Manual Clasa VI-a, 20 Ianuarie 2009

Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[
Limba [i literatura rromani

pentru anul VI de studiu
I rromani hib thaj i literatra va o ovto siklvipnasqo ber
Ministerul Educa]iei Cercet`rii [i Tineretului
Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[
Limba [i literatura rromani

pentru anul VI de studiu
I rromani hib thaj i literatra va o ovto siklvipnasqo ber
2008 Bucureti: Editura VANEMONDE
Manualul a aprut, ca material colar auxiliar, n cadrul parteneriatului dintre Ministerul Educaiei, Cercetrii i Tineretului i Reprezentana UNICEF n Romnia. Manualul respect obiectivele, cerinele i coninuturile din programa colar de clasa a VI-a.
Refereni: conf. dr. Gheorghe Saru, Universitatea din Bucureti prof. Borcoi Jupter, Liceul Teoretic N. Iorga Botoani Autori: Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama Ilustraii i copert: pictorul rrom Eugen Raportoru
Descrierea CIP a Bibliotecii Naionale a Romniei CORDOVAN, IONEL I rromani hib thaj i literatra va o ovto siklvipnasqo ber / Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama. Bucureti : Vanemonde, 2009 ISBN 978-973-1733-06-7 I. Palfi-Tama, Noemi 811.214.58(075.33)
Layout: Victoria Dumitrescu DTP: Dan Glvan ISBN 978-973-1733-06-7 Editura: VANEMONDE, 2009
Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama
I rromani hib thaj i literatra va o ovto siklvipnasqo ber * Limba i literatura rromani pentru anul VI de studiu
2008 Bucureti: Editura VANEMONDE
GELEM, GELEM ... (O rromano hmno)

1. Gelem, gelem lungone dromena, Maladilem baxtale rromena, A, rromalen, kaar tume aven, E caxrena, bokhale havena?
R.:
Haj, haj, rromalen Haj, haj, havalen...
(duj var)
2.
Sasas vi man bari famlia, Mudards la i kali lega. Sarren hinds, vi rromen vi rromnn, Makar lene vi tikne havorren.
R.: 3.
Haj, haj, rromalen...

Putar, Devla, te kale udara, Te aj dikhav mirre familia, Palem ka av lungone dromena, Thaj ka phirav baxtale rromena!
R.: 4.

Opre, rroma, si o vaxt akana, Ajde mana sa e lumqe rroma! O kalo muj thaj e kale jakha, Kamava len sar e kale drakha.
R.: ANENAS KE...?
Ka-e Rromenqo Makarthemutno Kongrso, inkerdo k-i Lndra, an-o ber 1971, ls pes i deczia so o oxto tartonaj te avel E Rromenqo Makarthemutno Dves. Sa atn sas adoptisardo e rromenqo makarthemutno hmno, i gili Gelem, gelem.... Kadaja gili sas gilabavdi kaar i Olivera Vo, an-o prinardo jugoslavikano flmo, Arakhlem vi baxtale rroma (1967).
L1
O DURRDO MILAJ
O tato milaj e bare dvesena agorisards pes. Avils o durrdo milaj. Akana avri si maj udro. Si o vaxt kana e manua kiden e drakha, e vurdonena phiraven palal o kmpo e brzbe, o kukurzo, e semnce, e kolompr thaj aver. O durmilaj si jekh barvalo berivaxt. I septmbra, o jekhto hon e durmilajesqo, si o hon kana e siklvn thaj le siklvne an k-i kla thaj le havorre an k-i xurdelin. Si deupan septmbro. An-e kolaqi bar le siklvne thaj le siklvn si loale ke palem irds i kla. Duj amala, o Bbi, jekh siklvno ovto klasaqo, thaj i Krna-jekh siklvni eftato klasaqo, den dma. - Bbi, so mito si ke palem irds i kla, phenel i Krna. But aukerdem te aj dikhav mirre amalen thaj mirre siklrnen. But kamav te drabarav paramia thaj poeze an-i rromani hib! Tu so aukeres kaar o nevo kolaqo ber? - Krne, vi me kamav te drabarav rromane paramia, tha maj but kamav te siklvav palal e rromenqi histria. An-i kadaja ovto klsa me siklvava palal amari histria. Si but importnto te prinaras amari histria! - Va, va! Avka si! Vi amen si amen jekh purani histria. Dikh, avilen vi aver amala. Kamav te av te vakrav vi lena. - Mito, Devlea! - Devlea! Savorre siklvne thaj siklvn gele penqe klasae te vakren penqe siklrnena so maj kerde von thaj so von kerena... (Kaar i Noemi Palfi-Tama)
LAVA MA KAR E LAVA...
o durrdo milaj - o angloivend, o tha - ama e brzbe - loli ropni durmilaj o kmpo - o vazi kolompri - piuka, pitka, phuvqi o kukurzo - bbo, misri phabaj, phuvlo avka - kad
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Palal savo berivaxt vakrel pes an-o kadava tksto? 5. Save si e durmilajesqe hona? 6. Kon gels kolae? 7. Sar buhon le amalen? 8. So kamel i haj te siklvel k-i kla? 9. Tha o havo? 10. So phenel o havo ke si but importnto te prinarel? 11. Tume so patn: si importnto te prinaras amari histria? Sosar?
TE SIKLVAS KHETHANES!
Palal sar dikhlm an-i tarto thaj panto klsa, si te xramosaras lahes e vortogtrme. Drabaren e propozcie: An-e kolaqi bar le siklvne thaj le siklvn si loale ke palem irds i kla. But kamav te drabarav paramia thaj poeze an-i rromani hib. An-i kadaja ovto klsa me siklvava palal amari histria. Ana e propozcie save sas xramosarde maj opre si trin vortogrme: an-e kolaqi bar, ani rromani hib thaj an-i kadaja ovto klsa. Kadala trin vortogrme xramosarden pen palal nte rgule: ana e kolaqi bar = an-e kolaqi bar, ana i rromani hib = an-i rromani hib thaj ana i kadaja ovto klsa = an-i ovto klsa. I krtima, vaj o thavorro, thol pes kana xasards pes vareso anar jekh lav, kana malaven pen e lava, butvar ka-o agor jekhe lavesqo kaj beel anglal jekh artkulo: o, i, e, l.
Eksmplur: ana o fros = an-o fros ana i klsa = an-i klsa ana e gava = an-e gava ana l diza = an-l diza ana jekh ber = an-jekh ber = an-jekh ber kaj o dad = ka-o dad = k-o dad kaj i daj = ka-i daj = k-i daj kaj e phrala = ka-e phrala = k-e phrala kaj l phen= ka-l phen = k-l phen SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Keren propozcie e vortogramena: an-o, ana i, an-l, kaj o, ka-i, k-e, pa-o, p-i, pa e, p-l. 2. Thon i vortogrma savi trobal an-e propozcie: p-l, d-ati, k-o, an-i, p-i. Devla, na mar man kad, krkorro...................... droma! Mirro dad al.................. fros te rodel but. Avel o milaj, kerav but................ raj. O havo al................. klsa te drabarel lila. Arakhlem la.............. lica / Kindem laqe lubenca. I GINAVNI I ginavni si e vakripnasqi rig kaj sikavel o gin, kazom but vaj ene si an-o vakripen vaj theren von. I ginavni aj te avel: I. I kardinlo ginavni: sikavel o gin. Drabaren e propozcie! Amen si amen jekh guruvni, duj grasta, trin bale, tar papin, pan bane thaj ov kaxn. Tumen si tumen efta bakr, oxto buzn, en ran thaj de bane. Bi ene gele an-o fros thaj jekh el ahile khere. E alava: jekh, duj, trin, tar, pan, ov, efta, oxto, en, de, bi, jekh el sikaven o gin. Kadala lava si kardinlo ginavn. pa o drom = p-o drom pa i phuv = p-i phuv pa e khera = p-e khera pa l droma = p-l droma da ati xramosarel = d-ati xramosarel na ati xal = n-ati xal kaj ati al = ka-ati al = k-ati al kaj ati te avel = ka-ati te avel = k-ati te avel
7 5 4
8
7
10
1 - jekh 2 - duj 3 - trin 4 - tar 5 - pan 6 - ov 7 - efta 8 - oxto 9 - en 10 - de 11 - deujekh 12 - deuduj 13 - deutrin 14 - deutar 15 - deupan 16 - deuov 17 - deuefta 18 - deuoxto 19 - deuen 20 - bi 21 - bi thaj jekh vaj biujekh 22 - bi thaj duj vaj biuduj 23 - bi thaj trin vaj biutrin 24 - bi thaj tar vaj biutar 25 - bi thaj pan vaj biupan 26 - bi thaj ov vaj biuov 27 - bi thaj efta vaj biuefta 28 - bi thaj oxto vaj biuoxto 29 - bi thaj en vaj biuen 30 - trinvarde vaj trnda
31 - trinvarde thaj jekh vaj trndujekh ... 40 - tarvarde vaj sarnda 41 - tarvarde thaj jekh vaj sarndujekh ... 50 - panvarde vaj penda 51 - panvarde thaj jekh vaj pendujekh ... 60 - ovarde 61 - ovarde thaj jekh ... 70 - eftavarde 71 - eftavarde thaj jekh ... 80 - oxtovarde 81 - oxtovarde thaj jekh ... 90 - envarde 91 - envarde thaj jekh ... 100 - jekh el 200 - duj ela 300 - trin ela 400 - tar ela 500 - pan ela 600 - ov ela 700 - efta ela 800 - oxto ela 900 - en ela 1000 - jekh mja; jekh xlda
E kardinlo ginavn aj te aven: sade ginavn, kerdine anar jekh lav: jekh, tar, oxto, de, bi, trnda, sarnda, penda, el, mja thaj aver; buxle ginavn, kerdine anar duj vaj maj but lava: deutrin, deuov, bi thaj efta = biuefta, trin ela thaj eftevarde thaj duj, trin mje efta ela trinvarde thaj en thaj aver. II. I ordinlo ginavni sikavel sar thavden e but vaj e ene. Drabaren e propozcie: O dujto havo si khere, thaj o trinto gels kolae. O deudujto kher si lesqo. O jekh el thaj panvardeto siklvno si an-i ovto klsa.
E alava dujto, trinto, deudujto, jekh el thaj panvardeto, ovto sikaven i rdina. Von si ordinlo ginavn. I ordinlo ginavni formisarel pes kaar i kardinlo ginavni: duj - dujto, trin - trinto, ov ovto, deuduj - deudujto, jekh el thaj panvarde - jekh el thaj panvardeto.
KLASAQE BUT
1. Xramosaren an-e lava e kardinlo ginavn kaar 1 kaj 30! 2. Xramosaren lavena kadala kardinlo ginavn: 9, 12, 18, 21, 25, 32, 44, 56, 76, 84, 99, 102, 148, 358, 1011, 2379, 10000. 3. Keren e ordinlo ginavn kaar kadala kardinlo ginavn: 3, 13, 23, 30, 42, 63, 90, 100, 299, 312. 4. So anen tume pala i ndia? Kaar aven e rroma?.
L2
I RROMANI THAJ I RUMUNIKANI HIB

Amare duj amala, o Bbi thaj i Krna, aresle svko eno an-e pesqi klsa: o Bbi an-i ovto klsa thaj i Krna an-i eftato klsa. Von xudinde e rajnar e pustika va svko disciplna: i rromani hib, e rromenqi histria, i rumunikani hib, i matemtika, i fzika, i anglikani hib, i geografa, i biologa. P-o drom karing o kher, o Bbi, i Krna thaj aver amala paruven alava palal sar sas anjekhto kolaqo dves. - Krine, dikh, xudem lil va e rromenqi histria. But kamav te sikvav anar kadava lil. - Va, vi me xudem kadava lil! Ana kadava lil tu arakhesa but informcie palal amari orgina, e tradicionlo but e rromanqe thaj aver. O Gerge, jekh raklo, puhls len: - Sosar tume sikln i rromani hib thaj e rromenqi histria? - Ame siklvas i rromani hib thaj i histria e rromenqi sosar ame sam rroma, phenel i Krina. Tu sosar siklves rumunikani hib? - Meee... sem rumno! Va, kad si! Sarkon eno kampel te siklvel pesqi hib. - Dikhes, Gerge, but manua na xakren kadaja but: ame e rroma ivas an-i Rumnia, siklvas vi e rumunikani hib, tha kampel te siklvas vi amari dajaqi rromani hib, phenel o Bbi. - Ana kadava ber, me kamav te av k-o Themutno Konkrso e Rromane hibqo, phenel i Krina. - Kaj, k-o Themutno Konkrso e Rromane hibqo? - puhel o Gerge. - Va, kothe aven but have thaj haja anar savorro them. - Atn vi me kamav te av k-o Themutno Konkrso e Rromane hibqo, phenel o Gerge. - Atn si te siklves zorales mito, phenel o Bbi. - Va, va, kad si!
10
Amare trin amala gele khere sa vakrindoj palal i rumunikani thaj i rromani hib. An-o kolaver dves von avile palem k-i kla te siklven palal... i navni, palal i panavni thaj aver lahe but. (Palal o Jonel Kordovn)
pustika - kolutne lila paruven alava - vakren, den dma kampel - trebal, si te xakren - xatren, xaaren
dajaqi hib - dajutni hib Themutno Konkrso - Olimpida navni - subtantvo panavni - adektvo
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. An-i savi klsa si o Bbi thaj i Krna? 5. Save lila xundinde von e rajnar? 6. Anar savo lil kamel o Bobi te siklvel? 7. So informcie aj arakhela o Bobi an-e rromenqi historiaqo lil? 8. Sosar o Bbi thaj i Krna siklven i rromani hib thaj le rromenqi histria? 9. Kaj kamel i Krna te al kadava ber? 10. Tha o Gerge? 11. Palal so siklile von an-o kolaver dves?
I. O VAKRIPEN 1. Sa o vaxt kana del pes maj dur nte informcie si jekh vakripnasqi situcia. O vakripen aj te avel: E dujenqo vakripen: kana duj vaj maj but ene paruven lava makar lene. E jekhesqo vakripen: kana jekh eno vakrel thaj kolaver ene i phenen khan. 2. O vakripen aj te kerel pes: a. Ka-o paaripen: e manua kaj vakren si jekh paal okolaver. b. Ka-o durripen: ka-o telefno ka-o internto ka-o fkso
11
c. Labrindoj / utilizisarindoj: e cirkulaciaqe smnur afur / plaktur nevimata / unimata dudale smnur reklme 3. E vakripnasqe elemntur si: o eno kaj vakrel / del i informcia: O VAKRNO o eno kaj aunel / xudel informcia: O UNRNO i informcia: O VAKRIPEN / O PHENIPEN An-e dujenqo vakripen o vakrno aj te avel unrno, haj o unrno aj te avel vakrno. Kaj o vakripen te aj avel xatrdo, si te ka-e vakrnes thaj e unrnes te avel len jekh vakripnasqo kdo. Kadava kdo aj te avel i hib, e vastesqe smnur, e irkulaciaqe smnur, o alfabto Mrse th.a. Te e vakrnes thaj e unrnes na si len jekh vakripnasqo khethano kdo, atn o vakripen na aj avel xatrdo. II. I NAVNI / O SUBSTANTVO Si e vakripnasqi rig, kaj anavrel ivutre, but, naturaqe fenomnur. E navn aj te aven: 1. Palal o ling e navnnqo: a. Murikane navn: lil, drom, amal, o Bbi, rrom, o Gerge, phral, dand, gono, raklo, havo, phralipen th.a. b. uvlikane navn: daj, haj, phen, rakli, lulud, i Krna, rroj, rajni, hib, histria, klsa th.a. 2. E khethane thaj e ververutne navn a. Khethane navn (xramosaren pen tikne grafemena): amalin, rakli, grast, buzni, phral, bibi, kak, bori, phabaj, raklo. b. Ververutne navn (xramosaren pen bare grafemena): i Krna, o Bbi, o Gerge, i Rumnia, i Evrpa, o Mdlin. 3. E ivdisarde thaj e biivdisarde navn: a. E ivdisarde navn (si len od / dxo): manu, ruv, phral, siklrno, buzno, bakri, i Krna, o Bobi, dad, daj thaj aver. b. E biivdisarde navn (na si len od / dxo): manro, mas, lil, vurdon, klsa, kla, jag, rroj, dand, vast, skamin, zor thaj aver. SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Thon an-l ue thana e trebutne alava : O manus kaj vakrel si ................................ . O manu kaj aunel si ........................... . Ka-o durripen aj vakrel pes ka-o ......................., ......................., ................... . E dujenqo vakripen aj te avel kana ................................................................ . E jekhesqo vakripen si kana .......................................................... .
12
2. Pheren / kompletisaren ana e tumare tartorre e dujenqo vakripen: O B@BI: .......................................................................... I KRNA: - Savorro milaj semas mirre bibe! O B@BI: ......................................................................... I KRNA: - Kerdem verver but: drabardem paramia, thovdem gada, vastdem laqe te kerel xaben. O B@BI: ........................................................................ I KRNA: - Va, but aukerdem te irdel i kla te dikhav mirre amalen. 3. Ker jekh vakripen tire amalena bi te utilizisares e alava! 4. Alosar e navn anar o telutno tablo palal o dino modlo: lil, pustik, drom, amal, o Bbi, rrom, o Gerge, Rumnia, phral, dand, gono, raklo, havo, phralipen, daj, haj, phen, rakli, lulud, i Krna, rroj, rajni, hib, histria, klsa. E ivdisarde navn murikane amal uvlikane daj E biivdisarde navn murikane lil uvlikane lulud
5. Alosaren e navn anar o tksto I rromani thaj i rumunikani hib! 6. Phenen so tume dikhen kathe? So keren e siklvne?
13
L3
KAMAV TE ARESAV SIKLRNO !

