namisa di multi alti lucãri, shi moda tsi isha tu
casãbãlu Roma, si dezvoltea (dishcljidea) tu tuti
territoarili ocupati shi administrati di romanjljã. Fãrã
di altã cã aistã modã si ufilisea di atselj individz tsi
era romanizats shi u considerea sinea citadinj ali
Republichãlji Romanã. Dzãc cu siguritati cã, tu aist
chiro, poporljã a Balcanlui (Hemus) era romanizats,
ahurljiãm aoa dacljã tsi s-ocuparã tu anu 106 (unã sutã
sheasi) dupu Hristo. Di la anu 280 n.H. cãnd ahurhi
ocuparia romanã a Balcanlui, pãn tu chirolu cãnd bãna
Ciceron esti un chiro aproapi di 200 di anj. Aist chiro
di 200 di anj, minduest cã era mult ta si realizea
romanizaria a poporlu dit Balcan, ma esti cã u s-avem
tu consideratã shi conditsili tsi avea bãgatã Statu
Roman, cum era ti eczemplu statusu a citadinlui
roman. Si shti privilegili tsi hãrãsea atselj individz tsi
avea amintatã statusu a citadinlui roman. Tu aici
popor romanizats, mini, bag shi rãmãnjljã
ashãacljimats fãrshãrots. Ari autor tsi lj-considereadzã
rãmãnjljã fãrshãrots goalã ca colonj romanj adush tu
Balcan (Hemus) di Iul Cezar. Tutashã ari autor,
anamisa di nãsh shi Caragiani, tsi lj-trateadzã
rãmãnjljã ali peninsulilj balcanicã goalã ca armatã
ocupatoarã shi colonishti romanj. Ia cum scri
Caragiani: “...de cãnd se ashezarã in peninsula
Balcanicã ca cuceritori shi ca colonishti Romani...”;
pi rãmãneshti: “...di cãnd s-bãgarã tu paninsula
Balcanicã ca ocupator shi ca colonishti Romanj ...”.
Historiografia rumunã u ndoapãrã cama mult aistã
teorii shi aistã u fatsi ti interesuri gheopolitici. Aistã
historografii, ahorlja di romanizaria a Dacilor, nu
aproachiã nitsi romanizaria a Ilirilor shi nitsi a
Helenjlor. Pi dupu aici autor, tsi lj-considereadzã
rãmãnjljã (romanjljã) tu Balcan goalã ca armati
ocupatori shi ca colonj, ts-nashti idelja cã: Iberianjljã
s-romanizarã, Galiljã tutashã s-romanizarã, shi
Bretanjljã s-romanizarã (cu tut tsi limba anglezã esti
nihiamã diversã di alanti limbi neolatini, cã tu nãsã
ar influentsatã adutserili dit limba sacsonã shi limba
nordmanã). S-romanizarã shi Helenjljã ali Sicilii shi
ali Calabrii. Pi dupu aistã idei singur poporljã
balcanici lj-rezistarã ashtiljei romanizari. Pi dupu aistã
logicã esi tsi, Imperatoria Romanã, avea tu Balcan
ndoi legionari mãrats cum shi ndoi colonj tut ahtãnt
mãrats, cai era aoa ta s-lu servea alãntor shi ta s-viglja
situata a ashtilor popor balcanici, tsi cu un sentimentu
mult analt “natsional” lj-rezistea ali romanizari. Pi
dupu aici studiants, aici colonj mãrats romanj era
locuits ca garnizoni prit munts, pi aco lju tretsea cala
Egnatia, ta s-garantea urdinara shi comertsu tsi
zvilupea aici popor a Balcanlui shi tsi continuea si-lj
rezistea ali romanizari. Brociculi. Pi dupu aici
studiants esi cã, atseli rovini ali culturilj helenã shi
romanã tsi aflã arheologljã la arrãmarli tsi fac prit
habitaturi veclji ca Dyrahu, Apolonia, Butrinti,
Sãruna, Dion shi alti shi alti, nu spun cã aoa ari banatã
populatsiuni romanã, ma populatsiuni nuromanã. Shi
populatsiuna romanã, dimec colonjljã romanj, vinea
scula casãbadzljã shi icã fudzea napoi tu munti icã s-
fãtsea sclavilj a ashtilor popor nuromanj a Balcanlui.
Brociculi shi tsi brociculi. Atsel statusu a citadinlui
roman nu era ti romanjljã ma ti poporljã nuromanj.
Icã atsel popul imperial, tsi u s-imperea pisti poporljã
alants cum declarea Imperatoru Octavian Cezar
Augustu, nu era populu roman ma poporljã nuromanj
ali imperatoriilj tsi u s-imperea pisti populu roman.
Brociculi napoi. E ma cãnd ti calicã dezideria tsi, ti
interesuri di tsitsido, s-manipuledz isturia fãrã di altã
cã u scrilj brociculi tsi nu li mãcã nitsi porcu. Tuts ar
intratã tu fenomenu ali manipularilji ali isturii. Tu
aistã manipulari nu ari nitsi un sinur di chindurari
shi s-agiundzi pãn aco cãt si declareadzã cã
Alecsandru atsel Marã shi populu ali Macedonii gra
limbã slavã (era slavofonj), cãnd si shti shi di la
cilimanjljã ali scuoli primarã cã slavljã vinãrã tu
Balcan aproapi 1000 (unã njiljã) di anj dupu
Alecsandru. Shi aistã manipulari ahãnt mari nu u
cundrireshti nitsiun di studiantsljã. Nu u cundrirest
ma u aproacljã tu tãtsiari aistã manipulari, cã nu ar
ndriptati moralã ta s-u cundrireastã pãnã cãnd shi
isturiljli scriati di nãsh sãnt manipulati puri (pãstriti).
Intrats tu aisti manipulãri, sãnt bãgats tu garã cai di
cai u s-manipuleadzã cama mushatã isturia a poplui
a lui shi cai di cai u s-u scoatã cama veclju tu Balcan
populu a lui. Atsa dzãtseria pi dupu cai “Balcanu
produtsi cama multã isturii di tsi poati s-
consumeadzã” esti mult verã (diarihina). Tu Balcan ,
di partia a historianjlu balcanici, nu si scrirã, ma s-
fabricljadzã isturii.Aistã fabricljari ali isturii s-fatsi shi
diapolja s-publicljadzã pi dupu interesili gheopolitici
tsi lj-lipsest a cathilji popul balcanic. Ma, aici
grafomanj, nu ni spun cã cai era atsa “cualitati
magicã” tsi avea poporljã a lor shi tsi lj-apãrã di
presionu ali romanizarilji shi fetsi tsi aici popor s-nu
si romanizea. Nu ni spun cãtse aistã “cualitati magicã”
nu funcsionã shi nu lj-apãrã tu chirolu, cãnd ca
multsimi alãsarã cristianizmu shi apruchiarã
islamizmu (s-fetsirã musulmanj). Lipseshti s-ni dzãcã
cã diarihina islamizmu vini diadun cu Turtsljã tu
Balcanu di ascãpitat, ima Turtsljã l-u aflarã aoa; ashã
cum lipseshti s-ni spunã cã tsi s-fetsirã triburili Berberi
shi populu arab ali Vasiliilji islamicã ali Sicilii tsi s-
arucarã tu Balcanu di ascãpitat dupu aspãrdzerea shi
caderea ali Vasiliilji a lor. Lipseshti s-ni spunã cã tsi
s-fetsirã Nordmanjljã al Voljmundu, tsi tu anu 1108
(unã njiljã unã sutã optu) vinãrã tu Balcanu dit
Ascãpitatã; ashã cum lipseshti s-ni spunã cã tsi s-fetsi
Dinastia Nordmanã tsi era instalatã tu Thesprotii.