Sasas jekhvar jekh havo efta berenqo. Les sasas les kale bala, bare thaj kale jakha, thule phov. Les sasas les jekh kovlo vak thaj jekh ukar asaipen. Na kamelas te phenel khan; vakrelas nmaj atn kana sas puhlo. Vov sasas kanutno, godver thaj amalikano. Sasas les duj vasta, duj punre, duj jakha, duj kana, pan naja jekhe vastese, sas jekh havo sar orsavo havo. Sathaj vov sas jekh cra verver. Kadava havo, o Mdlin, gels va jekhtovar k-i kla. Sasas lesqe cra dar sosqe vov na sasas k-i xurdelin thaj vov i angls sar si k-i kla. Vov aunds pesqe amalenar so k-i kla irinel pes, drabarel pes, rangrel pes... Nakhls jekh hon, nakhls duj, nakhls maj but... o havo alas thaj avelas kolaar. E havesqi daj kamelas so laqo havo te al kolae te sikll lil, te avel loalo an-e pesqo trjo. I daj dikhls so o havo si rulo thaj puhls les sar puhelas les savorre dsese: - Mirro havo, so kerdn tu ads kolae? - Rangrdem, daje, kheldem man, xramosardem thaj drabardem. Xramosardem maj but sar i. Te o havo phends e dajaqe k-o ird loalo so vov rangrds, xramosards thaj khelds pes, akana na maj xatrds pes i lo an-e lesqo vak. I daj ls sma kadala bute thaj palem puhls les: - Mirro havo, sosar sanas rulo kana phendn so tu drabardn kolae? O havo ahils jekh cra, dikhls an-e pesqe dajaqe jakha thaj phends lokhes: - Daje, mirri silrni si lahi, tha sosar ma mothovel voj kad sar vi ame mothovas khere? Me i xatrav so voj phenel. Sar te siklvav me te drabarav kana me i xatrav la? I daj, dikhindoj an-e havesqe jakha, na angls so te amboldel le havesqe. Pala cra vaxt, i daj arakhls pesqe lava thaj phends: - Mirro havo, tiri siklrni si gai, voj i anel amari rromani hib. Tire kolae na si rromane siklrne. Te kames te vastdes avere haven sar tu, trobal te as kolae te areses tu siklrno thaj te mothoves rromanes e havena. Kames tu kadaja but? - Va, kamav, avelas mito te as k-i kola thaj te xakres so phenen kodola kaj siklren tut. Me ka av kolae te aresav siklrno rromane hibqo. (palal i Noemi Palfi-Tama)
14
vak - glso kanutno - savo kandel irinel - xramosarel, kalrel rangrel - farbisarel rulo - xolriko
mothovel - vakrel, del dma, sborizel te xakres - te xatres me ka av - me ava
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Sar sas o havo kadava tekstosar? 5. Sar akharel kadale haves? 6. Sosar kamelas i daj te al laqo havo ka-i kla? 7. Sosar sas o havo xolriko? 8. So phends i daj pesqe havesqe? 9. Kamel o havo te aresel siklrno? Sosar? 10. So trebal te kerel o havo te aresel siklrno?
I. E MANUESQI DESKRPCIA Kana keras varekasqi deskrpcia, si te labras / utilizisaras duj karakterstike: a. Fziko karakterstike: si e karakterstike save dikhen pen. Kadala karakterstike si sikavde utilizisarindoj e panavn: baro, tikno, zleno, kalo, parno, xarno, lngo, makarutno, buxlo, sano th.a. b. Morlo karakterstike: si e karakterstike save na dikhen pen, tha si xatrde e averenar. Kadala karakterstike si sikavde utilizisarindoj e panavn: amalikano, butrno, godver, xarano, kanutno, aukralo th.a. II. I NAVNI Si la e kadala gramatikane kategore: Artkulo: o definto artkulo thaj o bidefinto artkulo O ling: o murikano ling thaj o uvlikano ling O gin: o jekhipen thaj o butipen O kzo: o Nominatvo, o Akuzatvo, o Genitvo, o Datvo th.a.
15
1. Le navnnqe agorimata ka-o nominatvo, ka-o jekhipen Le murikane navn si len ka-o nominatvo, ka-o jekhipen, kadala agorimata: Jekh konsonnta: phral, thud, gad, gav, vast, rrom, grast th.a. I vokla -o: havo, raklo, gao, gono, udarno, astarno th.a. I pakonsonnta -j: muj, naj, raaj, raj, ooj th.a. I vokla -i: pani, sastri, d th.a. O sufkso -o(s): dktoro(s), dialkto(s), fro(s), hotlo(s) th.a. O sufkso -ipen/-mos: phralipen/phralimos, ukaripen/ukarimos, ternipen/ternimos O sufkso -ri: kalendri, veri, masri th.a. O sufkso -tri: bikinitri, krisnitri th.a. 2. Le navnnnqe agorimata ka-o nominatvo, ka-o butipen Le murikane navn si len ka-o nominatvo, ka-o butipen, kadala agorimata: E navn agorisarde an-jekh konsonnta lien i vokla -a ka-o butipen: phral-phrala, thudthuda, gad-gada... E navn agorisarde an-i vokla -o lien i vokla -e: havo-chave, raklo-rakle, gao-gae, gonogone... E navn agorisarde an-i pakonsonnta -j lien i vokla -a: muj-muja, naj-naja, raaj-raaja... E navn agorisarde an-i vokla -i lien o diftngo -: pani-pan, sastri-sastr, d-d... E navn agorisarde an-o sufkso -o(s) lien -ur: pdo(s)-podur, kumnto(s)-kumntur, fro(s)- frur... E navn agorisarde an-o sufkso -ipen/-mos lien -mata: phralipen/phralimos-phralimata, ukaripen/ukarimos-ukarimata, ternipen/ternimos-ternimata... E navn agorisarde an-o sufkso -ri lien -r: kalendri-kalendr, veri-ver, masrimasr... E navn agorisarde an-o sufkso -tri lien -tr: bikinitri-bikinitr, krisnitri-krisitr... III. O ARTKULO a. O definto artkulo va e murikane navn, ka-o nominatvo beel anglal e murikane navn: Va o jekhipen: o Va o butipen: e, le, l, ol, l
Jekhipen o manro o rrom ...
Butipen e / le / l / ol / l manre e / le / l / ol / l rroma ...
b. O bidefinto artkulo va e murikane navn, ka-o nominatvo beel anglal e murikane navn: Va o jekhipen: jekh Va o butipen: nte
16
Jekhipen jekh manro jekh rrom ...
Butipen nte manre nte rroma ...
IV. UVLIKANE NAVN KERDINE KAAR E MURIKANE NAVN But uvlne navn aven kaar e murikane ivdisarde navn. Von keren pen thovindoj o sufkso -ni ka-e murikane navn. Misala / Eksmplur: rrom (murikani navni) + ni > rromni (uvlikani navni) grast (murikani navni) + ni > grastni (uvlikani navni) ruv (murikani navni) + ni > ruvni (uvlikani navni) SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Keren e karakteristikenqi klasifikcia e havesqi anar o tksto Kamav te aresav siklrno an-o telutno tablo: Fziko karakterstike Sas les thule phov ... Morlo karakterstike Vov sas godver ...
2. Ker i deskrpcia tire amalesqe, labrindoj / utilizisarindoj e fziko thaj e morlo karakterstike! 3. Thon o definto thaj o bidefinto artkulo ka e avutne murikane navn va o jekhipen thaj o butipen: lil, pustik, drom, amal, rrom, phral, dand, gono, raklo, havo, phralipen, amal, kurko, ruv, sap, kan, guruv, pani, sastri, veri, ooj, masri, raaj, amalipen, fro(s), bikinitri, manu, hotlo(s). O definto artkulo jekhipen butipen o lil e lila ... ... O bidefinto artkulo jekhipen butipen jekh lil nte lila ... ...
4. Keren e uvlikane navn, utilizisarindoj o sufkso -ni, kaar kadala murikane navn: sap, ruv, ooj, grast, xer, rrom, manu, raaj, raj.
17
L4
I BUZNI THAJ LE TRIN BUZNORRE

O paramiri: - Pa o plaj, p-o maj aralo, An-jekh kher dudumalo Anglal, beelas jekh buzni Kaj sas la buznorre trin: Jekh baro - maj xutvdo O makarutno - dilorro Thaj ... o tiknorro, kaj sas les jekh berorro. I buzni: ........................................................................ Tume ukar an-o kher been, Avri, ni jekh tumenar te na inklel, Ni o udar tume te na putren i kana mirro vak na aunen: - Trin ingorrealen, trin buznorrealen, La dajaqe o udar putaren, K i daj anel tumenqe Patrinrr - an-l vuta ........................................................................ O ruv: - Trin ingorrealen, trin buznorrealen, La dajaqe o udar putaren, K i daj anel tumenqe Patrrr - an-l vuta ........................................................................ O tiknorro buznoro: - Na-i amare dajaqo vak! Phrala, o udar na putar, Aver ignia aj te avel! Pesqo vak si thulo, aver! Garavel pes! Si o kirvo ruv! Na-i amare dajaqo vak, un! ........................................................................ O ruv: - Trin ingorrealen, trin buznorrealen, La dajaqe o udar putaren, K i daj anel tumenqe Patrrr - an-l vuta ........................................................................ O baro buznorro thaj o makarutno buznorro: - Si amari daj, i daj amari si, Kaj anel amenqe xaben, voj si! ........................................................................ O tikno buznorro: - Vaj so maj bari xoli, Merasa me thaj i dajorri! ........................................................................ I buzni: - Maxrime aj xoxavno so san Ruvea, mirre haven xaln! Dikhesa tu so tuqe kerav! ........................................................................
18
O ruv: Ah, ah - phenelas vov zurales Phabon mirre pirre, tu i dikhes? Thaj so dukh, thaj so tatipen! Phabon me bala thaj me dme! Phabovav me thaj, dikh, merav, Devla, khani ni maj dikhav! Buznie, me tumen kamav, Na mekhen man te merav! I buzni: - Haj, le buznorren te risparas len, Ni jekh var ame te na bistras len, Aven savorena te xas aj te pias, Ke le ruvesar ame akana xastras.
O paramiri: - O ruv tholas, bokhalo, Xals, pils, sas loalo Thaj, sar tholas vov kad, Pels p-i jag, p-l angara! O paramiri: - Ku havalen, siklven! Sosar an-o ivipen Si te unen le maj baren Thaj lenqe lava lahe! Te von, le maj barorre, unenas e dajaqe dme, Von amena kathe sasas, ivipnasar loajlenas!
(i rumunikani adaptcia si kerdi kaar i Elena Nuik; o rromano amboldipen si kerdo kaar o Thaj kad o ruv lias pesqi potn thaj le buzn Oktavin Bonkulsku) khelde penqe loaar ke xastrajle le ruvesar, le kirvesar. LAVA MA KAR E LAVA...
o plaj - o kmpo, pljo pirre - punre xutvdo - kaj xutel but, ajll les te te risparas - te liparas xastras - skpisaras khelel pes ignia - ivutro kathe - athe maxrime - biuo, ungalo
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kaj beelas i buzni? 5. Kazom buznorre sasas la buzn? 6. Sar sasas e trin buznorre? 7. Kaj gels i buzni an-jekh dves? 8. So phends i buzni e trin buznorrenqe kana gels? 9. Kon avils ka-o udar? 10. So kerds o ruv te aj te gilabel maj sanes? 11. Kon putards o vudar e ruvesqe? 12. Kas xals o ruv? 13. Sar kerds pesqe i buzni acipen?
19
I. I NAVNI Ana okolaver klasaqo kotor siklilm palal e murikane navn / substantvur. Ana kadava klasaqo kotor vakrasa palal e uvlikane navn / substantvur. 1. Le navnnqe agorimata ka-o nominatvo, ka-o jekhipen Le uvlikane navn si len ka-o nominatvo, ka-o jekhipen, kadala agorimata: Jekh konsonnta: kris, drakh, ik, hib, jag, jakh, rt, tharr, patrin, piom, phuv th.a. I pakonsonnta -j: haj, daj, baj, rroj, phabaj, sasuj th.a. I vokla -i: bori, bibi, buzni, bakri, dori, irikli, xoli, kui, lulud, piri, momeli, rakli, icali, uvli th.a. I vokla -a: famlia, varinta, dma, cxa, cxra, filozofa, refrma, telegrma, zbra th.a. O sufkso -ni: manuni, rromni, guruvni, xerni, grastni, raajni, ruvni, sapni, oojni th.a. O agoripen -i(k): huri(k), angrusti(k), kangli(k), pori(k) th.a. O sufkso -orri/rri: katrri, rromnrri, dajorri, phenrri, hajorri, phabajorri th.a. 2. Le navnnqe agorimata ka-o nominatvo, ka-o butipen Le uvlikane navn si len ka-o nominatvo, ka-o butipen, kadala agorimata: E navn agorisarde an-jekh konsonnta, lien i vokla -a ka-o butipen: kris-krisa, drakhdrakha, ik-ika, hib-hiba, jag-jaga, jakh-jakha, tharr-tharra, piom-pioma, phuv-phuva th.a E navn agorisarde an-i pakonsonnta -j, lien i vokla -a: haj-haja, daj-daja, baj-baja, rrojrroja, phabaj-phabaja, sasuj-sasuja th.a. E navn agorisarde an-i vokla -i, lien o diftngo -: bori-bor, bibi-bib, buzni-buzn, bakribakr, dori-dor, irikli-irikl, xoli-xol, lulud-lulud, piri-pir, momeli-momel, rakli-rakl, icali-ical, uvli-uvl th.a. E navn agorisarde an-i vokla -a, lien i vokla -e: famlia-famlie, varinta-varinte, dmadme, cxa-cxe, cxra-caxre, filozofa-filizofe, refrma-refrme, telegrma-telegrme, zbra-zbre th.a. E navn agorisarde an-o sufkso -ni, lien o diftngo -: manuni-manun, rromni-rromn, guruvni-guruvn, xerni-xern, grastni-grastn, raajni-raajn, ruvni-ruvn, sapni-sapn, oojni-oojn th.a. E navn agorisarde an-o agoripen -i(k), lien o diftngo - vaj i vocala -a: huri(k)hur/hurika, angrusti(k)-angrust/angrustika, kangli(k)-kangl/kanglika, pori(k)-por/porika th.a E navn agorisarde an-o sufkso -orri/rri, lien - o diftngo -: katrri-katrr, rromnrrirromnr, dajorri-dajorr, phenrri-phenrr, hajorri-hajorr, phabajorri-phabajorr th.a.
20
Te lias gode! 1. E uvlikane navn save si len ka-o nominatvo, jekhipen, jekh anar e konsonnte l, n, t, r xuden/ lien e maj butvar o agoripen -: mol-mol, men-men, patrin-patrin, kat-kat, zor-zor. 2. Si uvlikane navn save aj te avel len duj frme va o butipen: -a thaj -. Misala: bar-bara/bar, ar-ara/ar, hib-hiba/hib, phuv-phuva/phuv, suv-suva/suv. 3. Savorre navn save ka-o nominatvo jekhipen agorisaren pen an-i vokla -a si uvlikane: famlia, varinta, dma, cxa, cxra, filozofa, refrma, telegrma, zbra. 4. Savorre navn save ka-o nominatvo jekhipen agorisaren pen ana o sufikso -ipen/ -mos si murikane: amalipen, phralipen, ternipen, lahipen th.a. II. O ARTKULO a. O definto artkulo va e uvlikane navn, ka-o nominatvo, beel anglal e murikane navn: Va o jekhipen: i Va o butipen: e, le, l, ol, l Jekhipen i daj i phen ... Butipen e / le / l / ol / l daja e / le / l / ol / l phen ...
b. O bidefinto artkulo va e uvlikane navn, ka-o nominatvo, beel anglal e murikane navn: Va o jekhipen: jekh Va o butipen: nte Jekhipen jekh daj jekh phen ... Butipen nte daja nte phen ...
III. E DIMINTVUR: si alava le savenqo xatripen/snso si maj tikno sar e alavenqo anar save von aven. Eksmplur / misala: phral + orro > phralorro haj + orri > hajorri E alava phralorro, hajorri si len maj tikno xatripen/snso sar e alava phral/haj. E alava phralorro thaj hajorri si diminutvur. 1. O alav phralorro si jekh murikani navni / substantvo. E murikane diminutvur keren pen e sufiksoa -orro: dand + orro > dandorro gono + orro > gonorro grast + orro > grastorro kher + orro > kherorro phuro + orro > phurorro
21
2. O alav hajorri si jekh uvlikani navni / substantvo. E uvlikane diminutvur keren pen e sufiksoa -orri / -rri: phabaj + orri > phabajorri daj + orri > dajorri Si alava save keren diminutvur ana o sufkso -rri: a. E alava save agorisaren pen ka-o nominatvo, ka-o jekhipen, an-i vokla -i: rakli + orri > raklrri dori + orri > dorrri bori + orri > borrri
I vokla -i, kaar o agor e alavenqo, thaj i vokla o, kaar o sufkso -orri del amen o diftngo -. (i+o=) b. E alava save agorisaren pen an-i konsonnta l, n, t, r thaj keren o butipen an-o diftngo -: phen + orri > phenrri kat + orri > katrri len + orri > lenrri 3. Si diminutvur kaj aj keren pen na nmaj kaar e navn/substantvur, tha vi kaar e ginavn, panavn th.a.: tarto (ginavni) + orro > tartorro kalo (panavni) + orro > kalorro parno (panavni) + orro > parnorro loli (panavni) + orri > lolrri SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Alosaren anar o tksto I buzni thaj e trin buznorre e uvlikane navn! 2. Thon o definto thaj o bidefinto artkulo ka e dine uvlikane navn va o jekhipen thaj o butipen: baj, bakri, balval, bar, bibi, cxra, ik, irikli, hib, drakh, jakh, kat, katrri, kris, khangeri, len, lulud, patrin, pori(k), phabaj, refrma, suv, zor, irfa, uvli. O definto artkulo jekhipen butipen i baj e baja ... ... O bidefinto artkulo jekhipen butipen jekh baj nte baja ... ...
3. Keren e diminutvur kaar e uvlikane navn: bakri, bori, irikli, gili, kat, lulud, patrin, phuri, rromni! Misal / Eksmplo: buzni + orri > buznrri
22
4. Keren e diminutvur kaar e murikane navn: buzno, havo, dad, fro, gav, ilo, kher, manu, phral, raj, rihino, rrom, il, ooj, vut. Misal / Eksmplo: bakro+ orro> bakrorro
KLASAQE BUT 1. Keren jekh khelipen, utilizisarindoj o tksto I buzni thaj le trin buznorre. 2. Roden o lil kaj si xramosardi i sasti parami I buzni thaj e trin buznorre. Drabaren sa i paramii. 3. So anen tume palal / anar i istria le rromenqi?
23
L5
I HIB RROMANI
Amari hib rromani Si li jekh gudli gili! Si li i hib gilabadi, Gilabadi anar o gi. Si li sumnakaj or kham, Si li i hib so maj ukar! Jekh awgin so maj gugli! Jekh rajni so maj lahi! Kon del lav rromano Si les o trjo sar jekh suno! Anda-l sawore khera, Anda-l sawore frur Sawore te akharen Ke mukhle amen le gae Te das dma vi ame! (Palal i Nikolta urru)
si li - voj si or - vaj awgin - avdn
del lav - del dma, mothovel, vakrel trjo - ivipen saworre - savorre
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Sar si i hib rromani? 5. Sar si o trjo e manuesqo, kaj del dma rromanes? 6. Sosar akharen savorre rromen? 7. Savi rig anar i poeza hajll tumen maj but? Sosar?
24
I. I FONTIKA THAJ O VORTOXRAMOSARIPEN Ana o alfabto e rromane hibqo arakhas kadala grafme: 1. E vokle: a, e, i, o, u - arakhen pen an-e savorre tar dialktur e rromane hibqe. Misala/Eksmplur: daj, momeli, rroj, trin, muj th. a. , , - avile anar e balkanikane rromane dialktur. Misala/Eksmplur: khr (o ao lav si kher), mprto (o ao lav si thagar) th. a. , , , , - arakhen pen an-e lava save si line anar aver hib. Misala/Eksmplur: varinta, zbra, famlia, fro(s), herbzo th. a. 2. E diftngur: , , , , drabaren pen: ia, ie, ii, io, iu. Misala/Ezmplur: but, but, ds parnl, terdvel (ahel) th. a. 3. E konsonnte: 22 bazutne konsonnte: b, c, , d, f, g, h, x, k, l, m, n, p, r, rr, s, , t, v, z, thaj ; Misala/Ekmplur: bal, cxa, aro, dand, gad, herbzo, xer, kan, lil, mas, nakh, papin, rovli, sap, il, tover, vast, zor, mba th. a. 4 phurdine konsonnte: h, kh, ph, th. Misala/Eksmplur: hib, kham, phuro, than th. a. 4. E postpozicionlo konsonnte: q va o kzo genitvo thaj datvo va o kzo lokatvo thaj o ablatvo va o kzo sociatvo instrumentlo 5. E pakonsonnte: w: drabarel pes sar jekh u; inkerel o than le konsonantaqo v, an-i agorutni pozcia vaj makar duj vokle: anaw (i ai frma si anav), bow (i aci frma si bov), saworre (i ai frma si savorre), thuwali (i ai frma si thuvali); j: drabarel pes sar i vokla i; inkerel o than la vokalaqo i kana arakhel pes paal aver vokla: daj, jekh, duj, rroj, ooj. II. I PANAVNI / O ADEKTVO 1. Te palemdikhas so siklilm i akana: I panavni si e vakripnasqi rig kaj sikavel sar si jekh but vaj sar si jekh eno. Amari hib rromani si li jekh gudli gili. O godver havo al ka-i kla. Man si man jekh zoralo kalo thaj uo grast. La si la jekh lto phabaj, haj les si les duj zlena ambrola. An-l tar propozcie kaj sas dine maj opre, e alava gudli, godver, zoralo, kalo, uo, zlto thaj zlena sikaven sar si i gili, o havo, o grast, i phabaj thaj e ambrola.
25
Palal sar dikhle, e panavn / e adektvur been anglal e navn: gudli gili, godver havo, zoralo, kalo thaj uo grast, zlto phabaj thaj zlena ambrola. Si varesode situcie kana e panavn / e adektvur aj te ahen palal e navn: lav rromano, hib rromani, hib so maj ukar, rajni so maj lahi. Kadala frme arakhas len ana o dialkto vakrdo kaar le kkavr. 2. E panavnnqi klasifikcia An-i rromani hib, e panavn / e adektvur aj te aven: A. E tipikane rromane panavn / adektvur a. E buxle panavn / adektvur: si len tar frme ka-o nominatvo. Jekhipen Butipen Murikano ling kalo, parno, laho, gudlo kale, parne, lahe, gudle uvlikano ling kali, parni, lahi, gudli kale, parne, lahe, gudle
Palal sar dikhlm, kadale panavn/ adektvur si len tar agorimata: Va o murikano ling ka-o jekhipen: -o; Va o uvlikano ling ka-o jekhipen: - i; Va o murikano ling ka-o butipen: -e; Va o uvlikano ling ka-o butipen: -e. b. E tang panav / adektvur: si len sajekh frma va o nominatvo, vi ka-o jekhipen, vi ka-o butipen. Vov kinds jekh ukar lulud va jekh godver haj. La si la duj godver have. Murikano ling ukar, nasul ... ukar, nasul ... uvlikano ling ukar, nasul ... ukar, nasul ...
Jekhipen Butipen
Eksmplur / misala: ukar, godver, nasul, but, ku, maxrime, xanc, biku, tang th.a. B. E panavn / adektvur line avere hibnar a. E pabuxle panavn: si len duj frme ka-o nominatvo, jekh ka-o jekhipen vi aver ka-o butipen Jekhipen Butipen Murikano ling o zleno vurdon o lto lil e zlena vurdona e lta lila uvlikano ling i zleno patrin i lto phabaj e zlena patrin e lta phabaja
Palal sar dikhlm, kadala panavn / adektvur si len duj agorimata: -o: va o murikano thaj o uvlikano ling, ka-o jekhipen: lngo, dlgo, zleno, glbeno, lto. -a: va o murikano thaj o uvlikano ling, ka-o butipen: lnga (lngi, lni), dlga, zlena, glbena, lta. b. E tang panavn: si len sajekh frma va o nominatvo, vi ka-o jekhipen vi ka-o butipen Eksmplur / misala: bordo, gri.
26
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Xramosaren an-o uo than i vokla i vaj i pakonsonnta j: O l...l anel le manuenqe barval...pen, ma... but zor tha... ma... but god... . 2. Xramosaren an-o uo than i konsonnta x vaj h: ...arno ...oriznto ...u...ur ...otlo ...o...avel ...odinil / dingl ...istria ...er ...aben ...al ...urdelin ba...talo
3. Xramosaren an-o uo than jekh anar e grafme z, vaj : ...oralo ...ivdo m...ika prin...ardo ...uvli ...anel ...oj bu...no ...leno a...ukerel u...o ...lto
4. Alosaren e trebutne panavn anar i ai rig thaj thon len an-e ue thana anar e propozcie. Les si les ... thaj ... drakha. Kadava grast si ... thaj ... . O pani si ... . Amari hib ... si li jekh ... gili. O moxton si ... vi ... . E kat si ... . O havorro piel ... thud thaj xal ... manro. sastrutne purano gudli zoralo parno kale baro uo gudle gudlo kovlo rromani
5. Keren i klasifikcia e avutne panavnnqe palal e siklile kritrie: baro, kalo, godver, laho, but, gri, lolo, lngo, dlgo, melalo, nasul, purano, phuro, ukar, zleno, lto, zinzardo, glbeno, pherdo, baxtalo. E tipikane rromane panavn Buxle Tang baro godver ... ... E panavn line avere hibnar Pabuxle Tang lngo gri ... ...
6. Arakhen e panavn anar o siklilo tksto (I hib rromani) thaj phenen ke savo gin thaj ling si von!
27
L6
O ORRO RROM THAJ O BARVALO GAO

Sas jekhvar jekh orro rrom, savo na anelas so te kerel kaj te aresel vi vov barvalo sar pesqo perutno, o gao. An-ekh ds, o gao phends e orre rromesqe. - Aun, rroma, te kames te areses vi tu barvalo sar me, bikin sa so si tut kherese thaj a k-o Bukurti, ke na but vrmae si te areses barvalo. O gao phends kadala but asaipnaa. O rrom, kaj delas patv pesqe perutnesqe, kerds so phends o gao: bikinds sa so sas les va jekh mja lej thaj gels k-o Bukurti. Kothe, arakhadils jekhe barvale thaj but angle manuea. O rrom phends lesqe sosar avils vov k-o Bukurti. O butanglo thaj barvalo manu puhls e rromes: - Sode love si tut? - Si man jekh mja lej, phends o rrom. - anes vareso? Kamav te dikhav sode san godver. Me thav jekh mja lej thaj tu thos tiri mja lej; thav tuqe jekh puhipen thaj te anes te des palpale lav k-o puhipen, tire si e love te na xasardn. - Mito, phenel o rrom, te aunav o puhipen! - Kaj si o burko e phuvqo? - Kathe, telal tiri khur, phenel o rrom. Te na pats, a te dikhes! O butanglo manu kaj na aj te al te dikhel e phuvqo burko, phends e rromesqe: - Mito, kad si, phenel o barvalo manu. Akana thav tuqe aver puhipen. Te anes te des man palpale lav, me dav tut duj mje, te na, xasares tire duj mje. - Mito, phenel o rrom. Te aunav vi o dujto puhipen. - Sode si kaar i Kali Derv i k-i Loli Derv? anes te phenes? -anav, phenel o orro rrom, ni maj but, ni maj frmi sode si kaar i Loli Derv i k-i Kali Derv. Te na pats, a te dikhes. Mito, phenel o barvalo manu, kad si; kathe si tire duj mje. - Raja, akana kamav te thav vi me tuqe duj puhimata. Te anes, lies mirre, tar mje si tire, te na, des man tu tar mje.
28
- Mito, phenel o barvalo manu. Te aunav e puhimata. - Sar akharel mirre perutnes savo phends manqe te avav k-o Bukurti ke avava barvalo? - Na anav sar akharel les. Kathe si tut tar mje; akana si tut oxto mje. Akana phen manqe vi o dujto puhipen! - Sar akharel e raajes save bolads man? - Ni ke kadava puhipen na anav te dav palpale lav. Akana si tut deuov mje lej. - aes te phenav tuqe, ni me na anav sar akharel les, phenel o rrom. O rrom ls pesqe love thaj gelo k-i diz te kinel pesqe grasta, guruvn, bakre, bale thaj kinds pesqe duj rromane vurdona. Areslo khere, vov rods pesqe jekh ukar haj thaj kerds baro rromano abv. Akana vov areslo barvalo rrom. O perutno savo phends le rromesqe te al k-o Bukurti, avils lese te puhel les: - Mirro ku phral, phen manqe so kerdn te aresln kad barvalo, ke me asaipnase phendem tuqe te bikines sa so si tut thaj te as k-o Bukurti. - Mirre!a perutne!a, me naisarav tuqe va o laho lav kaj dn man, ke ads areslem barvalo. Te kames, ker vi tu so kerdem me, aj te avel vi tut i baxt savi sas man. O barvalo perutno e maj barvale rromesqo gelo khere thaj bikinds sa so sas les paal o kher thaj gelo k-o Bukurti. Kathe k-o Bukurti, o gao patnds ke e ukela phiren e ingena an-i porik thaj e bale e hura k-i korr thaj sekon eno savo si bokhalo hinel pesqe te xal. Areslo k-o Bukurti, o barvalo gao ls te xal thaj te piel e amalena. Na bute vrmae, vov ahilo bi lovenqo thaj bi amalenqo. Vov avilo palpale khere. O sasto gav asands lesar ke so kerds vov kana aresls anar barvalo orro thaj so kerds o rrom ke aresls anar orro barvalo. (Palal o Jonel Kordovn)
29
Na ker kanikasqe xv, ke aj te peres tu an-e lae!

perutno - manu kaj beel pa frmi - xanc, cra Derv - baro pani varekase an-ekh - an-jekh bolads - bolds (e tikne haves kaj e sode - kazom khangeri) arakhadils - maladils diz - fros but vrmae - but vaxtese sekon - sarkon, svko te des palpale lav - te amboldes
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen ana kadava klasaqo kotor? 5. Sar sas o rrom? 6. Tha o gao? 7. So phends o gao e rromesqe te kerel, kaj te aresel barvalo? 8. Kaj gels o rrom? 9. Kaa maladils o rrom ka-o Bukurti? 10. Sode puhimata thovds o butanglo manu e rromesqe? 11. Sode puhimata thovds o rrom e butangle manuesqe? 12. So kinds o rrom kaar i diz? 13. So kerds o rrom kana aresls khere? 14. So phends o rrom pesqe perutnesqe? 15. Kaj gels e rromesqo perutno? 16. Sar avils palpale e rromesqo perutno kaar o Bukurti? 17. So siklripen aj cirdas anar kadava tksto?
I NAVNI / O SUBSTANTVO i akana ame siklilm palal o kzo nominatvo e navnqo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen. Akana siklvas palal o kzo akuzatvo. 1. O nominatvo thaj o akuzatvo e biivdisarde murikane navnnqe / substantivurnqe E biivdisarde murikane navn si len ka-o akuzatvo ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e frme
30
O jekhipen o gav o lil o gad o pani o dand so? Akuzatvo o gav o lil o gad o pani o dand kaar o nominatvo. Von ambolden ka-o puhipen so?
O puhipen so?
O kzo Nominatvo
O butipen e / le gava e / le lila e / le gada e / le pan e / le danda e / le gava e / le lila e / le gada e / le pan e / le danda
2. O nominatvo thaj o akuzatvo e ivdisarde murikane navnnqe / substantivurnqe E ivdisarde murikane navn na si len ka-o akuzatvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e frme kaar o nominatvo. Von ambolden ka-o puhipen kas? Eksmplur / misala: O butangle thaj barvalo manu puhls e rromes: - Sar akharel mirre perutnes savo... E alava e rromes thaj perutnes anar e misala dine maj opre si ka-o kzo akuzatvo. E ivdisarde murikane navn lien ka-o akuzatvo, ka-o jekhipen o agoripen -es, thaj ka-o butipen O puhipen kas? O kzo Nominatvo O jekhipen o dad o raaj o phral o ooj o dktoro(s) e dades e raajes e phrales e oojes e doktores (-os) O butipen e / le dada e / le raaja e / le phrala e / le ooja e / le dktorur e / le daden e / le raajen e / le phralen e / le oojen e / le doktoruren (on)
kas?
Akuzatvo
en: Te inkeras gode! E biivdisarde murikane navn (save na si len od / dxo) si len ka-o akuzatvo sa jekh frme, sar si len ka-o nominatvo. O artkulo va e biivdisarde murikane navn ka-o akuzatvo ahel o artkulo kaar o nominatvo: o -va o jekhipen, thaj e / le -va o butipen. O akcnto ka-e biivdisarde navn, ka-o akuzatvo, ahel kaj si vov ka-o nominatvo. E ivdisarde murikane navn (save si len od / dxo) xuden ka-o akuzatvo o agoripen
31
-es -va o jekhipen, thaj -en -va o butipen. O artkulo va e ivdisarde murikane navn ka-o akuzatvo paruvel pes: ka-o jekhipen thaj vi o butipen si sajekh: e / le dades - e / le daden. O akcnto ka-e ivdisarde gaikane murikane navn, ka-o akuzatvo, perel p-i palutni silba.
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen e murikane navn anar o tksto O rrom thaj o barvalo gao thaj thon len ka-o kzo nominatvo thaj ka-o akuzatvo va o jekhipen thaj o butipen. 2. Thon ka-o nominatvo thaj ka-o akuzatvo (jekhipen thaj butipen) kadala murikane navn: balo, bakro, ber, dand, gav, gono, manu, pani, raklo, rrom, sap, ternipen, ivipen. 3. Thon ana o telutno tablo e trebutne frme: O kzo O jekhipen o raklo o phral o lil o nasulipen e / le raklen o manro Akuzatvo e / le phralen e / le nasulimata O butipen e / le manre Nominatvo
32
O upiter Borkoj (b. 1969)