Lipseshti s-ni dzãcã shi multi lucuri alti ta s-him tuts
tu cala ali pistusini. Di alantã parti, ti isturia verã (di
darihina) shi ti populu tsi ari faptã aistã isturii, nu s-
greshti dip. Ti ecsemplu, s-fac zdivileri arheologhitsi
la Butrint, la Apolonia icã aljura; s-declareadzã cã aoa
esti zvilupatã culturã helenã shi romanã; s-dzãtsi cã,
APRIR - PRILL 2010
tu Balcan, si adusirã shi colonj romanj; shi tu fund nu
s-dzãtsi cã cai sãnt azã reprezentantsljã a ashtiljei
culturã romanã icã nu s-dzãtsi cã tsi s-fetsirã aici
colonj romanj. Cãnd ljini lucuru ta si greastã ti
egzistentsa a rãmãnjlor tu Balcan, s-tretsi tu tãtsiari
shi nu si acatsã n-gurã icã, shi cãnd s-greshti ti nãsh,
s-greshti ca ti vãr popul tsi nu sã shti cã di lju ari vinitã.
Influentsats di aisti manipulãr sãnt shi n-doi
grafomanj di noi rãmãnjljã, cai ni scrirã n-dau isturii
lju grest ti bana picurãreascã a rãmãnjlor; icã ni spun
cã di lju ar vinitã, ca picurar, rãmãnjljã dit Mizuchei,
ma tsi nu ni spun cã tsi s-fetsi populu roman tsi, tu
chirolu ali Imperatoriilji Romanã, bãna tu Apolonii;
lju chiru aist popul? Ima nu ari chirutã cã ljim noi
rãmãnjljã. Ti ecsemplu, un grafoman di noi rãmãnjljã,
tu unã scriturã a lui ti fãrshãrotsljã, scri luguri contrari
tu idhlja scriturã. Ia cum scri el tu dau rasti: “...sã shti
cã legionarljã a imperatorlor dupu servitura militarã
si pãltea cu dãdere a locãrli ocupati...”. Shi ma n-
hjima, tu idhia scriturã, declareadzã: “... di lju ljin elj,
tsi isturii ar avutã, tsi slãbitsi ar traptã ma esti cã sãnt
elj ljinitorljã a colonjlor tsi Roma lj-avea pitricutã ta
s-apãra arterili di comunicari anamisa di Danub shi
coastili Adiatrici ali Italiilj...”. Ashã cã, cum dzãsh shi
ma n-sus, aistu grafoman a nostu rãmãn, cu tut tsi
dzãtsi cã legionarljã s-pãltea cu locuri ocupati, napoi
declareadzã cã aoa tu Balcan egzistea n-dau colonii
romani (“isuli tu amari”) tsi Roma lj-avea sacrificatã
cu locuiria prit munts shi gãrgiuri ta s-viglja “arterili
ali comunicari”!!! Dãngli. Aistã undzeshti cã,
grafomanu a nostu, situata demograficã (icã etnicã)
dit perioda ali Imperatoriilj Romanã u imagineadzã
ca situata demograficã dit dzãlili di azã, lju rãmãnjljã
(romanjljã) di sibepia a vinerlilor a poporlor barbari,
sãnt azã rãspãndits prit Balcan shi tu unã situatã di
asimilari. Si agãrshãshti cã Imperatoria Romanã era
ti aici romanj, a s-hibã sh-ca colonishti, statu a lor tsi
lu dãdea ndriptati ta s-imperea, vra s-dzãcã s-
guvernea(chivernisea), s-zvilupea culturã, s-ocupea
casãbadz, s-construiea casãbadz nali shi alti shi alti
ndreptati. Ca efect a ashtilor privilegi, tsi lu dãdea
statu a lor imperial, aici romanj nu avea ananghi ta si
instalea isãlã prit munts “ta s-vãglja arterili di
comunicari” ma, shi ca colonishti, u si locuiea tu locu
cama bun shi tu casãbadzljã cama bunj. Era popul tsi
nu lj-servea a vãrui ma, aljumtra, lj-servea alants a
lui. Mini nu est cundra ali idei tsi tu Balcan poati sãnt
locuits shi colonishti romanj, adush di Iul Cezar. Ma,
protu, aici colonj sãnt locuits prit casãbadz primar a
Balcanlui shi, a dau-lea, multsimea a poplui roman
(rãmãn) a Balcanlui ljini di romanizaria a poporlor
balcanici. Ma u ridzãc napoi cã undzi romanizarea
totalã a poporlor dit Balcan pãn la ultimu banãtor.
Aisti lugurilj poati cã li shti shi grafomanu rãmãn, ti
cai scrirai ma n-sus, ma greshti ashã cum greshti, cã
ashã poati lj-u vra interesu personal icã, ta s-nu
aspargã chefia a vãrui, u vedi cama cu biloc si-lj spunã
rãmãnjljã shi diadun cu fãrshãrotsljã pi dupu dezirili
shi interesili gheopolitici a alãntor. Cu tut atsa a s-lu
vedem problemu cama cu isihii. A s-apruchiãm, ti un
moment, cã fãrshãrotsljã sãnt colonj romanj adush tu
Balcan dupu batalja anamisa di Iul Cezar shi Pompeu.
Ma tu aistã rasti nesu n-dau ntribãr: Cãtse ishã
ananghia ta si adutsea colonj romanj tu peninsula
Hemus (Balcan)? Cãtse aici colonj romanj s-locuirã
prit munts ta s-vãglja “arterili di comunicari”, cum
dzãtsi Caragiani shi alts? Di cai u si vãglja aisti “arteri
di comunicari” shi cãtse pãn atumtsia nu avea nãscutã
ananghia, tsi aisti arteri si vãglja? A s-ni ciucutim s-lã
dãm apandasi a ashtilor ntribãr. S-u ahurhim cu
ntribarea dit fund. Ta s-nãshtea bizonja a vãgeariljei
a arterlilor lipsea ta s-egzistea oaminj slaghi tsi u s-
fãtsea slãbitsi icã furãr pi comertsiantsljã icã pi
cãlitorljã. Ma esti cã u s-egzistea aici oaminj slaghi, u
s-egzistea tu tsido periodã shi nu goalã dupu batalja
al Iul Cezar cu Pompeu. Ashã cã u s-nãshtea bizonja
tsi aisti arteri si vãglja dit chirolu a protuljei ocupari
romanã ali peninsuli balcanicã (anu 280 n.H.) shi
efectivisht dit aistã periodã u s-aveam licuiri a
colonjlur romanj prit Balcan (Hemus) pi dupu aisti
arteri.