O upiter Borkoj si biando an-o 14 Jnio 1969, an-o gav Hlipieni, anar o udco Botoni. Lesqo dad, o Konstantin Borkoj, sas jekh prinardo baavno, anglo maj but palal o anav Filanda. Lesqi daj sas anar e rihinrenqo nmo. Maj si les trin phen. Sar ke an-i lesqi famlia sas sastrr thaj baavne, pesqe dada kamle so vov te al kolae thaj ando ber 1987 agorisarel o Licvo ,,A.T. Laurian ka-o umal matemtika-fzika. Ana o ber 2000 al ka-e milajesqe kolaqe krsur va i rromani hib ka-o Klimnti, koordonisarde e universitarone siklrnesar Gerge Saru. Sa kad berese, al sar siklrno rromane hibqo, k-o Teoretikano Licvo ,, Nikolae Iorga anar o fros Botoni. An-o ber 2002 xramosarel pes ka-i Universitta anar o Bukurti, i specializcia i rromani hib thaj i literatra kaar o Kolgio CREDIS, siklvipen putardo ka-o durripen, kaj agorisarel an-o ber 2006 (sar jekhto agorutno makar e studntur). Anar o ber 2003, kerel but vi an-jekh rromenqi organizcia ka-e siklripnasqo departamnto: I Agenca va o Komunitro Barripen. An-o ber 2007 si thanutno implementaciaqo agnto an-o udco Bihor, an-o projkto PHARE 2005 E bifavorizisarde grupurnqo edukaciaqo akcso. Sar xramosarno thaj paramiri, von xramosards thaj phends but parama thaj poeze: Sar si o nasulipen?, Duj amala, Duj have, I do, I zor thaj i god, O laho amal, O biamalipen, I duti, O agar, O khandino havo. Kadala parama si andrrde an-o lil Rromane paramiienqo lil avri dino an-o fros Klu-Napka thaj koordinisardo kaar o Gerge Saru, i Mara Koreck thaj i @lga Mrk. Aver parama thaj poeze xramosarde lesar si: O baavno, E ruvesqo dromorro, I maj gudli pherr, E rroma, O kamipen th.a.
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Kon si tiro rromane hibqo siklrno? Sar buhol? 2. Prinaren tume vi aver rroma, kaj xramosaren pozie vaj parama?
33
L7
O BAAVNO
Sas jekhvar jekh havo, saves akhards les Samir. Kana kerds efta bera, o Samir gels k-i kla. Lesqi dej kinds lesqe lilenqo gonorro, tartorre thaj angarne, xurvds les e neve gadorrea thaj vastesar angerds les i k-e kolaqo vudar. I phuri daj, lesqi mmi, akhards les lae thaj pal so phends jekh drabaripen ds les jekh purano ruputno lovorro te avel les baxt thaj te avel les but loalipen k-i skla. Ka-o ird, sas lesqe cra maj phares te xatrel pes e kolavere siklvnena. Na xancvar vov maj xastralas p-o jekh rromano lav, tha kana i siklrni vaj lesqe amala puhenas les ,,so phendn? vov sig rodelas te amboldel gaikanes, te laharel pesqi do. Lokhes, lokhes, o Samir ls te kamel but i kla thaj o siklripen, tha sas les jekh pharimos. Sar inklenas avri anar i kla, o Ino, lesqo kolgo, irdelas te ingardel palal lese : - O rrom, o rrom! Ads kadja, texara kadja, vi aver amala ingardenas sar o Ino: - O rrom, o rrom! Aunds vi i siklrni thaj but xolriko cipisards lene; thaj vi sikavds lenqe ke na si ukar te phenen kadja; ke vi le rroma sar vi aver ncie si sa manua thaj savorre si sajekh. But phends lenqe i siklrni palal e rroma thaj lenqe kulturaqe barvalimata, tha o Ino sar kana i unelas. Vov thaj aver sa ingardenas : - O Rrom, o rrom ! Tha akana o Samir i maj dikhelas lene. Akana, jekhe kurkea anglal o Krno, i siklrni phenel: - anen ke k-o agor e beresqo savorre sam but loale kana aven e ivendesqe baredvesa. Amari klsa, sar vi aver anar i skla, sam akharde k-o tetro te baredvesaras, te gilabas ukar sar siklilm k-i kla, thaj o Phuro Krno anela amenqe vareso dinimata. K-i kla e tikne siklvne gilabenas p-o jekh so p-o ds jekhe muzikaqe siklrnea, savo baavelas lena anar i skrpka.
34
Akana, jekhe dsea anglal so te an k-o tetro, avel i siklrni thaj phenel but xola: - Texara gilabena krkore, o raj o siklrno i maj atil te avel e skripkaa, si les jekh pharimos. Tha, te anen, maj phenel voj, te gilabena ukar so loalo avela o Phuro. O Samir beel thaj godsarel pes, palem maj beel, maj godsarel thaj daraa phenel: - Rajnie, siklrnie, te kamela o Phuro, ativ te avav me te baavav anar i skrpka mirre amalena? I rajni paasal thaj phenel: - Te anes te baaves anar i skrpka, me puhava e Phures, sar te na? Texarinar, o Samir ands i skrpka, thaj barikano baavds e rajnqe jekh gili. I rajni unel les thaj puhel les: - Sosar i phendn vi manqe i akana ke tu anes te baaves kadja ukar? O Phuro aukerel te unel tut! Lesqe amala puhen vi von: - Kaar anes tu te baaves kadja ukar? Kaj sikliln? O havorro amboldel: - Amene, e rromene, an-e savorre famlie si p-o jekh baavno. Me siklilem mirre dadesar lesqe skripkaa, thaj te maj barvav xanc kinela vi manqe jekh nevi skrpka! K-o tetro, lenqi klsa ls o jekhto than, thaj o Phuro ds savorren but guglimata thaj khelnorre. Pal duj - trin dsa i siklrni avel k-i kla thaj phenel: - Dikhen, e Phures ajls les but sar baavds tumaro kolgo, o Samir, thaj bihalds lesqe jekh nevi skrpka sar dinipen. Dikhen la! Pal xanc vaxt maj puhel. - Kon maj anel te baavel kadja ukar? Tu na anes Ionea, puhls i rajni pusavindoj les e jakhena. - Na, na, ... i anav! Anar kodova ds konik i maj cipisards pal o Samir o rrom, von phenen lesqe akana o baavno. Akana siklile vi lesqe amala ke varekana e manua, vi maj but el siklvne si varekana sajekh, von si jekhtones havorre. (Palal o upter Borkoj)
dej - daj gadorrea - gadena na xancvar - butvar xastralas - skpisarelas ingardel - cipisarel dinimata - drur
barikano - phutrdo; godsarindoj ke vov si but importnto khelnorre - khelimata pal - palal bihalds - trads pusavindoj - dikhindoj vrta
35
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen ana kadava klasaqo kotor? 5. So kinds e Samirosqe pesqi daj aj dad? 6. So phends thaj so ds le Samirosqe pesqi mmi? 7. Sosar sas maj phares le Samirosqe k-i kla? 8. Sar ingardelas o Ino palal o Samir? 9. So kerds i siklrni le Ionoa? 10. So phends i siklrni anglal o Krno pesqe siklvnenqe? 11. Sosar trobalas te gilaben von krkoro ka-o tetro? 12. So phends o Samir pesqe siklrnqe? 13. Sar sas e Samirosqe amala kana aunden les ke baavel? 14. Sar sas k-o tetro? 15. So bilds o Phuro e Samirosqe? 16. Sosar na maj cipisards konik palal o Samir o rrom? 17. So siklvipen aj cirdas anar kadava tksto?
I NAVNI / O SUBSTANTVO Maj anglal siklilm e frme kaar e murikane navn ka-e kzur nominatvo thaj akuzatvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen. Akana dikhasa e frme e uvlikane navnnqe, ka-o nominatvo thaj ka-o akuzatvo. 1. O nominatvo thaj o akuzatvo e biivdisarde uvlikane navnnqe / substantivurnqe E biivdisarde uvlikane navn si len ka-o akuzatvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e frme kaar o nominatvo. Von ambolden ka-o puhipen so? O akcnto O puhipen O kzo O jekhipen i rroj i dori i patrin i kla i angrusti(k) i rroj i dori i patrin i kla i angrusti(k) O butipen e / le rroja e / le dor e / le patrin e / le kle e / le angrusti(k)a e / le rroja e / le dor e / le patrin e / le kle e / le angrustika
so?
Nominatvo
so?
Akuzatvo
36
2. O nominatvo thaj o akuzatvo e ivdisarde uvlikane navnnqe / substantivurnqe E ivdisarde uvlikane navn na si len ka-o akuzatvo, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen, e frme kaar o nominatvo. Von ambolden ka-o puhipen kas? Eksmplur / misala: I daj kamel but pesqe haja. Kas kamel i daj? - e haja. O dad dikhls e bib an-o fros. Kas dikhls o dad? - e bib Me puhlem e hajan, kaj an. Kas puhlem me? - e hajan Me mukhlem e bibn te been tele. Kas mukhlem me? - e bibn E alava haja, e bib, e hajan, e bibn, anar e misala dine maj opre, si ka-o kzo akuzatvo. Von ambolden ka-o puhipen kas? E ivdisarde uvlikane navn lien ka-o akuzatvo, ka-o jekhipen, o agoripen -a (va e navn agorisarde an-i pakonsonnta -j) vaj - thaj ka-o butipen -an (va e navn agorisarde an-i pakonsonnta -j) vaj -n: O puhipen O kzo O jekhipen i daj i phen i siklrni i mba i haj e daja e phen e siklrn e amba e haja O butipen e / le daja e / le phen e / le siklrn e / le mbe e / le haja e / le dajan e / le phenn e / le siklrnn e / le amban[-en] e / le hajan
kas?
Nominatvo
kas?
Akuzatvo
Te lias gode! E biivdisarde uvlikane navn (save na si len od / dxo) si len ka-o akuzatvo sa jekh frme sar si len ka-o nominatvo. O artkulo va e biivdisarde uvlikane navn ka-o akuzatvo ahel o artkulo kaar o nominatvo: i va o jekhipen thaj e / le va o butipen. O akcnto ka-e biivdisarde uvlikane navn, ka-o akuzatvo, ahel kaj si vov ka-o nominatvo. E ivdisarde uvlikane navn (save si len od / dxo) lien ka-o akuzatvo o agoripen -a / - va o jekhipen thaj -an / -n [-n] va o butipen. O artkulo va e ivdisarde uvlikane navn ka-o akuzatvo paruvel pes: ka-o jekhipen thaj vi o butipen si sajekh: e / le rakl - e / le rakln [rakln]. O akcnto ka-e ivdisarde gaikane uvlikane navn ka-o akuzatvo perel p-i palutni silba.
37
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen anar o tksto O baavno e uvlikane navn thaj thon len ka-o kzo nominatvo thaj o akuzatvo (jekhipen thaj butipen)! 2. Thon ka-o kzo nominatvo thaj ka-o akuzatvo (jekhipen thaj butipen) kadala uvlikane navn: angrusti(k), bakri, bibi, but, cxra, irikli, haj, drakh, famlia, grastni, kat, rromni, suv, zor. 3. Thon ana o telutno tablo e trebutne frme: O kzo O jekhipen i siklrni O butipen e / le drakha e / le bor i huri i phabaj e / le siklrnn Akuzatvo e bor e / le hur
Nominatvo
4. Phenen so dikhen tume kathe? Khere, si tumen kasave instrumntur?
38
L8
E RUVESQO DROMORRO
Sas jekhvar duj amala. E duj amala undinesas ke an-o baro ve kaar o agor e gavesqo, butanglal, jekh manu but barvalo angaravdsas jekh mandn, thaj, but vaxt pala kodoja, but manua rodine la tha i atiline te arakhen la. Maj undsas pes ke le but love si armandine tha konik i maj godsarelas pes kadalae. Sar o ve sas daravno, e amala anas varekana khethanes te kiden xuxura, te anen kata tha maj but te roden i mandn, ke Bare manua thaj barvale avasa - phenenas von. Akana, an-jekh ds, rodindoj von xuxura, xasaren o drom thaj phiren, thaj phiren i rti bi te atin te inklen anar o ve. Vi khine, vi bokhale, thon pen von tele te zinzon pen thaj lel len i lndri. Jekh kotor rte uten thaj so te dikhes? Pae lenar pala jekh kat, dikhelas pes jekh khelavali dud. - So te avel? - puhen pen e rroma. Dara, lokhes, lokhes, paon thaj ahen bimujesqo: anglal lene jekh moxton. to, l duj amala putaren o moxton thaj, aipnase, i but rodini mandn sas anglal lene. E dude e honutosqe ankalaven von te dikhen e zlaga, e angrustika thaj but love, savorre somnakutne. Sar sas, sar na sas, tha amari paramii phenel ke o Ino i maj resls khere. O Buraj, o kolaver amal, avils khere sar kana khan na sas. Nakhls jekh ds, duj thaj i rromni thaj o havo e Ionosqe len te puhen, te roden les tha khanesqe. O Buraj na thaj na, ci dikhls les, ci anel lesar . But vaxt pala kodoja o havo e Ionosqo phirds rovindoj te rodel pesqe dades tha i maj arakhls les, ni unds khan lesar. Kadja, nakhls o milaj, o ivend thaj, dikh, o ber. O kolaver amal, o Buraj vazdsas pesqe jekh ukar kher, kindsas guruvn thaj lahe grasta, nevo vurdon thaj lokhes aresls jekh barvalo manu an-o gav. E rroma dikhenas tha godsarenas ke vov si laho butrno, kerel but savorro ds thaj kodolesqe si les vi love. Konik i anelas sar ke rti rtar les i maj sas les lndri. Sar phandelas e jakha, delas suno jekh baro ruv strafinale jakhena savo rodelas te mudarel les.
39
Gelas o Buraj bute drabarnne, e raajene, k-i khangeri, tha kadale ungale sunesar i xastralas. Jekhe berese, pal kadala but, jekhe baredvesee, k-e Devlesqo Uaripen, kana savorre rroma kidenas pen khethanes an-jekh perutno gav te keren baro khelipen, vakrimata, te gilaben te baaven, telrds vi o Buraj an-o vurdon maj bute rromena. Avri, sas milaj, tato, jekh rrom phenel: - Te as p-o drom anar o ve, ke si uhal, anav me jekh dromorro laho, ke p-o baro drom aresas maj phares, thaj n l grasta i maj atin tatipnasar. an so an, tha o Buraj i maj delas dma khan. Jekh p-averese, p-o makar e veesqo, kae dromorrenqo truul, xutel e vurdonesar jekh truj. Den pen tele e rroma te laharen o vurdon, tha ahen thanese sar e barresqe kile: anglal lene jekh ruv, baro sar jekh guruvorro, thaj vi maj but lesqe jakha dudale sas sar i jag. Sas but rroma zorale thaj, butivar, bidaraqe, tha akana i atinas ni te maj ankalaven jekh lav. O ruv avils pa o Buraj, dikhls lese xanc thaj kerds pes bidikhlo. Kana aviline penqe zore, e rroma kerdine penqe truul; thaj vi maj but, kana dikhline karing o Buraj, savesqe vasta sasas melale ratesar bi te avel hindo vaj malavdo. Atska, o Buraj, izdraindoj, phends e rromenqe sar jekhe berea palal, korrdo e somnakutne lovenar, ls len thaj nals bi te maj aukrel pesqe amales. aipnase, ke vi vov inklists phares anar o ve, tha i maj dikhls palal vi palal o Ino. E rroma, palal lenqi kris, mukhle vi les an-o ve thaj konik i maj vakrds lea nivar. Palal xanc vaxt, o Buraj telrdas anar o gav, kaj konik i anel kaj vov gelo. Vi ads o dromorro anar o ve si anavime e ruvesqo dromorro thaj vov anel amenqe god ke nivar i trebul te bikinas amare amalen, pal sar phenen e phure, kadava bezex si maj baro sar si o meripen. (Palal o upter Borkoj)
angaravdsas - garavdsas mandn - jekh garavdo barvalipen armandine - save sas armandine, drabarde daravno - savo daravel tut khine - phagerde, hinde zinzon pen - zinzren pen, been zinzrde ahen bimujesqo - na maj phenen khan to - sig zlaga - en
khanesqe - bi resipnasqo strafinale - dudale, sar i jag xastralas - skpisarelas uhal - o than kaj na marel o kham dromorrenqo truul - o than kaj malaven pen maj but droma barresqe kile - barresqe tle, xamba, stbur atska - atn nivar - nivar anavime - anavrde bezex - do
40
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen ana kadava klasaqo kotor? 5. So aunde e duj amala? 6. Kaj gele an-jekh ds e duj amala? 7. So arakhle von? 8. So sas an-o moxton? 9. Kon ambolds pes khere? 10. Kon rodelas e Ionos? 11. So kerds o Buraj maj palal? 12. So godsarenas e rroma e Burajesar? 13. So dikhelas an-o suno o Buraj? 14. Kaj gele maj but rroma ka-e Devlesqo Uaripen? 15. Kaar gele von an-o perutno gav? 16. So dikhle von an-o ve? 17. So kerde e rroma palal lenqi kris? 18. So kerds o Buraj maj palal? 19. Soa godsaren tumen ke sas doalo o Buraj? 20. So siklvipen aj cirdas anar kadava tksto?
I NAVNI / O SUBSTANTVO i akana, ame siklilm e substantivosqe frme ka-o Nominatvo thaj ka-o Akuzatvo. Akana ame siklvasa e substantivosqe frme ka-o Genitvo. O kzo genitvo e murikane navnnqo Misala / Eksmplur: Vi ads o dromorro anar o ve si anavime e ruvesqo dromorro Kasqo dromorro? - e ruvesqo E amalesqi daj si nasvali. Kasqi daj si nasvali? - e amalesqi E phralesqe gada si ue. Kasqe gada si ue? - e phralesqe E phuresqe dme si gudle. Kasqe dme si gudle? - e phuresqe E navn e ruvesqo, e amalesqi, e phralesqe, e phuresqe si murikane navn ka-o kzo genitvo. Von ambolden ka-e puhimata: kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?
41
a)
E murikane navn si len ka-o genitvo e agorimata: Va o jekhipen: -(es)qo: kana i navni savi si ka-o genitvo (jekhipen) beel paal aver murikani navni ka-o jekhipen (e havesqo dand) -(es)qi: kana i navni savi si ka-o genitvo (jekhipen) beel paal aver uvlikani navni ka-o jekhipen (e havesqi phen) -(es)qe: kana i navni savi si ka-o genitvo (jekhipen) beel paal aver murikani navni ka-o butipen (e havesqe danda) -(es)qe: kana i navni savi si ka-o genitvo (jekhipen) beel paal aver uvlikani navni ka-o butipen (e havesqe phen) Va o butipen: -(en)qo: kana i navni savi si ka-o genitvo (butipen) beel paal aver murikani ka-o jekhipen (e havenqo dad) -(en)qi: kana i navni savi si ka-o genitvo (butipen) beel paal aver uvlikani ka-o jekhipen (e havenqi daj) -(en)qe: kana i navni savi si ka-o genitvo (butipen) beel paal aver murikani ka-o butipen (e havenqe dada) -(en)qe: kana i navni savi si ka-o genitvo (butipen) beel paal aver uvlikani ka-o butipen (e havenqe daja)
b)
navni navni navni navni
1. Va e ivdisarde murikane navn o genitvo kerel pes, tovindoj e agorimata -qo, -qi,- qe, -qe ka-i frma kaar o akuzatvo: O puhipen kas? kas? O kzo Nominatvo Akuzatvo O jekhipen o rrom o raj e rromes e rajes e rromesqo e rromesqi e rromesqe e rromesqe e rajesqo e rajesqi e rajesqe e rajesqe O butipen e / le rroma e / le raja e / le rromen e / le rajen e rromenqo e rromenqi e rromenqe e rromenqe e rajenqo e rajenqi e rajenqe e rajenqe
kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?
Genitvo
42
2. Va e biivdisarde murikane navn o genitvo kerel pes, tovindoj i tma -es - va o jekhipen, thaj -en - va o butipen thaj, maj dur, e agorimata e genitivosqe -qo, -qi,- qe, -qe:
O puhipen so? so?
O kzo Nominatvo Akuzatvo
sosqo? sosqi? sosqe? sosqe?
Genitvo
O jekhipen o manro o vast o manro o vast e manresqo e manresqi e manresqe e manresqe e vastesqo e vastesqi e vastesqe e vastesqe
O butipen e / le manre e / le vasta e / le manre e / le vasta e manrenqo e manrenqi e manrenqe e manrenqe e vastenqo e vastenqi e vastenqe e vastenqe
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Roden an-o tksto E ruvesqo dromorro e murikane navn thaj thon len ka-o kzo genitvo! 2. Thon e dine kathe murikane navn ka-e kzur nominatvo, akuzatvo vi genitvo: phral, phiko, sap, rrom, gono, gav, vast, kolin, manro, manu! 3. Thon e trebutne frme ana o telutno tablo: O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen o mas Butipen e/ le masa e/ le masenqo e masesqe e dadesqe 4. So anen tume palal / anar e ruva? Jekhipen e dades Butipen daden e rajesqi Jekhipen o raj Butipen e rajen
43
L9
O PHAKHVAVALO THAJ I KURUNG

Jekh phakhvavalo xurlas opral jekh bakrnqo hund. Vov kamelas te orel jekh bakrorro. E bakre xanas ar. Anar jekh, o phakhvavalo telrds anar e erosqo uipen vrta karing jekhe bakrorrese. Xuds les punrenar thaj gelo lea. Jekh kurung, savi dikhls so kerds o phakhvavalo, godsards so si lokhes te orel vi voj jekhe bakrorres. I kurung telrds vi voj zorales anar e erosqo uipen vrta opral jekhe bakrorrese. Nmaj, kana te vazdel e bakrorres opre, voj ahili e erea an-e bakrorresqo potin, kad so voj n-atisards te xurl kothar. O bakrri, kana dikhls la kurunga an-e barkrrresqo potinrro, xuds la thaj hinds laqe phaka. Palal kodoja, dins la pesqe havenqe te khelen pen laa. E havorre, loale, puhle e dades: - Dadea, savo si o anav kadaja iriklqo? - Akana jekh so, amboldel o bakrri, voj patnds so si phakhvavalo, tha akana si te del pesqi sma so si nmaj jekh orrrri kurung. Kana e havorre unde so phends o dad, line te asan. (Palal o Esp)
Anglal te keres vareso, k-ati te na keres tut asaipnasar, ingin tire zor.
phakhvavalo - o vlturos vrta - sa anglal, dirkt hund - maj but bakre, jekh kidimos kurung - korngos, jekh kali irikli potin - e bakrorresqe bala bakrenqo telrds - gels, gelo
44
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen anar kadava klasaqo kotor? 5. So kerelas o phakvavalo? 6. So ords vov? 7. So kerds i kurung? 8. Kon astards la kurunga? 9. So kerds o bakrri la kurungaa? 10. So phends o dad pesqe havorrenqe? 11. So siklvipen aj cirdas anar kadava tksto?
I NAVNI / O SUBSTANTVO O KZO GENITVO An-o anglutno klasaqo kotor siklilm o kzo genitvo va e murikane navn. Akana siklvas palal o kzo genitvo va e uvlikane navn. O kzo genitvo e uvlikane navnnqo Misala/Ekmplur: - Dadea, savo si o anav kadaja iriklqo? Kasqo anav? - e iriklqo E phenqi cxa si loli. Kasqi cxa si loli? - e phenqi E bibqe gada si ue. Kasqe gada si ue? - e bibqe E raklqe lulud si parne. Kasqe lulud si parne? - e raklqe E navn e iriklqo, e phenqi, e bibqe, e raklqe si uvlikane navn ka-o kzo genitvo. Von ambolden ka-e puhimata: kasqo? kasqi? kasqe? kasqe? E uvlikane navn si len ka-o genitvo e agorimata: a) Va o jekhipen: -(a/)qo: kana i navni, savi si ka-o genitvo (jekhipen), beel paal aver murikani navni ka-o jekhipen (e hajaqo gad) -(a/)qi: kana i navni, savi si ka-o genitvo (jekhipen), beel paal aver uvlikani navni ka-o jekhipen (e hajaqi phen) -(a/)qe: kana i navni, savi si ka-o genitvo (jekhipen), beel paal aver murikani navni ka-o butipen (e hajaqe gada) -(a/)qe: kana i navni, savi si ka-o genitvo (jekhipen), beel paal aver uvlikani navni ka-o butipen (e hajaqe phen)
45
b) Va o butipen: -(an/n)qo/ -(en/n)qo/: kana i navni, savi si ka-o genitvo (butipen), beel paal aver murikani navni ka-o jekhipen (e hajanqo dad[e hajenqo dad]) -(an/n)qi/ -(en/n)qi: kana i navni, savi si ka-o genitvo (butipen), beel paal aver uvlikani navni ka-o jekhipen (e hajanqi daj[e hajenqi daj]) -(an/n)qe/ -(en/n)qe: kana i navni, savi si ka-o genitvo (butipen), beel paal aver murikani navni ka-o butipen (e hajanqe dada[e hajenqe dada]) -(an/n)qe/ -(en/n)qe: kana i navni, savi si ka-o genitvo (butipen), beel paal aver uvlikani navni ka-o butipen (e hajanqe daja[e hajanqe daja]) 1. Va e ivdisarde uvlikane navn o genitvo kerel pes, tovindoj e agorimata -qo, -qi,- qe, -qe ka-i frma kaar o akuzatvo: O puhipen kas? kas? O kzo Nominatvo Akuzatvo O jekhipen i rakli i daj e rakl e daja e raklqo e raklqi e raklqe e raklqe e dajaqo e dajaqi e dajaqe e dajaqe O butipen e / le rakl i daja e / le rakln i dajan e raklnqo e raklnqi e raklnqe e raklnqe e dajanqo e dajanqi e dajanqe e dajanqe
kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?
Genitvo
2. Va e biivdisarde murikane navn o genitvo kerel pes, tovindoj i tma -a/ - va o jekhipen thaj -an/n/ -en/n -va o butipen thaj e agorimata e genitivosqe -qo, -qi,- qe, -qe:
O puhipen so? so?
O kzo Nominatvo Akuzatvo
sosqo? sosqi? sosqe? sosqe?
Genitvo
O jekhipen i rroj i phuv i rroj i phuv e rrojaqo e rrojaqi e rrojaqe e rrojaqe e phuvqo e phuvqi e phuvqe e phuvqe
O butipen e / le rroja e / le phuva/phuv e / le rroja e / le phuva/phuv e rrojanqo [rrojenqo] e rrojanqi [rrojenqi] e rrojanqe [rrojenqe] e rrojanqe [rrojenqe] e phuvnqo [phuvnqo] e phuvnqi [phuvnqi] e phuvnqe [phuvnqe] e phuvnqe [phuvnqe]
46
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Roden an-o tksto O phakhvavalo tahj i kurung e uvlikane navn thaj thon len ka-o kzo genitvo! 2. Thon kadala uvlikane navn ka-e kzur nominatvo, akuzatvo thaj genitvo: dori, lulud, baj, bakri, rroj, sasuj, mol, bokh, grastni, famlia. 3. Thon e trebutne frme ana o telutno tablo: O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen i buzni Butipen e/ le buznn e dajaqo e buznqi e/le buznnqe e/ le dajanqi Jekhipen Butipen Jekhipen e rakle Butipen rakln
4. So anen tume palal / anar e bakr?
47
L10
O KURKO
Efta lulud, Efta phen vi phrala Sode kames te mapines len. Sar si jekh si vi kolaver. Ni maj tikni vaj tikno Ni maj ui vaj uo Anar i bar kana kides len Inklel tuqe anglal o Lujdves. Dikhll pala lese o Marcidves. Sigrel les i Tetrad, Inkalavel o ero maj palal, Aver lulud, o ojdves. I Paratuj palal beel Maj palal aver dves: o Svato. O kurko, an-o baro naipen, Gtisards pes baredvesesar Thaj i bar, savi barrel len, O Kurko akharel pes. (Lini anar i rivsta Rromane erxenrr vi adaptisardi)
te mapines - te dikhes sode si bare
gtisards - anglalkerel, khonrel
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Sar si e lulud? 5. Sar akharel le luludn? 6. Sar akharel i bar an-i savi barn e efta lulud? 7. Va so khonrel pes o kurko? 8. Siklven i poeza!
48
I PANAVNI / O ADEKTVO Palal sar dikhlm ana kolaver anglutne klasaqe kotora, i panavni aj te avel: I. E tipikane rromane panavn / adektvur: E buxle panavn: laho, kalo, parno th.a. E tang panavn: ukar, nasul, godver th.a. II. E gaikane panavn / adektvur: E pabuxle panavn: zleno, lto, lngo th.a. E tang panavn: bordo, gri th.a. 1. E panavn prezentisarde maj opre si ka-o kzo nominatvo. Von ahen anglal o O jekhipen O murikano O uvlikano ling ling o laho manu i lahi haj o ukar lil i ukar lulud o zleno rukh i zleno patrin o gri grast i gri oojni O butipen O murikano ling e lahe manua e ukar lila e zlena rukha e gri grasta
O kzo Nominatvo
O uvlikano ling e lahe haja e ukar lulud e zlena patrin e gri oojn
substantvo / i navni thaj si len o ling e navnnqo paal save been. 2. E panavn ka-o kzo akuzatvo E panavn ka-o akuzatvo aj te avel len kasave frme: a) E tipikane rromane panavn te / kana been paal jekh ivdisardi navni, lien ka-o O puhipen o kon? kas? O kzo Nominatvo Akuzatvo O murikano ling O jekhipen O butipen o parno grast e parne grasta o godver siklvno e godver siklvne e parne grastes e parne grasten e godvere siklvnes e godvere siklvnen
akuzatvo (jekhipen thaj butipen) o agoripen -e: b) E tipikane rromane panavn te / kana been paal jekh biivdisardi navni si len ka-o O puhipen so? so? O kzo Nominatvo Akuzatvo O murikano ling O jekhipen O butipen o tikno vurdon e tikne vurdona o ku lil e ku lila o tikno vurdon e tikne vurdona o ku lil e ku lila
akuzatvo (jekhipen thaj butipen) e frme kaar o nominatvo:
49
c) E gaikane panavn te / kana been paal jekh ivdisardi navni xuden ka-o akuzatvo O puhipen kon? kon? O kzo Nominatvo Akuzatvo O murikano ling O jekhipen O butipen o lto ukel e lta ukela o dlgo sap e dlga sapa e ltone ukeles e ltone ukelen e dlgone sapes e dlgone sapen
(jekhipen thaj butipen) o agoripen -ne: d) E gaikane panavn te / kana been paal jekh biivdisardi navni si len ka-o akuzatvo O puhipen so? so? O kzo Nominatvo Akuzatvo O murikano ling O jekhipen O butipen o zleno gad e zlena gada o lngo drom e lnga(lngi, lni) droma o zleno gad e zlena gada o lngo drom e lnga(lngi, lni) droma
(jekhipen thaj butipen) e frme kaar o nominatvo: SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Thon e dine kathe navn ka-e kzur nominatvo, akuzatvo thaj genitvo: amal, bakro, drom, grastni, xer, ilo, kurko, kaxni. 2. Thon e avutne sintgme ka-e kzur nominatvo, akuzatvo thaj genitvo: o thulo balo, o kalo manro, o ukar grast, o lto kher. 3. Thon e trebutne frme an-o telutno tablo! O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen o baro gav e bare gavesqo e ukare phralenqi e bare gavenqe Butipen e/le bare gava Jekhipen e ukare phrales Butipen e ukar phrala
ANENAS KE...?
I rivsta Rromane erxenrr sas avridini kaj i Bari Bja / Baia Mare, telal i koordincia e siklrnqi va i rromani hib, i Loredna Mhaly? Kadaja rivsta anderrel vi poeze thaj e havenqe kerimata?
50
O KOSTK BCLAN (b. 1948)

O Kostk Bclan, rromano folklorsto thaj etnolgo, si biando and-o ber 1948, ka-o 24 jnio, an-o gav KmpuriSurdk, o udco Hunedora. Lesqo dad sas jekh kova kaj na anelas lil thaj lesqi dej sas butrni ka-i phuv. Penqe havorres dine les ka-i kla. Le gae, kaj avenas lese, ka-o dad, buta, puhenas les: Sosqe na sikaves le havorres te kerel but e sastrea, Rmane?. Vov phenelas lenqe: Murro havo na aresela te likhrel sastra, sar mane! Sode sas havorro, tholas kan k-l parama, kaj motholas lesqe pesqi mmi, i Bla. Vov alas ka-e sa folklorikane but anar o gav: kerenas i Moroleuka anglal i Patrad, phirenas la erxana (le Irozena), la kolindaa (la dubaa) th.a. O Kostk, an-e sa kad vrm, kids rumunikano thaj rromano folklro thaj kerds les prinardo an-l but thana. Palal so agorisards E Filologiaqi Fakultta ka-o Klu-Napka, an-o ber 1974 la tezaa Colindatul cu duba n satul Alma Slite [O phiravipen e dubaa an-o gav Alm-Slite], o Kostk Bclan areslo siklrno francuzikane hibqo, thaj kerds but ka-e tar gavutne kle paal lesqo gav. An-o ber 1999, aresel inspktoro va i rromani hib ana o udco Hunedoara, kaj thol sa pesqi zor va e rromenqi edukcia. Ana-o ber 2002, inklisto lesqo jekhto lil, Rromane taxtaja/ Nestemate din folclorul rromilor, an-o fros Klu-Napka, telal o rakhipen e universitarone siklrnesqo, o Gerge Sru. Kadava lil si xramosardo duje hibne; kathar si ankalavdino o tksto I kolnda. O dujto lil, sa duje hibne, kaj na-i ankalavdino i akana, buhol O ds thaj i rt/ ntuneric i lumin. Kothar sas lino o tksto: Le mulea p-o grast, but so si ae, pcme lesqe dadesar an-o Dujto Marimos. O Kostk Bclan, jekh rrom kaj barilo makar le gae, ahilo ads jekh krkorro rrom kaj del dma rromanes ane pesqo gav, thaj na bisterds kaar telrds. Lesqo d si sa o vaxt karing le rroma. PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Prinaren tume vi aver xramosarne, aver rromane lilarne vaj potur? 2. Si tumen, an-e tumare famlie, phure manua? Sar si von?
51
Kolnda
Uten, uten, mo, rromalen, Te dikhn so i dikhln: E Mara telrds, Se o fro woj phirds Thaj lko i-arakhls. Nma-k grdo ungalo, ungalo thaj lalo, K-o agor le gavesqo. Kana othe arsls, to-ne-l nga pels Thaj le Isusos krds. (palal o Kostk Bclan)
pcme - nakhavde manua telrds - gels grdo - o than kaj been l ivutre lko - o than kaj been aj soven e
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kaj gels i Mara? 5. So arakhls voj? 6. Kas biands voj? 7. So barodves si kana kerdils o Isus. 8. Keren jekh xramsosaripen palal e Ivendesqe Baredvesa!
I PANAVNI / O ADEKTVO E panavne avile anar e navn. Kadala panavn aven anar e navnnqi frma kaar o genitvo. Kadala panavn phiraven pen sar e buxle panavn.
52
Eksmplur / misala: O kzo Nominatvo Genitvo Jekhipen o barr e barresqo e barresqi e barresqe e barresqe Butipen e barra e barrenqo e barrenqi e barrenqe e barrenqe
Savorre genitivosqe frme e navnqe barr (ka-o jekhipen thaj ka-o butipen) si na nmaj navn, von si vi panavn, atn kana been paal aver navni. Eksemplur / misala: e manuesqo vast, e manuesqo kher, e kheresqo sap, e kheresqe sapa, e manuesqe phova, e thagaresqi rakhi, e manuesqi god, e barresqi khangeri, e thagaresqi god, e havesqo phral th.a. E alava manuesqo, kheresqo, kheresqe, manuesqe, thagaresqi, manuesqi, barresqi thaj havesqo si panavn avile anar e navn. Kadala pasnavn si len ka-o akuzatvo thaj ka-o genitvo e frme save si vi kaj kolaver panavn. Von xuden o agoripen -e. Eksemplur / misala: O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen e kheresqo sap e kheresqe sapes e kheresqe sapesqo e kheresqe sapesqi e kheresqe sapesqe e kheresqe sapesqe Butipen e kheresqe sapa e kheresqe sapen e kheresqe sapenqo e kheresqe sapenqi e kheresqe sapenqe e kheresqe sapenqe
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Keren panavn kaar e navn dine kathe, thovindoj len ka-o genitvo: avlin, ar, daj, gono, len, pani, rroj, thagar! 2. Alosaren po pan misala va e murikane navn agorisarde an-i vokla -o, an-jekh konsonnta, an-i paskonsonnta j thaj keren pasnavn anar lene, thovindoj len ka-o kzo genitvo! 3. Thon e arakhle murikane navn ka-o opralutno klasaqi but ka-e kzur nominatvo, akuzatvo thaj genitvo, vi k-a jekhipen, vi k-o butipen!
53
L11
MIRRI ERXEN
Manglem Devlesar jekh lulud, Dins manqe jekh bar. Manglem Devlesar jekh ilo, Thaj dins manqe jekh kher. Manglem Devlesar godveripen Thaj dins manqe jekh ppos. Manglem Devlesar zor, Thaj vov kerds man baro. Me anav ke anar sa so me mangava utisarela man mirri erxen Savi dikhel opral mane aj arakhel man! (Lini vi adaptisardi anar i rivsta Rromane erxenrr)
utisarela - vastdela, dela vast erxen - erxan, cerxaj

PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. So mangls o havo / i haj e Devlesar? 5. Kon utisarela e haves / e haja? 6. Tut si tut jekh cerxan? 7. Kaj si voj?
54
I SARNAVNI / O PRON@MBRO I sarnavni si e vakripnasqi rig kaj inkerel o than jekhe navnqo. 1. I enutni sarnavni ka-o nominatvo Eksmplur / misala: Manglem Devlesar zor, / Thaj vov kerds man baro. Me anav ke anar sa so me mangava... An-jekhto misal, o alav vov inkerel o than e navnqo Del. Kadava alav si enutni sarnavni. An-o dujto misal, o alav me inkerel o than e navnqo havo / haj. I enutni sarnavni ka-o nominatvo amboldel ka-o puhipen: kon? Aver enutne sarnavn ka-o nominatvo: me, tu, vov, voj, ame, tume, von. O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to murikano o III-to uvlikano o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov voj ame tume von
Butipen
2. I enutni sarnavni ka-o akuzatvo Eksmplur / misala: Manglem Devlesar zor, / Thaj vov kerds man baro. O dad siklrel amen ukar but. An-jekhto misal, o alav man inkerel o than e navnqo havo / haj thaj amboldel ka-o puhipen kas? An-o dujto misal, o alav amen inkerel o than e navnnqo have / haja thaj amboldel vi vov ka-o puhipen kas? E alava man thaj amen si enutne sarnavn ka-o kzo akuzatvo. Aver enutne sarnavn ka-o akuzatvo: man, tut, les, la, amen, tumen, len O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to murikano o III-to uvlikano o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni man tut les la (vaj : lan) amen tumen len
Butipen
55
Te lias gode! I enutni sarnavni va o jekhto thaj o dujto eno, ka-o butipen, xramosarel pes ka-o nominatvo ame, tume thaj amen, tumen va ka-o akuzatvo. SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Roden ana o tksto Mirri erxen e enutne sarnavn ka-o nominatvo thaj o akuzatvo! 2. Thon an-e navnnqo than, anar kadala propozcie, e trebutne frme e enutne sarnavnqe, ka-o nominatvo vaj o akuzatvo: E have gele kolae. Le Ionos si les duj lila, trin tartorre thaj jekh angarno. I Krna phenel jekh parami. E haja an kolae. O Bbi kerel but p-i vazi. 3. Kana dikhes kadala erxen, kaj xurl tiri god? So dikhes tu?
56
L12
E HAVESQE XAKAJA
undem k si man biginde xakaja, Tha me som tikno thaj na aj te xaarav len. Si man o xakaj te ivav, te dikhav suno, Si man o xakaj te khelav man, te zilabav vi te khelav. Maj anav k va manqe votisards pes jekh lgia Kanikasar vi nikana te na avav kulo, Europaqo havo sikavel pes k avav Tha va kadaja me so kampel te anav? Na thovav manqe puhimata, k-akana avel mirri daj Thaj savorre lmurinen pen sar si. Kad si sa o vaxt kana na xatrav vareso, E but lahipnaa thaj aukripnaa, phenel manqe voj. (Lini anar i rivsta Rromane erxenrr)
biginde - save na aj aven ginde xaarav - xatrav xakaja - so aj te keras bi te pokinas, zilabav - gilabav, dlabav lmurinen - dudaren aimata
57
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. So xakaja si le haves? 5. Kasqo havo sikavel pes ke avela o havo? 6. Sosar na thol pesqe o havo puhimata? 7. Tut so xakaja si tut?
I SARNAVNI / O PRON@MBRO 1. I enutni sarnavni ka-o nominatvo utilizisarel / labrel pes kana keras jekhe verbosqi konugcia (kana thas les k-l vaxta): Me xramosarav jekh lil. Tu as tire papose an-o gav. Vov kinel kale thaj gudle drakha. Voj si jekh kanutni haj. Ame bikinas ukar lulud. Tume sen loale so avils tumaro dad. Von kamen te an an-o fros. 2. I enutni sarnavni ka-o akuzatvo labrel / utilizisarel pes kana sikavel pes o theripen / i possia. Man si man jekh zoralo thaj kalo grast. Tut si tut but lila paramiena. Les si les trin haja thaj duj have. La si la kale vi dlga bala. Amen si amen jekh tikno vi uo kher. Tumen si tumen neve, thaj melale gada. Len si len trin tartore thaj duj angarne. Palal sar dikhlm, an-l misala save sas dine maj opre, i possia si kerdi: anar i frma kaar o akuzatvo e enutne sarnavnnqo, i kernavni si thaj k-o agor anar i frma kaar o akuzatvo e enutne sarnavnnqo. O gin O eno I enutni sarnavni ka-o akuzatvo man tut les la(n) E verbosqi frma si si si si si I enutni sarnavni ka-o akuzatvo man tut les la(n)
Jekhipen
o I-to o II-to o III-to murikano o III-to uvlikano
58
Butipen
o I-to o II-to o III-to
amen tumen len
si si si
amen tumen len
Te lias gode! Kaj te sikavas o theripen / i possia, i jekhto frma e enutne sarnavnqi aj te mukhas la rigae, aj te sikavas bi laqo o theripen / i possia: si man, si tut, si les, si la, si amen, si tumen, si len. 3. I enutni sarnavni ka-o datvo sikavel kasqe keras vareso. Eksmplur / misala: Na thovav manqe puhimata, k-akana avel mirri daj. E but lahipnaa thaj aukripnaa, phenel manqe voj. E alava manqe anar e duj misala dine maj opre sikaven kasqe na kerel pes vareso vaj phenel pes. Von si enutne sarnavn an-o kzo datvo. O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to murikano o III-to uvlikano o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni ka-o datvo manqe tuqe lesqe laqe amenqe tumenqe lenqe
Butipen
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen ana o tksto E havesqe xakaja e enutne sarnavn ka-o kzo nominatvo, akuzatvo thaj datvo! 2. Thon i enutni sarnavni ka-e kzur: nominatvo, akuzatvo thaj datvo! 3. Keren o phandlipen makar i enutni sarnavni thaj i kernavni / o vrbo: me tu vov/voj ame tume von kamen kamas kamav kames kamen kamel
4. Thon an-l ue thana e lahe frme e enutne sarnavnnqe, ka-o akuzatvo: Man si ...... duj phrala thaj duj phen. Tut si ....... jekh phen thaj trin phrala. ...... si les jekh laho ppos. La si ...... jekh bibi thaj jekh mmi. ........... si amen duj zorale, kale thaj ukar grasta. ............ si tumen lole phabaja. Len si ........ but amala.
59
L13
MIRRI DAJ
Avil o pamilaj, Akana si trintonaj! Akana si oxtoto dves, Phen tu, phrala, so dikhes? Phen, havea! Phen tu, phrala! So si and-o oxtoto dves? Si o dves kaar i daj! Mirri daj si daj gudli, Si li jekh lahi uvli, Si li sovnakaj or kham! Si i daj so maj ukar! Mirri daj man barrd, Thaj ukar man siklrd, Te siklvav, te kerav So and-i lm si ukar.
Daje, me tut kamav Thaj palal tiro alav phirav, Ke tu dn man ivipen Anar tiro lahipen! Akana ke si tiro dves, Anglal tue kamav te beav, Te phenav tuqe: ,,Kamel tut mirro d! Thaj te dav tut jekh lulud. (Palal o Jonel Kordovn)
pamilaj - anglomilaj, jekhtomilaj trintonaj - o trinto beresqo hon
si li - voj si or - vaj
60
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Palal savo berivaxt vakrel pes an-i poeza? 5. So dves si kana si oxto trintonaj? 6. Sar si e havesqi daj? 7. Sosar o havo kamel pesqe daja? 8. So phenel o havo pesqe dajaqe? 9. So dinipen ands o havo pesqe dajaqe? 10. Savi rig anar i poeza ajll tumen maj but? Sosar?
I SARNAVNI / O PRON@MBRO Palal sar dikhlm an-l kolaver, klasaqe anglutne kotora si amen frme va e enutne sarnavn kal kzur nominatvo, akuzatvo, datvo. Ana i poeza Mirri daj si amen verver sarnavn / pronmbrur: Mirri daj man barrd / Thaj ukar man siklrd. Daje, me tut kamav! Te phenav tuqe: Kamel tut mirro d! Ka-o kzo nominatvo si i sarnavni me, ka-o kzo akuzatvo si e sarnavn man thaj tut, thaj ka-o kzo datvo si i sarnavni tuqe. Si vi aver sarnavn ka aver kzur: Phen tu, phrala, so dikhes? I sarnavni tu si ka-o kzo vokatvo, sosar voj ingardel e phrales. I enutni sarnavni ka-o vokatvo si la duj frme va o dujto eno, ka-o jekhipen thaj ka-o butipen: tu, tumen. Eksmplur / misala: Tu, havea, kaj sanas? Tumen, phralalen, an kolae! E frme e enutne sarnavnnqe va savorre kzur si: Puhipen O kzo o I-to me man mirro mirri mirre mirre o II-to tu tut tiro tiri tire tire Jekhipen O eno o III-to m.l. vov les lesqo lesqi lesqe lesqe Butipen O eno o II-to tume tumen tumaro tumari tumare tumare
Kon? Kas? Kasqe? Kasqi? Kasqe? Kasqe?
Nom. Akuz. Gen.
o III-to .l. voj la(n) laqo laqi laqe laqe
o I-to ame amen amaro amari amare amare
o III-to von len lenqo lenqi lenqe lenqe
61
Kasqe? Kase? Kasar? Kaa? -
Dat. Lok. Abl. Soc. Instr. Vok.
manqe mane manar mana
tuqe tue tuar tua tu!
lesqe lese lesar lea
laqe lae laar laa
amenqe amene amenar amena
tumenqe tumene tumenar tumena tumen!
lenqe lene lenar lena
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen ana o tksto Mirri daj savorre enutne sarnavn. Phenen an-e save kzur si von! 2. Thon e sarnavn anar e avutne propozcie ka-o datvo! Mirri daj kinds (me) jekh lolo gad. O phral trads (tu) jekh lil. O havo anel (vov) phabaja thaj ambrola. I bibi phenel (voj) jekh ukar poeza. I phen kinds (ame) jekh manro. O ppos ds (tume) duj lovorre. I rromni bikinds (von) lulud. 3. Thon e trebutne sarnavn ana o tablo! O kzo o I-to me o II-to Jekhipen O eno o III-to m.l. Butipen O eno o II-to tume
o III-to .l. la
o I-to
o III-to len
Nom. Akuz. Dat. Vok.
lesqe tu!
amenqe
4. Kasqe ands tu, i palutni var, lulud? ajll tuqe e lulud?
62
L14
I MAJ GUDLI PHERR