continueshti
 APRIR - PRILL 2010
Ma shi ti canda s-egzistea aici slabifetsiants, esi
ntribari, cã tsi reprezentea aici slabifetsiants shi cãtse
lipsea si scula tsentri cu colonj romanj shi nu si
eleminea cu armatã (ushtrii). Unã posibilitati esti tsi,
aici slabifetsiants, s-aibã futã sclavulj rebelats shi
adunats prit munts shi tsi poati cã adutsea
problemuri. Ma sclavilj rebelats lipseshti s-aibã avutã
tu tsitsido chiro shi tu tsitsido loc. Si shti rebelaria a
sclavilor condutsiats di Spartacu, tu peninsula italicã,
ma nitsiun nu pistuseshti cã, ti apãrari arterili di
comunicari a ashtiljei peninsulã, si instalea habitaturi
pi dupu arterili ali peninsuliljei italicã. Shi rebelaria
al Spartac si eleminã (sturcinã) cu violentsã shi cu
fortsa ali armati (ushtrii). Ashã cã, normalisht, cu
scupolu ti vãgljari arterili di comunicari nu lipseshti
s-avem locuiri a colonjlor romanj pi dupu aisti arteri
ali peninsuliljei Hemus. Caragiani shi alts, tsi ar
predicatã aistã teorii, nchisest di egzistentsa a
casãbadzlor rãmãni prit analtsimili munteni tu chirolu
cãnd bãna elj. Nchisit di aist fact, elj scot concluzia cã
aici romanj lipseshti s-hjibã colonj adush di la
peninsula italicã. Aistã idei si aflã la aici autor cã elj
lj-considereadzã rãmãnjljã a Balcanlui icã ca colonj
romanj icã ca ushtrii (armatã) ocupatoarã shi nu ca
popul autohton shi romanizat. Ma atumtsea cum si
spiegã adudzeria a colonjlor romanj tu peninsula
Hemus (Balcan)? Fenomenu a locuirilji a colonjlor
undzeshti tu atseli rasti cãnd avem transferari a
populatsiunjlor locali shi efectivisht habitatili a lor
arãmãn goali. Ashã ari undzitã, ti ecsemplu, dupu
ocuparea a Epirlui di romanjljã. Historianjljã dzãc cã
dupu aistã ocupari undzi transferaria cu violentsã a
aproapi 150 di njiljã di inshi dit Epir ti la peninsula
italicã shi tu habitatili a lor si locuirã colonj romanj.
Tut ashã undzi shi la ocuparia ali Athini. Consulu
roman Sulla, tsi condutsea batalja (polimu) ti
ocuparea ali Athini, ordinã shi si realizã pisti
populatsiuna athiniotã unã ahtari masacrã cãt nãscu
bizonja a ripopularilj a casãbãlui cu colonj romanj
adush di la peninsula italicã. Ma tu rastia ali
dupubataljilj al Iul Cezar cu Pompeu, cai era cauza
tsi nãscu bizonja ti adutseri colonj romanj? Avem shi
tu aistã rasti transferari a poplui locuitor shi, ma esti
cã ie, lju si transferã aist popul? A s-lu videm
problemu cama pi larg cu ahurljeria cu bataljili
(polimli) anamisa di Iul Cezar shi Pompeu. Esti
perioda cãnd, ca efect a revoltilor a sclavilor,
Republica Romanã tretsea unã situatã cãtubãrã. Di la
anu 73 n.H., cu revolta a sclavilor condutsiats di
Spartac, avem totãna rebelari a sclavilor, cu tut tsi tu
itsido rasti aisti rebelari si eleminarã cu violentsã di
partea ali Romi. Ca efect a ashtilor rebelãrur, bana
politicã shi sotsialã ali Republiki Romanã avea entratã
tu un caos mari. Era indinspensabilã tsi Republica si
condutsea di unã mãnã vãrtoasã. Tu ciucuterili ti
stabilizari situata isharã tu vedialã doi general, Iul
Cezar shi Pompeu cai, cathiun ti hisapea a lui si
ciucutea ta si fãtsea primu conducãtor ali Republichilj.
Ca rezultat a ashtilor ciucuteruri personali, agiumsirã
ta si facã ehtãri un cu alantu. Doi-ljã u shtea cã aistã
azmilichi u si zdiliga cu eleminarea a unui di doi-ljã
cu vãr polim. Tiatsa, Pompeu, alãsã Roma shi si locui
tu peninsula Hemus tu ashtiptaria ali batalji. Aoa el
ahurhji s-organizeadzã armata (ushtria) a lui cu
legionar recrutats di la populatsiuna localã tsi, tu aist
chiro, shi ea era romanizatã shi u achimea sinea parti
a poplui roman. Cãnd grim ti polim anamisa di Iul
Cezar shi Pompeu lipseshti s-avem tu consideratã cã
nu avem s-fãtsem cu polim anamisa di armati nemici
tsi s-reprezentea popor nemits. Era un polim zvilupat
anamisa di armati ishati di la idhlju popul, populu
roman, di nculea shi di nclo a Adriaticului, ma tsi
cathiunã armatã ndupura un di aici doi general
romanj. Armata al Iul Cezar era formatã di legionar
recrutats di la populu roman ali peninsulilj italicã,
cãnd armata al Pompeu era formatã di legionar
recrutats di la populu roman ali peninsulilj Hemus.
Ashã poati s-dzãtsem cã unã parti di populu roman
ali peninsulilj Hemus ndupura Pompeu, efectivisht
era nemicã (ehtãrã) al Iul Cezar. Tu ahurhjita a meslui
cirishar a anlui 48 n.H. armata cumandusitã di Iul
Cezar dupunã la coastili adriatici ali peninsulilj
Hemus, cu scupo ta s-alumta cundra ali armatilji
cumandusitã di Pompeu. Dupu zbarcarea ali tuti
armati, Cezar lu bãgã pira a navalilor tsi adusirã
armata. Mesaju era clar: Nu ari turnari ca pãtuts
(chiruts) tu Roma; icã u s-amintãm icã u s-ni vãtãmãm
tuts! Batalja di prota s-fetsi aproapia di Dyrachium
(s-mindueshti la cheatra di Cavalja). La aistã bataljã
nitsiunã di armatili alumtãtoari nu ishã amintãtoarã,
tiatsa si zvilupã unã bataljã altã la Farsala, un loc
aproapi di Larisa tu Thesalii. La aistã bataljã armata
cumandusitã di Pompeu s-pãtu mult rãu shi el singur
pãtu ta scapã shi nesi tu Alecsandria a Egiptului lju
si vãtãmã di Ptolemeu. Ta scapã di reprezalili a
amintãtorlui, partea arãmasã ali armatilj al Pompeu
si strapsirã prit munts. Ti idhia cauzã, idhia lugurii
fetsi shi partia al poplui roman tsi avea ndupuratã
Pompeu. Ta scapã di reprezalili di armata amintãtoarã
al Iul Cezar, aistã parti al poplui roman, alãsã
habitatili citãneshti (tsi poati s-era Dyrachium,
Apolonia, Butrinti, Larisa shi alti) ali peninsulilj
Hemus shi si strapsirã tu zoni munteni, lju construirã
habitaturi citãneshti nali. Aistã esti prota strãdzeri a
poplui roman dit zonili cãmpeshti tu zonili munteni.
Ma nãpoi avem shi alti strãdzer tu locuri munteni al
poplui roman (rãmãn) ca cum era strãdzerea atsa
mara tu chirolu a barbarilor icã strãdzeria alantã mari
tu chirolu ali ocuparilj turcã. Ma cumtsido s-hibã,
pãtutsljã tu batalja di Farsala, era protsljã tsi s-locuirã
tu zonili munteni, tu atseli locuri di lju, tu prehistorii,
avea dipunatã strãpãpãnjljã a lor organizats prit fisili
numiti Dor, Ion, Achelj shi Eol. Ca rezultat a ashtiljei
strãdzeri shi transferari a ashtiljei parti a poplui
roman, dit casãbadzljã tu cai avea bãnatã pãn tu atseli
momenturi, s-realizã un vacum human prit aici
casãbadz. Ta s-umplea aist vacum, nãscu bizonja ti
adutseri colonj romanj tsi s-locuirã tu aici casãbadz.