Sasas jekhvar jekh phuro rrom, saves sasas les trin have: o Stadino, o Klno thaj o Samr. An-jekh ds akhards len thaj phends lenqe: - havalen, me sem akana phuro. Tume sen terne, thaj palal so me merava tume ahena, thaj si msaj te prinaren i lmja. Kodolesqe dava varesaves po jekh gonorro lovena. an an-i lmja thaj roden i maj ku thaj i maj gudli pherr. Kodolesqe, savo anela la manqe, dava les sa mirro barvalipen. Le have line le love thaj telrden varesavo an-e le trin verver lumqe riga te roden i maj ku thaj maj gudli pherr. Palal trin bera, irisarden savorre penqe dadese. O Stadino ands jekh drakh, phenindoj ke anar savorre pherra opral i phuv kadaja si i maj gudli. O Klno pends pesqe dadesqe: - Palal mane, i maj ku pherr si kodola save arakhen pen nmaj an-e varesode thema. Vov ands pherra kaj na si an-e lenqo them: kkosesqe akhora, portokle, kurmle, banne. Palal, o phuro iril pes karing o Samr thaj puhel les. - Tha tu, havea, so andn manqe? Sosar irisardn tut e ue vastena? - Si aes, dadea, ke irisardm man ue vastena, phenel o Samr, tha e love so dn manqe na dem len p-e pherra, dem len te xramosarav man k-i kla. Trin bera me sa siklilem. Le pherra so kidem na dikhen pen va ke von si an-o mirro ilo thaj an-i mirri god. Patv, dadea, ke kadala si e maj ku pherra... O dad loardl thaj phenel: - Tu andn manqe le maj ku pherra. Na si maj ku pherra an-i sa i lmja sar o siklvipen. (Palal o upter Borkoj)
63
msaj - savo kmpel / si te avel kerdo varesavo - sarkon, sekon, svko, orsone kondiciaa fitesavo pherr - frktos irisarden - avilen palpale
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen ana kadaja klasaqo kotor? 5. Kaj trads o phuro pesqe haven? 6. So ande e have palal trin bera? 7. Savo havo kerds pesqe dades te loardl? Sosar? 8. So siklvipen aj cirds anar kadava tksto?
I KERNAVNI / O VRBO I kernavni si e vakripnasqi rig, kaj sikavel i kcia, o beipen thaj o isipen. a. kernavn save sikaven i kcia: al, anel, kerel, kinel, drabarel th.a. b. kernavn kaj sikaven o beipen: asal, rovel, ruel th.a. c. kernavn kaj sikaven o isipen: (i)si, ekzistisarel Le kernavn si len kadala gramatikane kategore: o vaxt, o gin, o eno, o mdo / o hand, i konugcia. 1. O vaxt: an-i rromani hib le kernavn si len trin vaxta: a. O akanutno vaxt: i kcia kerel pes atn kana vakrel pes. Me av k-i kla. Kana av k-i kla? - Akana. b. O nakhlo vaxt: i kcia kerds pes anglal o vakripen. Tu sikliln jekh poeza. Kana sikliln jekh poeza? - Maj anglal. c. O avutno vaxt: i kcia kerel pes palal o vakripen. Vov kinela ukar lulud. Kana kinela ukar lulud? - Maj palal. 2. O gin: an-i rromani hib le kernavn si len duj gina: a. O jekhipen: i kcia si kerdi jekhe enesar. Vov gilabel ukar. b. O butipen: i kcia si kerdi maj bute enenar. Von gilaben ukar.
64
3. O eno: an-i rromani hib le kernavn si len trin ene: a. Va o jekhipen: O jekhto eno: me (o eno kaj vakrel) O dujto eno: tu (o eno kaa vakras) O trinto eno: vov, voj (o eno kasar vakras) b. Va o butipen: O jekhto eno: ame (e ene kaj vakren) O dujto eno: tume (e ene kaa vakras) O trinto eno: von (e ene kasar vakras) 4. E kernavnnqe mdur si: a. E enutne mdur: o indikatvo, o konunktvo, e mangipnasqo mdo, o imperatvo. b. E bienutne mdur: o infinitvo, o gerundvo, o particpio, o supno. 5. I konugcia: an-i rromani hib la kernavn aj te avel la duj konugcie: a. E bitematikane kernavn (98 %), agorisaren pen ka-o infinitvo an-o agoripen -el: drabarel, phenel, kerel, umidel, puhel, anel, sovel th.a. b. E tematikane kernavn (2%) agorisaren pen ka-o infinitvo an-jekh makar e agorimata -al, ol, -il, -l: xal, azbal, asal, thol, mothol, xramol rugil, pzil, atil, parnl, ternl, bill th.a. SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Alosaren anar o tksto I maj gudli pherr e kernavn / e vrbur thaj thon len ana o telutno tablo ka-o trebutno vaxt! O akanutno vaxt sem ... O nakhlo vaxt sasas ... O avutno vaxt merava ...
2. Thon e arakhle kernavn / vrbur ana o telutno tablo palal so von sikaven! I kcia akhards ... O beipen loardl ... O isipen sasas ...
3. Rigren/thon e dine kathe vrbur ana e duj kategore: tematikane thaj bitematikane! akharel, anel, avel, asal, azbal, bael, bill, cipil, cirdel, ajll, umdel, dikhel, dandarel, daral, inkll, izdral, irinel, kandel, kall, khandel, khuvel, lel, loll, marel, merel, matl, mothol, naisarel, nakhel, pzil, perel, pekel, parnl, ruel, rugil, vazdel.
65
L15
E RROMA
Butivar, amen puhas Kon sam thaj kaar avas? Kon p-i phuv amen mukhls, Ds thaj rt sa te phiras ... Va! O Del kadja mukhls Rromalen, sa te phiras, Thaj kaj as vi kaj avas, Ame sa te gilabas! Dikh! Xutel o kham opre, Uten mirre havorre! Parne grasten thon k-o vurdon Te as p-o amaro drom ... O Del mukhls e rromen Sa i lmja te phiren. Veste, kaj as, vi kaj avas Sa rromanes te vakras! P-l gava, kana tradas, Sa rromanes gilabas. Lovorre but ame kidas... Le gaenqe drabaras. Den iva thaj briinda, Sa loale si e rroma! An-i cxra baaven Lenqe haven barren. (Palal o upter Borkoj)
kaar - kajar mukhls - mekhls
veste - save na si phandle, si slbodo tradas - bihavas, biahavas
66
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. So puhas amen butivar? 5. So mukhls o Devel? 6. Sosar an e rroma p-o drom? 7. So keren e rroma kana den iva thaj briinda? 8 Savi rig anar i poeza ajll tumen maj but? Sosar?
I KERNAVNI / O VRBO O INDIKATVO M@DO Ka-o mdo indikatvo, ka-o vrbo si les pan vaxta: 1. O akanutno vaxt (o preznto) 2. O avutno vaxt 3. O imperfkto 4. O nakhlo vaxt 5. O po but sar perfkto 1. O akanutno vaxt: i kcia kerel pes atn kana vakras. a. E bitematikane vrbur (98%) keren o akanutno vaxt anar e verbosqo kkalo thaj e agorimata: -av, -es, -el, -as, -en, -en. O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von E verbosqo kkalo ker ker ker ker ker ker O agoripen -av -es -el -as -en -en O akanutno vaxt kerav keres kerel keras keren keren
Butipen
b. E tematikane vrbur (2%) keren o akanutno vaxt anar e verbosqo kkalo thaj e agorimata: -av, -as, -al, -as, -an, -an (va e kernavn save agorisaren pen ka-o infinitvo an-o agoripen -al); -iv, -is, -il, -is, -in, -in (va e kernavn save agorisaren pen ka-o infinitvo an-o agoripen -il); -av, -os, -ol, -as, -on, -on (va e kernavn save agorisaren pen ka-o infinitvo an-o agoripen -ol).
67
O gin
O eno
I enutni sarnavni me
o I-to Jekhipen
o II-to
tu
o III-to
vov / voj
o I-to
ame
o II-to
tume
o III-to
von
E verbosqo kkalo as rug th as rug th as rug th as rug th as rug th as rug th
O agoripen -av -iv -av -as -is -os -al -il -ol -as -is -as -an -in -on -an -in -on
O akanutno vaxt asav rugiv thav asas rugis thos asal rugil thol asas rugis thas asan rugin thon asan rugin thon
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen e kernavn / e vrbur ka-o mdo indikatvo, o akanutno vaxt (o preznto) anar i poeza E Rroma. 2. Thon ka-o mdo indikatvo, o akanutno vaxt e avutne kernavn / vrbur: avel, aunel, asal, bikinel, daral, xal, kamel, rugin, anel, al. 3. Xramosaren an-l startorre o avutno tksto, thovindoj o vrbo ka-o mdo indikatvo, o akanutno vaxt! Me (al) an-o fros te (kinel) manqe pan tartorre thaj duj angarne. O bikinitri (del) manqe e tartorre thaj e angarne thaj me (del) e love. Me (avel) palpale thaj p-o drom (dikhel) jekh rromni, savi (bikinel) lulud, duje rromen kaj (kerel) but thaj trin gae save (beel) te (vakrel). 4. Prinaren tume rroma, save baaven vaj gilaven? Kon si kadala?
Butipen
68
O Gerge Saru (b. 1956)

O Gerge Saru si biando an-o 21 aprlo, an-o gav Segarea Vale anar o udco Teleorman. Ana o ber 198 agorisards i Fakultta va e Avrikane hib thaj Literatre, i rusikani vi i magjarikani hib. Sar studnto, vov lias kotor bute milajesqe kolne: ana o ber 1980 (an-i Bulgria) ka-e milajesqi kla va i bulgarikani hib thaj i literatra; ana o ber 1981 (an-i Hungria) ka-e krsur va i hungarikani hib thaj i literatra. Avrl kadale hibne, vov maj siklils i hispanikani hib vi, krkoro, i germanikani thaj i rromani hib. I rromani hib siklils la krkoro, tromalisardo e universitarone siklrnenar o Gerge Mihil, o Emil Vrbie thaj i Jona Priotesa. Ana o ber 198, rodindoj nte lila ka-e Akademiaqi Bibliotka, arakhls jekh xramosaripen palal e rroma thaj i rromani hib, kaar o Jean Vailant, an-i savi sas jekh tikni gramtika e rromane hibqi thaj jekh tikno alavri. Palal kadava lil, vov siklils krkoro, rodindoj informcie vi avere lilene. Palal so agorisards i fakultta, sas siklrno va i rusikani hib ka-i kla gin 2 thaj ka-i kla gin 3 anar o fros Satu Mare / Baro Gav. Maj palal, an-o ber 1984, al ka-o Bukurti, sar siklrno va i rusikani hib thaj amboldri va i bulgarikani, i hungarikani thaj i rusikani hib. Anar o ber 1990, kerel but ka-e Edukaciaqo Ministro, ka-i Dirkcia va Makarthemutne Relcie vi, anar o ber 1998, nakhel k-i Dirkcia le Minoriteturenqi. Makar e bera 1991-1994 si siklrno rromane hibqo ka-i Normlo kla. Ana o vaxt 1 maj 1991 - 30 grastonaj 1998 si vi metodsto va i rromani hib ka-e Edukaciaqo Ministro. Anar o ber 1998 (1 maj) si konsiliro va i rromani hib thaj va e rroma ka-e Edukaciaqo Ministro. Vov ls pesqe e doktorosqo ttulo an-i filologa e tezaa E ariarenqo dialkto anar i Rumnia, inkerdi ka-o 28 septmbro 1998 ka-i Fakultta va e Avrikane hib thaj Literatre anar o Bukurti, telal o sikavipen e universitarone siklrnqo, i Lcia Wald. An-o oktbro 1992, kaj lesqi iniciatva, putards pes ka-i Fakultta va e Avrikane hib thaj Literatre anar o Bukurti jekh fakultatvo krso va i rromani hib. Kadava krso sas o jekhto universitro krso e rromane hibqo anar i Rumnia. Anar o universitro ber 1997/1998, ka lesqe phirimata, sas odrdi ka-i Fakultta va e Avrikane hib thaj Literatre anar o Bukurti i hindianistikani skcia (hindi-rromani). An-o universitro ber 1998/1999, vov putards ka-i Fakultta va e Avrikane hib thaj Literatre anar o Bukurti i skcia va i rromani hib thaj i literatra. Sakad, ana o ber 2000, vov sas o irditri thaj o koordinatro e specializaciaqo i rromani hib thaj i literatra kaar o Kolgio CREDIS, siklvipen putardo ka-o duripen, ka-i Universitta anar o Bukurti.
69
Astarindoj anar o ber 1999 (an-o fros Baro Gav / Satu Mare), kerds sarkone berese po jekh vaj duj milajesqe kle va i rromani hib. Kothe, sas formisarde / siklrde terne rroma thaj gae, save, maj dur, siklren e rromane siklvnen i rromani hib thaj e rromenqi histria, an-e kle. O Gerge Saru ankalavds/ kerds but lila palal e rroma thaj i rromani hib. Makar lene si: Tikno rromano-rumunikano dikcionro (1992), I rromani hib. Lil va e rromane siklrne kaar I Normlo kla (1994), Tekstonqo lil p-i rromani hib (1995, palemdikhlo an-e bera 1999, 2000, 2004 thaj 2005), Rromano-rumunikano dikcionro (1998), Vakripnasqo lil an-i rromani hib (1999), E teksturnqo kidipen an-i rromani hib (1999), Rromano-rumunikano dikcionro (2000 thaj 2006), E rromane hibqo krso (2000 thaj 2008), Vakripnasqo rromano-rumunikano gdo / sikavno (2000), Alfabetizaciaqo lil va e baremanua (2003) th.a. O Gerge Saru ankalavds/ kerds vi kolutne lila/pustika save si labrde akana an-e kle: I rromani hib thaj i literatra va o jekhto siklvipnasqo ber (2005), I rromani hib thaj i literatra va o dujto siklvipnasqo ber (2005), I rromani hib thaj i literatra va o trinto siklvipnasqo ber (2005), I rromani hib thaj i literatra va o tarto siklvipnasqo ber (2006), I rromani hib thaj i literatra va o panto siklvipnasqo ber (2007), I rromani hib thaj i literatra va o ento klsa (2006) thaj aver. O Gerge Saru kerds but aver importnto but va e rromenqi edukcia. Vov kerds va i rromani hib thaj va e rroma so konik na kerds: VOV IVDISARDS I RROMANI HIB.
PU HIPEN 1. Si tut khere rromane lila? Save si kadala?
70
Te gilavas khethanes, savorrena!
Nane cxa
Nane cxa, nane gad, Na kinel manqe mo dad, aj me ava pal-o rrom Thaj kinela manqe vov.
Dade, kin manqe en, E en sovnakutne, Na kinesa e en, Na beava-nd-l heja! Thaj gelem me and-i bar, Phaglem lulud ukar, Thovdem la ka-o ero, Te kames mirro ilo!
Loli phabaj
An-o vurdon grndos nane, Man piramni ukar nane. R: Loli phabaj la hinava, hop, hop, hop! Jekh pa tuqe, jekh pa manqe, hop, hop, hop! Thaj ra ra raj ra ra ra raj, hop, hop, hop, Thaj ra ra ra ra ra raj ra hop, hop, hop! Lovorre ame kidasa, Thaj khere ame tradasa. R: Loli phabaj la hinava, hop, hop, hop, Sosar maj si vi dilipen, So amene na-i phralipen? R: Loli phabaj la hinava, hop, hop, hop, O ruv e ruves aj patl, O aver e rromes n-atil. (i adaptcia palal o Gerge Saru)
71
nane - na si man cxa - fsta en - zlaga
beava-nd-l - beava ana l, beava makar l piramni - phiravni, kamli
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Sosar kamel i haj te al palal o rrom? 5. So mangel i haj pesqe dadesar? 6. Kaar thaj sosar phagls i haj lulud? 7. So thaj sosar hinela o havo? 8. So kamel o havo te avel makar e rroma? 9. Savi gili ajlils tumen maj but? Sosar? 10. Gilaben e duj siklile gil! 11. Maj anen vi aver gil? Gilaben len!
I KERNAVNI / O VRBO O INDIKATVO M@DO O avutno vaxt: i kcia kerela pes palal o vakripen: O ppos phenela manqe texra jekh parami. O avutno vaxt aj te avel: a. O sintetikano avutno vaxt; b. O analitikano avutno vaxt. 1. O sintetikano avutno vaxt: kerel pes anar e verbosqo akanutno vaxt thaj i vokla a. O gin O eno o I-to Jekhipen o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj O akanutno vaxt phenav xav phenes xas phenel xal E avutne vaxtesqo agoripen -a -a -a -a -a -a O avutno vaxt/ sintetikani frma phenava xava phenesa xasa phenela xala
72
o I-to Butipen o II-to o III-to
ame tume von
phenas xas phenen xan phenen xan
-a -a -a -a -a -a
phenasa xasa phenena xana phenena xana
2. O analitikano avutno vaxt: kerel pes anar o alav ka(m) thaj e verbosqo akanutno vaxt. a) E vrbur save irden an-jekh konsonnta keren o avutno vaxt e alavea ka O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von O alav ka ka ka ka ka ka ka O akanutno vaxt phenav phenes phenel phenas phenen phenen O avutno vaxt/ analitikani frma ka phenav ka phenes ka phenel ka phenas ka phenen ka phenen
O gin Jekhipen
Butipen
b) E vrbur save irden an-jekh vokla keren o avutno vaxt e alavea kam O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von O alav kam kam kam kam kam kam kam O akanutno vaxt aunav aunes aunel aunas aunen aunen O avutno vaxt/ analitikani frma kam aunav kam aunes kam aunel kam aunas kam aunen kam aunen
O xatripen e sintetikane avutne vaxtesqo si sajekh e xatripnaa e analitikane avutne vaxtesqo. SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen ana o tksto Nane cxa thaj Loli phabaj e kernavn / vrbur save si ka-o mdo indikatvo, o avutno vaxt! 2. Thon e dine kathe kernavn ka-o mdo indikatvo, ka-o sintetikano avutno vaxt: anel, aukerel, azbal, hinel, kamel, phirel, telrel, thol, al, anel! 3. Thon kadala kernavn ka-o mdo indikatvo, ka-o akanutno vaxt thaj ka-o analitikano avutno vaxt: asal, bael, dandarel, nakhel, xasal, thabarel. 4. Thon i kernavni / o vrbo sikavel ka-o akanutno vaxt, o sintetikano avutno vaxt thaj o analitikano avutno vaxt!
Butipen
73
I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von
O akanutno vaxt sikavav
O avutno vaxt/ sintetikani frma
O avutno vaxt/ analitikani frma
sikavasa ka sikaven
5. anes ke i autra kadale kolutne lilesqi, i Mihaela Ztreanu, si akana i direktra e Themutne Centrosqi va i Rromani Kultra?
74
L16
O PHURO SIKLVNO SAVO GELO KOLAE

Sas kaj sas... Sas an-jekh gav jekh phuro rrom aj jekh phuri. O orro phuro na anelas te xramosarel vi te drabarel, odolesqe ke na sas les i baxt te phirel k-i skla kana sas tikno. I phuri anelas lil sar jekh raaj. Va kadaja but von xanas pen butivar. An-jekh laho dves, o phuro aunds so k-i kla anar o gav aj te al kon kamel, kaj na anel lil, te sikll te xramosarel thaj te drabarel. O phuro na phends khan e phurqe thaj ls te al kolae. An-o kadava dves, nakhlo pa-i kla jekh rajikano vurdon, savo sas cirdindo nte grastenar, save anas maj zorales sar i balval. Anar kadava vurdon pels jekh gonorro lovena. O phuro, savo alas kolae, arakhls o gonorro e lovena. Vov ls o gonorro thaj gelo maj dur kolae. Palal tar sur, e raja arakhle pen khere bi jekhe gonorresqo lovena. Von avile palpale p-o drom, kaar avile khere, te roden o gonorro e lovena. Aresle pa-i kla kaj arakhadile e phurea, savo avelas kolaar. E raja puhle e phures: - Phurea, na dikhln jekh gonorro lovena? O phuro, savo arakhls o gonorro lovena, phends: - Sar te na, ke akana avav kaar i kla kaj somas te siklvav te xramosarav thaj te drabarav! - Kaar i kla? - puhle e raja. - Va, kaar i skla! - phenel o phuro. Kana aunde e raja so jekh phuro sas k-i kla te siklvel te xramosarel thaj te drabarel, godsarde so o phuro si dilo. E raja dine o drom le grastenqo maj zorales sar jekhto var thaj bolden pen palpale khere. Kad ke o phuro ahilo e gonorea e lovena. O phuro na phends khaj e phurqe thaj an-e savorre dsa vov alas k-i kla. Palal jekh ber, o phuro anelas te xramosarel vi te drabarel. Kaj gelo k-i skla angl te xramosarel thaj te drabarel thaj aresls vi barvalo. havalen thaj hajalen, kon al k-i kla aresel barvalo na nmaj e lovena, tha vi e goda sar o phuro. (Palal o Jonl Kordovn)
75
I kla si jekh ao barvalipen. Kas si kla si les jekh gonorro goda.
odolesqe - kodolesqe, sosqe, anar arakhadile - maladile, arakhle pen bolden pen - avilen palpale kadava ke xanas pen - denas pen, gelo - gels khaj - khan
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kon ivelas an-jekh gav? 5. Sosar xanas pen o phuro thaj i phuri? 6. Kaj gels o phuro an-jekh dves? 7. So arakhls o phuro p-o drom? 8. Kasqe sas o gonorro kaj arakhls les o phuro? 9. So godsarde e raja kana o phuro phends lenqe so vov avel kaar i kla? 10. Sar sas o phuro palal jekh ber, kaj gels k-i kla? 11. So siklvipen aj cirdas anar kadava tksto?
I KERNAVNI / O VRBO I. O KONUNKTVO: kerel pes anar i konnkcia te thaj o akanutno vaxt kaar o indikatvo. O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von I konnkcia te te te te te te te O akanutno vaxt aunav aunes aunel aunas aunen aunen O mdo konunktvo te aunav te aunes te aunel te aunas te aunen te aunen
Butipen
76
II. O INDIKATVO M@DO O imperfkto: sikavel jekh nakhli kcia, savi na sas agorisardi. Kana me gelem lese, vov baavelas ka-o pino. O imperfkto kerel pes anar e verbosqo akanutno vaxt thaj o agoripen -as. O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von O akanutno vaxt gilabav gilabes gilabel gilabas gilaben gilaben O grpo -as -as -as -as -as -as -as O mdo konunktvo gilabavas gilabesas gilabelas gilabasas gilabenas gilabenas
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen an-o tksto O phuro siklvno savo gelo kolae e kernavn / vrbur save si ka-o mdo konunktvo! 2. Arakhen an-o tksto O phuro siklvno savo gelo kolae e kernavn / vrbur save si ka-o mdo indikatvo, o imperfkto! 3. Thon kadala vrbur / kernavn ka-o akanutno, avutno vaxt thaj ka-o imperfkto: bikinel, hinel, kamel, piel, xal, thovel. 4. Thon e dine kathe kernavn / vrbur ka-o mdo konunktvo: azbal, daral, putarel. 5. Thon e lahe frme e kernavnqe siklvel ana o telutno tablo! I enutni sarnavni O indikatvo mdo O avutno O avutno vaxt vaxt (sintetikani (analitikani frma) frma) siklvava O mdo konunktvo
Butipen
O akanutno vaxt
O imperfkto
me tu vov / voj ame tume von
siklves te siklvel ka siklvas siklvenas
6. Vi an-o tiro gav, vaj fros, phiren e terne vi e phure manua kole? an ka-i dujto nsa?
77
L17
O GONORRO DUJE LOVENA