Ashã cã colonjljã s-locuirã prit casãbadz shi nu prit
locuri munteni. Cumtsido s-hibã, shi colonjljã romanj
tsi s-locuirã prit aici casãbadz cum shi partia a poplui
a ashtilor casãbadz ndupurator al Pompeu tsi si
strapsi shi si locui tu locuri munteni, tu atsel chiro
era idhlju popul, populu roman. Esti verã (diarihjãna)
cã numa Fãrshãrot icã Farsaliot, la unã parti di rãmãnj,
ari legãturã cu batalja di Farsala. Ma aistã nu vra s-
dzãcã cã elj sãnt vãr natsion (natsionalitati) ahorlja
shi nafoarã di natsionu rãmãn (macedono-roman), cã
aljumtrea vrem s-apruchiãm cã era popul ahorlja icã
nafoarã di populu roman sh-ninti di batalja di la
Farsala. Ashã cã nu avem locuiri, di Iul Cezar, a
colonjlor romanj prit anãltsimili munteni ti vãgljari
“arterili di comunicari” cum scri nãscãnts autor.
Colonjljã romanj s-locuirã prit casãbadzljã, tu cai era
cruitã vacum human ca rezultati (di nispetia) ali
strãdzerilji tu zonili munteni a atsiljei parti a poplui
roman, banãtor di suti di anj a ashtilor casãbadz ma
tsi alumtã tu brats cu Pompeu cundra al Iul Cezar. Tu
aisti locuri munteni, aistã parti a poplui roman
ashãnumitã fãrshãrotã ti adutseri aminti locu lju
undzi chirerea a lor atsa mara, construirã habitaturi
nali; dit ahurhjitã, aisti habitaturi, l-i contseptirã shi
l-i construirã cu unã infrastructurã urbanã cã elj avea
unã traditã di njiljã di anj di banã urbanã (citãneascã)
shi nu putea s-construea aljumtra. Tu aistã strãdzeri
loarã cu nãsh shi continuirã s-ufilisea atseli
csãlãminduri di modã tsi avea ufilisitã shi cama ninti.
Theminli rãmãni fãrshãroati continuirã s-ufilisea tu
mvãshterili a lor shi zivonu acljimat “ciceroanã” tsi u
avea ufilisitã shi tu chirolu cãnd bãna prit casãbadzljã
cãmpeshti (Dyrachium, Apolonia sh.a.) ninti di tsi si
zvilupea batalja di Farsala. Aist zivon acljimat
“ciceroanã” u ufilisea shi theminli romani (rãmãni)
ali parti alantã a poplui roman, tsi bãna prit
casãbadzljã ali peninsuli Hemus, tsi nu era
ndupãrãtoarã al Pompeu shi tsi efectivisht continuirã
ta s-bãna tu aici casãbadz shi dupu batalja di Farsala.
Tut ashã, aist zivon, u ufilisea shi contunuirã s-u
ufilisea shi theminli romani (rãmãni) a colonjlor
romanj locuits tu aist chiro, di Iul Cezar, tu casãbadzljã
di lju fudzirã romanjljã ashãnumits fãrshãrots. Cu tut
tsi romanjljã fãrshãrots si strapsirã tu zonili munteni,
aistã nu vra ta s-dzãcã cã elj si curmarã di populu
roman, icã si izolarã di bana a statlui (cratlui) roman.
21
Elj continuirã s-u considerea sinea parti a poplui
roman shi tu nitsiun moment nu l-i curmarã ligãturili
cu caputsentru ali Republicãlji Romanã; continuirã
s-u considerea sinea shi si tratea citadinj ali
Republicãlji Romanã cum shi popul imperial, ca tut
populu roman ali Imperatoriilji Romanã, tu chirolu
ali imperatoriilji. Ashã cã continuirã s-amãnta di la
tuti privilegili tsi venea di statusu a citadinlui roman
icã di la statusu al poplui imperial. Ari autor tsi lj-
partsã rãmãnjljã (macodono-romanjljã) tu multi
grupatsiuni cu numi diversi shi tsi, cu dhiaulemati,
si ciucutest s-manipuleadzã shi scoatã diversitatili di
la un grup la alant, tsi factichisht nu egzistã ljuva.
Manipularia nedzi pãn tu absurditeti cu cruira a
grupulor tsi lj-considereadzã populj diversh un di
alantu shi tsi ti glãrimia a ashtilor autor, aisti grupuri
, lj-numest cu numili a casãbadzlor lju ar bãnatã, ca ti
eczemplu: Moscopoleanj, Gramustianj, Crushevianj,
Metsovianj shi alti shi alti. Realisht ti rãmãnjljã
(macedono-romanjljã) ari dau acljimãtur: unã parti
si acljiamã cu numa “fãrshãrots” shi partia alantã si
acljiamã “cip”. Cum esti veritatia? Natsionu rãmãn
(macedono-roman) esti un di natsionili
(natsionalitetili) cama unificat ali Europi cum tu
cãmpu linguistic, cultural, etnografic icã shi
anthropologhic. Limba rãmãnã (macedono-romanã)
esti unã limbã unificatã ti tuts rãmãnjljã, cumtsido tsi
s-numest “fãrshãrots icã “cip”. Nj-ari cãdzutã rastia
s-comunicljedz cu frats rãmãnj tu Metsova, tu Ianina,
tu Migidei, tu Volos, tu Veleshtinu, tu Athina, tu
Sãrunã, tu Vlaho-Livadi, cu rãmãnj di Seres, di Avdela
shi alti. La festivalili tsi si zvilupea tu Metsova, nj-ari
cãdzutã rastia s-zburãsc cu rãmãnj di ma dzãlju tuti
habitatili a lor tu Balcan. Est miraculit cãnd am
constatatã cã tuts gra idhia limbã fãrã nitsiunã alãcsiri
a zboarilor. Tsido obiect icã fenomen tuts lu numea
cu idhiu zbor. Declaredz, cu siguritatia cama mari, cã
tu limba rãmãnã ti tsitsido obiect icã fenomen ari
goalã un zbor, sinonimili sãnt mult putsãni. Ti atsa,
limba rãmãnã, esti limbã mult unificatã shi unicã ti
tuts rãmãnjljã cãt u si-lj avea zilii shi atseli limbi tsi ar
statusu ali limbilj literarã.Cum s-vedi, vra s-hibã veru
opinionu tsi nj-dzãsi un oaspi di a meu rãmãn cãnd
nj-dzãsi cã pãn la secul a 7-lea dupu Hristo limba
rãmãnã era limba ofitsialã ali Imperatoriilj Romanã
dit Dat (Bizantu). Shi mini u pistusest totalisht aist
fact, nchisit nu di sentimenturi natsionalisti ma di la
factu cã ved unã limbã totalisht unificatã. U s-u spieg
pi shcurt aistã mindueri. Tu perioda cãnd pisti
Imperatiria Romanã (cum atsa dit Ascãpitat shi atsa
dit Dat) ahurhjirã vinerili a barbarilor, populu roman
(rãmãn) a Balcanlui, cum nu li dinãsirã aisti vineruri,
si strapsirã prit locuri munteni (strãdzeria a dau-lea
shi aistã esti strãdzeria atsa mara). Cu aistã strãdzeri
pi locuri munteni, di unã parti, shi ca rezultat ali idei
a poplui imperial icã aleapt di Dumnidzã, di alantã
parti, avem unã autoizolari (singurizolari) al poplui
roman (rãmãn) di poporljã barbar tsi ocuparã Balcanu.
Tu habitatili rãmãni nu s-alãsa ta si instalea ti bãnari
partitsipants di la poporljã alts, ahorlja di populu
rãmãn. Ca rezultat a ashtiljei autoizolari avem unã
lipsitã totalã ali influentsilj icã adutser linguistici icã
culturali tu limba rãmãnã di la limbili shi culturili a
poporlor barbar. Ashã cã limba shi cultura rãmãnã
arãmasirã originali dit ahurhjitã shi pãn tu mesea a
seclui 20-ts, cãnd pi rãmãnjljã si aplicã unã trusnii
mari di asimilari. Un fenomen ahtari autoizolus nu
ari undzitã la poporljã alants neolatinj, tu cultura shi
limba a cui avem adutseruri multi di la cultura shi
limba a poporlor barbar, tsi si intregarã shi si tuchirã
tu aici popor neolatinj. A s-lom ti eczemplu limba
popularã italianã. Ca rezultat a adutserlur di la limbili
gotã shi lombardã, tu nord (sec) ali Italii avem un
dialect ali limbilji popularã italianã. Cãnd tu sud (not),
ca rezultat a adutserlur di la limbili arabã shi
nordmanã, avem un dialect alt ali limbilji popularã
italianã. Dau-li dialecti alãcsest un cu alant. Idhiu
fenomen ari undzitã shi tu limba spanjolã, frantsezã,
portugezã icã rumunã. Cãnd limba rãmãnã, cum u
dzãsh shi ma n-sus, ari futã apãritã di aisti adutser ca
rezultat a ashtiljei autoizolari.
continueshti
22
Dzãtsem cã ari futã apãritã, di influentsili a
poporlor alants, shi cultura materialã, atsa
etnograficã. Cu un zbor, moda a mvishterilor esti
zvilupatã anamisa di isãlã rãmãnjljã, ni influentsatã
di modelili a mvãshterulor a poporlor alants. Vra s-
dzãcã cã zivonu “ciceroana”, tsi tu antichitati si
ufilisea di tuti theminjli romani (shi nu singurã di
theminjli fãrshãroati), continuiã ta si ufilisea pãn
amãnat di la tuti theminjli rãmãni (romani). Ma esti
cã, tu chirolu al Caragiani (fundu a seclui 19-tsi), aist
zivon u aflãm ufilisit singurã la theminjli fãrshãroati,
aistã undzeshti cã fãrshãrotsljã continuia ninga ta s-
aplica autoizolaria a lor. Tu aistã rasti autoizolaria era
shi la tendentsili modernisti tu mvãshteri. Multsimia
al poplui rãmãn, diadun sh-cu unã parti di fãrshãrots,
ahurhjirã s-alãsa mvãshterili traditsionali populari shi
ahurhjirã s-ufilisiastã mvãshteri moderni ca ljutsido
tu Europã. Tiatsa, tu chirolu cãnd bãna Caragiani, nu
u aflãm ufilisit la rãmãnjljã alants zivonu acljimat
“ciceroanã”. Tu cãmpu cultural esti idhia culturã la
tuts rãmãnjljã. Unã alãcsiri njicã esti cã, la rãmãnjljã
ashãnumits fãrshãrots, egzistã forma ali cãntarilj cu
iso (cãntucu polifonic) diadun cu formili alanti di
cãntari. A s-videm cum esti problemu cu cultura
etnograficã (mvãshterili populari). Cãnd am loatã
parti la festivalili folclorici a rãmãnjlor di Grecia, tu
casãbãlu Metsova, am vãdzutã cu atentsi shi
mvãshterili populari cum a theminjlor ashã shi a
mascurlor. Costumili populari a theminjlor era
aproapi unã soi (fustani, pãrpodz, tsãruhj, siricushti,
stulimati sh.a.) Diversitatia di la un costum la alantu
era la tipili di stulii icã la lundzimia shi la coloru a
fustãnjlor. Ma elementili a costumlor populari, la
muljerili a tutulor grupili artistici tsi reprezentea
regioni diversi ,era unici (fustani, sãrãcushti, pãrpodz,
tsãruhj sh.a.). Costumili a bãrbatslor era dau tipuri.
La idhiu grup folcloric (idhlju region) egzistea
costumili populari cu fustanelã ashã cum avea shi
costumuri populari fãrã fustanelã ma cu pantaloni
(shulvãr) di shiljac di lãnã. Dau-li tipurli al costumlui
populor egzistea la tuti grupili folclorici. Cum s-vedi,
mvãshteria popularã la cai egzistea shulvãrã, vra s-
aibã futã mvãshteri di cathi dzuã, mvãshteri di luc;
cãnd costumu popular cu fustanelã vra s-aibã futã
mvãshteri tsi si ufilisea prit evenimenturi importanti,
prit dzãli sãrbãtoari icã dzãsã aljumtra vra s-aibã futã
mvãshteri tseremonialã. Avea fustaneli lundz tsi
nedzea pãn sum dzãnuclj, ma multsimea a
fustanelilor era nu mult lundz ma cu unã lundzimi
aproapi patru pãn la tsintsi dzediti pisti dzãnucljã shi
era cu sufri. Sum fustanelã s-mvãshtea benevretsi
(zmeni lundz) tu color albu shi produtsiati di lãnã tu
forma di shiljac icã pultiti (lucrati) cu cãridzi. La partia
di disuprã, la dau-li costumili, elementili ali
mvãshterilj era idhia (coaciã di lãnã pultitã cu cãridzi,
cãmiashã di pãndzã albã cu mãnits lãrdz shi
giamadanã mushutseatã cu ornamenti shi fãrã mãnãts
ma cu dau imitatsiuni di mãnãts alãchiti cu cuseri nu
di numuri ma la dau-li pãltãr ) Cãnd est interesat shi
am ntribatã rãmãnj tricuts di lichii ta si-nj spunã
costumili populari, mvãtsalj un fact mult interesant
n-legãturã cu costumu popular la unã parti di
fãrshãrots. Costumu popular cu fustanelã ari futã tu
aistã formã: Fustanela cu sufri shi cu lundzimi pãn
tsintsi dzediti pisti dzãnuclj; sum fustanelã si
mvãshtea zmeni shcurti shi nu benevretsi; tu cicioari
s-mvãshtea pãrpodz chindãsiti shi lundzi pãn sum
dzãnuclj; pisti pãrpodz tu tutã lundzimia a
pãrpodzlor s-lega multi shiriti tsi si acljima caltsi;
legãturili a ashtilor caltsi bitisea cu giuftsi shi legãtura
si fãtsea di dinãpoi al cicioru shi aistã giufcã bãtea
pisti pulpã.
Partia al cicioru di la fustanela pãn la ahurhjita a
caltsilor era zdivilitã. Ma spunem nihjiamã di atentsi
u s-bãgãm oarã cã esti unã mvãshteri unicã cu
mvãshteria a legionarlor. Esti idhia mvãshteri cu cai
sãnt picturats, di iconografljã, sãmtsljã alumtãtor.
Minduest cã aist tip di costumu popular, tu forma tsi
spush tu fund, esti costumu cama veclju shi cama
aproapi cu mvãshterili originali dit antichiteti. Shi dit
partia anthropololjicã bãgãm oarã cã rãmãnjljã sãnt
aljumtra di alants popor a Balcanlui.
Tu consideratili a lui, I.Caragiani, ufiliseshti fraza
“triburi fãrshãroati”. Di aistã pronuntsari aducljim
cã, Caragiani, avea opinionu cã fãrshãrotsljã era
organizats prit triburi (fisi). Aistã esti unã opinioni
totalisht lãthãsitã al Caragiani cã rãmãnjljã, a s-hjibã
aici shi fãrshãrots, nu fetsea banã tribalã (fisnorã) ma
avea njiljã di anj tsi u avea trecutã faza ali organizarilji
sotsialã prit triburi. Tu rastia a triburlor banãtorljã a
lor ar legãturã familiari shi fisnori namisa di nãsh shi
poati si s-acljamã un tip di organizari sotsialã tsi si-lj
respunsã a unui nivel economic shi cultural apus.
Caracteristicã la fumeljli tribali esti patriarcalizmu.