O phenitri: Thaj sas jekh phuro, Kaj sas les jekh bano. Ah, so maj bano! So baelas k-o phuro! Gilab, baneana, Khel vi tu phureana! Thaj sas jekh phuri, Kaj sas la jekh khajni, Savi kerelas anro voj La phure, an-sevli! ....................................... O phuro: - Mirrie phurie, mirro ilo! De ma vi man jekh anro! I phuri: - Tuqe, me? Devla, arakh! Khanikasqe anre i dav! Le banes mar tu, phurea, Te kerel tuqe-anro, dilea! O phenitri: - P-e phures xoli bari pels, Le banes, les vov mards, Aj pe porar les cirds; O bano, daraar, vov nals, O dromorro les astards. Jekh gonorro xasardo, Aj lesar sas vazdino. ....................................... O bano: Thov manqe tele jekh bari kpa, Andem tuqe guruvnn, balen, khajnn, S so si tu trebutnes khere Avela tut vi sovnakutne love. O phenitri: O phuro, sar i balval, Liel i kpa, thol la telal, Thaj o baro bano ukar, Sa urds e peresar. Thaj te dikhes barvalimos! Devla, uo thagarimos! I phuri makar i bar dikhel Thaj pharolas te merel. (I rumunikani adaptcia si kerdi kaar i Elna Njk; o rromano amboldipen si kerdo kaar o Oktavin Bonkulsku, o Gerge Sru vi i Isabla Bnk)
78
sevli - o obijkto an-o savo kidel pes sovnakutne - somnakutne phenitri - vakrno, paramiri e legme, e frktur thaj aver but kpa - i kuri, soa patras amen an-o sovthan
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen ana kadava klasaqo kotor? 5. So sas le phures? 6. Tha la phur? 7. So mangls o phuro e phurar? 8. So phends i phuri e phuresqe? 9. Kaj gels o bano? 10. So arakhls o bano? 11. So phends o bano e phuresqe kana avils khere? 12. Sar sas o phuro palal so avils o bano khere? 13. So godsaren tumen ke phends o phuro e phurqe? 14. Agorisaren i parami! 15. Keren jekh khelipen palal kadaja tksto!
I KERNAVNI / O VRBO O M@DO INDIKATVO O nakhlo vaxt: sikavel jekh nakhli thaj agorisardi kcia. I, mirro amal drabards jekh lilorro. Aber, vov xramosards jekh poeza. E vrbur drabards thaj xramosards sikaven jekh nakhli kcia (i, aber). Von si ka-o nakhlo vaxt.
79
a) O nakhlo vaxt kerel pes anar e verbosqo kkalo / e verbosqi darrin thaj e agorimata: - dem/dm/dm, -dn, -ds, -dm, -de(n), -de(n) e / / e e O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von E verbosqo kkalo kin kin kin kin kin kin O agoripen -dem/dm/dm -dn -ds -dm -de(n) -de(n) O nakhlo vaxt kindem kindn kinds kindm kinden kinden
b) Si kernavn save ka-o nakhlo vaxt xuden e agorimata: - lem/lm, - ln, - ls, - lm, - le(n), - le(n) e / e e O gin Jekhipen O eno o I-to o II-to o III-to o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj ame tume von E verbosqo kkalo ares ares ares ares ares ares O agoripen -lem/lm -ln -ls -lm -le(n) -le(n) O nakhlo vaxt areslem aresln aresls areslm aresle(n) aresle(n)
E avutne kernavn lien ka-o nakhlo vaxt e agorimata - lem/lm, - ln, - ls, - lm, - le(n), - le(n): aresel, puhel, piel, kamel, kuel, avel, xal th.a. E kernavn al thaj sovel si len kadala frme va o nakhlo vaxt: O gin O eno o I-to o II-to o III-to I enutni sarnavni me tu vov / voj vov voj ame tume von O nakhlo vaxt gelem geln gels gelo geli gelm gele(n) gele(n) sutem sutn suts sutm suten suten
Jekhipen
Butipen
Butipen
o I-to o II-to o III-to
Butipen
80
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen anar o tksto O gonorro duje lovena e kernavn / vrbur ka-o mdo indikatvo, ka-o nakhlo vaxt! 2. Arakhen savorre kernavn / vrbur ka-o mdo indikatvo thaj konunktvo anar o tksto O gonorro duje lovena thaj phenen kaj save vaxta si von! 3. Thon e kernavn ka-o mdo indikatvo, ka-o nakhlo vaxt: aresel, baavel, hinel, xal, nakhel, al! 4. Thon e lahe frme e kernavnqe al an-o o telutno tablo! I enutni sarnavni O indikatvo mdo O avutno O O nakhlo vaxt imperfkto vaxt (analitikani frma) gelem alas as te an ka an O mdo konunktvo
O akanutno vaxt
O avutno vaxt (sintetikani frma) asa
me tu vov / voj ame tume von
5. anes ke e ilustrcie sas kerde kaar jekh rrom, o Oktavin Bonkulsku, kaj si vi siklrno rromane hibqo?
81
L18
O KAMIPEN
Jekh purani parami phenel ke, varekana, o Del, savo phirelas p-i phuv, akhards le manuen te rigrel pesqe dinimata. Thaj avile le manua opral sa i phuv, penqe sela, k-o Devel. Jekh sel avils te mangel barvalipen p-i vazi, aver sastimos, aver but phuvqo zinzaripen thaj kadja maj dur. Sarkon sel mangelas vareso. Palal so o Del rigrds sa, dikhls ke dural maj aven trin mura, kale balena, makarutne sar uipen, thaj palal lenqe podmata dikhelas pes ke phirdenas but droma. Paarden pen, line laane le stad opral o ero thaj ahile bitragavde anglal o Del. - Kon sen tume, kaj aven but palal? - Sam rroma, Devla! - Thaj kaj senas i akana? Me rigrdem sa! Ama, dikhindoj o Del ke beenas kadja laavde thaj sar anelas ke si orre, puhls len maj lokhes: - Save mangipnaa aviline? - Devla, ame avilm te mangas tut te kames amen. Lenqo mangipen ajlils le Devles. - Mito, rromalen, phenav ke ativ te kamav tumen. Le mura, loale, naisarde Lesqe, thodine le stad p-o ero thaj kamlen te telren. O Del ahavds len: - Aukeren xanc! Si man vi vareso va tumaro nmo. O jekhto dinipen so dav tumenqe si jekh ukar thaj dlabadi hib. Te inkeren lae zorales. O dujto dinipen si le but ukar dl. Von avena kadja ukar ke avena but prinarde va lenqe. O trinto dinipen si jekh ukar them, so avela tumaro than. Thaj kadava than avela sa i lmja. an, thaj kamipnaa, te roden o vestipen thaj e ivipnasqo ukaripen. Kadava si o kamipen. Tha si vi man jekh mangipen karing tumene: phenen manqe ke kerena jekhipen, ke na avena ulavde thaj ke dena vast varekana jekh averesqe. E rroma dine penqo lav k-l Devlesqe mangimata, naisarde palem thaj gele.
82
I parami phenel ke kana von inkerde penqo phenipen sas lenqe mito, thaj kana bisterde lesar but rovline. (Palal o upter Borkoj) LAVA MA KAR E LAVA...
rigrel - (x)ulavel sastimos - sastipen sela - naciaa, zinzaripen - buxlripen podmata - tiraxa paarden pen - avile paal
laane - laavipnaa bitragavde - ahindoj thanese ama - tha ahavds - terdvds, inkerds len thanese jekhipen - khethanipen
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kasar si o vakripen ana kadava klasaqo kotor? 5. Sosar akhards o Del e manuen pese? 6. So manglen e manua kaar o Del? 7. Kon avils maj palal ka-o Del? 8. So mangle e rroma e Devlesar? 9. So maj ds o Del e rromenqe? 10. So phenel i parami maj dur? 11. So siklvipen aj cirdas anar kadava tksto?
I. I INTONCIA I intoncia sikavel o mdo an-o savo ame vakras. Ame aj te vakras zorales, aj te mangas varekas vareso, aj te puhas varekas vareso, aj te mangas amenqe jertisaripen, aj te phenas te ajll amen vaj na jekh but, aj te das laho dves. Kadala but aj te keras len labrindoj/utilizisarindoj: 1. E akharipnasqi / manqipnasqi / zorali phendi intoncia: atni kana k-o agor e propoziciaqo si e akharipnasqo smno! - Sam rroma, Devla! - anar amaro tksto Laho dves! / Lahi rt! / Lahi texarin! - o baxtalipen (e lahe dvesesqo dinipen) Jertisar man, dadea! - e jertisaripnasqo mangipen De vi man jekh lulud, mangav tut ukar! - o mangipen a avri! - o zorphenipen
83
2. E puhipnasqi intoncia: atn kana k-o agor e propoziciaqo si e puhipnasqo smno: - Kon sen tume, kaj aven but palal? - anar amaro tksto - Save mangipnaa aviline? - anar amaro tksto Kon mards tut? Sosar roves? Kana magel pes informcie, labrel / utilizisarel pes e puhipnasqo smno. Kana del pes informcie/ amboldel pes ka-o puhipen, labrel / utilizisarel pes e akharipnasqo smno. - Kon sen tume, kaj aven but palal? - Sam rroma, Devla! II. I SARNAVNI / O PRON@MBRO I PUHUTNI - RELATVO SARNAVNI a. I relatvo sarnavni: kerel jekh relcia / phandipen makar e alava an-i propozcia. Eksmplur / misala: Palal so o Del rigrds sa... Me anav kon kinds manqe o lil. Tu anes sosqe na xaln. Ana e trin misala, e alava so, kon thaj sosqe si relatvo sarnavn. b. I puhutni sarnavni: mangel informcie, thol jekh puhipen. Eksmplur / misala: - Save mangipnaa aviline? Kon sen tume, kaj aven but palal? - Sosar i aviln mane? - Kasqe kames te gilabes? Ana e misala, e alava so / save, kon, sosar thaj kasqe si puhutne sarnavn. E frme va e puhutne - relatvo sarnavn ka-e savorre kzur si: O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Kon kon kas kasqo kasqi kasqe kasqe kasqe kase kasar kaa So so so sosqo sosqi sosqe sosqe sosqe sose sosar soa -
Datvo Lokatvo Ablatvo Soc. - Instrumentlo Vokatvo
84
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Thon e puhipnasqo vaj e akharipnasqo smno! So phenes tu, phralorea... Tu kames te xas... Aun man... So rodes kothe... Te aven saste thaj baxtale... Te aunel tut o Devel... Kaar san... Te arakhel o Del... Sar si tiro anav... So manges manar... Me na darav khanesar... 2. Alosaren anar o tksto O kamipen savorre sarnavn thaj keren lenqe klasifikcia! 3. Thon ana o telutno tablo e sarnavnnqe frme! O kzo o I-to Nom. Akuz. Gen. man lesqo mirre laqe Dat. Lok. Abl. Soc. Instr. Vok. manqe tuqe amene mana lesar lea tumene lenar tumena tumen! laqo amari tumare lenqe lenqi Jekhipen O eno o II-to o III-to m.l. tu Butipen O eno o II-to tume
o III-to .l. o I-to
o III-to len
85
L19
LE MULEA P-O GRAST (I)

Maj etisardem varesode lila pal o marimos thaj pale mothodem po vareso mungre dadesqe. Wow krlas buki kaj kovaja thaj tholas kan mane. Rodavas te kraw vi me buki lea, tha wow i mukhelas man: - Be an-k than k malaves tut! Na othar k phabos, phenelas manq. Me i khlaw manq kothe. Te kamesa te khles tuqe, a avri, te na, thow o vast p-o lil! - Beavas pakiwalo kaj te na naavel man avri, nmaj mothovas lesq an-l lila pal o marimos etime manar. Tholas vi wow o kan mane. Pala so maj barilem, dem man gogi k wow tholas kan kaj te krl man te maj etisarav vi aver lila. Kamelas te krl anar mane manu skavdo. Anaw manqe god k le gae kaj anenas lesqe bukqo thaj ahenas te krn buki lea phenenas lesqe: - Sosar i sikaves vi le hawors te krl buki, Rmane? Wow delas anglal: - Mungro heaw na aresela te likhrel sastra sar mane! Kana me phenavas vareso kaj phandelas pe soa phendsas manqe wow maj anglal, murro dad phenelas maj dur: - [...] Ingeravas le bobne ka-l le telefnur le observatorenqe, texarina, thaj palal le duj sur dse ingeravas lenq xabe... - So kerenas le observatrur, dade? - Buki importnto! Won thonas pen p-jekh than opre, maj pae pas-o inamko, te na aven dikhline. Jekh oficri dikhelas le binokloa kaj s o inamko thaj so krl, aver motholas an-e batera p-o telefno le koordonte kaar o oficri le binokloa kaj te laharen o cirdipen. Amare tnur cirdenas but mito: thonas le projektlur sa le vastea. - Thaj na dikhelas len o inamko? - Te avilo dikhline, sa i jag sas te avel tradini karing lene. Te dikhes so pcisardem me! An-k ds pala le deuduj sur telrdem le xabenea ka-l observatr. Nakhlem jekh xar afndo,
86
anklistem p-o plaj, hutem man an-o vs thaj aukrdem xanc. Kana dem te anklw ana o v, so te dikhs, xaw me ke Dewles, o inamko dikhls man thaj le glntur fluierinas paa mungre kana thaj pernas briind an-l kat. Crdem man to palpale thaj ahilem le pra ka-i phuw. Kad krlas vi o grast, kaj lipisajlsas manar. So sas ma krimasqo? Te anklw avri ana o vs? Pale d-atin te dikhn ma thaj pale crden pala mane. D-atin te malaven man vi man, vi le grastes... Te amboldaw palpale? Sar te mekhaw le manuen bokhale... (Palal o Kostk Bclan) LAVA MA KAR E LAVA...
etisardem - drabardem mungre - murre pakiwalo - patvalo; (kathe) godver gogi - god delas anglal - amboldelas te likhrel - (kathe) te marel le sastr, te kerel but e sastrena
inamko - biamal, dumno xar - jekh than kaj xull i phuv afndo - xor fluierinas - oldenas lipisajlsas - (kathe) thovds pes paal..., atrajls krimasqo - keripnasqo
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Save lila drabardsas o havo? 5. So but kerelas e havesqo dad? 6. So phenenas e gae e dadesqe palal / kaar o havo? 7. Palal so vakrelas o dad e havea? 8. Kaj gels e havesqo dad an-jekh ds, kana sas an-o marimos? 9. Sosar na aj ingerds o dad o xaben pesqe amalenqe? 10. So godsaren tume ke kerds e hevesqo dad? 11. Gels maj dur vaj avils palpale? Sosar?
I NAVNI / O SUBSTANTVO i akana, ame siklilm e kzur nominatvo, akuzatvo thaj genitvo. Akana, ame vakrasa palal e murikane aj uvlikane navn ka-o kzo sociatvo-instrumentlo. Ka-o kzo sociatvo-instrumentlo e navn sikaven kaa vaj soa kerel pes i kcia. Eksmplur / misala: Jekh oficri dikhelas le binokloa ... Soa dikhelas jekh oficri? - le binokloa
87
Me gelem e dadea an-o fros. Kaa gelem me an-o fros? - e dadea O manu dikhel e jakhena, e goda godrel thaj e vastena kerel but. Soa o manu dikhel, godrel thaj kerel but? - e jakhena, e goda thaj e vastena Me vakrdem mirre amalea ka-o telefno. Kaa vakrdem ka-o telefno? - e amalea E navn ka-o kzo sociatvo-instrumentlo lien o agoripen -a, savo thol pes ka-i frma kaar o akuzatvo va e ivdisarde navn thaj e biivdisarde navn vunaren / lien vi o agoripen kaar o akuzatvo. 1. E murikane navn a) E ivdisarde murikane navn ka-o sociatvo-instrumentlo, ka-o jekhipen, xasaren i konsonnta -s anar o agoripen -es: phral + -es (o agoripen kaar o ak.) + -a (o agoripen kaar o soc. - instr.) = phralesa > phralea
Puhipen Kon? Kas? Kasqo? Kasqi? Kasqe? Kasqe? Kaa?
O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo
Soc. - Instr.
Jekhipen o phral e phrales e phralesqo e phralesqi e phralesqe e phralesqe e phralea
Butipen e phrala e phralen e phralenqo e phralenqi e phralenqe e phralenqe e phralena
b) E biivdisarde murikane navn ka-o sociatvo-instrumentlo, ka-o jekhipen, xasaren e konsonnta -s anar o agoripen -es: dand + -es (o agoripen kaar o ak.) + -a (o agoripen kaar o soc. - instr.) = dandesa > dandea e Puhipen So? So? Sosqo? Sosqi? Sosqe? Sosqe? Soa? O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen o dand o dand e dandesqo e dandesqi e dandesqe e dandesqe e dandea Butipen e danda e danda dandenqo dandenqi dandenqe dandenqe dandena
Soc.-Instr.
2. E uvlikane navn a) E ivdisarde uvlikane navn ka-o sociatvo-instrumentlo, ka-o jekhipen, lien o agoripen -a.
daj + -a (o agoripen kaar o ak.) + -a (o agoripen kaar o soc. - instr.) > dajaa
88
Puhipen Kon? Kas? Kasqo? Kasqi? Kasqe? Kasqe? Kaa?
O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo
Soc. - Instr.
Jekhipen i daj e daja e dajaqo e dajaqi e dajaqe e dajaqe e dajaa
Butipen e daja e dajan e dajanqo e dajanqi e dajanqe e dajanqe e dajana
b) E ivdisarde uvlikane navn ka-o sociatvo-instrumentlo, ka-o jekhipen, xuden o agoripen -a. patrin + - (o agoripen kaar o ak.) + a (o agoripen kaar o soc. - instr.) > patrina Puhipen So? So? Sosqo? Sosqi? Sosqe? Sosqe? Soa? O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen i patrin i patrin i patrinqo i patrinqi i patrinqe i patrinqe i patrina Butipen e patrin e patrin e patrinnqo e patrinnqi e patrinnqe e patrinnqe e patrinna
Soc. - Instr.
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Arakhen anar o tksto Le mulea p-o grast de murikane navn thaj de uvlikane navn thaj thon len ka-o kzo sociatvo-instrumentlo! 2. Thon kadala navn ka-e siklile kzur: irikli, gono, grast, xerni, kham, len, phral, rovli, sap, ooj, thud! 3. Thon e sintgme ka e siklile kzur (jekhipen thaj butipen): o parno gono, o thulo grast, i ukar grastni, i uki patrin, i lto lulud o ukar ooj! 4. Thon e trebutne frme va e navn lil thaj xerni an-o telutno tablo! O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen o lil Butipen Jekhipen i xerni Butipen e / le xernnqo e /le lilenqo e xernqi e lilesqe e / le xernnqe Soc. - Instr. e / le lilena
89
5. Thon e trebutne frme va i sintgma i zleno patrin ana o telutno tablo! O kzo Nominatvo Akuzatvo Genitvo Jekhipen i zleno patrin Butipen e zlena patrin e zelenone patrinnqo e zelenone patrinqi Soc. - Instr. e zelenone patrinna
6. Phen, tu so alosardnas?
90
L20
LE MULEA P-O GRAST (II)