Organizaria ali bani nuntru tu tribu s-fatsi pi dupu
unã culturã shi un moral tribal. Tutã bana si
organizeadzã pi dupu n-dau reguli, alãsati cu gura
di la unã generatã la alantã, shi tsi cu unã numã
generalã si acljamã canun. Banãtorljã a triburlor li
compretsia aisti reguli canonici fãrã s-hjibã bizonja a
imponarilj di la institutsionili statali icã sotsiali. Tu
bana a triburlor nu egzistã institutsionili statali (icã
sotsiali) tsi controleadzã shi dicteadzã tu tutã
activitatia humanã la poporljã nutribal. Shi tu rastia
cãnd lã si imponeadzã vãrã organizari statalã,
banãtorljã a ashtilor triburi, injoreadzã autoritatia a
institutsionlor statali shi continuiadzã s-u
organizeadzã bana a lor pi dupu reguli canonici tribali
chirdhãsiti bãr dupu bãr. Tu rastia a organizarilor
tribali, aici popor, cãnost singurã autoritatia al protlui
ali triburi (fisi). Tuti niaducherili tsi es nuntru ali
triburi icã anamisa di unã tribu cu unã altã tribu,
banãtorljã a lor, li singurzdileagã cu ndupuraria la
atseli reguli tsi dzãsh ma n-sus. La aici popor, tsi u
organizeadzã bana pi dupu cultura shi moralu tribal
esti caracteristicã autogiudicara (loara ali dhichii icã
loara a sãndzãlilj). Tu rastia a poporlor organizats prit
triburi esti caracteristicã fenomenu tsi ti acsionuri
individuali responsibilitatia esti colectivã. Ti
eczemplu ti unã vatãmari tsi fatsi un membur ali
triburi (fisi) responsibilitatia shi efectili a ashtilulj
acsion cad nu singurã pisti autoru tsi ari faptã crimi,
ma pisti tutã familia shi ma larg pisti tuts membãrljã
ali triburi (fisi). Tu aistã rasti atsel tsi lja dhichia (icã
sãndzãli) poati s-vatãmã caitsido individ ali triburi
(fisilj) alantã shi nu goalã personu tsi fetsi vatãmara.
Tu rastia tsi greshti Caragiani nu avem s-fetsem cu
tribu icã banã tribalã a ashtilor rãmãnj fãrshãrots. Aisti
organizãr sãnt comuniteti di fumelj picurãreshti tsi
tu multsimia a rastilor nu ar legãturã familiarã icã
fisnori anamisa di nãsh. Adunara a banãtorlor tu aisti
comuniteti s-ndupãra la printsipili a contratulor
anamisa di atsel tsi dãdea lucur (avutu) shi atsel tsi
cãfta lucur (lucurtoru), namisa di avutlu tsi avea
multsimia ali tutiputi (cenicu) shi picurarljã tsi shi elj
avea tutiputa a lor ma tu numur cama putsãnã di
cenicu. Aisti contrati namisa di cenicu shi picurarljã
si sumsãmnea ti cathi an shi idhiul picurar poati s-nu
continuia s-lucra la idhiul cenic ti doi icã ma mults
anj. Tut ashã idhiul cenuc poati s-nu tsãnea idhili
picurar ti cathi an. Cu un zbor, banãtorljã a ashtilor
comuniteti, era di fumelj diversi tu anj diversh.
Banãtorljã a ashtilor comuniteti u apruchea autoritatia
a statlui lju fetsea parti shi tsido niaducheri tsi nãshtea
namisa di nãsh u zdiliga prit institutsionili tsi avea
sculatã statu respectiv. Ti atseli rasti tsi lipsea
autoritatia a statlui, nitsiun nu li zdiliga problemili a
lui cu autogiudicari. Di banãtorljã ali comunitetilj si
aledzea un institutsion sotsial compozat di trei
burbats, a s-era aici shi niavuts, tsi s-respectea di la
tuts ti tinjia a lor. Aist institutsion sotsial si acljimea
“esnafi” shi la aici si refera tuts ti zdiligari niaducherili
tsi l-u nãshtea un cu alant. La aici si referea shi cenicu
cãnd avea vãrã niaducheri cu picurarljã. Decizia ali
“esnafi”si compretsia fãrã discutari. La banãtorljã a
ashtilor comuniteti, ashã ca la tuts rãmãnjljã, nu
egzistea fenomenu a loarilij al sãndzili. Tsido crimi
tsi s-fetsea si giudiclja di la “esnafi” ma totãna tu rastili
cãnd lipsea institutsionili statali. Ti acsioni individuali
shi responsibilitatia era individualã. Ti unã vãtãmari
faptã di vãr person nuntru di comunitati, ca la tuts
rãmãnjljã, efectili cãdea pisti autoru tsi fetsea
vãtãmara. Ma esti cã autoru tsi avea faptã vãtãmara
nu s-condamna di institutsionili al statlui (as-era aist
APRIR - PRILL 2010
stat shi Turchia) atumtsia atsel tsi u s-lo dhichia u s-u
lo singurã pisti autoru ali vãtãmari. Ti fumelja
(familia) al autorlu ali crimi singurlu efect era cã nu
u s-gra cu fumelja ali vitimi icã dau-li fumelj (famili)
nu u s-fetsea cruschiljã unã cu alantã. Pi fisia nu cãdea
nitsi aisti efecturi tsi cãdea pisti familia. Mi lundzilj
nihjamã ta spun cã la rãmãnjljã, a s-era aici shi
fãrshãrots, nu egzistea organizaria sotsialã tu forma
di triburi. Esti ti ciudii ma, Caragiani, numeshti tribu
atsel popul theminjli a cui purta shi dupu dau njiljã
di anj idhia mvãshteri tsi avea tsãnutã nveasta al
Ciceron diadun cu muljerili a patritslor al casãbãlu
di Roma. Tiatsa dzãc cã, Caragiani, icã nu u ari shtiutã
tsi vra s-dzãcã zborlu tribu shi u ari ufilisitã ti spuneri
comunitetili picurãreshti fãrshãroati icã el u ari
shtiutã aistã aducheri a zborlui tribu shi u ari ufilisitã
cu coshientsã. Tu aistã rasti el ari faptã unã manipulari
purã (pãstritã) ta si-lj serveastã ali politichilj a statlui
rumun tsi, ti interesi politici di a lui, era interesat s-
apuna valorili al natsionlui rãmãn (shi tu dzãlili di
azã nu vra s-ni acljiamã natsion ahorlja) shi si scula
valorili a vãrui alt natsion. Tuts rãmãnjljã ar
capatsitaturi mult analti di stat-formari. Aistã ljini cã
elj ar bãnatã ti njiljã di anj tu statili a lor cum tu statili
ninti di romanizari ashã shi dupu romanizari tu statu
a lor Imperatoria Romanã. Elj ar nu goalã capatsiteti
stat-formari ma shi capatsiteturi stat-condutsiari shi
imperiali, capatsiteturi tsi lã li cultivã statu alor,
Imperatoria Romanã. Ma n-sus lj-am acljimatã
rãmãnjljã cu termu natsion rãmãn. Ta s-hjibã clar shi
atselj tsi lj-numest rãmãnjljã cu soi di soi di numi, ma
dau n-dau spiedzi cã cãtse rãmãnjljã sãnt natsion.
Termu natsion ari ahurhjitã si ufilisiastã tu vocabularu
politic, ti numiri popor divershi, aisti dau seculi a
fundu. Pi dupu teoriljli moderni tsi un popul si
acheamã natsion lipseshti s-completeadzã criterili: S-
aibã idhia limbã, idhia culturã, s-aibã idhljili traditi
shi zaconi cum shi s-aibã statu (cratu) a lui icã s-aibã
avutã, tu istoria a lui, egzistentsa a unui stat (crat).
Tuti aisti conditsi, la rãmãnjljã, si completeadzã tu
forma cama perfectã. Limba rãmãnã, cum u spush shi
ma n-sus, esti unã limbã nu goalã unicã ti tuts
rãmãnjljã ma ti ma mult shi unificatã tu atsel nivel
cãt u s-lju avea zilii shi limbili numiti literari. Cultura
rãmãnã, tutashã, esti unã culturã unicã la tut natsionu
rãmãn. Cum am dzãsã shi altãoarã, cultura rãmãnã
esti unã mãstãcãturã anamisa di cultura helenã veclji
cu cultura romanã shi cu cristianizmu. Tu unã scriturã
altã am spusã ti egzistentsa ali culturilj helenã veclji
(cultura spiritualã, mithololjia helenã) tu cultura
rãmãnã. Zivonu “ciceroana” cum shi mvãshterili
populari cum a bãrbatslor shi a muljerilor fac partia
ali culturilj romanã tu cultura rãmãnã. Ashã cã aisti
sãnt unã parti a culturulor helenã shi romanã tu
cultura rãmãnã. Atselj tsi u si lja cu studearia ali
culturilj rãmãnã lipseshti (prindi) s-aflã shi
egzistentsa a alãntor elementi a ashtilor culturi tu
cultura rãmãnã, diadun cu elementili originali cruiti
di rãmãnjljã tu historia a lor atsa nau dit perioda dupu
caderia ali Imperatoriilj Romanã. Ti egzistentsa ali
culturilj cristianã tu cultura rãmãnã, pistuset cã nu
esti bizonja ta scriu cã cristianizmu esti singura pisti
religiozã a rãmãnjlor. Cu un zbor cultura rãmãnã esti
unicã (idhia) cu cultura bizantinã, esti cultura
bizantinã. Traditili shi zaconili, tutashã, sãnt unichi
(idhii). Mini nu afl dot un popul alt tu Balcan ta s-li
aibã limba, traditili shi zaconili cum shi cultura ahtãnt
unificati cãt la rãmãnjljã (macedono-romanjljã). Aistã
u ari spiegara a ljei la factu cã cum ninti ashã shi dupu
instalarea al cristianizmului sãnt aplicati idhljili riti
shi zaconi la tuts rãmãnjljã (romanjljã). La aistã
unificari linguisticã, culturalã icã zaconorã a
rãmãnjlor (macedono-romanjlor) ar influentsatã dau-
li doctrini comprestati di la populu roman (rãmãn).
Prota doctrinã declamatã di la Imperatoru Octavian
Cezar Augustu tsi l-u declarea populu roman ca
popul imperial shi a dau-lea doctrinã declamatã di la
Imperatoru Costandin tsi l-u declarea populu roman
ca popul aliapt di Dumnidzã ta s-construilja “Vasiliilja
al Dumnidzã pisti Loc”. Dau-li aisti doctrini
influentsarã la unificaria al poplui rãmãn.
continueshti
 APRIR - PRILL 2010
23
Tora a s-vedem criteru tsi lipseshti s-aibã futã I.Caragiani, ima esti ti vãrã cauzã altã? A s-lu vedem simboli, tunica shi “cicerona”, si ufilisea la mvãshteria
organizat tu un stat di a lui. U s-u vedem historia problemu cama concretisht. S-u ahurhjim di la al tut poplui roman; era simboli shi ti populu roman
statalã a rãmãnjljor di la perioda a chirolui dupu conservatorizmu a rãmãnjlor fãrshãrots, tsi ari dzãsã dit peninsula Hemus (Balcan) icã shi ti strãpãpãnjljã
romanizari. Ti perioda ninti di romanizari, Caragiani. Ma tu aistã rasti nesc n-dau ntribãr alti: a noci rãmãnj. Continuirã s-hjibã simboluri ti mult
strãpãpãnjljã a rãmãnjlor (macedono-romanjljor) era Cãtse pãn la momentu cãnd ahurhjirã s-poartã zivonu chiro shi ti cama mult dau-li aisti simboli nu si
organizats prit organizãruri statali ma poati nu tu “cicerona”, theminjli romani (shi atseli dit casãbãlu transformarã nitsi tu formã nitsi tu color. Tuti
idhljul stat. Ar futu tu statu Macedon, tu statu a di Roma) u alãcsea moda afu alãsarã moda di ma ninti elementili alanti ali mvãshterilj si transformarã cu
Epirlui cum shi tu cita-statli, cu tut tsi tuts ar futã di shi apruchearã moda atsa nau shi ahurhjirã s-poartã tretseria a chirolui shi cu alãcseria a condiitsilor
la idhia originã etnicã. Dupu romanizari , rãmãnjljã “cicerona”? Cãtse “cicerona”, theminjli fãrshãroti, u sotsial-historici. Aistã transormari a elementulor ali
(macedono-romanjljã), ashã ca tuts poporljã alants tsi conservarã shi u tsãnurã tu mvãshteri ti dau njiljã di mvãshterilj undzi shi tu mvãsheria a theminjlor
s-romanizarã shi formarã populu di diadun, populu anj, cãnd alanti elementi di mvãshteri tsi avea tu fãrshãroti shi a rãmãnjlor fãrshãrots. Unã cauzã tsi
roman, avea statlu a lor tsi era Imperatoria Romanã. purtari theminjli romani dit chirolu ali Ciceronilj ca influenstã la transformaria ali formilj di mvãshteri,
Rãmãnjljã (macedono-romanjljã) ar bãnatã tu statu a fustãnjli, giamadanili shi alti elementi di mvãshtiari la tuts rãmãnjljã, era instalaria ali pistilj crishtinã.
lor, Imperatoria Romanã, nu ti unã periodã shcurtã si alãcsirã shi nu era unã soi ca tu chirolu veclj ali Moralu predicat di pistia crishtinã era mult divers di
ma aproapi ti unã njiljã di anj, pãn la seculu a shapti- Ciceronilj icã ma nãpoi? Ma n-sus spush cã “cicerona” moralu predicat di pistia politheistã tsi si comprestea
lea (7-lea) dupu Hristo cãnd ahurhjirã vinerili a era atsel zivon tsi purta feata al Imperatorlui roman pãn atumtsia di romanjljã (shi di romanjljã fãrshãrots).
poporlor barbar. Cu tut atsa, shi dupu cãderia ali Marcus Aurelius (tu filmu Gladiator). A s-fetsem unã Ti eczemplu moralu crishtin predica tsi theminjli s-
Imperatoriilj Romanã, rãmãnjljã continuirã s-fetsea logarii njicã. Imperatoru Marcus Aurelius ari purta mvãshteri ncljisi, ta s-amvãlea complet pãrtsãli
banã organizatã ma tora prit organizãr gheopolitici imperatã tu anjljã 161-180 dupu Hristo; filozofu al truplui. Shi cu tut atsa zivonu “cicerona” nu si
cama njits. Ashã, tu secul-ljã X-XIII-ea (anjljã 980-1260) roman Ciceron, nveastã a cui scoasi moda a zivonlui transformã ti nitsiun motiv. Ti mult chiro, shi dupu
lj-vedem organizats prit printsipatili numiti: “?eya- tsi si numi cu numa a ljei “cicerona”, ari bãnatã la instalaria al cristianizmului, continuirã si ufilisiascã
Vlahia” (Vlahia Mari), “?ikro-Vlahia” (Vlahia Njicã) anjljã 104-43 ninti di Hristo. Vra s-dzãcã cã di la dau-li simboluri, cum “cicerona” la theminjli romani
shi “?no-Vlahia” (Vlahia di Sus) tsi si tindea prit nveasta al Ciceron shi pãn la feata al Imperatorlui (rãmãni) shi tunica la legionarljã romanj. Cu caderia
territoarili respectivi: Thesalia, Etoli-Acranania shi Marcus Aurelius avea trecutã ma mult di 200 (dau ali Imperatoriilj Romanã dit Ascãpitat (Roma) cãdzu
Epir. Altã organizari gheopoliticã a rãmãnjljor esti suti) di anj. Pi dupu loljica a conservatorizmului, tsi shi puteria militarã a ljei (legionarljã). Armatili tsi
Imperatoria Vlaho-Bulgarã (tu anjljã 1185-1390) n-cap dzãtsea Caragiani, lj-cadi s-dzãtsem cã shi tuts vinãrã ma nãpoi nu avea atseli sucsesi militari shi atsa
cu Imperatorljã di la Dinastia a Asaninlor. Shi tu romanjljã, n-cap cu imperatorljã a lor, era conservator grandiozitati a legionarlor.