[...] hutem man pale an-o vs thaj lem p-i aver mardli. Amboldem man pala o plaj thaj maj palal arslem le xabenea, kaj sas hordino paese. O lokotennto phends: - Trebujsards te amboldes tut palpale, na-s te meras ame bokhaar... Jekh sergnto, kaj sas lea thaj kaj kamelas te arsl oficri, thaj ana kode holas pes i paal o inamko, phends manqe: - Soldato!na, kana texra i aresesa le xabenea ka-i vrma, me daw tut jag mungre vastena! Phendem: - Xakrdem, raj!a, kad si man te keraw. - Maj ingrdem lesq xabe dujwar, trinwar... An-k texarin, o kpitno kaj anelas so sas makar mane thaj o sergnto, akhards man pese thaj phends manq. - De-akanra, i maj trebul te ingrs xabe ke amalesq. a pala lese thaj an les an-e batera! Telrdem. Kana areslem kaj sas wow kerdils rt. Mothodine manq k o sergnto huts pes an-o anglal e mitralira. Sas sa xvrdo. Maj sas othe soldtur, amala mungrenar. Phendem lenqe: - Te kamena te ingeraw les, te thon les tume p-o grast. Me i thaw o vast pe lese. Thodine les p-o kalo samri thaj phandle les. Me lem e afar an-o vast thaj telrdem. Krdils rt kali ke i dikhsas o naj. Me, le mulea p-o grast... Jekh unvka ds te gilabel. Vazdine pen mungre bala p-o ero. Nakhlem lea jekh paj i ka-l anga... Le dor kaj sas phandlo lena, putrdile jekh cra thaj o mulo areslo le pungrena an-o paj, tha me i thodem o vast te laharaw les thaj te phandaw les maj mito.
91
Areslo an-i batera, phendem le kolavre ktanenqe te len les won tele, ke man na-i man zor an-e mane. - Interesnto param! Phen manqe, dad!e, othe, and-o marimos, i anenas tut ke san rrom, ke tu i prinards, san parno thaj ukar? Mungro dad ninerisards man p-o muj: - Tu san maj ukar, hawa mungro! angllas pes, sar te na, motholas morro anaw, Cldra, thaj maj sas po jekh gao kathar, ktna mana, kaj anelas man anglal, tha na-s khanikas khan othar... - Othe, anglal o merimos, anglal e bokh thaj le uwa, samas saworre sajekh. (Palal o Kostk Bclan) LAVA MA KAR E LAVA...
mardli - dromorro paese - jekh pa anar holas pes - tholas pes paese - jekh pa anar holas pes - tholas pes
xabenea - xabepnaa, xabemaa xvrdo - pukisardo samri - grast afar - i avar; i dori sava tradel pes o grast
PU HIMATA AJ MANGIMATA KA-O T KSTO 1. Ginaven o tksto! 2. Alosaren thaj xramosaren e biprinarde lava! 3. Ambolden o tksto gaikanes! 4. Kaj gels e havesqo dad? 5. Kon cipisards p-e havesqo dad? 6. So phends o sergnto e dadesqe? 7. Sosar na maj trebalas te ingerel e havesqo dad xaben? 8. Kas ingerds e havesqo dad p-o grast? 9. Sosar muls o sergnto? 10. E dadesqe amala dikhle avere jakhena le dades? Sosar? 11. So siklvipen aj cirdas anar kadava tksto?
I SINTKSA I sintksa si e gramatikaqi rig kaj vakrel palal e alavenqe fnkcie an-i propozcia thaj palal sar phanden pen e propozcie an-e frze. I. E propoziciaqe riga aj te aven: a) E erutne / principlo propoziciaqe riga: o subijkto thaj o predikto. b) E bierutne / sekundro propoziciaqe riga: o atribto thaj o komplemnto.
92
1. O predikto: si i erutni / principlo propoziciaqi rig, kaj sikavel so kerel o subijkto. Eksmplur / misala: O havo xal. O bano bael. Tume been. An-e opralutne eksmplur, e alava xal, bael thaj been sikaven so kerel o subijkto. 2. O subijkto: si i erutni / principlo propoziciaqi rig, kaj sikavel kon vaj so kerel jekh kcia. Eksmplur / misala: Me drabarav jekh lil. O havo gilabel. O briind del zorales. Ana e opralutne eksmplur, alava me thaj o havo sikaven kon kerel i kcia, thaj o alav o briind, sikavel so kerel i kcia. O subijkto beel ana o kzo nominatvo. E subijektosqe puhimata si: kon?, so? 3. O atribto: si jekh bierutni / sekundro propoziciaqi rig kaj beel paal o substantvo. Eksmplur / misala: O tikno havo gilabel. E phuresqi haj sovel. Duj rakle roven. Ana e opralutne eksmplur e alava tikno, e phuresqi, duj been paal e navn o havo, haj thaj rakle; von si atribtur. E atributosqe puhimata si: savo?, savi?, sav?, kasqo?, kasqi?, kasqe?, sode?, kazom?, kozom?, kabor?, kobor?, kci? 4. O komplemnto: si jekh bierutni / sekundro propoziciaqi rig kaj beel paal jekh vrbo. Eksmplur / misala: O dad kinds manro. I phuri xal kiral. I bibi akharel e phrales. Ana e opralutne eksmplur e alava manro, kiral, e phrales si komplemntur; von sikaven so kerds o dad, so xal i phuri thaj kas akhards i bibi. E komplementosqe puhimata si: so?, kas?, sar?, kana? II. I propozcia aj te avel: 1. I sadi propozcia kerdi nmaj anar subijkto thaj predikto. O raj vakrel. O phuro sovel. I daj suvel. Ana e opralutne eksmplur e alava o raj, o phuro, i daj si subijktur, haj e alava vakrel, sovel, suvel si prediktur. Kad, e opralutne propozcie si sade.
93
2. I buxli propozcia si kerdi anar jekh subijkto, jekh predikto vi anar aver propoziciaqe riga. O havorro drabarel parama. I ukar haj khelel mito. Me av ka-i purani khangeri. Ana e opralutne eksmplur, e alava havorro, haj, me si subijktur; e alava drabarel, khelel, av si prediktur; e alava parama, mito, khangeri si komplemntur; e alava ukar thaj purani si atribtur.
SO ANAV, SO NA ANAV? 1. Keren pan sade propozcie thaj pan buxle propozcie! 2. Keren po duj propozcie kaj te avel len subijkto, predikto, komplemnto; subijkto, atribto, predikto; subijkto, atribto, predikto thaj komplemnto! 3. Thon e kernavn asal, anel, beel, kamel, daral, xal, piel, sikavel, siklvel, siklrel ka-e savorre siklile mdur thaj vaxta. 4. Thon e navn: bano, ar, havorro, manu, phen, phuri, phuro, rrom ka-e savorre siklile kzur. 5. Thon i puhutni - relatvo sarnavni kon thaj so k-l savorre siklile kzur! 6. Thon i enutni sarnavni (me, tu, vov, voj, ame, tume, von) k-l savorre siklile kzur. 7. Tumene, kerel pes i rromani kris? Sar vi kana? Kon kerel? Sosar kerel pes jekh rromani kris? 8. Sar ame si te phiravas amen an-o amaro ivipen? Si te avas nasul, ungale manua vaj lahe manua? 9. Sosar na si te keras nasulimata?
94
Rromano - rumunikano dikcionro

(e lava vi e frme maladile an-o kolutno lil) A ahavds - (el, ea) s-a oprit ahel bimujesqo - (el, ea) tace, rmne mut ama - dar, ns anavime - (de)numit angaravdsas - ascunsese an-ekh - ntr-o, ntr-un arakhadils - s-a ntlnit arakhadile - (ei, ele) s-au ntlnit armandine - blestemat afar; avar - h, ham athe - aici avka - aa awgin - miere B barikano - falnic, mre barresqe kile - borne / rui / stlpi de piatr beava-nd-l - (el, ea) st n, ntre bezex - pcat bihavds - (el, ea) a trimis biginde - nenumrate bitragavde - nemicate, nemicai bolads - (el, ea) a botezat bolden pen - (ei, ele) se ntorc (e) brzbe - sfecle butvarno - des, deas; frecvent but vrmae - demult C cxa - fust en - cercei erxen - stea etisardem - am citit ingardel - (el, ea) strig D dajutni hib - limb matern daravno - fricos delas anglal - a rspundea del lav - (el, ea) vorbete dej - mam Derv - Mare (te) des palpale lav - a rspunde dromorrenqo truul - rscruce de drumuri dinimata - daruri diz - pia, trg (o) durrdo milaj - toamna F fluierinas; denas ol - fluierau frmi - puin G gtisards - (el, ea) a pregtit gelo - (el, ea) a mers gadorrea - cu hainele gogi; god - minte X xaarav - neleg xakren - (ei) neleg xakaja - drepturi (te) xakres - s nelegi xanas pen - (ei, ele) se certau xar - vale xastras - (noi) scpm xastralas - (el, ea) scap xvrdo - gurit, mpucat xutvdo - bucuros, jucu, sltre I inamko - inamic, duman
95
irinel - 1. (el, ea) scrie (din maghiar) 2. a restitui; a napoia irisarden - (ei, ele) s-au ntors to; sig - repede J jekhipen - unitate; singular K kmpel - a trebui kanutno - asculttor kpa - ptur kaar - de unde (o) kmpo - cmpul kolompri - cartof (o) kukurzo - porumbul KH khaj; khan - nimic khanesqe - fr rost khelnorre - jucrii khine - obosii L laane - ruinai lmurinen - (ei, ele) lmuresc lipisajlsas - (aici) el / ea s-a lipit de, s-a apropiat M maxrime - necurat, impur mandn - comoar mapinel - a msura (te) mapines - s msori mardli - potec; drumeag mothovel - a vorbi, (el, ea) vorbete mukhls - (el, ea) a lsat msaj - neaprat me ka av - voi merge N na xancvar - nu de puine ori, de multe ori nane - nu are; nu exist
navni - substantiv nivar - niciodat O odolesqe -pentru c or - sau P pal - dup pakiwalo - cuminte, cinstit, respectuos paruven alava - comunicai, vorbii paarden - (ei, ele) s-au apropiat paese - pe jumtate pamilaj - primvara panavni - adjectiv perutno - vecin piramni - (nvechit, vulgar) iubit pirre - picioare (o) plaj - cmp, deal podmata - nclminte pusavindoj - fixnd (privirea) pustika - manuale PH phenitri - povestitor pherr - fruct R rangrel - a colora, a ilustra rigrel - a mpri rulo - suprat, ntristat S samri - cal saworre - tot, toat, toi, toate sde - ct, cte, ci, cte sekon, sarkon - fiecare, oricine sela - cu naia sevli - co si li - ea este sovnakutne - de aur, din aur
96
trafinale - fulgertori T tradas - trimitem trjo - trai, via trintonaj - martie TH tha - dar, ns U uhal - umbr V veste, meste, slbodo - liberi vak - voce, glas varesavo - oricare
Z zilabav(el) - (a) cnt(a) zinzaripen - lungime, ntindere zinzon pen - (ei, ele) se ntind zlaga - cercei ignia, ivutro - animal, fiin utisarel - ajut
97
Rumunikano - rromano dikcionro

(e lava vi e frme maladile an-o kolutno lil) A adjectiv - (i) panavni aici - athe, kathe (a) ajuta - utisarel animal - (i) ignia, (o) ivutro (s-a) apropiat - lipisajls, paards ascunsese - (an)garavdsas asculttor - kanutno aa - avka, kadja, kad (de, din) aur - sovnakutno B blestemat - armajdino, armandino (a) boteza - bolavel, bolel bucuros - xutvdo, loalo C cal - (o) samri, (o) grast cartof - (o) kolompri crare - (i) mardli cmp - (o) kmpo, (i) vazi (a) cnta - zilabel, gilabel, dlavel ct (cte, ci, cte) - sde, kazom cercei - (e) en, (e) zlaga (a) se certa - xan pen cinstit - patvalo (a) citi - etisarel, drabarel comoar - (o) mandn comunicai - paruven alava (a) colora - rangrel Concurs Naional - Themutno Konkrso co - (i) sevli credincios - patlo cuminte - pakiwalo, patvalo D dar - tha, ama, ma daruri - (e) dinimata deal - (o) plaj demult - but vrmae / vaxtese (a) denumi - anavrel denumit - anavime des - butvarno doar - nma drepturi - (e) xakaja drumeag, crare, potec - (i) mardli dup - pal F falnic - barikano fr rost - khanesqe fiecare - sekon, sarkon fiin - ignia, (o) ivutro fixnd (nepnd, strfulgernd) - pusavindoj fluierm - das ol, oldas fricos - daravno fruct -(i) pherr fulgertori - trafinale fust - (i) cxa G gurit - xvrdo H hainu (cmu) - (o) gadorro ham, h - avar I impur - maxrime, biuo inamic - (o) inamko, (o) biamal iubit - (i) piramni, (i) phiravni nclminte - (e) podmata ns - tha, ama, ma ntr-o - ad-jekh
98
(a) ntlnit - arakhadils, maladils (a) mpri - rigrel mpucat - xvrdo ntindere - zinzaripen (a) se ntinde - zinzol pes (a) se ntoarce - boldel pes, irisarel pes ntristat - rulo (a) nelege - xaarel, xakrel, xatrel J jucrii - khelnorre jucu - xutvdo (pe) jumtate - paese L (a) lmuri - lmurinen a lsat - mukhls liber - vesto limb matern -(e) dajaqi hib (s-a ) lipit de - lipisajlsas lungime - (o) zinzaripen M mam - (i) dej, (i) daj manuale - (e) pustika Mare - (i) Derv martie - (o) trintonaj mre - barikano (a) msura - mapinel (a) mers - gelo, gels miere - (i) awgin, (o) avdn minte - (i) gogi, (i) god (de) multe ori - na xancvar N naiune - (i) sel, (i) ncia neaprat - msaj necurat - maxrime, biuo nenumrate - biginde nemicat - bitragavdo niciodat - nivar nimic - khaj, khan
numit - anavime O obosii - khine (a) opri -ahavel oricare - varesavo oricine - sekon, sarkon P pcat - (o) bezex ptur - (i) kpa, (i) kuri pentru c - odolesqe, kodolesqe pia - (i) diz picioare - (e) pirre, (e) punre porumb - (o) kukurzo povestitor - (o) phenitri (a) pregtit - gtisards primvara - (o) pamilaj puin - frmi R rscruce de drumuri - dromorrenqo truul (a) rspunde - del anglal, amboldel, (te) des palpale lav repede - to, sig respectabil - pakiwalo, patvalo ruinai - laane S sau - or, vaj sltre - xutvdo (a) scpa - xastral (a) scrie - irinel, xramosarel sfecle - (e) brzbe stan de piatr - (e) barresqo kilo st n, ntre - beel an-l stelu - (i) erxen (a) striga - ingardel, cipisarel substantiv - (i) navni suprat - rulo, xolme
99
T (a) tcea - ahel bimujesqo trg - (i) diz toamna - (o) durrdo milaj tot (toat, toi, toate) - saworre, savorre trai - (o) trjo (a) trebui - kmpel, trebal, si te (a) trimite - bihalel / bihavel, tradel U umbr - (i) uhal (de) unde - kaar, kajar unitate - (o) jekhipen
V vale - (i) xar vecin - (o) perutno via - (o) trjo, (o) ivipen vin - (i) do voce - (o) vak (a) vorbi - del lav, vakrel, mothovel, del dma, sborzel
100
O ANDER
GELEM, GELEM .............................................................................................................................. 4 O DURRDO MILAJ ...................................................................................................................... 5 I RROMANI THAJ I RUMUNIKANI HIB .................................................................................. 10 KAMAV TE ARESAV SIKLRNO ! ............................................................................................ 14 I BUZNI THAJ LE TRIN BUZNORRE .......................................................................................... 18 I HIB RROMANI ......................................................................................................................... 24 O ORRO RROM THAJ O BARVALO GAO ............................................................................ 28 O UPITER BORKOJ .................................................................................................................... 33 O BAAVNO .................................................................................................................................. 34 E RUVESQO DROMORRO ........................................................................................................... 39 O PHAKHVAVALO THAJ I KURUNG ...................................................................................... 44 O KURKO ....................................................................................................................................... 48 O KOSTK BCLAN ............................................................................................................... 51 KOLNDA ....................................................................................................................................... 52 MIRRI ERXEN ............................................................................................................................. 54 E HAVESQE XAKAJA ............................................................................................................... 57 MIRRI DAJ ..................................................................................................................................... 60 I MAJ GUDLI PHERR .................................................................................................................... 63 E RROMA ....................................................................................................................................... 66 O GE@RGE SARU ....................................................................................................................... 69 NANE C@XA. LOLI PHABAJ ....................................................................................................... 71 O PHURO SIKLVNO SAVO GELO KOLAE ........................................................................ 75
101
O GONORRO DUJE LOVENA ................................................................................................... 78 O KAMIPEN ................................................................................................................................... 82 LE MULEA P-O GRAST (I) ........................................................................................................ 86 LE MULEA P-O GRAST (II) ....................................................................................................... 91 RROMANO-RUMUNIKANO DIKCIONRO ............................................................................. 95 RUMUNIKANO-RROMANO DIKCIONRO ............................................................................. 98
102
UNICEF ROMNIA B-dul Prim`verii 48A 011975 Bucure[ti, Romnia Tel.: +40 21 201 7872-76 Fax: +40 21 317 5255 Website: www.unicef.org/romania E-mail: bucharest@unicef.org
Lucrare realizat` [i tip`rit` \n 10.000 de exemplare cu sprijinul Reprezentan]ei UNICEF \n Romnia, cu fonduri oferite de Comitetul Na]ional German pentru UNICEF. ISBN: 978-973-1733-06-7 Editura: VANEMONDE

Manual Clasa VI-a, 20 Ianuarie 2009

Încărcat de

Informații document

Titlu original

Drepturi de autor

Formate disponibile

Partajați acest document

Partajați sau inserați document

Opțiuni de partajare

Vi se pare util acest document?

Este necorespunzător acest conținut?

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Manual Clasa VI-a, 20 Ianuarie 2009

Încărcat de

Drepturi de autor:

Formate disponibile

Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[

Limba [i literatura rromani

Ministerul Educa]iei Cercet`rii [i Tineretului

Ionel Cordovan * Noemi Palfi-Tama[

Limba [i literatura rromani

2008 Bucureti: Editura VANEMONDE

Ionel Cordovan, Noemi Palfi-Tama

2008 Bucureti: Editura VANEMONDE

GELEM, GELEM ... (O rromano hmno)

Haj, haj, rromalen Haj, haj, havalen...

Haj, haj, rromalen...

Haj, haj, rromalen...

R.: ANENAS KE...?

Haj, haj, rromalen...

LAVA MA KAR E LAVA...

I RROMANI THAJ I RUMUNIKANI HIB

LAVA MA KAR E LAVA...

KAMAV TE ARESAV SIKLRNO !

LAVA MA KAR E LAVA...

mothovel - vakrel, del dma, sborizel te xakres - te xatres me ka av - me ava

Jekhipen o manro o rrom ...

Butipen e / le / l / ol / l manre e / le / l / ol / l rroma ...

Jekhipen jekh manro jekh rrom ...

Butipen nte manre nte rroma ...

I BUZNI THAJ LE TRIN BUZNORRE

LAVA MA KAR E LAVA...

si li - voj si or - vaj awgin - avdn

O ORRO RROM THAJ O BARVALO GAO

Na ker kanikasqe xv, ke aj te peres tu an-e lae!

O upiter Borkoj (b. 1969)

LAVA MA KAR E LAVA...

4. Phenen so dikhen tume kathe? Khere, si tumen kasave instrumntur?

LAVA MA KAR E LAVA...

navni navni navni navni

kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?

O puhipen so? so?

O kzo Nominatvo Akuzatvo

sosqo? sosqi? sosqe? sosqe?

O PHAKHVAVALO THAJ I KURUNG

LAVA MA KAR E LAVA...

kasqo? kasqi? kasqe? kasqe?

O puhipen so? so?

O kzo Nominatvo Akuzatvo

sosqo? sosqi? sosqe? sosqe?

4. So anen tume palal / anar e bakr?

LAVA MA KAR E LAVA...

te mapines - te dikhes sode si bare

gtisards - anglalkerel, khonrel

akuzatvo (jekhipen thaj butipen) e frme kaar o nominatvo:

O KOSTK BCLAN (b. 1948)

LAVA MA KAR E LAVA...

LAVA MA KAR E LAVA...

utisarela - vastdela, dela vast erxen - erxan, cerxaj

LAVA MA KAR E LAVA...

o I-to o II-to o III-to murikano o III-to uvlikano

o I-to o II-to o III-to

amen tumen len

amen tumen len

LAVA MA KAR E LAVA...

pamilaj - anglomilaj, jekhtomilaj trintonaj - o trinto beresqo hon

Kon? Kas? Kasqe? Kasqi? Kasqe? Kasqe?

Nom. Akuz. Gen.

o III-to .l. voj la(n) laqo laqi laqe laqe