chirolu ali ocupatsiunilj turtseascã, rãmãnjljã, hãrãsea shi nu u alãcsea moda ali mvãshterilj. Ti atsa dzãc cã Ti atsa cãdzu simbolu ali puterilj romanã shi
nu goalã autonomii culturalã ma shi autonomii teoria al Caragiani, pi dupu cai zivonu “cicerona” esti efectivisht tunica nu si ufilisea di ushtarljã.
administrativã. L-i dzãsh pi shcurt aisti organizãr purtat di theminjli rãmãni fãrshãroati ti dau njiljã di Grandiozitatia trecutã a legionarlor romanj, tora, u
gheopolitici (statali) a rãmãnjlor goalã ta s-dau unã anj di efectu al conservatorizmului a fãrshãrotslor, nu aflãm prit iconili a sãmtslor alumtãtor tsi sãnt
idei ti problemu a organizãrlor statali la rãmãnj cã tu esti sactã. A s-lu mutrim problemu aljumtra. Zivonu picturats, di partia a iconografilor a biseritslor, cu
unã altã scriturã u s-grest cama pi lungã ti aisti numit “cicerona” era tu color rosh; coloru rosh era mvãshterili a legionarlor shi lju nu si agãrshãshti ta
organizãr shi ti cauzili cã cãtse rãmãnjljã nu agiumsirã coloru cama preferat shi cama ufilisit tu mvãshterili si pictureadzã shi tunica. Cãdzu Roma ma nu cãdzu
s-fetsea statu a lor natsional, tu perioda cãnd si tseremoniali al poplui roman. Simbolu ali mvãshterilj sentimentu shi coshientsa romanã la rãmãnjljã
disfetsea Imperatoria Turcã. Cum spush ma n-sus s- tseremonialã la mascurljã romanj, cum s-era aici (romanjljã). Tunica a legionarlor nu avea cã lju s-u
vedi cã shi criteru a averilj, prit historii, stat natsional, imperator, general icã legionar, era tunica (un tip di mvãshtea, cã cãdzu puteria militarã ali Romi. Ashã
la rãmãnjljã, s-completeshti mult ghini. Ti atsa pelerinã). Tunica era tu color rosh. Zivonu “cicerona” cã sentimentu shi nostalljia ti chirolu imperial roman
rãmãnjljã sãnt un natsion shi tsi, cu tut tsi dupu la theminjli romani shi tunica la mascurljã romanj u aflarã s-u tsãnã la alant element ali puterilj shi
disfetseria ali Imperatoriilj Turcã si pãrtsã pi patru avea idhia formã.”Cicerona”, la theminjli, ahurhja di grandiozitatilj romanã, shi aistu element era
staturi, nu l-i curmã nitsiunãoarã legãturili anamisa la cap, s-tindea pi numãri shi pultãr shi bitisea pãn la “cicerona”. Ti atsa undzea tsi, cu tut tsi cu tritseria al
di nãsh. Pãn tu bitisita al polimlui a Dau-lea Mondial, pulpili di cicioari. Tunica, la legionarljã, si amina pisti chirolui si transformarã elementili alanti ali
legãturili culturali biles shi atseli di curschiljã nu si numãri, s-lega di gushã shi s-tindea pisti pultãr pãn mvãshterilj, “cicerona” s-purtã ti dau njiljã di anj ca
curmarã ti nitsiun moment. Dupu Polimu a Dau-lea la pulpili di cicioari. Cu un zbor poati s-dzãtsem cã, simbol imperial shi ta s-lu adutsea aminti a rãmãnjlor
Mondial, ca rezultat a izolarilj a niscãntilor stati cum tunica la mascurljã romanj shi “cicerona” la shi s-nu agãrsha cã unãoarã avea futã popul imperial.
balcanici (la cai si instalã comunizmu), avem shi theminjli romani, era simbolili ali fortsilj shi ali Nu singur ahtãnt ma u purta “cicerona” ta spunea cã
curmari a ashtilor legãtur natsionali a rãmãnjlor. Tu grandiozitatilj al statu roman (cum la Repiblica ninga continuia ta s-u considerea sinea ca popul
situatili atseli nali di azã lipseshti tsi shi noi rãmãnjljã Romanã ashã shi la Imperatoria Romanã). Aisti imperial.
s-ribãgãm legãturili natsionali anamisa di noi shi s-
intrãm tu Europa Unitã ca un natsion unic rãmãn
(macedono-roman) cu idenditatia a noastã natsionalã.
Aisti sãnt consideratili a meli n-legãturã cu problemu
rãmãn, tsi sãnt aljumtra di consideratili al I.Caragiani
tsi lj-considereadzã rãmãnjljã (macedono-romanjljã)
ca ocupator romanj shi ca colonj romanj adush tu
Balcan di Iul Cezar ect. Cum argumentealj ma n-sus,
rãmãnjljã sãnt popul tsi esti format ca rezultat a
romanizarilj a poporlor autohtonj ali peninsulilj
Hemus (Balcan). Tutashã si aproacljã shi adutseria tu
aisti territoari a colonjlor romanj di partia al Iul Cezar
icã shi adutserili a colonjlor romanj tu chirolu a
ocupatsiunlor di prota romani. Egzistentsa ali culturilj
unicã la tuts rãmãnjljã spuni cã cum colonjljã shi
banãtorljã romanizats era idhiu popul, populu roman
tsi ninti di caderia ali Imperatoriilj Romanã era popul
unic ti tutã imperatoria. Egzistentsa ali culturilj helenã
(mithololjia helenã) la tuts rãmãnjljã spuni cã shi
colonjljã romanj ar avutã idhia originã etnicã cu
populu autohton romanizat. Poati helenj romanizats
dit Sicilii icã dit Calabrii icã ar futã di atselj 150 di
njiljã di epirots tsi s-transferarã tu Italii, cãnd si ocupã
Epiru, shi tsi ma amãnat si adusirã ca colonj napoi tu
aisti territoari. Cumtsido s-hjibã, dupu dau njiljã di
anj banã di diadun, populu rãmãn s-fetsi un natsion
unificat cum tu cãmpu historic, tu limbã, culturã,
culturã etnograficã shi alti. Tora a s-ni ciucutim si-lj
dãm respunsi ali ntribarilj cã ti tsi theminjli rãmãni
ashãnumiti fãrshãroati u ar tsãnutã ti dau njiljã di anj
zivonu acljimat “cicerona” shi tsi ti ma mult u ar
tsãnutã nitransformat nitsi tu formã sh-nitsi tu
acljimari (numiri). Esti di cauza al conservatorizmului
tsi ar avutã rãmãnjljã fãrshãrots, cum ari dzãsã
24 APRIR - PRILL 2010

MOSCOPOLE 2010
15 di Agustu Stã
Mãria shi armãnjlji